Book Title: Upadhyay Yashovijayji Swadhyay Granth
Author(s): Pradyumnavijay, Jayant Kothari, Kantilal B Shah
Publisher: Mahavir Jain Vidyalay
View full book text
________________
“જૈન તર્કભાષામાં પ્રમાણનું સ્વરૂપ
------------
મધુસૂદન બક્ષી
જૈન તકભાષામાં યશોવિજયજી પ્રમાણનું લક્ષણ આ રીતે આપે છે:
- પેરવ્યવસાયિ જ્ઞાનું પ્રમાણમ્ જૈન તાર્કિક પંરપરામાં સિદ્ધસેન દિવાકરે પ્રમાનું સ્વપરીમતિ જ્ઞાનં વાઈવિવર્જિતમ્ એ રીતે પ્રમાણનું લક્ષણ રજૂ કર્યું છે. સમંતભઢે સ્વપર-અવભાસક જ્ઞાનને પ્રમાણનું લક્ષણ ગયું છે. પ્રમાણ અનધિગત અર્થનું અવિસંવાદી જ્ઞાન છે તેવું અકલંકદેવે દર્શાવ્યું છે. માણિક્યનંદીએ પરીક્ષામુખસૂત્ર'માં પ્રમાણને સ્વ અને અપૂર્વ અર્થના વ્યવસાયાત્મક જ્ઞાન તરીકે ઘાવ્યું છે.'
યશોવિજયજીએ પ્રમાણના લક્ષણમાં “જ્ઞાન” શબ્દ મૂક્યો છે પણ ‘બાધવિવર્જિત” કે “અવિસંવાદી' એ શબ્દો મૂક્યા નથી. તેવી જ રીતે યશોવિજયજીએ પર' શબ્દ મૂકીને તેમના લક્ષણમાં અર્થને સ્થાન આપ્યું છે પરંતુ “અપૂર્વ કે “અનધિગત’ એવા શબ્દો અર્થના સંદર્ભમાં પ્રયોજ્યા નથી. યશોવિજયજી પ્રમાણના લક્ષણમાં વાદિ દેવસૂરિને શબ્દશઃ અનુસર્યા છે. વાદિ દેવસૂરિએ સ્વરવ્યવસાયિ જ્ઞાનું પ્રમાણમ્ તેવું પ્રમાણનું લક્ષણ આપ્યું છે.
આમ જૈન તર્કશાસ્ત્રમાં સ્ત્ર અને અર્થના વ્યવસાયાત્મક જ્ઞાનને પ્રમાણ તરીકે ગણવાની પરંપરા દૃઢ થતી ગઈ છે અને યશોવિજયજી તેને અનુસર્યા છે. જોકે હેમચંદ્ર સમ્યક અથનિર્ણયને જ પ્રમાણ તરીકે ઘટાડે છે. તેમના મત પ્રમાણે સ્વનિર્ણય પ્રમાણ અને અપ્રમાણ બન્નેમાં પ્રવર્તે છે તેથી સ્વનિર્ણય' શબ્દ પ્રમાણના લક્ષણમાં વ્યાવર્તક પદ તરીકે સ્થાન પામી શકે નહીં. તેમના મતે પણ જ્ઞાન તો સ્વપ્રકાશક છે જ. હેમચંદ્રસૂરિએ પ્રમાણના લક્ષણમાં “સ્વ” શબ્દ વ્યાવર્તક વિશેષણ ન હોવાથી મૂક્યો નથી જ્યારે યશોવિજયજીએ પ્રમાણના લક્ષણમાં પ્રમાણનું સ્વરૂપ દર્શાવતા સ્વરૂપબોધક વિશેષણ તરીકે “સ્વ” શબ્દ પ્રયોજ્યો છે.
યશોવિજયજીના પ્રમાણ-લક્ષણમાં “જ્ઞાન અને વ્યવસાયિ” પદો વ્યાવર્તક વિશેષણો તરીકે અને “સ્વ” તેમજ “પર’ એ પદો સ્વરૂપબોધક વિશેષણો તરીકે પ્રયોજવામાં આવ્યાં છે.યશોવિજયજી કહે છે કે પ્રમાણના લક્ષણમાં જ્ઞાન’ શબ્દ મૂકવાથી દર્શનમાં તેની અતિવ્યાપ્તિ નિવારી શકાય. ‘દર્શન’ શબ્દનો અર્થ અહીં નિર્વિકલ્પક બોધ એટલે નિર્વિશેષસત્તા માત્રનો નિષ્પકારક બોધ તેવો જ થાય છે. જૈન તર્કશાસ્ત્રમાં નિર્વિકલ્પક એટલેકે નિષ્પકારક બોધના અર્થમાં દર્શન’ શબ્દને
