Book Title: Upadhyay Yashovijayji Swadhyay Granth
Author(s): Pradyumnavijay, Jayant Kothari, Kantilal B Shah
Publisher: Mahavir Jain Vidyalay
View full book text
________________
‘જ્ઞાનસાર’નાં અષ્ટકો : વાટના દીવડા
માલતીબહેન શાહ
‘જ્ઞાનસાર’· એ. ઉપાધ્યાયજી મહારાજની એક આધ્યાત્મિક કૃતિ છે. વિ.સં. ૧૭૧૧માં સિદ્ધપુરના ચોમાસા દરમ્યાન દિવાળીના દિવસે પૂર્ણ થયેલ આ કૃતિ, યોગી શ્રી આનંદઘનજી સાથેના તેમના મિલાપ પછીની કૃતિ હોવાથી તેનું સ્થાન તેમના જીવનના ઉત્તરાર્ધમાં રચાયેલ પ્રૌઢ કૃતિઓમાં છે.
આઠઆઠ શ્લોકો અર્થાત્ અષ્ટકના સ્વરૂપમાં રચાયેલ આ કૃતિનાં ૩૨ અષ્ટકોમાં જ્ઞાન એટલે માત્ર માહિતી નહીં પરંતુ ઉચ્ચ તત્ત્વની સાક્ષાત્ પ્રતીતિ સ્વરૂપ પૂર્ણ જ્ઞાનની પ્રાપ્તિનાં અર્થાત્ ચારિત્ર અને પરમ મુક્તની પ્રાપ્તિનાં ક્રમિક સોપાનોનું નિરૂપણ થયેલું છે. સામાન્ય માણસ સાધક બનીને પૂર્ણ જ્ઞાનીના ઉચ્ચ સ્વરૂપને પહોંચવા માટે આ ક્રમિક સોપાનોમાં રજૂ થયેલ ગુણો પોતાનામાં આવે તે માટે પ્રયત્ન કરે તો એ દૃષ્ટિએ આ કૃતિ જીવનમાં ઉત્તરોત્તર ઉચ્ચ સ્થિતિ પ્રાપ્ત કરવા મથતા સાધકને માટે એક માર્ગદર્શિકા સમાન છે. તેનાં એક પછી એક ક્રમિક સોપાનો સાધકના જીવનમાં અજવાળું પાથરનાર દીવાબત્તી સમાન છે. જેમ રસ્તા ઉપર રહેલ બત્તીના થાંભલાઓ રસ્તાના જે-તે ભાગને અજવાળું આપે છે તેમ અહીં · ૩૨ અષ્ટકોમાં વર્ણવાયેલ વિષયો સાધકના જીવનના વિવિધ તબક્કાઓ દરમ્યાન પ્રકાશ પાથરતા દીવા સમાન છે.
મૂળ સંસ્કૃતમાં રચાયેલ આ કૃતિનો સ્વોપશ બાલબોલ (બાલાવબોધ કે ટબો) પણ ઉપાધ્યાયજી મહારાજે પોતે જ ગુજરાતી ભાષામાં રચ્યો છે. આ કૃતિ માત્ર વિદ્વાનો સુધી મર્યાદિત ન રહેતાં સામાન્ય લોકો સુધી પહોંચે તેવી ઉપાધ્યાયજી મહારાજની ઉચ્ચ ભાવના આ બાલબોધની રચના દ્વારા સમજી શકાય તેમ છે.
આ કૃતિની મહત્તાને અનેક વિદ્વાનોએ વિવિધ દૃષ્ટિકોણથી વર્ણવી છે. કેટલાય સમર્થ વિદ્વાનોએ તેને જૈન ધર્મની ગીતા'નું ઉપનામ આપ્યું છે તે એક જ વિશેષણ તેની મહત્તાને સમજવા માટે પૂરતું થઈ રહેશે. જેમ હિન્દુ ધર્મમાં શ્રીમદ્ ભગવદ્ગીતાનું એક વિશિષ્ટ અચલ સ્થાન છે તેમ જૈન ધર્મમાં પૂ. ઉપાધ્યાયજી મહારાજની કૃતિ ‘જ્ઞાનસાર'નું સ્થાન અચલ છે. બંને કૃતિઓ સાધકના જીવનની માર્ગદર્શિકા સમાન છે તે એક સામ્ય જ બંનેની ઉપયોગિતાને સમજવા માટે પૂરતું છે.
“જ્ઞાનસાર’ કૃતિની રચના શા માટે થઈ તેનો ટૂંકો જવાબ ઉપાધ્યાયજી મહારાજ કૃતિના અંતે આ ગ્રંથની પ્રશસ્તિમાં આ શબ્દોમાં આપે છે –
