Book Title: Upadhyay Yashovijayji Swadhyay Granth
Author(s): Pradyumnavijay, Jayant Kothari, Kantilal B Shah
Publisher: Mahavir Jain Vidyalay
View full book text
________________
‘જ્ઞાનબિન્દુ'માં કેવલાદ્વૈત વેદાન્તની સમાલોચના ] ૧૫૫
શકે, બ્રહ્મ તેનો આંશ્રય કે જીવ, અને બન્ને પક્ષમાં દેખાતી મુશ્કેલી, અવિદ્યા એક કે અનેક, જીવ એક કે અનેક, ઈશ્વર માન્યા સિવાય ચાલે કે નહીં, વ્યક્તિગત જીવની મુક્તિનું સ્વરૂપ કેવું હોઈ શકે – મુક્ત થતાં જીવ ઈશ્વરને પ્રાપ્ત કરે, અને સર્વ જીવોની મુક્તિ થાય ત્યારે જ બ્રહ્મભાવ પ્રાપ્ત કરે, કે પછી મુક્ત જીવ સીધો બ્રહ્મભાવ પામે છે – જીવન્મુક્તિ શી રીતે સંભવે, શબ્દ-પ્રમાણથી અપરોક્ષાન સંભવે કે નહીં વગેરે વગેરે પ્રશ્નો કરીને કેવલાદ્વૈતની મર્યાદામાં રહીને તેની સાથે વધારેમાં વધારે સંગતિ બેસે એ રીતે પોતપોતાની રીતે પ્રક્રિયા બતાવી છે અને આમ અવચ્છેદવાદ, પ્રતિબિંબવાદ, આભાસવાદ, એકજીવવાદ, દૃષ્ટિસૃષ્ટિવાદ, સૃષ્ટિદૃષ્ટિવાદ વગેરેનું પ્રતિપાદન થયું.
અદ્વૈતવેદાન્તના પ્રતિપાદનમાં દોષો જોઈ શકાય છે જેમ બીજાં દર્શનોના સિદ્ધાન્તોનું પણ ખંડન કરી શકાય છે. કેવલાદ્વૈતનો પરમ ઉપદેશ અદ્વિતીય કૂટસ્થનિત્ય નિર્વિશેષ ચિન્માત્રસ્વરૂપ આત્મતત્ત્વ વિશે છે જે વાણીથી અને મનથી પર છે, જે પ્રમાણોથી અનુભાવ્ય નથી, શાતા કર્તા ભોક્તા નથી, કેવલ ચિસ્વરૂપ છે, અસત્કાર્યવાદ, સત્કાર્યવાદ, પ્રતીત્યસમુત્પાદ વગેરેનો ઘણો વિચાર કર્યા પછી સર્વમાં દોષો દેખાતાં અને તેમાંથી કોઈ પણ વાદનો અંગીકાર કરતાં ઉપનિષત્ પ્રતિપાદિત અવિકારી અદ્વિતીય વિભુ કૂટસ્થનિત્ય નિર્વિશેષ બ્રહ્મની માન્યતામાં વિરોધ આવશે તેમ દેખાતાં કેવલાદ્વૈત વેદાન્ત બ્રહ્મ એકમાત્ર પરમાર્થ છે અને બ્રહ્મ સિવાય કશું નથી અને તે અવિકારી કૂટસ્થનિત્ય છે એ મુખ્ય સિદ્ધાન્ત અપનાવ્યો, પણ વ્યવહારમાં જે ભેદજ્ઞાન થાય છે તેનું શું ? તેની કોઈ રીતે ઉપપત્તિ બતાવવા અવિદ્યા અને તેનાં કાર્યોની પ્રક્રિયા ઉપદેશ ખાતર સ્વીકારી – એય પૂરી સમજ સાથે કે કોઈ પણ વાદમાં ખંડનને અવકાશ છે જ, પણ બને તેટલી યુક્તિયુક્ત રીતે પરમાર્થના જ્ઞાનની નજીક પહોંચાડવાનું કામ તત્ત્વચિંતકનું છે. તેથી ગૌડપાદે અજાતિવાદ અનુસાર, શંકરાચાર્યે અવિઘાવાદ અનુસાર આ કામ કરવાનો પ્રયત્ન કર્યો. અપરા વિદ્યાથી વ્યવહારના જ્ઞાનને અને ઉપનિષદ્દ્ના કેટલાક મતોને ઘટાવ્યાં અને શાસ્ત્ર સહિત બધાં પ્રમાણ અવિદ્યાના ક્ષેત્રમાં જ છે એમ નિર્ભય રીતે કહ્યું. આ વિચારવિકાસ પાછળ, તત્ત્વોપપ્લવવાદ, વિજ્ઞાનવાદ, શૂન્યવાદની અસર છે, અને કોઈ પણ સંપ્રદાયને માટે તત્ત્વચિન્તનના ક્ષેત્રમાં બીજા ચિન્તકોના વિચારોની અસર હોવી એ આવકારદાયક બીના છે. પણ તત્ત્વવિચાર દ્વારા જેની નજીક પહોંચી શકાય પણ પામી ન શકાય એવા પરમાર્થનું જ્ઞાન તો ઋષિઓના સાક્ષાત્કારના પ્રતિપાદનમાંથી જ મળી શકે એટલે ઉપનિષદોનાં વચનોનું સમર્થન લીધું એટલું જ નહીં, પણ તેમને પાયામાં રાખી તેના પર જ અદ્વૈતવેદાન્તદર્શનની ઇમારત ચણી. પણ એટલું જોઈ શકાય છે કે કેવલાદ્વૈત વેદાંતના ચિંતકો અંધશ્રદ્ધાથી કે બુદ્ધિને કામ ન કરવા દઈને ઉપનિષાક્યો સમજ્યા નથી. પ્રત્યેક ડગલે પોતાને જે પ્રતીતિકર સિદ્ધાન્ત લાગ્યો તે અનુસા૨ જ તેમને શ્રુતિવચનોનો અર્થ સમજાયો છે અને તે
