Book Title: Upadhyay Yashovijayji Swadhyay Granth
Author(s): Pradyumnavijay, Jayant Kothari, Kantilal B Shah
Publisher: Mahavir Jain Vidyalay
View full book text
________________
૧૪ પ ઉપાધ્યાય યશોવિજય સ્વાધ્યાય ગ્રંથ
આમ તો જેમ કેવલાદ્વૈત વેદાંત બ્રહ્મને એકાન્ત કૂટસ્થ માને છે તેમ સાંખ્યયોગ પણ પુરુષને એકાંત કુટસ્થ, અસંગ, નિર્વિકાર, નિરવયવ માને છે. તેમ છતાં યશોવિજયજીએ વેદાંતમતની જ સમાલોચના કરવાનું ઉચિત ધાર્યું તેનું કારણ એ હોઈ શકે કે તેની સાથે આવૃતત્વ-અનાવૃતત્વની ચર્ચાનું સામ્ય વિશેષ છે. વળી અજ્ઞાન દ્વારા આવરણનો ઊહાપોહ જેટલો કેવલાદ્વૈત વૈદાંતના પ્રથોમાં મળે છે. તેટલો અન્યત્ર નથી મળતો. અને કાશીમાં અધ્યયન કરનાર ઉપાધ્યાયજીનો આ ગ્રંથોનો અભ્યાસ ઘણો સારો હશે. જૈનમત પ્રમાણે કેવલજ્ઞાનાવરણ ચેતનતત્ત્વમાં રહીને બીજા પદાર્થોની જેમ પોતાના આશ્રય ચેતનનું પણ આવરણ કરે છે તેથી
સ્વ-પરપ્રકાશક ચેતના પોતાનો કે અન્ય પદાર્થોનો પૂર્ણ પ્રકાશ કરી શકતી નથી. વેદાન્ત મતાનુસાર પણ અજ્ઞાનનો આશ્રય તેમ જ વિષય ચિદૂરૂપ બ્રહ્મ છે. અજ્ઞાન બ્રહ્મને આશ્રય બનાવી તેનું આવરણ કરે છે જેથી તેનો ચિતૂપે પ્રકાશ થતો રહે છે પણ અખંડાદિ રૂપે પ્રકાશ થતો નથી.
વેદાન્તમતનો નિરાસ કરતાં યશોવિજયજી તેના બે પક્ષોનો પૂર્વપક્ષ તરીકે ઉલ્લેખ કરે છે – વિવરણાચાર્યનો અને વાચસ્પતિમિશ્રનો. વિવરણપ્રસ્થાન પ્રમાણે શુદ્ધ ચિત્ અજ્ઞાનનો આશ્રય તેમજ વિષય છે. વાસ્તવમાં સુરેશ્વરે નૈષુમ્મસિદ્ધિમાં અને સર્વજ્ઞાત્મમુનિએ સંક્ષેપશારીરકમાં આવું જ પ્રતિપાદન કર્યું છે પણ પ્રકાશાત્મયતિએ પાપાદાચાર્યની બ્રહ્મસૂત્રશાંકરભાષ્ય પરની પંચપાદિકાનું વિવરણ કર્યું તેથી શંકરાચાર્યને માન્ય આ વિચાર છે એમ બતાવવા કદાચ આ મત વિવરણપ્રસ્થાન તરીકે પ્રસિદ્ધિ પામ્યો. વાચસ્પતિમિશ્રના નિરૂપણ અનુસાર જીવા અજ્ઞાનનો આશ્રય છે અને બ્રહ્મ તેનો વિષય છે. આમ તો મંડનમિશ્રનો પણ આ જ મત છે પણ તે વાચસ્પતિમિશ્રના પ્રસ્થાન તરીકે પ્રસિદ્ધ થયો તેનું કારણ એ હોઈ શકે કે મંડન પહેલાં પૂર્વમીમાંસક હતા અને પાછળથી વેદાંતી થયા એમ મનાય છે. (કેટલાક મંડનમિશ્રને શંકરાચાર્યના સમકાલીન કે અહૈજ પૂર્વવર્તી વેદાંતી માને છે. ગમે તેમ શંકરાચાર્યના ચુસ્ત અનુયાયી કહી શકાય એવા તો નહોતા અને એટલે જ વેદાંતના ગ્રંથોમાં વાચસ્પતિમિશ્રની મંડપૃષ્ઠસેવી તરીકે નિંદા કરવામાં આવે છે), વળી મંડનમિશ્રનું શંકરાચાર્યના કોઈ ગ્રંથ પર ભાષ્ય નથી.
વિવરણાચાર્યના મતનું ખંડન કરતાં યશોવિજયજી કહે છે કે તેઓ ચિન્માત્રને અજ્ઞાનનો આશ્રય અને વિષય માને છે પણ આ એકાન્તવાદીઓના મતમાં મોટી અનુપપત્તિ છે, કારણકે અજ્ઞાનના આશ્રય તરીકે જે ચૈતન્ય અનાવૃત છે તે જ તેના વિષય તરીકે આવૃત છે એ વિરોધ છે. એમ પણ નહીં કહી શકાય કે અખંડત્વાદિ અજ્ઞાનનો વિષય છે જ્યારે ચૈતન્ય આશ્રય છે અને આમ વિરોધ નથી. આ દલીલ બરાબર નથી. અખંડત્વ વગેરે ચિદૂરૂપ હોય તો ભાસમાન હોય અને તેમનું આવરણ ન થઈ શકે, અને અચિદ્રૂપ હોય તો જડમાં આવરણ સંભવે નહીં. ચિત્માત્ર તો એકરૂપ છે પણ ભેદની કલ્પના કરીને અખંડત્વાદિને વિષય માન્યાં છે
