Book Title: Upadhyay Yashovijayji Swadhyay Granth
Author(s): Pradyumnavijay, Jayant Kothari, Kantilal B Shah
Publisher: Mahavir Jain Vidyalay
View full book text
________________
૨૦૪ પ ઉપાધ્યાય યશોવિજય સ્વાધ્યાય ગ્રંથ
આચાર્યના કયાકયા પૂર્વાચાર્યોની કઈકઈ ટીકાઓનો ઋણભાર એમના ઉપર છે એ વિચારવાનો આપણો ઉપક્રમ રહેશે. એ રીતે જોતાં, ઉદ્યોત (પૃ.૨૩)માં ત્રિધાની સમજ આ રીતે અપાઈ છે, જેમકે
વાચકત્વ વગેરે ઉપાધિઓમાં ત્રિત્વ જાણવું, શબ્દમાં નહીં, કારણકે એકનો એક શબ્દ વાચક, લક્ષક અને વ્યંજક હોઈ શકે છે.” – “વિતિ | વાઘરુત્વાશુપ ત્રિત્વ વધ્યમ્” ત્યાં પા.ટી.માં એવી નોંધ છે કે . '
ननु य एव शब्दो वाचकः स एवान्यत्र लक्षकः । किं च वाचकलक्षकान्यतर एव व्यञ्जकः । अतः सांकर्यात्कथमेषां भेद इत्यत आह वाचकत्वाद्युपाधाविति ।। (चू)
આમ ઉદ્યોતે જે નોંધ કરી છે તે વિગતથી જુદી નોંધ શ્રી યશોવિજયજીએ કરી
સાહિત્યચૂડામણિ (સા.યૂ.)માં આની ચર્ચા નથી, પણ સુધાસાગર (સુધા.), ઉદ્યોતની જ વાત દોહરાવતાં નોંધે છે કે
अत्र उपाधीनामेव त्रित्वं, न तु उपधेयानाम् । न हि कश्चिद् वाचक एव, कश्चिद् लाक्षणिक एव, कश्चिद् व्यञ्जक एव इत्यस्ति नियम इति बोध्यम् ।
જોકે શ્રીધર નોંધે છે કે विधेति गौणी तु लक्षणातो न व्यतिरिच्यते, लक्षणाया गौणस्य व्याप्तत्वात्। ।
આનો પ્રભાવ શ્રી યશોવિજયજીએ કરેલી નોંધમાં આંશિક રીતે જોવા મળે છે, જોકે પૂર્વપક્ષીએ સૂચવેલા આધિકાદોષનો વિકલ્પ શ્રીધરે નથી આપ્યો. એટલો અંશ તેમના મૌલિક ચિંતનને આભારી લેખી શકાય. આમ, ઉપર કરેલી નોંધ પ્રમાણે આચાર્યશ્રીના મતે ત્રિધા એવા મમ્મટના નિર્દેશનું સ્વારસ્ય એ છે કે “જોકે વિભાગથી જ ત્રણ ભેદ સિદ્ધ હતા છતાં, ત્રિધા' શબ્દના ઉલ્લેખથી એવું બતાવાયું છે કે કાવ્યમાં શબ્દના ત્રણ જ ભેદ છે. ત્રણથી વધારે કે ઓછા નહીં.” આથી ગૌણીને લક્ષણાથી જુદી માનીને “ગૌણ' નામના શબ્દભેદના અનુલ્લેખથી કારિકાકારની ન્યૂનતા તથા વ્યંજના માનવામાં પ્રમાણાભાવ હોવાથી ‘યંજક' શબ્દના ઉલ્લેખને. અધિક માનનારાના સંશયને દૂર કરવા જ ત્રિધા કહ્યું છે. ઉપાધ્યાયજી જૈન મુનિ હોવા છતાં આચાર્ય હેમચંદ્ર ગૌણી/ગૌણનો સ્વતંત્ર સ્વીકાર કર્યો છે તેનું સમર્થન કરતા નથી એ એમની તટસ્થ શાસ્ત્રદૃષ્ટિનો સબળ પુરાવો છે. આપણે અહીં શ્રીધરનો આંશિક પ્રભાવ જોયો છે.
એ ઉપરાંત, ઝળકીકરે (પૃ.૨૫) સ્પષ્ટ રીતે નોંધ્યું છે કે –
विभागादेव त्रित्वे सिद्धेऽपि न्यूनाधिकसंख्याव्ययच्छेदाय त्रिधेत्युक्तम् । एतेन गौणी लक्षणा भिन्नति गौणशब्दस्य अत्र असंग्रहात् विभागस्य न्यनता । व्यञ्जनायां च प्रमाणाभावेन व्यञ्जकशब्दस्य अभावात् विभागस्य आधिक्यं चेति परविप्रतिपत्तिनिरस्ता।
