Book Title: Upadhyay Yashovijayji Swadhyay Granth
Author(s): Pradyumnavijay, Jayant Kothari, Kantilal B Shah
Publisher: Mahavir Jain Vidyalay
View full book text
________________
‘આર્ષભીયચરિત' મહાકાવ્ય : એક મૂલ્યાંકન D ૨૨૫
પાદ જોડે બંધબેસતો હોય અને તે પછીના શ્લોકના બાકીના પાદ જુદો અર્થ દર્શાવતા હોય છે,
रतिहासविलासशालिभिर्बहुशो भूमिभूजां गतागतैः ।
अभवत् प्रतिनायकं भुवः कुलवध्वा न कटाक्षलक्षणा ॥ किमपश्यदमुद्रितैक्षणा न तमिस्रापि विसंयुता २ ( ? )रिः । निजमध्यदिशा गतागतैस्त्वरमाणोत्तरखण्डराजकम् ।। (२.३१–३२) તેમના આ કાવ્યમાં કેટલેક સ્થળે વિચિત્ર શબ્દપ્રયોગો મળે છે જેમકે ‘સત્ત’ એવો અર્થ દર્શાવવા તે “નવત્' શબ્દ પ્રયોજે છે ઃ
गुणग्रहेणैव विचिन्त्य वाचामाचारपूताः फलवज्जनित्वम् ॥ (३.१४) કોઈકોઈ શ્લોકમાં કિલષ્ટ કહી શકાય તેવી સંરચના જણાય છે જેમકે,
तनुं कृशीकृत्य हृताणुसञ्चया कया दिशा क्षुत्कृतमन्तुरीशितुः । यतस्तदा तैरणुभिः परिस्कृतं बभूव पुण्याङ्गममुष्य मेदुरम् ।। (१.६३) પૌરાણિક સંદર્ભોના આધારે નિરૂપાયેલા કેટલાક અલંકારોને લીધે કાવ્ય સહેલાઈથી સમજાય તેવું રહેતું નથી, જેમકે,
त्यक्तगोवधघटोद्भवभीत क्षीरसागरपयः कलशोध्न्यः ।
किं बिभज्य जगृहुर्जनगव्यो वीक्ष्य ता इति स यत्र शशङ्के ।। ( ४.३३) આ મહાકાવ્યની ઉપર્યુક્ત મર્યાદાઓ, તેની ગુણવત્તાના પ્રમાણમાં ખાસ નોંધપાત્ર ન લેખાય.
કાવ્યમાં વણાયેલ જૈન ધર્મસિદ્ધાન્તો અને કવિનું અધ્યાત્મદર્શન
આ મહાકાવ્ય ચીલાચાલુ જૈન પૌરાણિક મહાકાવ્યોમાં સાવ જુદી જ ભાત પાડે છે. ગુજરાતમાં થઈ ગયેલા અમરચંદ્ર નામના કવિએ રચેલું પદ્માનંદમહાકાવ્ય’ (૧૩મી સદી) પૌરાણિક મહાકાવ્યો અને લલિત મહાકાવ્યો વચ્ચેની શૃંખલારૂપ છે. આ મહાકાવ્ય પણ એ જ પરંપરાને અનુસરીને સાહિત્યિક પાસાને ઉપસાવતી વખતે પણ ધાર્મિક અને પૌરાણિક પાસા પ્રત્યે જરાયે દુર્લક્ષ કરતું નથી, એ એક પ્રશસ્ય હકીકત છે.
ૠષભદેવનાં ચરિત્ર પર આધારિત આ કાવ્યમાં જૈન ધર્મના સિદ્ધાંતોનો નિર્દેશ વારંવાર આવે તે સ્વાભાવિક છે. આ કાવ્યમાં આશ્રવ (૧.૫૧, ૨.૧૧૩), સંવર (૨.૧૧૩), ઈસિમિતિ (૧.૭૦), ગુપ્તિઓ (૨.૧૧૨, ૨.૧૧૪), પરીષહો (૧.૬૨), કષાયો (૨.૮૭), નવ તત્ત્વો (૩.૨૭, ૩.૪૮), સમ્યગ્ જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્રરૂપી ત્રણ રત્નો (૧.૩૧, ૩.૨૩), મોહનીય કર્મ (૩.૭૩), વગેરેનો નિર્દેશ છે. બીજા સર્ગમાં, ઋષભદેવે પુત્રોને આપેલા ઉપદેશમાં પણ સંયમ સેવીને મોહરાજને જીતવાનો જે રસ્તો દર્શાવ્યો છે તે પણ જૈન ધર્મના હાર્દ સમો છે.
જૈન ધર્મના નિર્દેશો જૈન પૌરાણિક કાવ્યમાં વારંવાર મળે તે જાણે સ્વાભાવિક
