Book Title: Upadhyay Yashovijayji Swadhyay Granth
Author(s): Pradyumnavijay, Jayant Kothari, Kantilal B Shah
Publisher: Mahavir Jain Vidyalay
View full book text
________________
૨૦૮ | ઉપાધ્યાય યશોવિજય સ્વાધ્યાય ગ્રંથ
સિદ્ધ નહીં થાય – આ મૂળ પ્રશ્ન છે. વળી, આ સૂત્રમાં “વાધ્યાયઃ' શબ્દને લીધે એક વધારાનો દોષ પણ આવ્યો છે, જેને ઉપાધ્યાયજી “ચિ'... વગેરેથી બતાવે છે અને તે દોષ છે ‘ઉદેશ્ય અને વિધેયની એકતા.”
જેમકે, કોઈ એમ કહે કે “બ્રાહમણાવી મોનય’ અર્થાત્ બ્રાહ્મણાદિને જમાડો' તો બધા જ બ્રાહ્મણ વગેરે મનુષ્યોને જમાડવાનું તો અશક્ય હોવાથી “નિમંત્રિતાનું બ્રાહ્મપતીનું મોના’ – નિમંત્રિત બ્રાહ્મણદિને જમાડો' – એમ અર્થ માનવો પડે. નિમંત્રિતત્વ' અહીં ‘લક્ષ્યાવચ્છેદક' અથવા “ઉદ્દેશ્યતાવચ્છેદક' બનશે. એ જ રીતે વાધ્યાત્રિમાં ‘અર્થત્વ એ જ લક્ષ્યાવચ્છેદક બનશે. તેથી છેવટે સૂત્રનું રૂપાંતર આ રીતે થશે, જેમકે, “સથઃ (વાહિય:) તથઃ શબ્દાર્થોઃ”. અહીં “ઉદ્દેશ્યાવચ્છેદક' એ અર્થ છે અને વિધેયાવચ્છેદક' પણ અર્થ જ છે. આમ ઉદ્દેશ્યતાવચ્છેદક અને લક્ષ્યાવચ્છેદક અભિન્ન હોવાથી સ્ત્રાર્થની સમજૂતી બરાબર લાગતી નથી. આથી જો આગળના સૂત્રમાંથી ‘ત્રિધા' પદની અનુવૃત્તિ કરવામાં આવે તોપણ વિભાજકતાવચ્છેદકત્વ'ની અનુપસ્થિતિ (જે પહેલો દોષ બતાવ્યો ત્યારે નિર્દેશિત થઈ હતી) તે તો એક્સરખી જ રહેશે. આથી (મમ્મટ) વૃત્તિમાં કહે છે કે વાસ્થનફ્ટવ્યા :'. હવે વાચ્ય, લક્ષ્ય અને વ્યંગ્યમાંથી પ્રત્યેક અહીં લક્ષ્યાવચ્છેદક બને છે. તેમને આધારે વિભાજકતાવચ્છેદક વાચ્યત્વ, લક્ષ્યત્વ અને વ્યંગ્યત્વની પૃથક ઉપસ્થિતિ થશે અને તેથી વાચ્ય, લક્ષ્ય અને વ્યંગ્યરૂપી વિભાજ્યોની પણ અલગ અલગ ઉપસ્થિતિ થાય છે. તેથી મમ્મટે કરેલા વિભાગમાં અનુપપત્તિ થતી નથી.
યશોવિજયજી આગળ નોંધે છે કે “અથવા અમે એમ કહીશું (પૃ.૫) કે વાદિ પદ'ના વાચ્ય’ પદમાં શક્તિને કારણે અને “આદિ પદમાં લક્ષણાને કારણે વાચ્યાદિ પદ દ્વારા વાત્વરૂપ “શક્યતાવચ્છેદકાવચ્છિન્ન' અને લક્ષ્યત્વ અને વ્યંગ્યત્વરૂપ 'લક્ષ્યાવચ્છેદકાવચ્છિન્ન' એમ વાચ્યાદિ ત્રણેની ઉપસ્થિતિ થાય છે. અર્થાત્ “વાચ્ય' પદ વડે એના મુખ્ય અર્થ = “શબ્દાર્થનું ગ્રહણ થાય છે અને ‘આદિ પદ વડે બીજા બે – લક્ષ્ય અને વ્યંગ્ય – અર્થોનું ગ્રહણ થાય છે. આમ શક્તિ અને લક્ષણાથી “
વાદિ પદ – “વાચ્ય, લક્ષ્ય અને વ્યંગ્ય' એમ ત્રણે અર્થોનું પ્રત્યાયક બને છે. આમ, પાર્થક્યસાધક ધર્મોની ઉપસ્થિતિ થઈ જતાં વિભાગ અનુપપન્ન થતો નથી.
આ લાંબો શાસ્ત્રાર્થ તો એકમાત્ર ઉદાહરણ છે. વાસ્તવમાં ઠેકાણેઠેકાણે યશોવિજયજી નવ્ય ન્યાયદર્શનની પરિપાટી અને શૈલીનો વિનિયોગ કરી અત્યંત ગંભીર, મૂલગામી અને સૂક્ષ્મ ચર્ચા છેડે છે. તેમાં ક્યાંક અંતઃસ્રોતોનું દર્શન જરૂર થાય છે, છતાં એમનાં પાંડિત્ય અને મૌલિકતાનાં વિશેષ દર્શન થાય છે. કાવ્યપ્રકાશ' ઉપરની એમની આખી ટીકા જો ઉપલબ્ધ થાય તો અલંકારશાસ્ત્રમાં યશોવિજયજીનું પ્રદાન અને સ્થાન અપથ્ય દીક્ષિત, પંડિત જગન્નાથ અને વિશ્વેશ્વર
