Book Title: Upadhyay Yashovijayji Swadhyay Granth
Author(s): Pradyumnavijay, Jayant Kothari, Kantilal B Shah
Publisher: Mahavir Jain Vidyalay
View full book text
________________
જ્ઞાનબિન્દુમાં કેવલદ્વૈત વેદાન્તની સમાલોચના ૧૪૫
એમ દલીલ કરવામાં આવે તો ભિન્ન એવાં અખંડત્વાદિનું આવરણ થતાં, ચૈતન્યનું આવરણ નહીં થાય. વેદાન્તી દલીલ કરી શકે કે વાસ્તવમાં ચૈતન્યમાં આવરણ છે જ નહીં, પણ જેમ શક્તિમાં રજત કલ્પિત છે તેમ તે કલ્પિત છે તેથી કોઈ વિરોધ નથી, અને તેથી જ ચિત્ત્વ અને અખંડત્વાદિના ભેદની કલ્પના કરવામાં આવે છે કે ચૈતન્ય ફુરે (પ્રકાશ) છે, પણ અખંડત્વાદિ ફરતું નથી તે સિદ્ધાન્તથી વિરુદ્ધ નથી. પણ આ દલીલ બરાબર નથી. જેમ કલ્પિત રજત સાચા રજતનું કામ નથી કરી શકતું તેમ કલ્પિત આવરણથી આવરણ થઈ શકે નહીં. અહીં વેદાંતી દલીલ કરે કે દંમાં ન નાનામિ એ અનુભવ જ કર્મત્વ-અંશમાં આવરણવિષયક છે અને તેથી એમ દર્શાવે છે કે કલ્પિત હોવા છતાં આવરણ કાર્યકારી છે કારણકે અજ્ઞાનરૂપ ક્રિયાથી ઉત્પન્ન થયેલ આવરણરૂપ અતિશય (ખાસિયત, નવો ઉમેરાયેલો ધર્મ) એ જ પ્રકૃતમાં કર્મ–સ્વરૂપ છે, અને તેથી એ સાક્ષીને પ્રત્યક્ષ હોવાથી પોતાને વિષય કરનાર પ્રમાણની અપેક્ષાએ તેની નિવૃત્તિની આપત્તિ નથી. પણ વેદાંતીની આ દલીલ બરાબર નથી. “માં ન નાનાનિ એ અનુભવ વિશેષ જ્ઞાનના અભાવવિષયક છે, પોતાનું જ્ઞાન નથી એમ નથી પણ પોતાની વિશેષતાનું જ્ઞાન નથી. આમ ન માનો તો નાં નાનાનિ સાથે વિરોધ આવે. મધ્યસ્થી વિવાદમાં એવો પ્રયોગ કરતા હોય છે કે હું કંઈ પણ જાણતો નથી' એ આ અર્થમાં જ છે. વળી જ્યાં સુધી વિશિષ્ટવિશિષ્ટનો ભેદભેદ ન માનવામાં આવે ત્યાં સુધી અખંડત્વાદિથી વિશિષ્ટ ચૈતન્યના જ્ઞાનથી વિશિષ્ટના આવરણની નિવૃત્તિ થશે તો પણ શુદ્ધ ચૈતન્યનો અપ્રકાશ રહેવાનો પ્રસંગ આવશે કારણકે વિશિષ્ટ કલ્પિત છે અને અવિશિષ્ટનો અનુભવ થયો નથી.
યશોવિજયજીને આ સમાલોચનાથી અભિપ્રેત છે કે કેવલાદ્વૈત બ્રહ્મને સર્વથા. નિરંશ, કૂટસ્થનિત્ય અને પ્રકાશ માને છે તો અજ્ઞાનથી તેનું આવૃતાનાવૃતત્વ અનુપપત્ર જ છે.
ઉપર્યુક્ત દલીલોથી વાચસ્પતિનો મત કે જીવ અજ્ઞાનનો આશ્રય છે અને બ્રહ્મ તેનો વિષય છે તેનો પણ નિરાસ થઈ જાય છે કારણકે જીવ અને બ્રહ્મનો ભેદ પણ કલ્પિત છે. વ્યાવહારિક ભેદ માનીએ તોપણ જીવમાં રહેલી અવિદ્યા ત્યાં જ પ્રપંચની ઉત્પત્તિ કરશે, જ્યારે જગતનો આરોપ તો બ્રહ્મમાં મનાય છે અને બ્રહ્મને ઉપાદાન કારણ માનવામાં આવે છે. (અહીં એ નોંધવું રહ્યું કે મધુસૂદન સરસ્વતીએ વાચસ્પતિના મતનું નિરૂપણ કરતાં સિદ્ધાન્તવિન્યુમાં કહ્યું છે કે જીવ જગતનું ઉપાદાન છે અને પ્રતિજીવ પ્રપંચભેદ છે પણ એ તેમની ગેરસમજ છે. અપથ્ય દીક્ષિતકૃત સિદ્ધાન્તરેશસંગ્રહમાં કહ્યું છે તેમ વાચસ્પતિના મતે જીવાશ્રિત માયાનો વિષય બનેલા બ્રહ્મ પ્રપંચાકારે વિવર્તમાન થતું હોવાથી તે જગતનું ઉપાદાન છે. યશોવિજયજીએ સિદ્ધાન્તતિનો આધાર આગળ ઉપર લીધો છે, પણ આ ગેરસમજથી ખોટે રસ્તે દોરાયા નથી એ તેમની ચોક્કસાઈ દાખવે છે). વેદાંતી દલીલ કરે છે કે અહંકારાદિ
