Book Title: Upadhyay Yashovijayji Swadhyay Granth
Author(s): Pradyumnavijay, Jayant Kothari, Kantilal B Shah
Publisher: Mahavir Jain Vidyalay
View full book text
________________
જ્ઞાનાર્ણવપ્રકરણ' U ૧૦૧
ગાથા ૧૨થી ૧૫માં વિધાન છે કે ફક્ત સમ્યગ્દષ્ટિવાળી વ્યક્તિનાં જ મતિ અને શ્રુત જ્ઞાન’ સંજ્ઞાને ખરેખર પાત્ર છે. મિથ્યાદિ જનની બાબતમાં એ બંને બંધના હેતુ કે મોક્ષના અહેતુ હોવાને લીધે અજ્ઞાનરૂપ જ ગણાય.
ગાથા ૧૬થી ફરીવાર મતિ-શ્રુતના પરસ્પર સંબંધની ચર્ચા આગળ વધે છે. એ બધું વીગતે સમજવા માટે ટીકાની સહાયતા અનિવાર્ય છે, જોકે ગાથા ૨૨ અને ૨૫ તથા આગળ ઉપર ૨૬થી ૨૯માંનાં વિધાનોનો સાર એવો જણાય છે કે શ્રવણેન્દ્રિયથી ગ્રાહ્ય એવું શબ્દો કે વર્ગોનું જે અમૂર્ત સ્વરૂપ, તેને યશોવિજયજી પાવકૃત એવી સંજ્ઞા આપે છે, અને એ અમૂર્ત શબ્દોને સ્વરભંજનોનાં સંતચિહ્નો દ્વારા લિપિબદ્ધ કરીને આપેલ મૂર્ત સ્વરૂપ (દા.ત. શાસ્ત્રીય ગ્રંથ ઈત્યાદિ), તેને એઓશ્રી દ્રવ્યકૃત કહે છે. બીજી બાજુ આ ઉભય પ્રકારોનો મતિજ્ઞાન સાથે સંબંધ નીચેની રીતે જોડી શકાયઃ પાવકૃતનું સ્વરૂપ ધરાવતા શબ્દો સાથે ઈદ્રિયનો સંસર્ગ. તથા એમાંથી મનમાં ઊઠતી અસ્પષ્ટ છાપ, જેમને આગળ ઉપર તરી ૨માં અનુક્રમે વ્યસનાવ તથા પર્યાવરદ કહ્યા છે. ઉપરાંત વિપ્રહથી અનુભવેલા (શબ્દ) વિષયની બાબતમાં વિશેષ જાણવાની આકાંક્ષા કે વિચારણારૂપ , તેમજ એ વિશે અન્યાપોહપૂર્વક બાંધેલ માનસિક વિચાર (=સવિછન્ય શપ્રત્યક્ષ)રૂપ ઉપાય અને તેની મનમાં લાંબા સમય સુધી થતી ઘારી, – એ સર્વ મતિજ્ઞાનમાં સમાવિષ્ટ થાય છે (અને આ મતિજ્ઞાન લિપિબદ્ધ થતાં દ્રવ્યકૃતની સંજ્ઞા પામે છે) એવું યશોવિજયજી સૂચવે છે.
ગાથા ૩૦માં બીજા કેટલાકનો એવો મત નોંધ્યો છે કે મતિજ્ઞાન એ ભાવકૃતનો ભાષાવ્યાપાર (= ભાષા દ્વારા પ્રગટીકરણ) માત્ર છે, પરંતુ લેખકને આ મત માન્ય નથી, એવું આગળની ગાથાઓ ૩૧-૪૫ પરથી જણાય છે.
ગાથા ૪૬-૪માં વળી એક બીજો નવો મત નોંધાયો છે, જે કહે છે કે મતિ એ વ સામાન છે અને શ્રત છે સુખ્ય સમાન. યશોવિજયજીનું કહેવું છે કે આના આધારે જો બે વચ્ચે સદંતર ભેદ માનવામાં આવે તો શ્રુતજ્ઞાનનો ઉચ્છેદ થશે, વાસ્તવમાં આ દૃષ્ટાંત તો એ બે વચ્ચેના દેખીતા ભેદને અભેદાશ્લિષ્ટ પુરવાર કરવા પ્રયુક્ત થયેલ છે. આની સમજૂતી મને નીચે પ્રમાણેની લાગે છે ઝાડની જે છાલ કોઈ કાળે વલ્કલ એટલેકે વસ્ત્રોનું કામ આપી શકે, એને જ વળ દઈને મુખ્ય એટલેકે મશાલની વાટ બનાવી શકાય – પ્રકાશ પ્રગટાવવાના હેતુથી. એ જ રીતે, જે કંઈ મનમાં મતિજ્ઞાન રૂપે વિધમાન હોય, તેને જ બીજા માટે જ્ઞાનજ્યોતિ પ્રગટાવવા સારુ લિખિત રૂપ આપવાથી તે દ્રવ્યકૃતનું રૂપ ધારણ કરે છે. - ગાથા ૫૦માં ઉલ્લેખ છે એક વધુ મતનો, જે મુજબ નક્ષર જ્ઞાન તે મતિ અને અક્ષર () જ્ઞાન તે શ્રત. પરંતુ એ રીતે તો મતિજ્ઞાનનો ઉચ્છેદ થવાની ભીતિ છે,
