Book Title: Upadhyay Yashovijayji Swadhyay Granth
Author(s): Pradyumnavijay, Jayant Kothari, Kantilal B Shah
Publisher: Mahavir Jain Vidyalay
View full book text
________________
૧૪૮ | ઉપાધ્યાય યશોવિજય સ્વાધ્યાય ગ્રંથ
તો માની છે. સ્વખાદિની જેમ મિથ્યાત્વની આપત્તિ નથી કારણકે સ્વરૂપતઃ મિથ્યાત્વ અપ્રયોજક છે, (તેની કોઈ અસર નથી, વૃત્તિ મિથ્યા હોય તોપણ જ્ઞાન આપી શકે) અને વિષયતઃ મિથ્યાત્વ સિદ્ધ થતું નથી, કારણકે બાધ થતો નથી વૃત્તિનો વિષય મિથ્યા છે, તે અસમ્યગુજ્ઞાન કરાવે છે એવું સિદ્ધ થતું નથી). ધૂમનો ભ્રમ થયો હોય અને તેનાથી અગ્નિનું અનુમાન કર્યું હોય તોપણ અબાધિત વિષય રહેતો હોય તો અપ્રામાણ્ય માનવામાં નથી આવતું, કલ્પિત પ્રતિબિંબથી પણ વાસ્તવ બિંબનું અનુમાન પ્રમાણ છે, સ્વપ્નમાંની વસ્તુઓ પણ અરિષ્ટાદિસૂચક હોય છે અને ક્યારેક સ્વપ્નમાં ઉપલબ્ધ થયેલા મંત્રાદિ જાગ્રત અવસ્થામાં ચાલુ રહેતા હોવાથી તેનો બાધ નથી.
યશોવિજયજી કહે છે કે આ દલીલ અવિચારિતરમણીય છે. વેદાન્તીના મતમાં સ્વપ્ન અને જાગ્રતમાં જુદા વ્યવહાર પણ ન કરી શકાય. બાધ નથી થતો તેથી બ્રહ્મની જેમ ઘટાદિના પરમાર્થસત્ત્વને કોઈ હાનિ નથી, અને જો પ્રપંચ અસત્ય હોય તો બંધ અને મોક્ષ પણ અસત્ય હોવાં જોઈએ અને આ તો વ્યવહારના મૂલમાં જ કુહાડાનો પ્રહાર છે.
વેદાન્તીઓએ પરમાર્થસત્તા, વ્યવહારસત્તા અને પ્રતિભાસસત્તાની પ્રતીતિને અનુકૂલ એવી ત્રણ શક્તિઓ અજ્ઞાનમાં કલ્પી છે. પહેલી શક્તિથી પ્રપંચમાં પારમાર્થિક સત્તાની પ્રતીતિ થાય છે અને તેથી તૈયાયિક વગેરે બધા જ્ઞય પદાર્થોનું પારમાર્થિક સત્ત્વ માને છે. આ શક્તિ શ્રવણાદિના અભ્યાસના પરિપાકથી નિવૃત્ત થાય છે પછી બીજી શક્તિથી પ્રપંચનું વ્યાવહારિક સત્ત્વ પ્રતીત થાય છે. ઉપનિષદનાં શ્રવણાદિના અભ્યાસવાળા આ પ્રપંચને પારમાર્થિક જોતા નથી પણ વ્યાવહારિક જુએ છે. આ બીજી શક્તિ તત્ત્વસાક્ષાત્કારથી નિવૃત્ત થાય છે ત્યારે ત્રીજી શક્તિથી પ્રતિભાસિક સત્ત્વની પ્રતીતિ ઉત્પન્ન કરવામાં આવે છે અને એ અન્તિમ તત્ત્વબોધની સાથે નિવૃત્ત થાય છે. પૂર્વપૂર્વ શક્તિ ઉત્તર-ઉત્તર શક્તિના કાર્યની પ્રતિબંધક છે તેથી ત્રણેનાં કાર્ય એકસાથે થઈ શકે નહીં. તામિધાનીદુ યોગનાતુ તત્ત્વમાવામૂયશ્ચાત્તે વિશ્વમાયનિવૃત્તિ (તા૦ ૩૫૦, .૧૦) એ શ્રુતિનો પણ અભિપ્રાય છે. તેનો અર્થ આ પ્રમાણે છે – તચ, તેના અર્થાતુ પરમાત્માના અભિધ્યાનથી, અભિમુખ ધ્યાનથી એટલેકે શ્રવણાદિના અભ્યાસના પરિપાકથી. વિશ્વમાયાની એટલે સર્વને ઉત્પન્ન કરનાર અવિદ્યાની નિવૃત્તિ થાય છે, આધ શક્તિના નાશથી વિશિષ્ટનો (તે શક્તિથી વિશિષ્ટ અવિદ્યાનો નાશ થાય છે. યૂન્યતા ગનેનેતિ યોનન, તત્ત્વજ્ઞાન – તેનાથી પણ વિશ્વમાયાની નિવૃત્તિ થાય છે. કારણકે | દ્વિતીયશક્તિના નાશથી વિશિષ્ટનો નાશ થાય છે. તત્ત્વમાવ એટલે વિદેહકૈવલ્યવાળો અન્તિમ સાક્ષાત્કાર, તેનાથી અન્ત પ્રારબ્ધ કર્મનો ક્ષય થતાં તૃતીય શક્તિની સાથે વિશ્વમાયાનિવૃત્તિ થાય છે. અભિધ્યાન અને યોજનથી બે શક્તિના
