Book Title: Upadhyay Yashovijayji Swadhyay Granth
Author(s): Pradyumnavijay, Jayant Kothari, Kantilal B Shah
Publisher: Mahavir Jain Vidyalay
View full book text
________________
જ્ઞાનબિન્દુ’માં કેવલાદ્વૈત વેદાન્તની સમાલોચના L ૧૪૩
(૧) જિનભદ્રાણિનો મત કે કેવલજ્ઞાન અને કેવલદર્શન બન્નેનો ઉપયોગ ભિન્ન છે અને એકસાથે ઉત્પન્ન ન થતાં ક્રમશઃ એકએક સમયના અંતરે ઉત્પન્ન થાય
(૨) મલવાદી વગેરેનો મત કે બન્ને ઉપયોગ ભિન્ન છે પણ તેમની ઉત્પત્તિ યુગપતું અર્થાત્ એકસાથે થતી રહે છે. . (૩) સિદ્ધસેન દિવાકરનો મત કે આ બે ઉપયોગ વસ્તુતઃ ભિન્ન નથી, પણ માત્ર અપેક્ષાવિશેષકત કેવલજ્ઞાન અમે કેવલદર્શન એવાં બે નામ છે.
યશોવિજયજી સિદ્ધસેન દિવાકરના અભેદમતનું સમર્થન કરતા જણાય છે. તેમણે આ મતનું નિરૂપણ કરતાં સન્મતિની કેટલીક ગાથાઓની વ્યાખ્યા કરી છે એટલું જ નહીં પણ પૂર્વવર્તી વ્યાખ્યાકાર અભયદેવના વિવરણની સમીક્ષા કરીને તેમાં ખામી બતાવી છે અને પોતાની રીતે તે ગાથાઓ સમજાવી છે (જુઓ પૃ.૩૪,૩૫,૪૩,૪૬; અનુક્રમે સન્મતિ), ૨.૩, ૨.૪, ૨.૨૨, ૨.૩૦).
ધ્યાન ખેંચે એવી વાત એ છે કે યશોવિજયજીએ પોતાની વિશિષ્ટ સૂઝથી અંતમાં પ્રસ્તુત ત્રણે મતોનો નયભેદની અપેક્ષાથી સમન્વય કર્યો છે. મલવાદીનો યોગપદ્યવાદ વ્યવહારનયના અભિપ્રાયથી સમજવો જોઈએ. જિનભદ્રગણિ કમવાદના સમર્થક છે તે કારણ અને ફલની સીમામાં ઋજુસૂત્રનયનું પ્રતિપાદન કરે છે, અને સિદ્ધસેન અભેદપક્ષના સમર્થક છે, તેમણે સંગ્રહાય અપનાવ્યો છે જેનું વલણ કાર્ય-કારણ કે અન્ય ભેદોના ઉચ્છેદ તરફ જ છે. તેમણે અનેકાન્તની ખૂબી સમજાવી છે કે તે સદ્દગુરુઓની પરંપરાઓને કદી મિથ્યા ઠરાવતો નથી, અને સર્વત્ર સામંજસ્ય સ્થાપે છે.
જ્ઞાનવિખ્યુનો આટલો પરિચય કર્યા પછી હવે યશોવિજયજીએ વિશેષતઃ કેવલાદ્વૈતના કેટલાક વિચારોનું ખંડન કર્યું છે તેની થોડી ચર્ચા કરીએ.
જૈન દર્શન પ્રમાણે આત્માની ચેતના કેવલજ્ઞાનાવરણથી આવૃત છે અને તેમ છતાં અનાવૃત પણ છે તેથી મંદપ્રકાશને કારણે તારતમ્યવાળાં જ્ઞાન શક્ય બને છે એમ જે કહ્યું છે તેની સામે આક્ષેપ કરી શકાય કે એક જ તત્ત્વ આવૃત અને અનાવૃત બન્ને હોય એ કેવી રીતે સંભવે. આનો ઉત્તર યશોવિજયજીએ અનેકાન્ત દૃષ્ટિથી આપ્યો છે. કેવલજ્ઞાનાવરણ દ્વારા પૂર્ણ પ્રકાશ આવૃત થાય છે એ જ સમયે અપૂર્ણ પ્રકાશ અનાવૃત છે. આમ પર્યાયાર્થિક દૃષ્ટિથી એ ઉપપત્ર છે કે બે ભિન્ન પયયોમાં આવૃતત્વ અને અનાવૃતત્વ હોય. દ્રવ્યાર્થિક દૃષ્ટિથી, પૂર્ણ અને અપૂર્ણ જ્ઞાનરૂપ પર્યાય દ્વવ્યાત્મક ચેતનાથી ભિન્ન નથી, તેથી આ દૃષ્ટિએ પર્યાયોના આવૃતત્ત્વઅનાવૃતત્ત્વને એક ચેતનાગત માનવામાં કોઈ વિરોધ નથી. સ્પષ્ટ છે કે જૈન દર્શનમાં આત્માને પરિણામી માનવામાં આવે છે જ્યારે કેવલાદ્વૈત વેદાન્ત દર્શન કૂટસ્થત્વવાદનું હિમાયતી છે.
