Book Title: Upadhyay Yashovijayji Swadhyay Granth
Author(s): Pradyumnavijay, Jayant Kothari, Kantilal B Shah
Publisher: Mahavir Jain Vidyalay
View full book text
________________
૧૩૮ 1 ઉપાધ્યાય યશોવિજય સ્વાધ્યાય ગ્રંથ
યશોવિજયજી જે રીતે સ્થાપે છે તેને જરા વીગતથી જોઈએ. કાર્યક્ષેતુથી ઈશ્વરની સિદ્ધિ થાય છે. હાર્ય સવર્ણમુ કાર્યવત તિ હનુમનાતું વરસિદ્ધિ | આ અનુમાન ઉપરની યશોવિજયજીની વિસ્તૃત આલોચના તેમની નવ્ય ન્યાયની પારગામિની સજ્જતાને પ્રગટ કરે છે, અને તે પણ પૂર્વપક્ષના ન્યાયના ઈશ્વરકતૃત્વના સમર્થનમાં :
न च कार्यत्वस्य कृतिसाध्यत्वलक्षणस्य क्षित्यादावसिद्धिरिति वाच्यम्, कालवृत्त्यिन्ताभावप्रतियोगित्वे सति, प्रागभावप्रतियोगित्व सति, ध्वंसप्रतियोगित्वे सति सत्त्वस्य हेतुत्वात् । पक्षतावच्छेदकावच्छेदेन साध्यसिद्धेरुद्देश्यत्वाच्च न कार्यस्य घटादेः सकर्तृकत्वसिद्ध्यांशतः सिद्धसाधनम् न वा पक्षतावच्छेदकस्य हेतुत्वं दोषः, 'कार्यत्वं साध्यसमानाधिकरणम्' इति सहचारग्रहेऽपि कार्यं, सकर्तृकम् इति बुद्धेरभावाच्च।
અહીં શંકા થાય કે કાર્યત્વહેતુનો અર્થ કૃતિસાધ્યત્વ છે અને એ પક્ષમાં અંતર્ગત ક્ષિત્યાદિમાં અસિદ્ધ છે. તેથી કાત્વિહેતુ ભાગાસિદ્ધ થઈ જવાથી તેનામાં સંપૂર્ણ કાર્યને વિશે સકતૃત્વનું અનુમાન થઈ શકતું નથી, કારણકે તે માટે સમસ્ત કાર્યના હેતુ થવાનું આવશ્યક છે. આ શંકાને દૂર કરવ્રા માટે કાર્યત્વહેતુનું નીચે પ્રમાણે નિર્વચન કરવું જરૂરી છે. કાર્યવ’નો અર્થ છે “કાલવૃત્તિઅત્યન્તાભાવના પ્રતિયોગી થઈને ભાવાત્મક થવું તે.' આ પ્રકારનું કાર્યત્વ ફિત્યાદિમાં વિદ્યમાન છે કારણકે ફિત્યાદિ ભાવાત્મક છે અને સિત્યાદિનો ઉત્પત્તિના પૂર્વકાળમાં અને (ક્ષિત્યાદિના) વિનાશકાળમાં અત્યન્તાભાવ થવાથી એ કાલવૃત્તિઅત્યન્તાભાવના પ્રતિયોગી છે. કાર્યત્વનો આ પરિક્ત સ્વરૂપમાં સત્ત્વ ભાવાત્મક' ઉલ્લેખ જરૂરી છે, જેથી ધ્વંસમાં હેતુનો વ્યભિચાર ન થાય. નવીન તૈયાયિકોના મતે ઉક્ત કાર્યત્વહેતુથી સકતૃત્વની સિદ્ધિ થતી નથી કારણકે નિત્ય દ્રવ્ય' કોઈ પણ કાયિક સંબંધથી કોઈમાં રહેતું નથી. તેથી નિત્ય દ્રવ્ય “કાલવૃત્તિઅત્યન્તાભાવનું પ્રતિયોગી ભાવાત્મક વસ્તુ છે પણ સકતૃક નથી. તેથી નિત્ય દ્રવ્યમાં કાર્યત્વ હેતુનો સકતૃત્વમાં વ્યભિચાર સ્પષ્ટ છે. તેથી આ દોષનો પરિહર કરવા માટે પ્રજમાવતિયત્વે સતિ સત્ત્વનું એ પરિષ્કાર જરૂરી છે.
આ સકતૃત્વ એટલે શું – વર્ણસાહિત્ય કે અર્જુનન્યત્વ ? આ તકને લઈને ટીકાકાર સકર્તકત્વને તપાસે છે અને ટીકાના અંતભાગમાં છાર્યદેતુની સિદ્ધિ કરી તેનું ખંડન કરે છે. ઉદયનાચાર્યે સ્થાપેલા ઈશ્વરકતૃત્વના બધા હેતુઓને આ રીતે તર્કથી શુદ્ધ કરી તેનું ક્રમિક ખંડન તેમણે કર્યું છે.
- પાંચમા અને છઠ્ઠા સ્તબકમાં બૌદ્ધ મતની સમીક્ષા છે. અહીં પણ વ્યાખ્યાકારે ઉપલબ્ધિયોગ્યતા'ના અનુસંધાનમાં ઉદયન અને ચિંતામણિકારના મતની સમીક્ષા કરીને તેનો પ્રતિવાદ કર્યો છે. બૌદ્ધ મતના “સોપ' નિયમનું સયુક્તિક નિરાકરણ, કર્મ-કર્તુત્વભાવની પ્રતીતિનું સમર્થન કર્યું છે. બૌદ્ધ મતની સમાલોચના
