Book Title: Upadhyay Yashovijayji Swadhyay Granth
Author(s): Pradyumnavijay, Jayant Kothari, Kantilal B Shah
Publisher: Mahavir Jain Vidyalay
View full book text
________________
ન્યાયાલોક' [ ૧૭૩
સંયોગ, સંયોગવાનું છે. ૩ત્તિજીવઝન ઘટ શ્યામ રંગવાળો છે. અને પાતરાનાવસ્કેવેન ઘટ રાતા રંગવાળો છે. આમ એક જ ઘરમાં ભિન્નભિન્ન કાલાવચ્છેદે ભિન્નભિન્ન રંગની સિદ્ધિ પણ થઈ જાય છે. એટલે ઘટ કાળો પણ છે અને રાતો પણ છે. આમ નવ્યશૈલીને આધારે જૈન દર્શનના તત્ત્વને વધુ સ્પષ્ટ રૂપે સિદ્ધ કરેલ છે.
અભાવવાદ : ન્યાયવૈશેષિક દર્શનમાં અભાવને અલગ પદાર્થ તરીકે સ્વીકારવામાં આવ્યો છે. નાસ્તિ’ એ પ્રકારની પ્રતીતિનો વિષય જે પદાર્થ તે અભાવ છે. અથવા સમવાયથી ભિન્ન તથા પોતાના આશ્રયમાં સમવાયથી અવર્તમાન પદાર્થ અભાવ છે. અભાવના ભેદો પણ પાડવામાં આવ્યા છે. પરંતુ અભાવ ભાવાત્મક છે કે અભાવાત્મક છે તે એક મૌલિક પ્રશ્ન છે. માથરી વ્યાપ્તિમાં એ વિશે ચર્ચા કરવામાં આવેલ છે. આ ઉપરાંત ચિંતામણિકારે અભાવ વિશે વિચારણા કરી છે. તેમના પક્ષને પૂર્વપક્ષ રૂપે સ્થાપી ઉપાધ્યાયજીએ તેનું ખંડન કરી અભાવને ભાવાત્મક સિદ્ધ કરેલ છે.. તૃતીય પ્રકાશ
પ્રથમ બે પ્રકાશની અપેક્ષાએ તૃતીય પ્રકાશ પ્રમાણમાં અત્યંત નાનો છે. તેમાં કોઈ પણ અન્ય દર્શનના મતોનું ખંડન નથી, માત્ર સિદ્ધાન્તનું સ્થાપન છે. કાળની ચર્ચામાં દિગમ્બરના મતની જ આલોચના કરી છે. પ્રસ્તુત પ્રકાશમાં ભાવ સ્વરૂપનું વર્ણન કર્યું છે. ભારતીય દર્શનમાં ભાવના સ્વરૂપ વિશે વિભિન્ન મતો પ્રર્વતે છે. ભારતીય દર્શનમાં જેને સત્ કહેવામાં આવે છે તે જ જૈન દર્શનનો ભાવ પદાર્થ છે. મુખ્યત્વે સત/ભાવ માટે ચાર મત પ્રર્વત છે.
(૧) ન્યાયવૈશેષિકોનો સત્તાના યોગથી સનો સિદ્ધાન્ત. (૨) બૌદ્ધોનો અક્રિયાકારિત્વરૂપ સત્નો સિદ્ધાન્ત (૩) મીમાંસકોનો શક્તિના યોગથી સતનો સિદ્ધાન્ત. (૪) જૈન દર્શનનો દ્રવ્ય-પર્યાયાત્મક સત્નો સિદ્ધાન્ત.
ન્યાયાલોકમાં ભાવની વ્યાખ્યા કરતાં જણાવ્યું છે કે દ્રવ્યપર્યાયોમાભા માવ: જે દ્રવ્ય-પર્યાય ઉભયાત્મક છે તે ભાવ છે. કેમકે દ્રવ્ય પયય વગર કે પયય દ્રવ્ય વગર સંભવી ન શકે. અર્થાત્ ભાવ તૈયાયિકોની જેમ એકાન્ત નિત્ય પણ નથી અને બૌદ્ધોની જેમ એકાન્ત ક્ષણિક પણ નથી. દ્રવ્યપયોભયાત્મક ભાવ માનવાથી નૈયાયિકો અને બૌદ્ધસમ્મત માન્યતાનું ખંડન થઈ જાય છે.
ભાવના બે ભેદ છેઃ (૧) દ્રવ્ય, (૨) પર્યાય. " દ્રવ્યના છ ભેદ છે : (૧) ધર્માસ્તિકાય, (૨) અધમસ્તિકાય, (૩) આકાશ, (૪) કાલ, (૫) જીવ. (૬) પુદ્ગલ.
ઉપર્યુક્ત છ દ્રવ્યોમાંથી પ્રથમ બે તત્ત્વો તો જૈન દર્શનનાં મૌલિક દ્રવ્યો છે.
