Book Title: Upadhyay Yashovijayji Swadhyay Granth
Author(s): Pradyumnavijay, Jayant Kothari, Kantilal B Shah
Publisher: Mahavir Jain Vidyalay
View full book text
________________
૧૭૪ પ ઉપાધ્યાય યશોવિજય સ્વાધ્યાય ગ્રંથ
અન્ય કોઈ ભારતીય દર્શનમાં આ પ્રકારનાં દ્રવ્યોનો સ્વીકાર કરવામાં આવ્યો નથી.
ઘર્માસ્તિકાય : ધમસ્તિકાય ગતિ-લક્ષણ/ગતિસ્વરૂપ છે. અર્થાત્ ગતિસહાયક દ્રવ્ય છે. જેમકે માછલીમાં તરવાની શક્તિ તો સહજ જ છે છતાં પણ પાણી વગર તરી શકતી નથી તેવી જ રીતે જીવ અને પુદ્ગલમાં ગતિ કરવાની શક્તિ સહજ હોવા છતાં ધમસ્તિકાય વગર ગતિ કરી શકતા નથી. અલોકમાં જીવ કે પુદ્ગલની ગતિ થતી નથી એથી લોકમાં ગતિદ્રવ્યની સિદ્ધિ થાય છે. જોકે જીવ અને પુદ્ગલ અલોકની અભિમુખ હોવા છતાં અલોકમાં ગતિનો અભાવ હોવાને કારણે લોકના અગ્ર ભાગે અટકી જાય છે.
અધર્માસ્તિકાયઃ અધમસ્તિકાય સ્થિતિસહાયક દ્રવ્ય છે. અલોકમાં સ્થિતિ, ગત્યભાવ છે. અધમસ્તિકાયને ધમસ્તિકાયના અભાવ રૂપે માનવામાં પણ આપત્તિ આવે છે. જો તેમ માનીએ તે અધમસ્તિકાય અભાવરૂપ માનવો પડે પરંતુ અધમસ્તિકાય તો પરિણામાન્તર છે. આથી અભાવરૂપ ન માની શકાય.
આકાશઃ અવગાહન આકાશનો ગુણ છે. અન્ય પદાર્થને આધાર આપવો એ આકાશનું લક્ષણ છે. કેમકે દ્રવ્ય આધાર વગર રહી ન શકે. આકાશની સિદ્ધિ પ્રસંગે અન્ય આપત્તિઓનું યશોવિજયજીએ ખંડન કર્યું છે.
કાલ: વર્તન એ કાળનું લક્ષણ છે. પદાર્થમાં નવીન-પુરાણ આદિ પરિણામ જ વતના છે. કાળવિષયક જૈન દર્શનમાં બે મત છે. કેટલાક કાળને દ્રવ્ય માને છે અને કેટલાક દ્રવ્ય માનતા નથી. નિશ્ચયે (પૃ. ૩૮) તત્ત્વાર્થનું આ સૂત્ર કાળ સંબંધી મતભેદને દર્શાવે છે. પરંતુ યશોવિજયજીનો મત છે કે કાળને દ્રવ્ય ન માનવામાં આવે તો છની સંખ્યા સંગત થતી નથી. આથી કાલને દ્રવ્ય રૂપે સ્વીકાર્યું છે. કાળના અઢી દ્વીપવર્તી કાળ અને દ્રવ્યના પર્યાયરૂપ કાળ એવા બે ભેદો પણ છે.
દિગમ્બર માન્યતાનુસાર પ્રત્યેક લોકાકાશમાં અસંખ્ય કાલાણુઓ રહે છે. તે દ્રવ્યકાળ છે. મંદગતિ પરમાણુને એક આકાશપ્રદેશમાંથી બીજા આકાશપ્રદેશમાં જતાં જેટલો સમય લાગે તેટલા સમયને પર્યાયકાળ કહેવામાં આવે છે. પરંતુ આમ માનવા જતાં કાળ-દ્રવ્યના દેશ-પ્રદેશ પણ માનવા પડે અને આમ માનવા જતાં કાળ પણ ધમસ્તિકાય, અધમસ્તિકાયની જેમ અસ્તિકાયરૂપ એક અને અખંડ માનવો પડે. આથી કાળને ઉપચાર વ્યવહારથી જ દ્રવ્ય માનવો ઘટે.
પુદ્ગલ: અન્ય દર્શનમાં જેને પરમાણુ કહેવામાં આવે છે તે જ જૈનદર્શનનું પુદ્ગલ દ્રવ્ય છે. પરંતુ તેના લક્ષણમાં ભિન્નતા છે. ગ્રહણગુણ પુદ્ગલનું લક્ષણ છે. સામાન્યતઃ પુદ્ગલ દ્રવ્ય પ્રત્યક્ષ સિદ્ધ છે. સૂક્ષ્મ પુદ્ગલ દ્રવ્ય ચક્ષુગોચર નથી, તે અનુમાનથી સિદ્ધ થાય છે. રૂપ, રસ, ગંધ, સ્પર્શ આ ગુણો અન્ય દ્રવ્યમાં ન હોવાથી જેમાં આ ગુણોની સિદ્ધિ થાય તે પુદ્ગલ છે.
પર્યાયઃ પર્યાયો અનન્ત છે. પરંતુ તેનું વિવેચન પ્રસ્તુત ગ્રંથમાં ન કરતાં
