Upadhyay Yashovijayji Swadhyay Granth

Author(s): Pradyumnavijay, Jayant Kothari, Kantilal B Shah
Publisher: Mahavir Jain Vidyalay

Page 146

ધર્મપરીક્ષા D ૧૨૫
આ ગ્રન્થમાં એક જ વિષયમાં અનેક ગ્રન્થોમાં છવાયેલાં સંદર્ભરત્નોને ગૂંથી અનેક સુંદર રત્નહારો તૈયાર કર્યા છે. એ વાત તો સોથી અધિક ગ્રન્થોની અઢીસોથી અધિક સાક્ષીઓથી જ નજરે ચડે છે. પૂર્વપક્ષકાર – ખાસ કરીને ધર્મસાગર ઉપાધ્યાયજીના પ્રવચનપરીક્ષા’ ‘સર્વજ્ઞશતક' આદિ ગ્રન્થોનું તત્ત્વાવલોકન આ ગ્રન્થનો પ્રાણ છે. આ તત્ત્વાવલોકન કરતી વખતે ઉપાધ્યાયજી મહારાજે (૧) તે ગ્રન્થકારની વ્યાખ્યા પરંપરામાન્ય વ્યાખ્યાથી કેટલા અંશે જુદી પડે છે ? (૨) તે ગ્રન્થકારે કરેલી સૂત્રવ્યાખ્યા મૂળ સૂત્રકારના આશયને અનુસરે છે કે નહીં અને સૂત્રકારનાં જ અન્ય વચનો સાથે સંગત છે કે કેમ? (૩) તે ગ્રન્થકારની પ્રરૂપણાથી શાસ્ત્રમાન્ય કે ગીતાર્થપરંપરામાન્ય સિદ્ધાન્તને વિરોધ આવે છે કે નહીં ? કયા અંશે વિરોધ આવે છે? તથા (૪) પ્રરૂપણા કરતી વખતે તે ગ્રન્થકાર કેટલે અંશે થાપ ખાઈ ગયા છે? ઈત્યાદિ અનેક બાબતોને ધ્યાનમાં લીધી છે. તેથી આ ગ્રન્થનું પરિશીલન ગ્રન્થોના તલસ્પર્શી અધ્યયન અને તત્ત્વાવલોકનમાં આવશ્યક પ્રતિભા અને ઐદંપર્શ પામવાની શક્તિના વિકાસમાં ખૂબ મહત્ત્વનો ભાગ ભજવે છે.
ઉપાધ્યાયજી મહારાજે તત્ત્વાવલોકન માટે, પૂર્વપક્ષના નિરાકરણ અર્થે. શાસ્ત્રની પંક્તિઓના સૂક્ષ્માઈને પામવા કાજે અપનાવેલી શૈલીનાં મુખ્ય અંગો કાંઈક આવાં છે :
(૧) જૈન આગમવચનો અનેક નવો – દૃષ્ટિકોણથી કહેવાયાં હોય છે. ધર્મરત્નપ્રકરણ'માં કહ્યું જ છે – “વિડિઝમઝયમયડસ વિવાયતતુમય યહૂં | સત્તારૂં વવા સમયે પીરમાવા II9' વિધિ, ઉદ્યમ, વર્ણક, ભય, ઉત્સર્ગ અપવાદ, તદુભય (= ઉત્સર્ગઅપવાદ) વિષયક અનેક પ્રકારના ગંભીર ભાવવાળાં સૂત્રો આગમમાં છે, તેથી અધ્યયન-અધ્યાપન કે વિવેચન કરતી વખતે તે-તે સૂત્રના યથાર્થ સંદર્ભને પકડીને જ અધ્યયન વગેરે કરવું.
(૨) ઉત્સર્ગવચન અને એકાન્તવચન વચ્ચેની ભેદરેખા પારખવી. જેમ દરેક વાક્ય સાધારણ (= જકારયુક્ત) હોય છે, તેમ ‘સ્યાદ્ અવ્યયયુક્ત પણ હોય છે. કહ્યું જ છે કે “સોડયુવતોડવા તનુ: સર્વત્રાર્થપ્રતીયતે | પવછારોડયો રિ વ્યવચ્છેદ્ર પ્રયોગન: I” (તે (= “ચાતુ પદોનો પ્રયોગ ન થયો હોય, તોપણ વિજ્ઞ પુરુષો દરેક સ્થળે અર્થથી તેની પ્રતીતિ કરે છે. જેમકે અયોગવ્યવચ્છેદ આદિ પ્રયોજનવાળો જ કાર) “સ્યાદ્ અવ્યય વિધાનને એકાંતગ્રહમાંથી છોડાવી ઔત્સર્ગિક આદિ બનાવે છે. પ્રસ્તુતમાં ‘ઉસૂત્રપ્રરૂપક અનંતસંસારી હોય’ આ વિધાન પણ આ જ દૃષ્ટિકોણથી મૂલવવું જોઈએ. તેથી તાત્પર્ય મળે કે સામાન્યતઃ ઉત્સુત્રપ્રરૂપણાથી અનંતસંસાર થાય, પણ મરીચિ આદિની જેમ ક્યારેક અનંત સંસાર ન પણ થાય.
(૩) મુખ્ય કે ઉત્કૃષ્ટને ઉદ્દેશી કરેલા વિધાનમાં અન્ય પણ સંભવિતતાનો