Book Title: Upadhyay Yashovijayji Swadhyay Granth
Author(s): Pradyumnavijay, Jayant Kothari, Kantilal B Shah
Publisher: Mahavir Jain Vidyalay
View full book text
________________
“જ્ઞાનસાર’નાં અષ્ટકો : વાટના દીવડા | ૮૫
મૌન-અષ્ટકના પહેલા શ્લોકની બીજી લીટી મૌન ધારણ કરનાર મુનિના મુખ્ય લક્ષણને આ રીતે રજૂ કરે છે –
સચવત્વમેવ તનનં મૌન સ ત્ત્વમેવ વા | (અ.૧૩, શ્લો.૧) મૌન કોને કહેવાય તે અંગે તેઓ જણાવે છે કે –
“નહીં બોલવા રૂપ મૌન તો એકેંદ્રિયોમાં પણ સુલભ છે. પુદ્ગલોમાં મનવચન-કાયાની પ્રવૃત્તિ રોકવી એ ઉત્કૃષ્ટ મૌન છે.” (અ૧૩, શ્લો.૭)
પૂર્ણ જ્ઞાની પુરુષના બે મહત્ત્વના ગુણો વિદ્યા અને વિવેકને હવે પછીનાં બે અષ્ટકોમાં ઉપાધ્યાયજી મહારાજ વર્ણવે છે. આત્મામાં જ નિત્યપણાની પવિત્રપણાની અને આત્મપણાની બુદ્ધિ એ વિદ્યા છે એ પતંજલિના મતને નોંધીને તેઓ વિદ્વાન કેવો હોય તે અંગે વિદ્યા-અષ્ટકમાં જણાવે છે –
“વિદ્વાન લક્ષ્મીને સમુદ્રના તરંગોની જેમ ચપળ, આયુષ્યને વાયુની જેમ અસ્થિર અને શરીરને વાદળની જેમ વિનાશશીલ ચિંતવે.” (અ.૧૪, ગ્લો.૩)
આ જ રીતે વિવેકને પણ પૂર્ણ જ્ઞાની પુરુષનું લક્ષણ જણાવીને વિવેક અષ્ટકના અંતે તેઓ જણાવે છે કે –
સંતોષરૂપ ધારથી ઉત્કટ અને વિવેકરૂપ સરાણથી અતિશય તીર્ણ કરેલું મુનિનું સંયમરૂપ શસ્ત્ર કર્મરૂપ શત્રુનું છેદન કરવા સમર્થ છે.” (અ.૧૫, શ્લો.૮).
- વિવેક દ્વારા જીવ-અજીવનું ભેદજ્ઞાન થવાથી અને આત્માના શુદ્ધ સ્વરૂપને ઓળખવાથી વ્યક્તિના રાગ-દ્વેષ દૂર થતાં, માધ્યચ્યભાવ કેળવાય છે તે વાત મધ્યસ્થ-અષ્ટકમાં જણાવીને તેઓ મુનિના નિર્ભયતાના ગુણને નિર્ભય-અષ્ટકમાં રજૂ કરતાં જણાવે છે –
“જો મનરૂપ વનમાં મોરલી જેવી શાનદૃષ્ટિ ફરતી હોય તો આનંદરૂપ ચંદનવૃક્ષમાં ભયરૂપ સર્ષો ન વીંટાય.” (અ.૧૭, શ્લો. ૫)
પૂર્ણ પુરુષને આત્મપ્રશંસાની જરૂર શી? આ વાત સાવ સાદી પણ અસરકારક દિલીલથી તેઓ “અનાત્મપ્રશંસા-અષ્ટકમાં આ રીતે રજૂ કરે છે –
“મહાનુભાવ ! જો તું કેવળજ્ઞાન આદિ ગુણોથી પૂર્ણ નથી તો જાત-પ્રશંસા નકામી છે. જો તે ગુણોથી પૂર્ણ છે તો પણ જાત-પ્રશંસાની જરૂર નથી.” (અ.૧૮,
શ્લો.૧)
વળી તેઓ એક દૃષ્ટાંત આપીને આ જ ભાવને દૃઢ કરે છે –
“સ્વોત્કર્ષરૂપ પાણીના પ્રવાહથી કલ્યાણરૂપ વૃક્ષનાં મૂળિયાં જેવાં સુકૃતોને પ્રગટ કરતો તું ફળ નહીં પામે. જે વૃક્ષનાં મૂળિયાં પ્રગટ થઈ જાય તે વૃક્ષમાં ફળ ન આવે.” (અ.૧૮, શ્લો. ૨).
જ્ઞાની પુરુષ અંતર્મુખ હોવાથી તેની બાહ્યદૃષ્ટિ નહીં પણ તત્ત્વદૃષ્ટિ – આંતરદૃષ્ટિ વિકસેલી હોય છે તે વાત તત્ત્વદૃષ્ટિ-અષ્ટકમાં રજૂ થઈ છે. અને આવા
