Shokshaka Prakarana Part 1

Author(s): Haribhadrasuri, Yashovijay of Jayaghoshsuri
Publisher: Divya Darshan Trust

Page 205

१७२ सप्तमं षोडशकम्
88 ॐकारस्वरूपविचारः 888
मन्त्रन्यासश्च तथा प्रणवनम: पूर्वकं च तत्राम । मन्त्रः परमो ज्ञेयो मननत्राणे ह्यतो नियमात् ॥७/११॥
तथा कारयितव्यतयाऽभिप्रेते जिनबिम्बे मन्त्रन्यासश्च विधेयः । 'कः पुनः स्वरूपेण मन्त्रः ?' इत्याह प्रणवः ॐ कारो जमः शब्दश्च तौ पूर्वौ = आदी यस्य तत् तथा तन्नाम् = क्रियमाणबिम्बर्षभादिनाम मन्त्रः परमः = प्रधान: ज्ञेय:, हि = यतः अतः = 'प्रणवनम: पूर्वकजिननाम्जो नियमात् = निश्चयात् 'मननत्राणे
=
ज्ञान-रक्षणे
कल्याणकन्दली
मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् → तथा च मन्त्रन्यासः । प्रणवनम: पूर्वकं च तन्नाम परमो मन्त्रो ज्ञेयः, हि अतो नियमात् मनन- त्राणे ॥७/ ११ ॥ इयं कारिका धर्मसङ्ग्रहवृत्ति-भक्तिद्वात्रिंशिकावृत्ति - प्रतिमाशतकवृत्त्यादी [ध. सं. गा. ६८ / द्वा. द्वा. ५ / २४ / प्र.श.गा. ३४ पृ. २२२ ] समुद्धृता वर्तते ।
->
प्रणवः = ॐकारः, स च परमेष्ठिनः वाचकः । योगनये तु स ईश्वरस्य वाचक:, यथोक्तं पातञ्जलयोगसूत्रे तस्य वाचकः प्रणवः - - [१ / २७] | छान्दोग्योपनिपदि 1 - 'ओमित्येतदक्षरमुद्गीथमुपासित - [१/१/१] इति गदितम् । | नृसिंहपूर्वतापिनीयोपनिपदि च यः प्रणवमधीते स सर्वमधी <- [५] इत्युक्तम् ।
->
प्रणवनम: पूर्वकं च तन्नामेति । यथोक्तं भक्तिद्वात्रिंशिकायां
-> मन्त्रन्यासोऽर्हतो नाम्ना स्वाहान्तः प्रणवादिकः
| <- [५ / १४] इति । तथा च ॐ नमः ऋषभाय - इति मन्त्रः फलितः । एतेन स्वाहा स्वधाऽन्यतरस्यैव मन्त्रत्वमित्येकान्तोऽपि निरस्तः, प्रणवस्य मन्त्रत्वाऽनुपगमे → जपंश्च प्रणवं नित्यं ← [ ] इति स्मृत्यनुपपत्तेः । एवं नमः पदस्याऽपि मन्त्रत्वात् । तदेव समर्थयति -> • प्रणवनम: पूर्वजिननाम्नः = ‘ॐ नमः ऋषभाय' इत्यादिस्वरूपात् । न च प्रवणपूर्वकत्वेन मन्त्रन्यासे तस्यैहिकफलकत्वमेव स्यात् प्राधान्येन, न तु मोक्षफलकत्वं मन्त्रः प्रणवपूर्वोऽयं फलमैहिकमिच्छुभिः । ध्येयः | प्रणवहीनस्तु निर्वाणफलकाङ्क्षिभिः ॥ <- - [८ /७१] इति योगशास्त्रे हेमचन्द्राचार्यैरुक्तत्वादिति वाच्यम्, तस्य स्वातन्त्र्येण | मन्त्रजपादिफलप्रतिपादकत्वात् इह तु बिम्बकारणविधिरूपतया प्रणवोपादानेऽपि न मोक्षाकाङ्क्षाक्षतिरिति ध्येयम् । निश्वयात् मनन- त्राणे भवतः, तस्य श्रेष्ठालम्बनत्वात्, यदुक्तं कठोपनिपदि -> एतदालम्बनं श्रेष्ठमेतदालम्बनं परम् |<- [१/२/१७] । यथेप्सितदानादपि ततः रक्षणमपि सुलभम्, -> एतद्ध्येवाक्षरं ब्रह्म एतद्ध्येवाक्षरं परम् । एतद्ध्येवाक्षरं ज्ञात्वा यो यदिच्छति तस्य तत् ॥ <- [१/२/१६] इति कठोपनिषद्वचनमप्यत्र संवदति । नारदपरिव्राजकोपनिपदि ओमिति ब्रह्म, ओमित्येकाक्षरमन्तः प्रणवं विद्धि - [ ८ / २] इत्युक्तम् । प्रणवोपनिपदि अपि -> ओमित्येकाक्षरं ब्रह्म |<- [२] इत्युक्तम् । ध्यानबिन्दूपनिषदि अपि → ओमित्येकाक्षरं ब्रह्म ध्येयं सर्वैर्मुमुक्षुभिः <- [९] इत्युक्तम् । तद्व्युत्पत्तिस्तु अथर्वशिरउपनिपदि → अथ कस्मादुच्यते ओङ्कारः ? यस्मादुच्चार्यमाण एव प्राणानूर्ध्वमुत्क्रामयति तस्मादुच्यते ओङ्कारः <- [४] इत्येवमुक्ता । प्रणवव्युत्पत्तिस्तु -> सर्वान् प्राणान् प्रणामयति नामयति चैतस्मात्प्रणवः < [२] इत्येवं अथर्वशिखोपनिपदि दर्शिता । राजमार्तण्डकारस्तु प्रकर्षेण नूयते स्तूयतेऽनेनेति नौति स्तौतीति वा प्रणत्र ओङ्कारः <- [यो.सू.१/२७ पृ.३४ वृ.] इत्याह । बृहद्योगियाज्ञवल्क्यस्मृतौ च -→ > अदृष्टविग्रहो देवो भावग्राह्यो मनोमयः । तस्यौङ्कारः
->
<
->
પોતાનું ધન વગેરે તે શ્રાવકના ધનમાં ભેળવી દે અથવા અજાણતાથી બીજાનું ધન દેરાસરકારક થાવકના ધનમાં આવી ગયું હોય તો પણ પોતાનો તેવો મિલન આશય ન હોવાથી દેરાસર બનાવનાર ઉપયોગવંત શ્રાવકને પરદ્રવ્યભક્ષણ વગેરે દોષ લાગતો નથી. છતાં પોતાના ધનમાં આવી ગયેલ પરદ્રવ્યથી પોતે પુણ્ય કમાઈ લેવાનો અને તેનાથી અમાનસમાન માનપાન મેળવી લેવાની ઈચ્છા ન રાખવાના લીધે ન્યાયોપાર્જિત ધન સર્વશે શુદ્ધ થાય છે. [૭/૧૦]
=
જિનબિંબ કરાવવાની બાકીની વિધિને જણાવતા મૂલકારથી કહે છે કે
गाथार्थ :- तथा मंत्रन्यास वो आागव जी = ॐ अने 'नमः' पूर्व भगवाननुं नाम ते प्रधान મંત્ર જાણવો, કારણ કે તેનાથી નિયમા મનન અને રક્ષણ થાય છે. [૭/૧૧]
જિનબિંબમાં મંત્રાસ
-
ટીડાર્થ :- શિલ્પી દ્વારા કરાવવા રૂપે અભિપ્રેત જિનબિંબમાં મંત્રન્યાસ કરવો જોઈએ. ‘મંત્રનું સ્વરૂપ શું છે ?' આ પ્રશ્નના સમાધાન માટે શ્રીમદ્જી કહે છે-તે મંત્રના પ્રારંભમાં પ્રણવબીજ = ॐर अने 'नमः' ७६ ते जेनी प्रतिमा वामां | आपी छे ते तीर्थकुरनुं पल वगेरे नाम ते मंत्रमां रडेल होय छे [अर्थात् 'ॐ नमः ऋपभाय' आयो मंत्रन्यास ऋपलहेव १. 'प्रणवनम: पूर्वजिननाम्नः' इति मुद्रितप्रती पाठ: । २ मुद्रितप्रती 'मननत्राणे = ज्ञानरक्षणे भवत:' इति पाठो नास्ति ।