Upadhyay Yashovijayji Swadhyay Granth

Author(s): Pradyumnavijay, Jayant Kothari, Kantilal B Shah
Publisher: Mahavir Jain Vidyalay

Page 115

“યોગવિશિકા' ઉપરની વ્યાખ્યા
હરનારાયણ ઉ. પંડ્યા
વિક્રમની આઠમી નવમી સદીમાં થયેલા શ્રી હરિભદ્રસૂરિએ યમનિયમાદિ અષ્ટાંગયોગનું નિરૂપણ “યોગદૃષ્ટિસમુચ્ચય'માં કર્યું છે, જ્યારે યોગની પુષ્ટ અવસ્થાઓનું વર્ણન “યોગવિંશિકામાં માત્ર ૨૦ જ ગાથાઓમાં કરીને યોગના તલસ્પર્શી જ્ઞાનનો અને લાઘવકળાનો તેમણે પરિચય આપ્યો છે. એની પ્રથમ ગાથામાં યોગનું લક્ષણ, ત્રીજીમાં અધિકારીનું, બીજી તથા ચોથીથી આઠમી તેમજ અઢારથી વીસ ગાથાઓમાં યોપ્રભેદોનું નિરૂપણ કરીને નવથી તેરમા દૃષ્ટાન્ત દ્વારા સિદ્ધાન્તની સ્પષ્ટતા કરી છે કે કોઈ પણ ધાર્મિક વિધિ જો સ્થાન આદિ પંચવિધયોગની પદ્ધતિથી કરવામાં આવે તો જ તે સદનુષ્ઠાનરૂપ બનીને મોક્ષપ્રદ થઈ શકે છે. અતિસંક્ષેપમાં લખાયેલા આ યોગ જેવા ગંભીર વિષયને વ્યાખ્યા દ્વારા અતિ સુસ્પષ્ટ કરવાનું શ્રેય શ્રી યશોવિજયજીના ફાળે જાય છે.
યોગના વીસ ભેદો: શ્રી હરિભદ્રસૂરિએ યોગના મુખ્ય પાંચ ભેદ ઉલ્લેખ્યા છે : સ્થાન, ઊર્ણ, અર્થ, આલંબન અને અનાલંબન. આ પાંચેયના પ્રત્યેકના ઇચ્છા, પ્રવૃત્તિ, સ્થિરતા અને સિદ્ધિ એમ ચાર-ચાર ભેદ પડતાં વીસ ભેદ પ્રાપ્ત થાય છે.'
સ્થાન અને ઊર્ણઃ શ્રી યશોવિજયજીએ સ્થાનનો અર્થ પદ્માસનાદિ આસન અને ઊર્ણનો અર્થ વર્ણ (સૂત્રવણ) કર્યો છે. અહીં એક સ્વાભાવિક પ્રશ્ન ઉપસ્થિત થાય છે કે શ્રી હરિભદ્રસૂરિએ આસન અને વર્ણ એવા સરળ અને પ્રસિદ્ધ શબ્દો ત્યજીને સ્થાન અને ઊર્ણ એવા અપ્રસિદ્ધ અને વ્યાખ્યાશેય શબ્દો કેમ પ્રયોજ્યા ? આમાંથી સ્થાનનો જવાબ તો એમ આપી શકાય કે જૈન પરંપરામાં પ્રાચીનકાળમાં આસનપરક અર્થમાં સ્થાન શબ્દ પ્રયોજાતો હતો. રહી વાત ઊર્ણની. પ્રાકૃત, શબ્દકોશ. મોનિયર વિલિયમ્સ, શબ્દકૌસ્તુભ અને અમરકોશમાં ઊર્ણ [પ્ર. ૩૪, ૩vor] શબ્દ વર્ણપરક અર્થનો વાચક નથી. આમ છતાં પ્રસ્તુત નિરૂપણમાં તો તે વર્ણપરક અર્થમાં જ પ્રયોજાયો છે. એની સંગતિ એમ બેસાડી શકાય કે શ્રી હરિભદ્રસૂરિએ સ્થાન, ઊર્ણ આદિ પાંચ યોગાંગોનો જે ઉલ્લેખ કર્યો છે તે યોગાંગોનાં નામ અને વિચારણા તેમની પૂર્વેના કાળમાં પણ અસ્તિત્વમાં હતાં. વળી, તેમણે ત્રિીજી ગાથામાં રિતુ () કહીને જે અન્ય આચાર્યોના મતનો ઉલ્લેખ કર્યો છે તે પણ ઉક્ત અનુમાનનું સમર્થન કરે છે. આના આધારે એમ કહી શકાય કે શ્રી હરિભદ્રસૂરિએ પરંપરાપ્રાપ્ત યોગ અને તેના નામાભિધાનને યથાવતું સ્વીકારીને,