Book Title: Upadhyay Yashovijayji Swadhyay Granth
Author(s): Pradyumnavijay, Jayant Kothari, Kantilal B Shah
Publisher: Mahavir Jain Vidyalay
View full book text
________________
“જ્ઞાનબિન્દુમાં કેવલાદ્વૈત વેદાન્તની સમાલોચના L ૧૪૭
અજ્ઞાન-નિવર્તક કેવી રીતે બની શકે ? કોઈ મિથ્યાજ્ઞાનને અજ્ઞાનનિવર્તક જોયું નથી, કારણકે, તેવું હોય તો સ્વપ્નજ્ઞાન પણ અજ્ઞાનનિવર્તક બને.
મધુસુદન સરસ્વતી એવી દલીલ કરે છે કે પ્રમાણજન્ય અપરોક્ષ અન્તઃકરણવૃત્તિથી અભિવ્યક્ત થયેલું ચૈતન્ય જે સત્ય જ છે તે અજ્ઞાનનું નિવર્તક છે; વૃત્તિ તેની કારણતાવચ્છેદક છે તેથી અન્યથાસિદ્ધ હોઈને કારણ માનવામાં આવતી નથી. અવચ્છેદક કલ્પિત હોય તો પણ તેનાથી અવચ્છેદ્ય તત્ત્વની વાસ્તવતાને હાનિ થતી નથી; દા.ત. જે રજત તરીકે ભાસ્યું તે શુદ્રિવ્ય – આમાં શુક્તિની વાસ્તવતાને કોઈ હાનિ નથી. ન્યાયવૈશેષિક વિચારકો પણ આકાશ શબ્દનું ગ્રાહક બને તેમાં કર્ણશખુલીના સંબંધને અવચ્છેદક માને છે, પણ આ સંબંધ તો કલ્પિત છે કારણકે સંયોગમાત્ર નિરવયવ આકાશમાં સર્વથા વિદ્યમાન હોવાથી અતિપ્રસંગનો દોષ થાય. મીમાંસકો કલ્પિત એવા હૃસ્વત્વ, દીર્ઘત્વ વગેરેના સંસર્ગથી અવચ્છિન્ન થયેલા વણને યથાર્થ જ્ઞાનના જનક માને છે. હવે હ્રસ્વત વગેરે ધ્વનિના ધમ હોઈને ધ્વનિમાં જ ભાસે છે જ્યારે વર્ગો વિભુ છે તેથી જ્યાં સુધી હૃસ્વત્વાદિની કલ્પના વણનિષ્ઠ તરીકે કરવામાં ન આવે ત્યાં સુધી વર્ણોને જ્ઞાનનાં કારણ ન માની શકાય; તેમ વેદાન્તી પણ અન્તઃકરણવૃત્તિરૂપ કલ્પિત અવચ્છેદક માને તો શો દોષ ? (જુઓ તસિદ્ધિ, પૃ.રૂદ્દા, નિર્ણયસાગર આવૃત્તિ).
યશોવિજયજીને આ દલીલ સ્વીકાર્ય નથી, અને આ દૃષ્ટાન્તો માન્ય નથી કારણકે નૈયાયિકો અને મીમાંસકો ઉક્ત સ્થલમાં પણ અનન્તધમત્મિક વસ્તુ સ્વીકારે છે. અને ઉપર કહેલી રીતે વૃત્તિ અવચ્છેદક બની પણ ન શકે. જેમાં અને જેને વિશે જ્ઞાન થાય તેમાં અને તેને જ વિશે અજ્ઞાન હોય તો જ જ્ઞાન એ અજ્ઞાનનું નાશક બની શકે. મધુસૂદન સરસ્વતીએ પોતે સિદ્ધાન્તવિવુ (ઉ.૨૬૧)માં કહ્યું છે કે આવરણ દ્વિવિધ છે - એક અન્તઃકરણથી અવચ્છિન્ન સાક્ષીમાં રહેલું અને અસત્તાપાદક, અને બીજું વિષયાવચ્છિન્ન બ્રહ્મચૈતન્યમાં રહેલું અને અભાનનું આપાદક, કારણકે ઘટમહું નાનાતિમાં ઉભય અવચ્છેદનો અનુભવ છે. પહેલું પરોક્ષ કે અપરોક્ષ પ્રમામાત્રથી નિવૃત્ત થાય છે – વતિનું અનુમાન કર્યું હોય તોપણ એ નથી એવી પ્રતીતિનો ઉદય થતો નથી. જ્યારે બીજું આવરણ સાક્ષાત્કારથી જ નિવૃત્ત થાય છે કારણકે એવો નિયમ છે કે જે આશ્રય અને આકારવાળું જ્ઞાન હોય તે જ આશ્રય અને આકારવાળા અજ્ઞાનનો નાશ કરે છે.
યશોવિજયજી ટીકા કરતાં કહે છે કે ભૂખથી પેટમાં ખાડો પડ્યો છે (સુક્ષાવ) તેથી શું તે તરત જ ભૂલી ગયો, જેથી ઉક્ષા વૃત્તિને અવચ્છેદક તરીકે અન્યથાસિદ્ધ કહે છે. કોઈ એમ દલીલ કરે કે આ જ બીકથી મધુસૂદને કહ્યું છે કે ચૈતન્યનિષ્ઠ પ્રમાણ જન્ય અપરોક્ષ અન્તકરણવૃત્તિને જ અજ્ઞાનનાશક માનીએ તોપણ દોષ નથી કારણકે તેની પારમાર્થિક સત્તા ન હોય તોપણ વ્યાવહારિક સત્તા
