________________
१७८ सप्तमं षोडशकम्
8 गौण प्रधानभावविचारः 888
अस्य मोक्षजयजस्वभावत्वात् । परमं
मुख्यं फलं इह = जगति बिम्बात् निर्वाणं भवति, धान्यावाप्तिरिव कृषिकरणादिति विपरिणतमनुषज्यते, अन्यथाऽसङ्गतेः । विधिना कृषिकरण - बिम्बकारणयोः पलालाभ्युदययोः धान्य- निर्वाणावाप्त्योश्च साम्यमिति सिद्धम् ॥७/१६ || ॥ इति सप्तमं जिनबिम्बषोडशकम् ॥
कल्याणकन्दली
उत्तमस्वर्गादिलक्षणशोभनछायोपेतेन मार्गेण अस्य =
सच्छायपथेन लोकोत्तरानुष्ठानस्य मोक्षनयनस्वभावत्वात् । एतावता प्रधानस्वर्गादिप्राप्तेः तदिच्छाया वा मोक्षप्रयाणव्याघातकत्वं प्रतिक्षिप्तम्, गुडजिह्विकया स्वर्गादीच्छाया अप्युपेयमोक्षेच्छा| व्याघातकत्वेनाऽदोषत्वात्, “प्रयाणभङ्गाभावेन निशि स्वापसमो हि सम्यग्दृशां स्वर्गलाभ इति योगमर्मविद' इति व्यक्तं प्रतिमा| शतकवृत्तौ [गा. ९५ ] । स्वर्गादिलाभस्य चारित्रव्याघातकत्वेऽपि मोक्षमार्गप्रयाणाऽविरोधित्वमिति भाव:, यथोक्तं योगदृष्टिसमुच्चये -> प्रयाणभङ्गाभावेन निशि स्वापसमः पुनः । विघातो दिव्यभवतश्चरणस्योपजायते ||२०|| ← इति । एतेन यतोऽभ्युदयनिः
श्रेयससिद्धिः स धर्मः <- [१ / १ / २ ] इति वैशेषिकसूत्रमपि व्याख्यातम् ।
धान्यावाप्तिरिव कृपिकरणादिति विपरिणतं अन्यथाभूतविभक्तिकं अनुषज्यते = अन्वीयते मूलग्रन्थस्थं 'कृषिकरणे' | इति सप्तम्यन्त पदमाश्रित्याऽन्यथाभूतविभक्तिकं पञ्चम्यन्तं कृषिकरणपदमत्र सम्बध्यत इत्यर्थः । अन्यथा = विपरिणतानुषङ्गाऽकरणे असङ्गतेः = अन्वयाऽभवनात् । शाब्दबोधस्थलेऽयं नियमोऽङ्गीकृतो यत् इवपदसमभिव्याहारे उपमेयोपमानवाचकपदयोः समान| विभक्तिकत्वे एवान्वयबोधः । प्रकृते मूलग्रन्थे उपमानवाचकविम्बपदं पञ्चम्यन्तं वर्तते । अतः तदनुरोधेनोपमेयवाचकं कृषिकरणपदमपि पञ्चम्यन्तमेवात्र साकाङ्गम् । अतः सप्तम्यन्तं कृषिकरणपदं पञ्चमीविभक्त्यन्तत्वेन विपरिणम्याऽनुषज्यते । एवञ्च निराकाङ्क्षप्रतीतिरप्युपपादिता भवति । न चैवं 'कृषिकरणात्' इति पदमध्याहार्यमिति शङ्कनीयम्, तत्र प्रकृति - विभक्तिद्वयकल्पनात्, विपरिणतान्वये तु केवलाया विभक्तेरेव कल्पनेन लाघवादित्यवधेयम् । प्रकृते उपमासङ्गतिमेव स्पष्टीकरोति विधिनेत्यादि । | फलञ्च कृषिकरणात् धान्यावाप्तिरिव विम्बात् निर्वाणमेवाऽवगन्तव्यम्, प्रधानत्वात् । यथोक्तं > फलं प्रधानमेवाहुर्नानुषङ्गिकमित्यपि । पलालादिपरित्यागात् कृषौ धान्याप्तिवद् बुधाः ॥ <- [ ] इति । अन्यत्रापि मोक्षमार्गप्रवृत्तस्य महाभ्युदयलब्धयः । सञ्जायन्तेऽनुषङ्गेण पलालं सत्कृषाविव ॥ [ ] इत्युक्तमिति भावनीयम् ॥७/ १६ |
