Shokshaka Prakarana Part 1

Author(s): Haribhadrasuri, Yashovijay of Jayaghoshsuri
Publisher: Divya Darshan Trust

Page 47

१४ प्रथम-षोडशकम्
88 नयभेदेन चारित्रस्वरूपप्रकाशनम् 88 अहिंसाद्यात्मकम् । सदनुष्ठानं प्रोक्तं कार्ये सदनुष्ठानरूपे हेतोः आन्तरचारित्रपरिणामरूपस्य उपचारेण - अध्यारोपेण ॥१/७|| एतच्च सदनुष्ठानं शुद्धाऽशुद्धतया द्धिभेदमित्याह -→ परिशुद्धमित्यादि ।
कल्याणकन्दली पाद्यत्वप्रसिद्भिः कुतः ? तस्य बाह्यसत्क्रियाविशेषात्मकत्वादित्याशङ्कामपाकर्तुमुपक्रमते - सदनुष्ठानं चारित्रपदवाच्यत्वेन सिद्धान्ते प्रोक्तं, तद्धि कार्ये = चारित्रफले सदनुष्ठानरूपे हेतोः आन्तरचारित्रपरिणामरूपस्य असदारम्भनिवृत्तिप्रणिधानस्य उपचारेण = अध्यारोपेण ज्ञेयम्, तक्रादौ दध्याद्युपचारवत् ।
ननु तत्त्वमीमांसायामुपचारस्याऽकिञ्चित्करत्वम् । न हि गोत्वेनोपचरितः षण्ढः पयसा पात्री प्रपूरयतीति चेत् ? मैवम्, तत्कार्यात्मके तदपचारस्याऽप्यर्थक्रियाकारित्वोपलब्धे: समीचीनत्वात. क्वाध्यमानातितप्ततेलादपि घृतादिद्रवणलक्षणार्थक्रियाय अनलसाध्याया विनाऽप्यनलघृतादिसंयोगमुपलम्भवत् आन्तरपरिणामविशेषरूपचारित्रजन्यात् सदनुष्ठानादपि भावचारित्रसाध्याया निर्जरादिलक्षणार्थक्रियाया उपलब्धेश्चारित्रकार्यस्य सदनुष्ठानस्याऽपि चारित्रत्वोक्तिः सङ्गच्छतेतराम् । निश्चयव्यवहारनयद्वयसम्मतसाधुस्वरूपं वर्णयद्भिर्मूलकारैरप्युक्तं पनाशके -> ते पुण समिया गुत्ता, पियदढधम्मा जिइंदियकसाया। गंभीरा धीमंता पण्णवणिज्जा महासत्ता । उस्सग्गववायाणं वियाणगा सेवगा जहासत्तिं । भावविसुद्धिसमेता, आणारुतिणो य सम्मति || सवत्थ अपडिबद्धा मेत्तादिगुणणिया य णियमेण । सत्ताइसु होति दढं, इय आययमग्गतल्लिच्छा । एवंविहा उ णेया सव्वणयमतेण समयणीतीए । भावेण भाविएहिं, सह चरणगुणट्ठिया साहू || - [पंचा ११/४०-४१-४२-४३] । एतेन -> 'सिद्धे नो चरित्ती नो अचरित्ती' <- [ ] इति व्याख्याप्रज्ञप्तिवचनमपि व्याख्यातम्, तत्र सदनुष्ठानस्वरूपचारित्रनिषेधेऽप्यविरतिपरिणामलक्षणाचारित्रित्यायोगात् । || वस्ततस्त निश्चयेन मोहक्षोभविहीनस्यात्मपरिणामस्यैव चारित्रत्वम् । तदक्तं प्रवचनसारे --> चारित्तं खल धम्मो, धम्मो|| जो सो समो त्ति णिट्टिो । मोहक्खोहविहीणो परिणामो अप्पणो हु समो || <- [१/७] इति । अनुपचरितव्यवहारनयेन असदारम्भविनिवृत्तिपरिणामस्य चारित्रत्वम् । उपचरितव्यवहारनयेन तु सत्प्रवृत्तिरूपं चारित्रममिति विवेकः । व्यवहारनयसम्मतोभयविधचारित्रं तु तत्र तत्र प्रसिद्धमेव । तदक्तं > असुहादो विणिवित्ती, सुहे पवित्ती य जाण चारित्तं । वद-समिदि गुनिरूवं, ववहारनया दु जिणभणियं ।। <- [ ] इति । ततश्च धूमदर्शनादनलानुमितिवत् व्युत्पन्नैः सदनुष्ठानोपलम्भात्तद्रति असदारम्भनिवृत्तिमदात्मपरिणतिविशेषस्वरूपं चारित्रमनुमीयत एव, सदालय-विहार-समित्यादेस्तथैवोपयोगितायाः सिद्धान्तप्रसिद्धेरिति विभावनीयम् ॥