Book Title: Upadhyay Yashovijayji Swadhyay Granth
Author(s): Pradyumnavijay, Jayant Kothari, Kantilal B Shah
Publisher: Mahavir Jain Vidyalay
View full book text
________________
૧૩૨ ] ઉપાધ્યાય યશોવિજય સ્વાધ્યાય ગ્રંથ
છે. સંશય સ્થાણુ હશે કે પુરુષ' એવા આકારનો હોય છે જ્યારે ઈહા પ્રાયઃ આ સ્થાણુ હોવો જોઈએ' એવા આકારનો હોય છે. અથવા, સંશયમાં બે કોટિ તુલ્યબલ હોય છે, જ્યારે ઈહામાં બેમાંથી એક કોટિ ઉત્કટ હોય છે. અપાયનો વ્યુત્પન્યાનુસારી અર્થ કરી ઉપાધ્યાયજી જણાવે છે કે અસદ્ભૂતાવિશેષોનું (વિકલ્પોનું) દૂરીકરણ એ જ અપાય છે અને સદ્ભૂતાવિશેષનું (વિકલ્પનું) અવધારણ કરવું – નિશ્ચય કરવો એ ધારણા છે. આ મતને તેમણે સ્પષ્ટપણે સમજાવ્યો છે, જોકે તેનો સ્વીકાર તેઓ કરતા નથી. ધારણા વિશે પણ વિસ્તારથી ચર્ચા છે, જેમ અવગ્રહના બે પ્રકાર છે (વ્યંજનાવગ્રહ અને અર્થાવગ્રહ) તેમ ધારણાના પણ ત્રણ પ્રકાર છે. ઉપાધ્યાયજી તેમને ધારણાત્રય કહે છે. એક ધારણા છે ધારાવાહિક અપાય, બીજી ધારણા છે વાસના અને ત્રીજી ધારણા છે સ્મૃતિ.
સૂત્ર ૧.૧૭ની ટીકામાં એવો પ્રશ્ન ઉઠાવવામાં આવ્યો છે કે અવગ્રહ તો કેવળ એક સમય જ રહે છે એવું શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે એટલે બહ્નવગ્રહ એક સમયમાં કેવી રીતે સંભવે ? આના ઉત્તરમાં ઉપાધ્યાયજી કહે છે કે નૈૠયિક અવગ્રહ એકસામયિક જ છે, આ તો વ્યાવહારિક અવગ્રહને દૃષ્ટિમાં રાખી કહ્યું છે. સ્પાર્શન બહ્નવગ્રહ અનેક સ્પર્શોને ક્રમથી ગ્રહણ કરતો હોવા છતાં પદજ્ઞાન કે વાક્યજ્ઞાનની જેમ તેનામાં એકત્વ સમજવાનું છે.
સૂત્ર ૧.૧૯ની ટીકામાં ચક્ષુને પ્રાપ્યકારી માનનાર નૈયાયિકોનું વિસ્તારથી ખંડન કરી તેની અપ્રાપ્યકારિતા સિદ્ધ કરી છે. ખંડન નોંધપાત્ર છે.
સૂત્ર ૧.૨૦ની ટીકામાં ઉપાધ્યાયજી કહે છે કે શ્રુતગ્રન્થાનુસારી મતિજ્ઞાનથી જે જ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે તે શ્રુતજ્ઞાન છે, અર્થાત્ પદવાક્યનું શ્રૌત્ર પ્રત્યક્ષ થયા પછી પદ-વાક્યના અર્થનું જે જ્ઞાન થાય છે તે શ્રુતજ્ઞાન છે. બીજો અર્થ છે – પોતાને થયેલું મતિજ્ઞાન અપેક્ષાકારણ રૂપે પોતાનામાં તદનન્તર જે શબ્દબદ્ધ જ્ઞાનને ઉત્પન્ન કરે છે તે શ્રુતજ્ઞાન છે. મતિજ્ઞાન શ્રુતજ્ઞાનનું અપેક્ષાકારણ છે. આ બીજા અર્થને લક્ષમાં રાખી કોઈ પ્રશ્ન કરે છે કે તે જ મતિજ્ઞાન શ્રુતજ્ઞાનમાં પરિણમે છે – જેમ માટી ઘટમાં પરિણમે છે તેમ – એમ શા માટે નથી માનતા ? આનો ઉત્તર ઉપાધ્યાયજી નીચે પ્રમાણે આપે છે ઃ એમ માનતાં શ્રુતજ્ઞાન ઉત્પન્ન થતાં મતિજ્ઞાનનો નાશ થાય છે એમ માનવું પડે, જ્યારે એવું તો ઇચ્છવામાં આવ્યું નથી. શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કે “નત્ય મર્ફ તત્ત્વ સુર્ય નત્વ મુબં તત્ત્વ ન તેથી શ્રુતજ્ઞાનની ઉત્પત્તિમાં મતિજ્ઞાન અપેક્ષાકારણ જ છે, સમાયિ-કારણ નથી. ઘટની ઉત્પત્તિમાં વ્યોમ જેમ અપેક્ષાકારણ છે તેમ શ્રુતજ્ઞાનની ઉત્પત્તિમાં મતિજ્ઞાન અપેક્ષાકારણ છે. જ્ઞાન એ ગુણ છે અને ગુણ કદી સમાયિકારણ હોતો જ નથી.
:
આ જ સૂત્રની ટીકામાં નીચે મુજબ એક શંકા ઉઠાવવામાં આવી છે – શબ્દો સાંભળી શબ્દોના અર્થનું થતું શ્રુતજ્ઞાન શબ્દશક્તિગ્રહજન્ય હોય કે ગૃહીત
