Book Title: Upadhyay Yashovijayji Swadhyay Granth
Author(s): Pradyumnavijay, Jayant Kothari, Kantilal B Shah
Publisher: Mahavir Jain Vidyalay
View full book text
________________
કાવ્યપ્રકાશટીકા' D ૨૦૭
શાસ્ત્રના વિવેચનમાં જે નવો મોડ આપ્યો તેનો પ્રભાવ યશોવિજયજીમાં પણ જોવા મળે છે. એમણે અહીં જે વિસ્તૃત ચર્ચા કરી છે તે સાંગોપાંગ અન્યત્ર જોવા મળતી નથી, પણ એના મૂળ સ્રોત રૂપે સુધાસાગરના શબ્દો (પૃ.૪૧) હોવા સંભવ છે. જેવા કે –
स्वरूपं लक्षणं, तच्चार्थ घटितमेवेति प्रथमं तज्ज्ञानं आवश्यकमिति भावः।
જોકે યશોવિજયજીએ અહીં જે વિસ્તાર અને વિદ્વત્તાનું પ્રકાશન કર્યું છે તે અન્યત્ર ક્યાંય સાંપડતું નથી.
યશોવિજયજી (પૃ.૪) નોંધે છે કે –
वाच्यादयः इति । शब्दानामपि लक्षणमर्थघटितमिति तेषां लक्षणमकृत्वा अपि अर्थविभागः इति नव्याः।
અહીં “નવ્યા:'માં કદાચ વિસ્તારિકાકાર શ્રી પરમાનંદ ચક્રવર્તીનો સંદર્ભ પણ હોઈ શકે.
યશોવિજયજી આગળ નોંધે છે કે “વાતિય:'માં, “વા આદિ છે જેમનો” એ રીતે વિગ્રહ કરીએ તો અને એ પ્રમાણે “અતર્ગુણસંવિજ્ઞાન-બહુવીહિ' સમાસ માનીએ તો (વાચ્યાદિ એ પદમાં વાચ્ય’નું ગ્રહણ નહીં થાય) (અને) વાચ્યનો અર્થભેદમાં સમાવેશ નહીં થાય અને તેથી સાથેસાથે “વાધ્યાયઃ' એમાંનું બહુવચન પણ પ્રયોજી શકાશે નહીં, કારણકે વાચ્ય સિવાયના તો બીજા બે – લક્ષ્ય અને વ્યંગ્ય - જ બાકી રહેશે અને તેથી “કાવ્યાતી' એમ દ્વિવચન સિદ્ધ થશે, “વાવ્યો:” એમ બહુવચન નહીં ! હવે જો આ સ્થળે તર્ગુણ-સંવિજ્ઞાન-બહુવહિ માનીએ તો તે પદ ‘વાચ્ય, લક્ષ્ય અને વ્યંગ્ય’ એમ ત્રણેનું બોધક બની જશે.
અહીં યશોવિજયજી જણાવે છે કે આવું કહેવું જોઈએ નહીં કારણકે સમાસમાં પૃથક શક્તિ ન માનવાવાળા અને સમસ્ત પદોમાં લક્ષણા દ્વારા અર્થબોધ કરવાના પક્ષપાતી નૈયાયિકો પ્રમાણે મત ધરાવનારાઓ અનુસાર લક્ષણા દ્વારા ત્રણેની Uત્તર્યાવચ્છવરૂપ'માં અથતુ વાવ્યારિરૂપ'માં ઉપસ્થિતિ થશે. આવી પરિસ્થિતિમાં ભિન્નભિન્ન ‘વિમાનતીછિન્નતાપ'માં ઉપસ્થિતિ ન થવાથી ત્રણ વિભાગોની ઉપપત્તિ નહીં થઈ શકે, કારણકે ભેદ તો એ જ વસ્તુઓની બાબતમાં માની શકાય જેમની ઉપસ્થિતિ ભિન્નભિન્ન રૂપમાં થાય છે. વાચ્ય, લક્ષ્ય અને વ્યંગ્યમાં ભેદ માની શકાય છે, કારણકે આ ત્રણેની વિભિન્ન રૂપોમાં ઉપસ્થિતિ થાય છે. પણ જો, વાવ્યારિ’ એ શબ્દથી જ વાચ્ય લક્ષ્ય અને વ્યંગ્યની ઉપસ્થિતિ થઈ જાય તો એમનામાં ભેદ માની શકાય નહીં. કારણકે ત્રણેની ઉપસ્થિતિ વાચ્યાદિ એક જ રૂપમાં થાય છે તેથી તે ત્રણેને એક માનવા જોઈએ, અનેક નહીં. આ રીતે “વાધ્યાયતંતર્થી યુ.' એ સૂત્રમાં અર્થના જે ત્રણ ભેદ બતાવવાના અભિપ્રેત છે તે