१/७॥
मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् -> सुपरिशुद्धात् आन्तरपरिणामत इदं नियमात् परिशुद्धम् । अतोऽन्यस्मादपि [जायमान]
અટકવા સ્વરૂપ નિવૃત્તિથી વિશિષ્ટ અહિંસાદિસ્વરૂપ જાણવું. [શાસ્ત્રમાં] સદનુમાન ચારિત્ર કહેવાય છે, તે કાર્યમાં કારણના ઉપચારથી જાગવું. અર્થાત્ આંતરપરિણામસ્વરૂપ ભાવચારિત્રાત્મક કારણથી ઉત્પન્ન થવાના લીધે સદનુકાનસ્વરૂપ કાર્યમાં આંતરચારિત્રપરિણામસ્વરૂપ કારાગનો આરોપ કરવા દ્વારા સદનુમાન ચારિત્ર કહેવાય છે. [૧/૭]
વિશેષાર્થ :- તાવિક ચારિત્ર આથવવિરતિસ્વરૂપ છે, પાપ નિવૃત્તિસ્વરૂપ છે; કે જે આંતર પરિણામવિશેષાત્મક છે. માટે પાંચેય મહાવ્રત નિવૃત્તિ સ્વરૂપ જ મુખ્યતયા અભિમત છે. અંદર ભાવ ચારિત્ર પ્રગટ થયું હોય તો અવશ્ય તેના જીવનમાં સદાચારસદનુકાન જ હોય, અસત્ આરંભ-સમારંભ વગેરે ના હોય. આનો અર્થ એ થયો કે સદનુમાન એ તાત્વિક ચારિત્રનું કાર્ય છે. આંતરવિશુદ્ધપરિણામસ્વરૂપ ચારિત્ર ચર્મચક્ષુથી દેખી ન શકાય. તેથી વ્યવહારથી ભાવચારિત્રના કાર્યસ્વરૂપ સદનુમાનને પણ ચારિત્ર જ કહેવાય છે. મતલબ કે વસ્તુતઃ સદનુમાન એ ચારિત્ર નથી પરંતુ ચારિત્રનું કાર્ય છે. ચારિત્રનું કાર્ય હોવાના લીધે સદનુકાનમાં ચારિત્રનો ઉપચાર = આરોપ થાય છે. જેમ કે માંગલિક-મંગલદ્રવ્ય તરીકે દહીંની આવશ્યકતા હોય ત્યારે દહીંના કાર્ય લચ્છીને કોઈ દહીં કહે તો ત્યાં જેમ કાર્યરવરૂપ લચ્છીમાં કારણભૂત દહીંનો ઉપચાર થયો-એમ જણાય છે. તેમ સદનુમાનના કારાણીભૂત આરંભનિવૃત્તિરૂપ ચારિત્રનો સદનકાનમાં વ્યવહારથી આરોપ = ઉપચાર થયો જાણવો. શુદ્ધ નિશ્ચય નયથી ચારિત્ર નિજગુણસ્થિરતાસ્વરૂપ છે. શુદ્ધ વ્યવહાર નયથી ચારિત્ર અસઆરંભની નિવૃત્તિવાળું છે. ઉપચરિત વ્યવહાર નથી ચારિત્ર સદનકાનસ્વરૂપ = વિહિત પ્રવૃત્તિસ્વરૂપ છે. આ વિષયવિભાગ ધ્યાનમાં રાખવો. નવપદસ્તવનમાં પણ શ્રીપદ્મવિજયજી મહારાજે આ વાતને જાણાવતાં કહે છે કે “પ્રવૃત્તિને निवृत्तिमेढे, यारित्र सारे ; निगस्थिरता रायते प्रागमो, निश्चय शुभ २...' [1/७]
પ્રસ્તુત સદનુકાન શુદ્ધ અને અશુદ્ધ - આ રીતે બે પ્રકારનું છે. આ વાતને જાગાવતાં મૂલકાર શ્રીહરિભદ્રસૂરિજી મહારાજ
Jain Education Intemational