Book Title: Upadhyay Yashovijayji Swadhyay Granth
Author(s): Pradyumnavijay, Jayant Kothari, Kantilal B Shah
Publisher: Mahavir Jain Vidyalay
View full book text
________________
જૈન તકભાષામાં પ્રમાણનું સ્વરૂપ D ૧૮૫
પ્રકાશક છે, જ્ઞાન પોતાને જાણે છે. તે અજ્ઞાત રહેતું નથી અને તેને જાણવા માટે બીજા જ્ઞાનની જરૂર નથી. સિદ્ધસેન દિવાકરે સ્પષ્ટ કર્યું જ છે કે સકલ પ્રતિભાસો ભ્રમયુક્ત છે તેવું સિદ્ધ થાય જ નહીં તેથી પ્રમાણ સ્વ અને અન્યનો નિશ્ચય કરનારું જ ઘટી શકે. (ન્યાયાવતાર, ૭) તેઓ એમ પણ કહે છે કે જીવ પ્રમાતા છે, અન્યનિસિી છે, ક તેમજ ભોક્તા છે, પરિણામી છે અને સ્વ-સંવેદનસંસિદ્ધ છે. (ન્યાયાવતાર, ૩૧) હેમચંદ્રસૂરિ મુજબ સ્વપરાભાસી પરિણામી આત્મા એ જ પ્રમાતા. (પ્રમાણમીમાંસા, ૪૨)
પ્રમાણના લક્ષણની સમજૂતી આપીને પ્રમાણપરિચ્છેદમાં જ યશોવિજયજી પ્રમાણના ફળ અંગેની શંકાઓનો ખુલાસો કરે છે. ન્યાય, મીમાંસા આદિ દર્શનોમાં પ્રમાણ અને ફળનો ભેદ સ્વીકારવામાં આવ્યો છે. બૌદ્ધો પ્રમાણ અને ફળનો અભેદ સ્વીકારે છે. જૈન દર્શનમાં પ્રમાણ અને ફળનો ભેદભેદ સ્વીકારવામાં આવ્યો છે. યશોવિજયજી પ્રમાણ અને ફળમાં અમુક અપેક્ષાએ અભેદ હોઈને પ્રમાણને સ્વપરવ્યવસાયી અને ફળને પણ સ્વપરવ્યવસાયી તરીકે ઘટાવવામાં કોઈ મુશ્કેલી જોતા નથી. જૈન પરંપરામાં પ્રમાણના સાક્ષાત્ ફળ તરીકે અજ્ઞાનનિવૃત્તિને અને તેનાં વ્યવહિત ફળ તરીકે હાન, ઉપાદાન અને ઉપેક્ષાબુદ્ધિને ઘટાવવામાં આવે છે. દા.ત. સિદ્ધસેન દિવાકર મુજબ પ્રમાણનું સાક્ષાત્ ફળ અજ્ઞાનનિવૃત્તિ છે. (ન્યાયાવતાર,૨૮) યશોવિજયજી મુજબ પ્રમાણનું ફળ અજ્ઞાનનિવૃત્તિ અને અજ્ઞાનનિવૃત્તિ એ જ સ્વવ્યવસાય. યશોવિજયજી આ બાબત તકભાષામાં તર્કના પ્રમાણની ચર્ચામાં સ્પષ્ટ કરે છે. પંડિત સુખલાલજી માને છે કે અહીં યશોવિજયજીએ વિજ્ઞાનવાદી બૌદ્ધોને અનુસરીને સ્વવ્યવસાયને પ્રમાણેના ફળ તરીકે ઘટાવ્યું હોય તેમ લાગે છે. (તાત્પર્યસંગ્રહવૃત્તિ, ૩૨, ૨૦) ન્યાયદર્શનમાં ઈન્દ્રિય કેવળ કરણ જ છે, ફળ નથી; અને હાન, ઉપાદાન, ઉપેક્ષાબુદ્ધિ ફળ જ છે. '
કરણ નથી પરંતુ ઇન્દ્રિય અને હાન-ઉપાદાન-ઉપેક્ષાબુદ્ધિની વચમાં ફળોનો જે ક્રમ છે તેમાં પુરોગામી ફળને ઉત્તરગામી ફળની અપેક્ષાએ પ્રમાણ તરીકે સાપેક્ષ રીતે પણ ઘટાવવામાં આવે છે.
- કેશવમિશ્રની તકભાષામાં પ્રમાણ અને ફળની વ્યવસ્થા આ રીતે પણ રજૂ કરવામાં આવી છે. કરણ.
અવાજોર વ્યાપાર ફળ ૧. ઈન્દ્રિય ઈન્દ્રિયાર્થસંનિકર્ડ નિર્વિકલ્પક પ્રમા ૨. ઇન્દ્રિયાર્થ-સંનિકર્ડ નિર્વિકલ્પક પ્રમા સવિકલ્પક પ્રમા ૩. નિર્વિકલ્પક જ્ઞાન સવિકલ્પક જ્ઞાન હાનોપાદાનોપેક્ષાબુદ્ધિ
અવાન્તર વ્યાપાર એટલે જે કરણથી ઉદ્ભવે અને કરણથી ઉદ્ભવતા ફળનું ઉત્પાદક બને છે. દા.ત. કુહાડી લાકડાંને કાપવાનું સાધન છે. તેનાથી લાકડાં સાથે સંયોગ કરીને પ્રહાર થાય છે તે અવાન્તર વ્યાપાર છે અને લાકડાંની છેદનક્રિયા તેનું
