Book Title: Upadhyay Yashovijayji Swadhyay Granth
Author(s): Pradyumnavijay, Jayant Kothari, Kantilal B Shah
Publisher: Mahavir Jain Vidyalay
View full book text
________________
૧૫૦ પ ઉપાધ્યાય યશોવિજય સ્વાધ્યાય ગ્રંથ
દોષ નથી.
યશોવિજયજી આ દલીલના ઉત્તરમાં કહે છે કે કેવલાદ્વૈતીના મતમાં બાધિત એટલે નાશિત, તેની અનુવૃત્તિના કથનમાં ‘વદતો વ્યાઘાત છે. જો વેદાન્તી એમ કહે કે બાધિત તરીકે કે બાધિતત્વથી અવચ્છિન્ન સત્તાથી પ્રતિભાસ એ તત્ત્વજ્ઞના પ્રારબ્ધનું કાર્ય છે તો ત્રીજી શક્તિ વ્યર્થ બની જાય છે, અને જ્યારે બધા જ વિશેષ બાધિત થઈ ગયા છે ત્યારે તેમનો તેમ પ્રતિભાસ થવો એ સર્વજ્ઞતા વિના અનુપપત્ર
| વેદાન્તી દલીલ કરે છે કે દ્વિતીય શક્તિથી વિશિષ્ટ અજ્ઞાનનો નાશ થવાથી સંચિત કર્મ અને તેનું કાર્ય નાશ પામે છે, પછી તૃતીય શક્તિથી પ્રારબ્ધના કાર્યમાં બળેલી દોરડીના જેવી બાધિતાવસ્થા ઉત્પન્ન કરવામાં આવે છે, આ જ બાધિતાનુવૃત્તિ છે. યશોવિજયજીને આ દલીલ માન્ય નથી. તેઓ કહે છે કે આમ હોય તો ઘટપટાદિની બાબતમાં તત્ત્વજ્ઞને બાધિત સત્ત્વની બુદ્ધિ નથી કે વ્યાવહારિક કે પારમાર્થિક સત્ત્વની બુદ્ધિ નથી માટે ત્યાં કંઈક જુદું જ કલ્પવાનું રહે અને એમ હોય તો લોક અને શાસ્ત્રનો વિરોધ થાય.
હરિભદ્રાચાર્યે બરાબર કહ્યું છે કે અગ્નિ, જળ, ભૂમિ સંસારમાં પરિતાપ કરનાર તરીકે અનુભવસિદ્ધ છે અને રૌદ્ર રાગાદિ લોકમાં અસત્રવૃત્તિનું ઘર છે – જો આ બધું કલ્પિત હોય તો તે નથી, તો પછી તત્ત્વતઃ હોય કેવી રીતે અને એમ હોય તો સંસાર અને તેમાંથી મુક્તિ કેવી રીતે યુક્ત હોય? –
अग्निजलभूमयो यत्परितापकरा भवेऽनुभवसिद्धाः रागादयश्च रौद्रा असत्प्रवृत्त्यास्पदं लोके ।। परिकल्पिता यदि ततो न सन्ति तत्त्वेन कथममी स्युरिति । परिकल्पिते च तत्त्वे भवभवविगमौ कथं युक्तौ ।।
(ષોડશ, ૧૬.૮૨) માટે વૃત્તિની વ્યાવહારિક સત્તા માનીને પણ બ્રહ્મજ્ઞાન સમજાવી શકાશે નહીં. પ્રપંચમાં પરમાર્થદૃષ્ટિની જેમ વ્યવહારદૃષ્ટિથી પણ કોઈ બીજી સત્તાનો પ્રવેશ હોઈ શકે નહીં (જ્ઞાનવિપૃ.ર૬).
બીજો પ્રશ્ન ચર્ચા માટે લીધો છે તે એ કે સપ્રકાર બ્રહ્મજ્ઞાન અજ્ઞાનનિવર્તક છે કે નિષ્પકાર. જો જ્ઞાન પ્રકાર હોય તો નિષ્પકાર બ્રહ્મને વિશે પ્રકારક જ્ઞાન અયથાર્થ હોવાથી એ અજ્ઞાનનિવર્ધક હોઈ શકે નહીં. અને યથાર્થ હોય તો અદ્વૈતની સિદ્ધિ ન થાય. બીજો પક્ષ તો બરાબર છે જ નહીં. કારણકે નિષ્પકારક જ્ઞાનને ક્યાંય અજ્ઞાનનું નિવર્તક બનતું જોયું નથી. આમ હોય તો શુદ્ધ બ્રહ્મજ્ઞાનમાત્રથી અજ્ઞાનની નિવૃત્તિ કેવી રીતે થાય? કહેવાનો આશય એ છે કે સંશય કે ભ્રમ થાય છે એ વસ્તુની સત્તામાત્ર અંગે નહીં પણ તેના પ્રકારો કે ધર્મ અંગે થાય છે. તેથી અજ્ઞાન
