Book Title: Upadhyay Yashovijayji Swadhyay Granth
Author(s): Pradyumnavijay, Jayant Kothari, Kantilal B Shah
Publisher: Mahavir Jain Vidyalay
View full book text
________________
ઉપાધ્યાય યશોવિજયજીની દાર્શનિક પ્રતિભા ] ૪૭
કરે છે અને સમગ્ર ચર્ચાના અંતે તેના તાત્પર્ય અને સ્વોપજ્ઞ વિચારણા રૂપે બે મુદ્દાઓનો ઉલ્લેખ કરે છે. એક તો એ કે પોતે અભેદવાદ'ના પક્ષમાં છે, અને બીજો મુદ્દો એ કે નયભેદની અપેક્ષાએ ત્રણે પક્ષનો સમન્વય શક્ય છે. શ્રીમદ્ યશોવિજયજીએ પોતાના ‘જ્ઞાનબિન્દુ’ નામના ગ્રંથમાં આ સમસ્યાના સમાધાનમાં સમન્વયાત્મક દૃષ્ટિબિંદુને સ્પષ્ટ કરતાં જણાવ્યું છે કે ‘ક્રમિકવાદ'નું ૠજુસૂત્ર નયથી પ્રતિપાદન થાય છે, ‘સહવાદ’નું વ્યવહાર નયથી પ્રતિપાદન થાય છે અને ‘અભેદવાદ’નું સંગ્રહનયથી પ્રતિપાદન થાય છે. આમ ખૂબ જ તાર્કિક રીતે પોતાની અનન્ય એવી સમન્વયશક્તિથી તેઓએ “નયભેદની અપેક્ષાએ આ ત્રણે સૂરિપક્ષો પરસ્પરવિરુદ્ધ નથી” તેમ બતાવ્યું છે. આ અને આવા અનેક જ્ઞાનમીમાંસકીય પ્રશ્નોની ચર્ચાઓમાં આપણને યશોવિજયજીની અનેકાન્તદૃષ્ટિનો તેમજ તેમની વિશિષ્ટ સૂઝનો પરિચય મળે છે.
પ્રાચીન સમયમાં પ્રમાણો દ્વારા પ્રમેયની પરીક્ષા કરનાર શાસ્ત્રને ન્યાયશાસ્ત્ર કહેવાતું. આમ સમય જતાં પ્રમાણ’ શબ્દ ન્યાયનો બોધક બન્યો. જૈન ન્યાય કે જૈન તર્ક અનુસાર પ્રમાણ અને નય બન્ને વસ્તુને સમજવાનો પ્રયત્ન કરે છે. શ્રી. યશોવિજયજી પહેલાં પ્રમાણ અને નય બન્ને જૈન તર્કમાં અર્થપરીક્ષાનાં મુખ્ય સાધન ગણાતાં. શ્રી યશોવિજયજીએ પોતાના જૈન-તર્કભાષામાં તર્કમાં પ્રમાણ અને નયની સાથે નિક્ષેપ'નો પણ સમાવેશ કર્યો. નિક્ષેપ' એ શબ્દને સમજવાનો પ્રયત્ન છે જે જૈન તર્ક અનુસાર નામ, સ્થાપના, દ્રવ્ય અને ભાવ એમ ચાર દૃષ્ટિએ થાય છે.
ભારતીય પરંપરામાં આમ તો ન્યાયશાસ્ત્રનો ઇતિહાસ ખૂબ લાંબો છે. જો આપણે “ગૌતમના ન્યાયસૂત્રથી (ઈ.સ.૩૫૦) લઈએ તો ઈ.સ.૧૦૦૦ સુધીનો ન્યાયદર્શનનો વિકાસ પ્રધાનપણે બૌદ્ધ તાર્કિકોના સંઘર્ષથી થયો છે." યશોવિજયજીનો સમય સંવત ૧૭-૧૮મા સૈકાનો છે. તેઓની અગાઉ વિદ્વાનોમાં નવ્યન્યાયનો ખૂબ ફેલાવો થઈ ચૂક્યો હતો. “આ નવ્યન્યાયના મુખ્ય પ્રવર્તકો ચૌદમી શતાબ્દીના મિથિલાના ગંગેશ છે કે જેઓએ ‘ન્યાયતત્ત્વચિંતામણિ' નામના ગ્રંથમાં નવ્યન્યાયનું વ્યવસ્થિત રીતે વિસ્તૃત વર્ણન કર્યું.” નવ્યન્યાયના વિકાસનો સાહિત્ય, છંદ, વિવિધ દર્શન તથા ધર્મશાસ્ત્ર પર વિશેષ વ્યાપક પ્રભાવ પડ્યો. આ વિકાસના પ્રભાવથી બૌદ્ધ અને જૈન સાહિત્ય વંચિત રહ્યું હતું. બૌદ્ધ સાહિત્ય માટે આ ત્રુટિ પુરાવી આમેય સંભવ ન હતી કારણકે બારમી અને તેરમી સદી બાદ ભારતમાં બૌદ્ધ વિદ્વાનોની પરંપરા માત્ર નામની જ રહી હતી. પરંતુ જૈન સાહિત્યમાં તો આ ત્રુટિ સાચે જ ખટકતી હતી. ભારતમાં અસંખ્ય જૈન વિદ્વાનો, જૈન ત્યાગીઓ અને જૈન ગૃહસ્થો હતા કે જેઓનું મુખ્ય જીવનવ્યાપી ધ્યેય શાસ્ત્રચિંતન હતું. પં. સુખલાલજી કહે છે કે, “જૈન સાહિત્યની આ કમી દૂર કરવાનો અને તે પણ એકલે હાથે દૂર કરવાનો ઉજ્વલ અને સ્થાયી યશ જો કોઈ પણ જૈન વિદ્વાનને ફાળે જાય તો તે ઉપાધ્યાય યશોવિજયજીને જ.” તેઓએ ‘જૈન-તર્કભાષા', ‘જ્ઞાનબિન્દુ
