Book Title: Upadhyay Yashovijayji Swadhyay Granth
Author(s): Pradyumnavijay, Jayant Kothari, Kantilal B Shah
Publisher: Mahavir Jain Vidyalay
View full book text
________________
ર00 | ઉપાધ્યાય યશોવિજય સ્વાધ્યાય ગ્રંથ
ભટ્ટોજિ દીક્ષિતકૃત વૈયાકરણ-સિદ્ધાન્તકારિકાની પ્રથમ કારિકા નીચે મુજબ છેઃ
फलव्यापारयोर्धातुराश्रये तु तिङ् स्मृताः ।
फले प्रधानं व्यापारः तिर्थस्तु विशेषणम् ॥ તેને સમજાવતાં વૈિયાકરણભૂષણ'માં કોષ્ઠ ભટ્ટ જે ભાષ્યને રજૂ કર્યું છે, તેને જ નહીંવત્ ફેરફાર સાથે શ્રી યશોવિજય ઉપાધ્યાયજીએ પ્રસ્તુત ‘તિડન્વયોક્તિમાં આરંભે મૂક્યું છે. જેમકે, ૧. વ્યાપારાશ્રય અને ૨. લાશ્રય (રૂપી કર્તા અને કમ) તે તિ પ્રત્યયના અર્થો છે. તથા ૧. વ્યાપાર અને ૨. ફલ તે બે ધાતુમાંથી મળતા અર્થો .
ધાતુમાંથી જે બે અર્થો – વ્યાપાર અને ફળ – પ્રાપ્ત થાય છે. તેને વિશદ કરતાં તિડન્વયોક્તિમાં લખ્યું છે કે “વ્યાપાર એટલે “સાધ્ય રૂપે રજૂ થતી ક્રિયા'. આ વ્યાપાર અર્થાત્ ક્રિયાને ‘ભાવના' પણ કહેવામાં આવે છે.” દા.ત. ધાતુ લઈએ તો તેમાંથી કારત્વ, અધઃસંતાપનત્વ, સ્થાલીનું અધિશ્રયણ અધોશ્રયણાદિ અનેક રૂપનો વ્યાપારરૂપી અર્થ વાચ્ય છે. આ ફૂકારત્વાદિ વ્યાપારમાં તંદાદિન્યાયથી અને એકત્વબુદ્ધિ સિદ્ધ કરવામાં આવે છે. આવા ફૂત્કારત્વાદિ વ્યાપારથી જન્ય ફલ તે વિકિલત્તિ આદિ છે. હવે અહીં નોંધપાત્ર એ છે કે ફિલ'રૂપી અર્થ વ્યાપારમાં વિશેષણ રૂપે અન્વિત થાય છે. (જેમકે, વિવિત્નત્વનુભૂતી વ્યાપાર | “વિકિલત્તિના અનુકૂલ અર્થાત્ જનક એવો જે વ્યાપાર).
ધાત્વર્થને નિરૂપ્યા પછી, તિર્થ કયા-કયા છે અને તેમનો વ્યાપારમુખ્યવિશેષ્યક-શાબ્દબોધ'માં કેવી રીતે વિશેષણતયાં અન્વય થાય છે એનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે. (અગાઉ જણાવ્યું છે તેમ) તિર્થ એ છે : ૧. વ્યાપારાશ્રય અને ૨. ફલાશ્રય. આ બે તિડથુ ઉપરાંત બીજા બે અર્થો ૩. સંખ્યા અને ૪. કાલ રૂપી અર્થો પણ તિડ પ્રત્યયમાંથી પ્રાપ્ત થાય છે. અહીં વ્યાપારાશ્રયીને કર્તા કહે છે, અને ફલાશ્રયને “કમ' કહે છે. હવે તિનો કર્તા રૂપી પ્રથમ અર્થ. ધાત્વર્થવ્યાપારમાં વિશેષણ રૂપે જોડાય છે. તિનો કર્મરૂપી બીજો અર્થ, ધાત્વઈફલમાં વિશેષણ રૂપે જોડાય છે. અને તિક્લ કાલરૂપી ત્રીજો અર્થ. ધાત્વર્થવ્યાપારમાં વિશેષણ રૂપે અન્વિત થાય છે. પણ તિનો સંખ્યારૂપી ચોથો અર્થ તિરૂરૂપે કહેવાયેલા પહેલા કે બીજા કર્તા/કર્મ રૂપી અર્થમાં જ વિશેષણ રૂપે જોડાય છે. આ પ્રમાણે વૈયાકરણોના મતે ધાત્વર્થ અને તિર્થનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે.
હવે પછીની ચર્ચામાં શાબ્દબોધના વિષયમાં તૈયાયિકો અને પ્રસંગતઃ મીમાંસકોના મતનો પણ વિચાર કર્યો છે. નૈયાયિકોએ પ્રથમાન્તાઈમુખ્યવિશેષ્યક' શાબ્દબોધ માન્યો છે. અને આખ્યાતાર્થ (
તિથ) “સંખ્યાનો
