Book Title: Upadhyay Yashovijayji Swadhyay Granth
Author(s): Pradyumnavijay, Jayant Kothari, Kantilal B Shah
Publisher: Mahavir Jain Vidyalay
View full book text
________________
જૈન તકભાષામાં પ્રમાણનું સ્વરૂપ ૧૮૭
ક્ષય અને ઉપશમથી યુક્ત છે. અર્થને ગ્રહણ કરવાની આત્માની શક્તિ લબ્ધિ છે. અર્થના બોધ માટેની સભાન પ્રવૃત્તિને વ્યાપાર કહેવાય છે. આ વ્યાપાર એ જ ઉપયોગ ઈન્દ્રિય. ઉપયોગ એટલે અર્થગ્રહણવ્યાપાર.”
જૈન મત પ્રમાણે જ્ઞાન પોતે જ સ્વપપ્રકાશક હોવાથી પ્રમાણ છે અને તેથી એ પ્રમાનું અસાધારણ કારણ કે કરણ છે. જૈન દર્શનમાં કરણ એટલે જે વિલંબ વિના પરિણામ લાવે તે. અબોધ સ્વભાવવાળી જ્ઞાનસામગ્રીને પ્રમાના કરણ તરીકે ઘટાવવાનું જૈન મતને માન્ય નથી. અબોધ કારણસામગ્રી પ્રમાનું અસાધારણ કારણ નથી, પ્રધાન કારણ નથી. સામગ્રીથી અર્થ-પ્રકાશ થતો નથી, જ્ઞાનથી જ થાય છે. જ્ઞાનરૂપી વ્યાપાર વગર કેવળ સામગ્રી અર્થગ્રહણ કરાવતી નથી. જ્ઞાન પોતાને તેમજ પોતાના અર્થને પ્રકાશિત કરે છે. પ્રમાણનું સ્વરૂપ : સંક્ષિપ્ત સાર
(૧) દ્રવ્યેન્દ્રિય પ્રમાણ નથી. (૨) લબ્ધિઇન્દ્રિય પ્રમાણે નથી. (૩) ઉપયોગ-ઈન્દ્રિય જ પ્રમાણ છે.
(૪) ઈન્દ્રિયાઈ સંનિકર્ષ કે કોઈ પણ આંશિક કે સકલ અબોધ સામગ્રી પ્રમાનું પ્રધાન કરણ નથી. ન્યાયે દેશવિલા વિવિધ પ્રકારના સંનિકર્ષ પ્રમાનું અસાધારણ કારણ નથી.
(૫) પ્રમાણ જ્ઞાનાત્મક છે; અજ્ઞાનાત્મક નથી. (૬) અનધિગત એવા કે અપૂર્વ હોય તેવા અર્થને જાણે તે જ પ્રમાણ તેવું ઘટતું
(૭) પ્રમાણ સ્વ-અવભાસક છે પરંતુ માત્ર સ્વ-અવભાસક નથી. તે સ્વપરપ્રકાશક પણ છે.
. (૮) પ્રમાણ જ્ઞાનથી ભિન્ન એવા અર્થનું અવભાસક છે પણ તે કેવળ અર્થનું જ - પ્રકાશક નથી. જ્ઞાન અને અર્થ વચ્ચે અભેદ નથી. અર્થ જ્ઞાનથી સ્વતંત્ર રીતે સત્ છે. શાન ગ્રાહક છે અને અર્થ ગ્રાહ્ય છે. A (૯) સ્વ-અવભાસક હોઈને તેમજ જ્ઞાનથી ભિન્ન અર્થનું અવભાસક હોઈને પ્રમાણ સ્વપર-અવભાસક તરીકે ઘટાવ્યું છે.
(૧૦) દર્શન એટલેકે નિર્વિકલ્પક બોધ પ્રમાણ નથી.
(૧૧) પ્રમાણ સંશય, વિપર્યય અને અનધ્યવસાયથી વ્યાવૃત એવું વ્યવસાયાત્મક જ્ઞાન છે.
(૧૨) આત્મા અને જ્ઞાન વચ્ચે ભેદભેદનો સંબંધ છે.
(૧૩) જ્ઞાનની ઉત્પત્તિ અર્થથી જ થાય છે તદુત્પત્તિ) અને જ્ઞાન અર્થનો આકાર ધારણ કરે છે તદાકારતા) તે બન્ને અસ્વીકાર્ય છે. દીપકની જેમ જ્ઞાન અર્થનું પ્રકાશક છે. દીપક જેને પ્રકાશિત કરે છે તેને ઉત્પન્ન કરતો નથી અને તેનાથી ઉત્પન્ન
