Book Title: Upadhyay Yashovijayji Swadhyay Granth
Author(s): Pradyumnavijay, Jayant Kothari, Kantilal B Shah
Publisher: Mahavir Jain Vidyalay
View full book text
________________
૧૭૨ ] ઉપાધ્યાય યશોવિજય સ્વાધ્યાય ગ્રંથ
અસ્વીકાર કરે છે. જ્ઞાન માત્ર જ સત્ છે. બાહ્યાર્થ અસત્ છે. માત્ર માયા કે વાસનાને કારણે જ બાહ્યાર્થનો બોધ થાય છે. સ્વપ્નમાં જેમ બાહ્યાર્થનો બોધ થાય છે પરંતુ તે સ્વપ્નજ્ઞાન મિથ્યા છે, જાગૃતાવસ્થામાં તેના મિથ્યાત્વનો બોધ થાય છે તેવી જ રીતે બાહ્ય પદાર્થ અસત્ છે તે માટે પ્રમાણવાર્દિકની કારિકાઓ ઉદ્ધૃત કરી છે. પરંતુ બાહ્યાર્થને અસત્ માનવામાં આવે તો આન્તરિક અને બાહ્ય પદાર્થોનો ભેદ પ્રતિભાસિત નહીં થાય. બાહ્યાર્થનો અપલાપ કરવામાં આવે તો જ્ઞાનમાં પણ ભેદ ઉત્પન્ન નહીં થાય. બધા જ સમયે સમાન જ્ઞાન જ ઉત્પન્ન થશે. એક વ્યક્તિને `કોઈ પદાર્થનું જ્ઞાન થાય તે પૂર્વે તે વસ્તુ અસત્ હોવી જોઈએ અને એમ માનવા જતાં અન્યને પણ તે વસ્તુનું જ્ઞાન થશે નહીં. અર્થાત્ મૈત્રને ઘટનું જ્ઞાન થાય તે પૂર્વે મૈત્રને ઘટનું જ્ઞાન નહીં થઈ શકે. આ સિવાય અનેક યુક્તિઓ આપી બાહ્યાર્થનું સ્થાપન કર્યું છે.
સમવાયસમ્બન્ધ : નૈયાયિક અને વૈશેષિક દર્શનકારો સમવાય નામનો એક અલગ સંબંધ માને છે. સમવાય સમ્બન્ધ એક અને નિત્ય છે. બે – આધાર અને આધેયરૂપ તથા અયુતસિદ્ધ પદાર્થોનો જે સંબંધ તે સમવાયસમ્બન્ધ છે, જેને કારણે ફત્હ તનુષુ પટ:, ફત્હ પાનયોઃ ઘટ: જેવી પ્રતીતિ થાય છે. જે બે સંબંધીઓમાં આશ્રયત્વ અને આશ્રયીત્વ એકબીજાને છોડીને પદાર્થાન્તરમાં સંભવિત ન હોય તે બે સમ્બન્ધી અયુતસિદ્ધ કહેવાય છે. અવયવ-અવયવી, દ્રવ્ય-ગુણ, દ્રવ્ય-કર્મ, જાતિ-વ્યક્તિ આદિનો સમ્બન્ધ સમવાય છે. પ્રસ્તુત સમવાયસમ્બન્ધની સિદ્ધિ માટે ચિંતામણિકાર ગંગેશ ઉપાધ્યાય તથા પક્ષધર મિત્રે જે-જે યુક્તિઓ દર્શાવી છે તેનું ખંડન કરવામાં આવ્યું છે.
ચક્ષુનું પ્રાપ્યકારિત્વ અને પ્રકાશકત્વનું ખંડન : ચક્ષુ અન્ય ઇન્દ્રિયોની જેમ પ્રાપ્યકારી છે કે નહીં તે વિશે દાર્શનિકોમાં મતભેદ પ્રર્વતે છે. ન્યાયવૈશેષિકકાર ચક્ષુને પ્રાપ્યકારી અને તેજસત્ત્વરૂપ માને છે. પણ તે માન્યતામાં અનેક આપત્તિઓનું પ્રદર્શન કરીને ઉપાધ્યાયજીએ જૈનદર્શનમાન્ય ચક્ષુનું અપ્રાપ્યકાર્ય સિદ્ધ કર્યું છે. કેમકે ચક્ષુ વિષય, દેશ સુધી ગયા વગર જ પદાર્થોનો બોધ કરે છે, પદાર્થોને ગ્રહણ કરે છે. અન્યથા જલ, તેજકિરણ, તલવાર આદિ દેખવાથી અનુક્રમે સ્નેહ, દાહ, પ્રતિઘાતની પ્રતીતિ થવી જોઈએ પણ તેમ થતું નથી માટે ચક્ષુ અપ્રાપ્યકારી છે. તેના માટે પુરાવા રૂપે વિશેષાવશ્યકભાષ્યની ત્રણ ગાથાઓ ઉદ્ધૃત કરી છે.
ભેદાભેદવાદ : જૈન દર્શન અનેકાન્તવાદી છે. પ્રત્યેક વસ્તુમાં અનન્ત ધર્મો છે. અનન્ત ધર્મોની સિદ્ધિ ન્યાયાલોકમાં નવ્યન્યાયની શૈલીને આધારે કરવામાં આવી છે. અવચ્છેદકનો અર્થ અસાધારણ ધર્મ છે તથા અવચ્છિન્નનો અર્થ યુક્ત – સહિત છે. એક જ વૃક્ષ કપિસંયોગવાળું છે અને નથી. જેમકે મૂત્તાવન્ઝેવેન કપિસંયોગનો અભાવ છે. તથા શાલાવòવેન કપિસંયોગવાળું છે. આમ ભિન્નભિન્ન અવચ્છેદથી
