Book Title: Upadhyay Yashovijayji Swadhyay Granth
Author(s): Pradyumnavijay, Jayant Kothari, Kantilal B Shah
Publisher: Mahavir Jain Vidyalay
View full book text
________________
‘જ્ઞાનબિન્દુ’માં કેવલાદ્વૈત વેદાન્તની સમાલોચના ] ૧૪૯ નાશથી વિશિષ્ટનો નાશ થાય છે તેની અપેક્ષાએ તત્ત્વભાવથી ફરી વિશ્વમાયાનિવૃત્તિ થાય છે.
યશોવિજયજી કહે છે કે ઉપર જે કહ્યું કે પ્રપંચ અસત્ય હોય તો બંધ-મોક્ષ વગેરે બધું અસત્ય હોવું જોઈએ તેનાથી આનું પણ ખંડન થઈ જાય છે. અભિધ્યાનાદિની પહેલાં અપરમાર્થસત્ આદિમાં પરમાર્થસત્ત્વ આદિની પ્રતીતિ સ્વીકારવામાં આવે તો અન્યથાખ્યાતિમાં માનવું પડે જ્યારે વેદાન્તી અનિર્વચનીયખ્યાતિમાં માને છે. (જુઓ વિત્તુહી પૃ.૩૧૩; ગāસિદ્ધિ, પૃ. ૬૧૨, ૮૬૧; પચવશી; चित्रदीप, १३० - तुच्छाऽनिर्वचनीया च वास्तवी चेत्यसौ त्रिधा । ज्ञेया माया त्रिभिर्बोधैः શ્રૌતીવિત્તૌòિ: II)
અદ્વૈતવેદાન્તી એવી દલીલ કરે કે તે-તે શક્તિથી વિશિષ્ટ અજ્ઞાન પરમાર્થસત્ત્વ આદિને ઉત્પન્ન કરીને તેનું જ્ઞાન કરે છે માટે આ દોષ નથી. પણ આમ કહેવું ઠીક નથી. જેને તત્ત્વસાક્ષાત્કાર થયો છે તેને કોઈ પણ વસ્તુ અજ્ઞાત રહેતી નથી તેથી પ્રાતિભાસિક સત્ત્વના ઉત્પાદનને સ્થાન નથી. “બ્રહ્માકાર વૃત્તિથી અજ્ઞાનની બ્રહ્મવિષયતાનો જ નાશ કરવામાં આવે છે જ્યારે તૃતીયશક્તિવિશિષ્ટ અજ્ઞાન પ્રારબ્ધકર્મ હોય ત્યાં સુધી રહે છે જ માટે બ્રહ્મથી અતિરિક્ત વિષયમાં પ્રાતિભાસિક સત્ત્વનું ઉત્પાદન થતું હોવાથી કોઈ વિરોધ નથી.” એવી દલીલ વેદાન્તી કરે તો એ બરાબર નથી. ધર્મીની સિદ્ધિ અને અસિદ્ધિ બન્નેને લીધે વ્યાઘાત થાય છે. વળી તત્ત્વમાં કોઈક અજ્ઞાન હજુ રહેતું હોય તો વિદેહકૈવલ્યમાં પણ તે ટકી રહેશે એવી શંકા થાય અને સર્વ અજ્ઞાનની નિવૃત્તિ થતાં મુક્તિ થાય છે તેમાં કોઈને વિશ્વાસ ન રહે તે આપત્તિ આવે.
દૃષ્ટિસૃષ્ટિવાદી વેદાન્તી કહે છે કે અમારા મતમાં આ અનુપપત્તિ નથી. દૃષ્ટિસૃષ્ટિવાદમાં બ્રહ્મ જ વસ્તુસત્ છે અને પ્રપંચ પ્રાતિભાસિક જ છે; આ પ્રપંચ અભિધ્યાનાદિની પહેલાં પારમાર્થિક સત્વ આદિ તરીકે ભાસે છે તે પારમાર્થિક સત્ત્વ આદિ આકારવાળું જ્ઞાન માનવાથી જ સમજાવી શકાય (કારણકે દૃષ્ટિ એ જ સૃષ્ટિ છે). યશોવિજયજી દૃષ્ટિસૃષ્ટિવાદની બાબતમાં કહે છે કે નવ્ય વેદાન્તીઓએ આની ઉપેક્ષા કરી છે કારણકે પ્રાચીનોએ સ્વીકારેલા આ વાદમાં બૌદ્ધ મત ઘણા પ્રમાણમાં છે, જ્યારે તેમને વ્યવહારવાદ જ માન્ય છે અને વ્યવહારવાદમાં તત્ત્વજ્ઞાનીઓ વ્યાવહારિક પ્રપંચને પ્રતિભાસિક તરીકે જાણતા હોઈ તેઓ અત્યન્ત ભ્રાન્ત છે તે હકીકતને ટાળી શકાય તેમ નથી જ. વેદાંતી દલીલ કરે છે કે વ્યાવહારિક પ્રપંચ તત્ત્વજ્ઞાનથી બાધિત થયેલું હોવા છતાં પ્રારબ્ધના બળે બાધિત-અનુવૃત્તિ થાય છે તેથી તેનો પ્રતિભાસ એ ત્રીજી શક્તિનું કાર્ય છે; તેથી બાધિતાનુવૃત્તિથી પ્રતિભાસને અનુકૂલ ત્રીજી શક્તિ પ્રાતિમાપ્તિતત્ત્વસમ્પાવનપટીયસી શક્તિ કહેવાય છે અને અન્તિમ તત્ત્વબોધથી તેની નિવૃત્તિ થાય છે તેથી
