Book Title: Upadhyay Yashovijayji Swadhyay Granth
Author(s): Pradyumnavijay, Jayant Kothari, Kantilal B Shah
Publisher: Mahavir Jain Vidyalay
View full book text
________________
‘આર્ષભીયચરિત’ મહાકાવ્ય : એક મૂલ્યાંકન ] ૨૧૧
કાવ્યનો સાર
આ કાવ્યના હાલ જે ચાર સર્ગ મળે છે, તેમાં ચોથો સર્ગ અધૂરો રહ્યો છે. કુલ ૪૫૯ શ્લોકો મળે છે. પ્રથમ સર્ગમાં ઋષભદેવના મહિમાના નિર્દેશથી મંગલાચરણ કરી, તેમની આદર્શ શાસનવ્યવસ્થાની તેમજ તેમની દાનશીલતાની પ્રશંસા કરવામાં આવી છે. ત્યાર બાદ તેમના દીક્ષાપ્રસંગનું તેમજ તેમની તપશ્ચર્યાનું વૃત્તાંત મળે છે. સર્ગના અંતમાં શ્રેયાંસ રાજાએ, તેમને શેરડીના રસની ભિક્ષા આપી, પારણું કરાવ્યું તેનું નિરૂપણ કરી, તેમની કેવળજ્ઞાનપ્રાપ્તિનો ઉલ્લેખ છે. (૧૩૬ શ્લોક)
બીજા સર્ગમાં, તેમના પ્રતાપી પુત્ર ભરતના અતુલ પરાક્રમનું તથા તેના અભિષેકનું વિસ્તૃત વર્ણન છે. ભરતે ૯૮ ભાઈઓને શરણે આવવા કહેવડાવ્યું, ત્યારે તે બધા અષ્ટાપદ પર્વત પર રહેતા પિતા ઋષભદેવની સલાહ લેવા ગયા. તેમણે તેમને સંયમને માર્ગે ચાલવાનો ઉપદેશ આપીને વૈરાગ્યને પંથે વાળ્યા. (૧૩૬ શ્લોક)
ત્રીજા સર્ગમાં આ ભાઈઓના ઉન્નત આચરણથી પ્રભાવિત થયેલા દૂતો, ભરતને તેમનો પ્રતિસંદેશ સંભળાવે છે. શ્રેષ્ઠ આયુધ ચક્રરત્નના આયુધશાળામાં ફરી ન પ્રવેશવાના કારણ તરીકે મંત્રી, તેમના ભાઈ બાહુબલિએ ભરતની શરણાગતિ સ્વીકારી નથી, તે બાબતને ગણાવે છે, જ્યારે ભરત ભ્રાતૃપ્રેમને અવગણીને તેને પ્રતાપથી નમાવાય કે નહીં, તે બાબતે વિાસણમાં પડે છે. અંતે મંત્રીની વ્યવહારુ સલાહથી, ભરત પોતાના ભાઈને શરણે આવવાનો સંદેશો કહેવા સુવેગ નામના દૂતને તક્ષશિલા મોકલે છે. (૧૩૧ શ્લોકો)
અધૂરા રહેલા ચોથા સર્ગમાં સુવેગ નામના દૂતને વિનીતાથી નીકળતાં નડેલાં અપશુકનો કવિએ દર્શાવ્યાં છે. તેના પ્રવાસ નિમિત્તે તેમણે ગ્રામસંસ્કૃતિનું સુંદર વર્ણન આપ્યું છે. ત્યારબાદ તક્ષશિલાના પ્રજાજનોનો રાજા બાહુબલિ પ્રત્યેનો અત્યંત આદર દર્શાવી, કવિએ તક્ષશિલા નગરીનું વર્ણન શરૂ કર્યું છે જે અધૂરું રહ્યું છે. (૬૬ શ્લોકો)
મહાકાવ્યની સામગ્રીનું મૂળ
આદિદેવ ૠષભદેવના જીવન વિશેની સામગ્રી કવિએ પ્રાચીન જૈન પુરાણોમાંથી લીધી છે તે બાબત નિર્વિવાદ છે. જિનસેન તથા ગુણભદ્રકૃત સંસ્કૃત ‘મહાપુરાન' (૮મી સદી) શીલાંકકૃત પ્રાકૃત “ઘન્નમહાવૃત્તિવરિય' (૯મી સદી), વર્ધમાનસૂરિષ્કૃત ‘યુાવિનિગિરિય' (૧૨મી સદી) અને હેમચંદ્રાચાર્યકૃત સંસ્કૃત ‘ત્રિશિનાાપુરુષવરિત્ર' (૧૨મી સદી) આ ચારે પૌરાણિક ગ્રંથોમાં ૠષભદેવના જીવન અંગેની સામગ્રી મળે છે. આ મહાકાવ્યમાં મળતા વૃત્તાંતને તપાસતાં સ્પષ્ટ જણાય છે કે કવિએ વસ્તુ તથા તેની રજૂઆત બંને માટે ત્રિ.શ.પુ.ને મુખ્ય આધાર
