Book Title: Upadhyay Yashovijayji Swadhyay Granth
Author(s): Pradyumnavijay, Jayant Kothari, Kantilal B Shah
Publisher: Mahavir Jain Vidyalay
View full book text
________________
૧૪૨ ] ઉપાધ્યાય યશોવિજય સ્વાધ્યાય ગ્રંથ
(૧) જ્ઞાન સામાન્યનું લક્ષણ, (૨) જ્ઞાનની પૂર્ણ-અપૂર્ણ અવસ્થાઓ અને તેમના કારણભૂત અને જ્ઞાનમાં પ્રતિબંધક કર્મનું વિશ્લેષણ, (૩) જ્ઞાનાવરણ-કર્મનું સ્વરૂપ, (૪) એક તત્ત્વમાં ‘આવૃતત્ત્વ-અનાવૃતત્વ'ના વિરોધનો પરિહાર, પણ અદ્વૈતવેદાન્તમાં ‘આવૃતત્વ-અનાવૃતત્વ'ની અનુપપત્તિ, (૫) અપૂર્ણજ્ઞાનગત તારતમ્ય, (૬) ક્ષયોપશમની પ્રક્રિયા.
આ સામાન્ય વિચારણા કર્યા પછી ગ્રંથકારે જ્ઞાનના પંચવિધ પ્રકારમાંથી પ્રથમ મતિ અને શ્રુતનું નિરૂપણ એકસાથે કર્યું છે કારણકે તેમનું સ્વરૂપ એકબીજાથી એટલું જુદું નથી કે એકને બાજુએ રાખીને બીજાનું નિરૂપણ કરી શકાય (તન્નિરૂપણેન च श्रुतज्ञानमपि निरूपितमेव, द्वयोरन्योन्यानुगतत्वात् तथैव व्यवस्थापितत्वाच्च - पृ.१६). અહીં નીચેના મુદ્દાઓ પર પ્રકાશ નાખ્યો છે ઃ
(૧) મતિજ્ઞાનનું લક્ષણ, (૨) શ્રુતનિશ્ચિત અને અશ્રુતનિશ્રિત મતિજ્ઞાન, (૩) ચતુર્વિધ વાક્યાર્થજ્ઞાનનો શ્રુતરૂપ એક દીર્ઘ ઉપયોગ હોવાનું સમર્થન, (૪) મતિ અને શ્રુતનાં લક્ષણ અને ભેદ-રેખા, (૫) અવગ્રહ, ઈહા, અપાય અને ધારણાનો કાર્યકારણભાવ, (૬) પ્રામાણ્યજ્ઞપ્તિમાં ઈાના સામર્થ્યની પરીક્ષા, (૭) જૈન દર્શન પ્રમાણે પ્રામાણ્ય અને અપ્રમાણ્યનાં સ્વતત્ત્વ-પરતત્વનો અનેકાન્ત અને તેના અનુસંધાનમાં મીમાંસકોનો આક્ષેપ અને તેનો પરિહાર, (૮) અવગ્રહ અને ઈહાનું વ્યાપારાંશત્વ, અપાયનું ફ્લાંશત્વ અને ધારણાનું પરિપાકાંશત્વ, (૯) અન્ય મત અનુસાર શ્રુતનું લક્ષણ, (૧૦) સિદ્ધસેનનો મત કે મતિ અને શ્રુતના ઉપયોગ અભિન્ન છે.
મતિ અને શ્રુતજ્ઞાનની વિચારણા કર્યા પછી ક્રમશઃ`અવિધ અને મનઃપર્યાય અંગે નિરૂપણ કર્યું છે અને ત્યાં છેલ્લે અવિધ અને મનઃપર્યાય શાનોના અભિન્નત્વનું સિદ્ધસેન દિવાકરને અનુસરીને સમર્થન કર્યું છે.
આ પછી કેવલજ્ઞાનની ચર્ચા શરૂ કરી છે જે અન્ત સુધી ચાલે છે, તેમાં નીચે પ્રમાણે મુખ્ય મુદ્દાઓની ચર્ચા છે :
(૧) કેવલજ્ઞાનના અસ્તિત્વની સાધક યુક્તિ, (૨) કેવલજ્ઞાનના સ્વરૂપનું લક્ષણ, (૩) કેવલજ્ઞાનનાં ઉત્પાદક કારણોનો પ્રશ્ન, (૪) રાગાદિ દોષ આવરણ કરનારા છે તથા કર્મજન્ય છે એ પ્રશ્ન, (પ) બૌદ્ધોની નૈરાત્મ્યભાવનાનું તથા કેવલાદ્વૈત વેદાન્ત સંમત બ્રહ્મજ્ઞાનનું ખંડન, (૬) શ્રુતિ-સ્મૃતિનું જૈન મતને અનુકૂલ વ્યાખ્યાન, (૭) કેવલજ્ઞાન તથા કેવલદર્શનના ક્રમ તથા ભેદાભેદના સંબંધમાં પૂર્વાચાર્યોના પક્ષભેદ.
યશોવિજયજીએ જ્ઞાવિન્દ્વમાં કેવલજ્ઞાન અને કેવલદર્શનના સંબંધમાં પ્રાચીન સમયથી ચાલ્યા આવતા ત્રણ મતભેદો ન્યાયની પરિભાષામાં રજૂ કર્યા છે. આ ત્રણ પક્ષ આ પ્રમાણે છે :
