Book Title: Upadhyay Yashovijayji Swadhyay Granth
Author(s): Pradyumnavijay, Jayant Kothari, Kantilal B Shah
Publisher: Mahavir Jain Vidyalay
View full book text
________________
“અધ્યાત્મસારમાં યોગવિચારણા
નારાયણ કંસારા
મહોપાધ્યાય શ્રીમદ્દ યશોવિજયજીએ અનુષ્ટ્રભુ ઇંદોબદ્ધ ૯૪૯ શ્લોકપ્રમાણ ‘અધ્યાત્મસાર' પ્રકરણગ્રંથમાં ખૂબ વિસ્તારપૂર્વક અધ્યાત્મદૃષ્ટિએ જૈન ધર્મની વિચારણા કરી છે. આ ગ્રંથને, એક બાજુ ત પ્રબંધોમાં તો બીજી બાજુ એકવીસ અધિકારોમાં વિભાજવામાં આવ્યો છે. આ અધિકારોમાં નીચેના એકવીસ મુદ્દાઓની ચર્ચા-વિચારણા કરવામાં આવી છે : અધ્યાત્મપ્રશંસા, અધ્યાત્મસ્વરૂપ, દંભત્યાગ, ભવસ્વરૂપ, વૈરાગ્યસંભવ, વૈરાગ્યભેદ, વૈરાગ્યવિષય, મમતાત્યા, સમતા, સદ્અનુષ્ઠાન, મનઃશુદ્ધિ, સમ્યકત્વમિથ્યાત્વત્યાગ, કદાગ્રહત્યાગ, યોગ, ધ્યાન, ધ્યાનસ્તુતિ, આત્મનિશ્ચય, જૈનમતસ્તુતિ, અનુભવ અને સજ્જનસ્તુતિ. વિષયવલ્લી સમી તૃષ્ણા મનોવનમાં વૃદ્ધિ પામતી હોય છે તેને પરમર્ષિઓ જે અધ્યાત્મશાસ્ત્ર રૂપી દાતરડાથી છેદે છે. તે જૈન સાધકોને સુલભ કરી આપવાનું આ ગ્રંથનું પ્રયોજન છે. - યશોવિજયજી આ વિષયના નિરૂપણમાં આચાર્ય કુન્દ, જોઇ (યોગીન્દ્રદેવ), હરિભદ્રસૂરિ, અને આચાર્ય હેમચંદ્રસૂરિ જેવા પુરોગામીઓના પંથે ચાલે છે. છતાં જૈનેતર શાસ્ત્રોમાં પણ પરમ નિપુણ હોવાથી તેમણે એમાંના કેટલાક પ્રશ્નો પણ આ. અધ્યાત્મસારમાંની યોગની વિચારણામાં વણી લીધા છે, કારણકે તેમણે કાશીમાં જઈને શાસ્ત્રાભ્યાસ કર્યો હતો.
આચાર્ય ઉમાસ્વાતિએ મન, વાણી અને કાયાથી કરાતાં બધાં કમને યોગ કહ્યો છે, એમ ઇન્દ્રિયોને વિષયો તરફ પ્રેરનાર, આત્માને શુભાશુભ ફળનું બંધન ઉત્પન્ન કરનારાં, સંસારમાં બાંધનારાં, અષ્ટવિધ કર્મો અભિપ્રેત છે. પરંતુ આચાર્ય હરિભદ્રસૂરિએ યોગની વિભાવનામાં પરિવર્તન આણી દીધું. તેમણે “મોક્ષહેતુને યોગ’ કહ્યો, પછી અધ્યાત્મ, ભાવના, ધ્યાન, સમતા અને વૃત્તિસંક્ષયને યોગનાં વિવિધ પાસાં ગણ્યાં. એમાં પણ ઉત્તરોત્તર પાસું પૂર્વપૂર્વ પાસા કરતાં ચઢિયાતું ગણાયું. આમ આચાર્ય હરિભદ્રસૂરિના મંતવ્ય અનુસાર મનુષ્યને મોક્ષ તરફ લઈ જતી બધી જ પ્રવૃત્તિનો સમાવેશ યોગ'માં થઈ જાય છે. તેમણે મનુષ્યની ઉત્તરોત્તર નૈતિક પ્રગતિને ચાર સોપાનોમાં ઉત્તરોત્તર ચઢિયાતા ક્રમે ગોઠવી છે : ધાર્મિક ભાવનાનો ઉદય. ધાર્મિકતાનો પરિપૂર્ણ વિકાસ, ચારિત્રની શુદ્ધિનો આરંભ અને ચારિત્રશુદ્ધિની પરિપૂર્ણતા. આચાર્ય હેમચન્દ્રસૂરિએ આ વિભાવનાને વધુ સરળ
