Book Title: Upadhyay Yashovijayji Swadhyay Granth
Author(s): Pradyumnavijay, Jayant Kothari, Kantilal B Shah
Publisher: Mahavir Jain Vidyalay
View full book text
________________
૨૧૮ | ઉપાધ્યાય યશોવિજય સ્વાધ્યાય ગ્રંથ
પ્રતિભાનો અણસાર ‘આર્ષભીયચરિતના સંવાદોમાં સાંપડે છે. ભરતે મોકલેલા દૂત ભાઈઓને સંદેશ આપે છે, ત્યારે પ્રતિસંદેશમાં ભાઈઓ તેની એકેએક દલીલનો જડબાતોડ જવાબ આપે છે, જેમકે,
अथ पक्षयुगेऽपि वो रुचिर्न नयार्थद्वितये मनेरिव ।
निजखड्गलतोपलाल्यतां तदनेकान्तकथेव सङ्गरे । (२.४१) ઉપર્યુક્ત શ્લોકમાં કરેલી દલીલનો જવાબ એ છે કે
शयिताः स्वसुखे वयं मदादभिभूता भरतेन भोगिनः । अधुना तदतीव भीषणामसिद्रंष्ट्रामुपदर्शयामहे । अनुजा यदि याचितारणं भरतेन स्फुटमग्रजन्मना ।
तदमी वितरीतुमुत्सुका न कृपाणः कृपणोऽत्र कोशभृत् ।। (२.६०-६१) આ જ પ્રમાણે ભરત બાહુબલિને તાબે થવાનું કહેતાં અચકાય છે અને ભ્રાતૃસ્નેહને આગળ ધરે છે, ત્યારે કોઈ તાર્કિકની અદાથી તેમનો મંત્રી, તેમની પ્રત્યેક દલીલનું ખંડન કરી, બાહુબલિને જીતવાનું કહે છે તે સંવાદ ખાસ નોંધપાત્ર છે (૩.૪૨–૭૫). આ જ પ્રમાણે મોહરાજા અને તેમના પુત્રો વગેરે મનુષ્યને કેવી રીતે ફસાવે છે તે પ્રથમ બરાબર દર્શાવ્યું છે અને પછી સંયયમક્ષિતિપાલ અને તેમનો પરિવાર ફસાયેલા મનુષ્યને મોહરાજાના પાશમાંથી કેવી રીતે છોડાવે છે, તે દર્શાવે છે (૨.૯૭–૧૩૧).
આ પરથી કવિની વેધક, ચોટદાર અને તર્કયુક્ત સંભાષણકલાનો ખ્યાલ આવે છે. અલંકારનિરૂપણ
સત્તરમી સદીના અંત અને અઢારમી સદીના આરંભ ભાગમાં થઈ ગયેલા આ જૈન મુનિએ જાણે કે શ્રીહર્ષના નૈષધીયચરિત’ જોડે સ્પર્ધા કરવાનું ન ધાર્યું હોય તેવી કુશળતાથી અલંકારો પ્રયોજ્યા છે. આ કાવ્યના ચાર સગના અને ૪૫૯
શ્લોકોના પ્રમાણમાં તેમાં મળતું અલંકારોનું પ્રાચર્ય અને વૈવિધ્ય ખાસ ધ્યાન ખેંચે તેવું છે. આ મહાકાવ્યમાં અતિશયોક્તિ, અર્થાતરન્યાસ, અનુપ્રાસ, ઉpક્ષા, ઉદાત્ત, ઉપમા, એકાવલિ, કાવ્યલિંગ, દૃષ્ટાંત, નિદર્શના પર્યાય, પર્યાયોક્ત મીલિત, પરિણામ, પરિવૃત્તિ, પ્રતિવસ્તૃપમા, પ્રતીપ, ભ્રાંતિમાનું રૂપક, યથાસંગ, યમક, વ્યતિરેક, વિરોધ, વિનોક્તિ, શ્લેષ વગેરે અલંકારો પ્રયોજાયા છે. આ અલંકારોની એક યાદી આ કાવ્યને અંતે પરિશિષ્ટમાં આપી છે. શ્લેષ આ કાવ્યમાં ઘણે સ્થળે પ્રયોજવામાં આવ્યો છે, છતાં કવિએ તેનો અતિરેક ટાળ્યો છે તે બાબત પ્રશસ્ય છે. તેમણે પ્રયોજેલા શ્લેષ અલંકારનાં એકબે ઉત્તમ ઉદાહરણો આપવાનું ઉચિત લેખાશે :
