Book Title: Upadhyay Yashovijayji Swadhyay Granth
Author(s): Pradyumnavijay, Jayant Kothari, Kantilal B Shah
Publisher: Mahavir Jain Vidyalay
View full book text
________________
૯૨ | ઉપાધ્યાય યશોવિજય સ્વાધ્યાય ગ્રંથ
વૈરાગ્યકલ્પલતા” ઉચ્ચ સાહિત્યિક મૂલ્ય ધરાવતું કથાસાર મહાકાવ્ય છે. '
વૈરાગ્યલતાને સાહિત્યિક રીતે મૂલવતાં તેમાં અનેક તત્ત્વોનું સંમિશ્રણ જોવા મળે છે, છતાં તેના આંતરિક સ્વરૂપને જોતાં તે મહાકાવ્યનું સ્વરૂપ ધરાવે છે. ટૂંકમાં કેટલીક જૈન કૃતિઓને કોઈ ચોક્કસ કાવ્યસ્વરૂપમાં જોવામાં મુશ્કેલીઓ પડે છે, તેવું આ કૃતિની બાબતમાં થયું છે.
અહીં કૃતિના સ્વરૂપનું શૈથિલ્ય એ દુર્ગુણ નથી પરંતુ વૈશિષ્ટય છે. તે કથાસાર મહાકાવ્ય છે તેથી તેમાં અલંકારશાસ્ત્ર-કથિત કેટલાંક મહાકાવ્ય-લક્ષણો અનાયાસે જોઈ શકાય છે. જોકે અલંકારશાસ્ત્રની સુદીર્ધ પરંપરામાં અનેક આલંકારિકોને હાથે અનેક પ્રકારના સાહિત્યિક, સાંસ્કૃતિક વાતાવરણ તથા તત્કાલીન અસરો નીચે વ્યાખ્યા ઘડાતી આવી હોવાથી “સર્વલક્ષણયુક્ત’ મહાકાવ્ય ભાગ્યે જ જોવા મળશે.
આમ છતાં કાવ્યશાસ્ત્રસંમત અનેક મહાકાવ્ય-લક્ષણો જેવાં કે સગબદ્ધતા, છંદયોજના, પ્રારંભ, પુરુષાર્થનિરૂપણ, સગન્તિ ભાવિકથનસૂચન, ઋતુવર્ણન, મંત્રણા, દૂતપ્રેષણ, યુદ્ધવર્ણન, રસનિરૂપણ વગેરે કાવ્યશાસ્ત્રીય પ્રણાલિકાનું સભાનતાપૂર્વકનું અનુસરણ સૂચવે છે.
આમ સિદ્ધર્ષિની રૂપકાત્મક અને પ્રસ્થાપિત શૈલીનો લાભ યશોવિજયજીએ પૂર્ણ સ્વરૂપમાં લીધો છે. ઉપરાંત તેમણે “ઉપમિતિ’ જેવી વિશાળ કથાને બે રીતે વિશિષ્ટતા અપને જૈન સંસ્કૃત સાહિત્યમાં અંતિમ પ્રતિભાવંત સર્જક તરીકે અક્ષયકીર્તિ પ્રાપ્ત કરી છે. આ બે રીતોમાં એક છે સારસંક્ષેપ છતાં નવસર્જન કોટિની રૂપકાત્મકતા અને બીજી છે કથાસાર મહાકાવ્યમાં સ્વરૂપાન્તર.
રૂપકકથાઓમાં જેમ ઉપમિતિ' સર્વોત્તમ શિખર છે તેમ સંક્ષિપ્ત કથાસાર મહાકાવ્યમાં વૈરાગ્યકલ્પલતા’ સર્વોત્તમ શિખર છે.
અલંકારશાસ્ત્રકથિત મહાકાવ્યવિષયક લક્ષણોની સુસંગતતા યા વિસંવાદિતાનો વિચાર કર્યા વગર, કોઈ નિશ્ચિત ધ્યેય યા આગવા દૃષ્ટિબિંદુની પૂર્તિ. માટે જૈન સર્જકોએ પ્રાકૃત-સંસ્કૃત મહાકાવ્યોપકથાઓને આધારે કથાસાર મહાકાવ્યનાં સર્જન કર્યા છે, અને તે પરંપરા વિમલસૂરિકૃત ‘પઉમચરિયથી શરૂ કરીને છેક સત્તરમી સદીના યશોવિજયજીકૃત વૈરાગ્યકલ્પલતા’ સુધી વિસ્તરી છે.
જોકે આ પ્રકારની પ્રવૃત્તિનાં મૂળ ઘણાં પ્રાચીન છે. ગોડાભિનંદે કાદંબરીનો સારસંક્ષેપ કર્યો છે. આ ઉપરાંત પ્રદ્યુમ્નસૂરિત “સમરાદિત્યસંક્ષેપ' અને ધનપાલની તિલકમંજરી'ના ચારેક સારસંક્ષેપો જાણીતા છે. “ઉપમિતિના સારસંક્ષેપો પણ નોંધપાત્ર છે, જેમકે વર્ધમાનસૂરિત ‘ઉપમિતિભવપ્રપંચાકથાનામસમુચ્ચય', હંસગણીકૃત “ઉપમિતિભવપ્રપંચાકથાસારોદ્ધાર, દેવસૂરિકતા ઉપમિતિપ્રપંચોદ્ધાર'. આ ઉપરાંત હેમચંદ્રાચાર્યવૃત ત્રિષષ્ટિશલાકાપુરુષચરિત્રના સંક્ષેપો સુવિદિત છે.