-->
इति मुनियशोविजयविरचितायां कल्याणकन्दल्यां सप्तमपोडशक-योगदीपिकाविवरणम् ।
=
=
Jain Education Intemational
->
=
ગૌણ ફળ છે, કારણ કે તે જિનબિંબ કરાવવાનો સ્વભાવ સુંદર છાયાવાળા માર્ગ દ્વારા મોક્ષમાં લઈ જવાનો છે. [પ્રસ્તુતમાં સ્વર્ગ વગેરે સુંદર છાયા વાળા માર્ગ જાણવા.] જેમ ખેતી કરવાથી મુખ્ય ફળ ધાન્યપ્રાપ્તિ થાય છે તેમ બિંબથી આ જગતમાં मुख्य इण मोक्ष थाय छे. 'कृषिकरणे' पहनुं विपरिगमन रीने = 'कृषिकरणात्' थे पंचमी विभक्तिवाणुं यह अनावीने तेनो અન્વય કરવો. બાકી સંગતિ નહિ થઈ શકે. [અહીં એ ધ્યાનમાં રાખવું કે જ્યારે રૂર્વે શબ્દનો પ્રયોગ થાય ત્યારે ઉપમાનવાચક पाने उपमेयवाय पहने समान विभक्ति होवी ३री छे प्रस्तुतमां उपमानवाथ 'कृषिकरणे' पहने सातमी विभक्ति | छे अने उपमेयवाथ 'विम्वात्' पहने पांचमी विभक्ति छे. उपमान- उपमेयभाव भगवा माटे 'बिम्ब' पहने सातमी विभक्ति લગાડવી જરૂરી છે. મૂળ પ્રકૃતિને બદલ્યા વિના તેની વિભક્તિ બદલીને અન્વય કરવાથી પ્રસ્તુતમાં વિપરિણત અન્વય થયો. ઉપમાદર્શક ‘વ’- પદની ઉપસ્થિતિ હોવાથી ઉપમાનવાચક શબ્દને છેડે ઉપમેયવાચક પદની વિભક્તિને સમાન વિભક્તિ ન હોય તો ઉપમાનું ભાન જ થઈ ન શકે. માટે ઉપરોકત વિપરિત અન્વય જરૂરી છે.] વિધિપૂર્વક ખેતી કરવામાં આવે તો ઘાસસ્વરૂપ આનુષંગિક = ગૌણ ફળ અને ધાન્યપ્રાપ્તિ સ્વરૂપ મુખ્ય ફળ મળે છે તેમ વિધિપૂર્વક જિનપ્રતિમા કરાવવામાં આવે તો સ્વર્ગાદિસ્વરૂપ ગૌણ ફળ અને મોક્ષસ્વરૂપ મુખ્ય ફળ મળે છે. મ દૃષ્ટાંત અને દાર્ઝાન્તિક વચ્ચે - ઉપમાન અને ઉપમેય વચ્ચે સમાનતા છે.ओम सिद्धाय छे. [9/18]
विशेषार्थ :૧૫ મા શ્લોકમાં લૌકિક બિંબ કરાવવા દ્વારા મુખ્ય ફળ સ્વર્ગ મળે છે અને લોકોત્તર જિનબિંબ કરાવવાથી ગૌણ ફળ સ્વર્ગ મળે છે- આ વાત કરી હતી. તેથી પ્રસ્તુત લોકોત્તર જિનબિંબ કરાવવાથી પ્રધાન ફળ શું મળે ? તેનું સમાધાન આ ગાથામાં થઈ જાય છે. પરંતુ લૌકિકના મુખ્ય ફળ કરતાં લોકોત્તરનું આનુષંગિક ફળ પણ ચઢિયાતું હોય છે. આ વાત ખાસ ધ્યાનમાં રાખવી. પ્રસ્તુતમાં આનુષંગિક ગૌણ ફળ તરીકે જે સ્વર્ગ મળે છે તે પણ મોક્ષપ્રાપ્તિમાં બાધક બનતો નથી, કારણ કે લોકોત્તર અનુષ્ઠાન શીતળ છાયાસભર માર્ગ સમાન ઉત્કૃષ્ટ ભૌતિક-દિવ્ય સુખ આ ભવ-પરભવમાં આપીને મોક્ષમાર્ગે આગળ વધારે છે. શાલિભદ્ર વગેરે આના દૃષ્ટાંત તરીકે લઈ શકાય છે. [૭/૧૬]
१. मुद्रितप्रती 'विम्वकरणयो:' इति अशुद्धः पाठः ।
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
