Book Title: Upadhyay Yashovijayji Swadhyay Granth
Author(s): Pradyumnavijay, Jayant Kothari, Kantilal B Shah
Publisher: Mahavir Jain Vidyalay
View full book text
________________
B. નાર, , -3 ઈઝાનબિન્દુમાં કેવલાદ્વૈત વેદાન્તની સમાલોચના ૧૫૧ અને જ્ઞાનનો વિષય સપ્રકાર હોવો જોઈએ અને અજ્ઞાનનિવર્તક જ્ઞાન પણ, સપ્રકારક હોવું જોઈએ. માટે બ્રહ્મને નિર્ગુણ, નિધર્મક ન માનતાં અનન્ત ધર્મવાળું માનવું જોઈએ. (જ્ઞાનવિ૨૬૨૭) બ્રહ્મ જો નિધર્મક હોય તો તે વિષય પણ હોઈ શકે નહીં અને તેને વિશે જ્ઞાન પણ સંભવે નહીં. વિષય હોવું એટલે કર્મ હોવું એમ સ્વીકારવામાં આવે તો કર્મ તરીકે ક્રિયાફલશાલી હોવાથી ઘટ વગેરેની જેમ એ જડ હોવું જોઈએ. અને જો ઉપનિષદો બ્રહ્મને વિશે જ્ઞાન ઉત્પન્ન ન કરે તો તેમનું પ્રામાણ્ય ઉપપન્ન ન બને. એમ નહીં કહી શકાય કે બ્રહ્મ અંગેના અજ્ઞાનને જ્ઞાન દૂર કરે છે તેટલા માત્રથી બ્રહ્મને ઉપચારથી જ્ઞાનનો વિષય કહ્યો છે. આમ કહેવામાં અન્યોન્યાશ્રય દોષ છે (બ્રહ્મને વિષય કરે છે માટે જ્ઞાન તેને અંગેનું અજ્ઞાન દૂર કરે છે અને તેને અંગેનું અજ્ઞાન દૂર કરે છે માટે બ્રહ્મને તે જ્ઞાનનો વિષય માનવામાં આવે છે). આ વિષયતા કલ્પિત છે તેથી તે બ્રહ્મને કર્મ બનાવી શકે નહીં એમ કહેવું બરાબર નથી કારણકે સાચી વિષયતાનો ક્યાંય સ્વીકાર કર્યો નથી, અને જો વ્યાવહારિક વિષયતા હોય તો કર્મતા પણ વ્યાવહારિક છે અને વિષયતા કર્મતાને સાથે લાવે છે.
વળી અજ્ઞાનનિવર્તક વૃત્તિની નિવૃત્તિ કેવી રીતે થશે ? વેદાન્તી એમ કહે કે “તેના કારણરૂપ અજ્ઞાનના નાશથી”, તો ઉત્તર એ છે કે અજ્ઞાનના નાશના ક્ષણે ટકી રહેલા અથવા વિનાશ પામવાની અવસ્થામાં છે તેવા અજ્ઞાનથી જનિત દૃશ્ય જો ટકી રહે તો મુક્તિમાં વિશ્વાસ બેસે નહીં. વેદાન્તી દલીલ કરે છે કે ઉક્ત પ્રમાવિશેષ તરીકે એ નિવર્તક છે પણ દૃશ્ય તરીકે એ નિવત્યું છે તેથી દૃશ્ય રૂપે અવિદ્યાની સાથે એ નાશ પામે અને પોતાનાથી જ તેની નિવૃત્તિ થાય તો તેમાં કોઈ દોષ નથી. આ દલીલનો ઉત્તર એ છે કે પ્રમા જ અપ્રમાની નિવર્તક જોવામાં આવે છે તેથી દૃશ્યત્વ નિવાર્યતાનું અવચ્છેદક હોઈ શકે નહીં, અને જ્ઞાન અજ્ઞાનનું, નાશક છે એ પણ પ્રમાણથી સિદ્ધ નથી, અન્યથા સ્વપ્નાદિ અધ્યાસના કારણભૂત અજ્ઞાનની જાગ્રંદાદિના પ્રમાણજ્ઞાનથી નિવૃત્તિ થતાં ફરી સ્વપ્નાદિ અધ્યાસ થઈ શકે નહીં. જો અનેક અજ્ઞાન સ્વીકારવામાં આવે તો આત્માની બાબતમાં પણ તેમ સંભવે અને મુક્તિ અંગે વિશ્વાસ રહે નહીં. મૂલ અજ્ઞાનની જ વિચિત્ર અનેક શક્તિઓ માનવામાં આવે તો એક શક્તિનો નાશ થાય તોપણ બીજી શક્તિથી બીજા સ્વખાદિની પુનરાવૃત્તિ સંભવે છે, પણ સર્વશક્તિવાળા મૂળ અજ્ઞાનની નિવૃત્તિ થઈ જાય ત્યારે બીજા કારણનો સંભવ રહેતો નથી, અને આવું બીજું અજ્ઞાન માનવામાં નથી આવ્યું તેથી પ્રપંચની ફરી ઉત્પત્તિ નહીં થાય – આમ કહેવું એ તો સ્વવાસના માત્ર છે. ચરમજ્ઞાન મૂલ અજ્ઞાનનું નાશક છે કે કોઈ ક્ષણવિશેષ એ નક્કી કરનાર કોઈ વિનિમજ્જ નથી. અનન્ત ઉત્તરોત્તર શક્તિનાં કાર્યોમાં અનન્તપૂર્વપૂર્વ શક્તિઓનું પ્રતિબન્ધત્વ હેતુરૂપ છે, ચરમશક્તિના કાર્યમાં ચરમશક્તિ હેતુરૂપ
