________________
१८६ अष्टमं षोडशकम्
* मीमांसकमतमीमांसा ॐ एतेन -> प्रतिष्ठाकारयितुगतादृष्टं न पूजाफलप्रयोजकं, परेषां तदभावात्. तदहष्टक्षये प्रतिमापूज्यतानापत्तेः, चाण्डालादिस्पर्शन व्यधिकरणेज तन्नाशायोगाच्चेति प्रतिष्ठाऽऽहिता चाण्डालादिस्पर्शजाश्या शक्तिः पूजाफलप्रयोजिकेति <-मीमांसकमीमांसितं अपास्तम्, प्रतिष्ठितत्वज्ञानाऽऽहितभक्तिविशेषद्वारा प्रतिष्ठाया. पूजा
कल्याणकन्दली बाह्यजिनबिम्बादिगता तु प्रतिष्ठा बहिर्निजभावोपचारद्वारेण निज एव हि भावो मुख्यदेवताविशेषस्वरूपालम्बनः ‘स एवायमि' त्यभेदोपचारेण विदुषां भक्तिमतां पूज्यतापदवीमासादयतीति सुगमार्थकल्पनावृत्तिकारः । न चैवं तदध्यवसायनाशात् प्रतिमाया अप्रतिष्ठितत्वापत्तिरिति शङ्कनीयम्, तन्नाशेऽपि तदाऽऽहितस्योपचरितस्वभावविशेषस्याऽनाशात् । द्विविधो ह्युपचरितस्वभावो गीयते स्वाभाविक औपाधिकश्च । आद्यः परज्ञता-परदर्शकत्वलक्षण:, अन्त्यश्च विचित्र इति न दोष इति व्यक्तं भक्तिद्वात्रिंशिकायाम् [५/१८] । एतेन = प्रतिष्ठितत्वज्ञानोपस्थापितभक्तिद्वारा प्रतिष्ठायाः विशिष्टपूजाफलप्रयोजकत्वेन । अस्य चाग्रे अपास्तमित्यनेनान्वयः । प्रतिष्ठाजन्यं प्रतिष्ठाकारयितृगतादृष्टं न पूजाफलप्रयोजकं, परेपां = प्रतिष्ठाकारयितृभिन्नानां तदभावात् = प्रतिष्ठाकारयितृगताऽदृष्टविरहात् पूजाफलानापत्तेः, अन्यधर्मं प्रति अन्यधर्मस्यानुपयोगात् । हेत्वन्तरमाह - तददृष्ट क्षये = भोगादिना प्रतिष्ठाकारयितृगतादृष्टनाशे प्रतिमापूज्यतानापत्तेः = प्रतिमायाः पूज्यत्वाभावापत्ते:, पूजाफलप्रयोजकस्य यजमानादृष्टस्य निष्टत्वात् । निषेधे तृतीयहेतुमाह -> चाण्डालादिस्पर्शेन व्यधिकरणेन = अदृष्टाधिकरणान्यगतेन तन्नाशाऽयोगाच्च = यजमानगताऽदृष्टनाशासम्भवाच, नाश्य-नाशकयो: सामानाधिकरण्ये एवं नाशोत्पादसम्भवात्, अन्यथा पटादी दण्डप्रहारे घटादिनाशापत्तेः । इति = प्रतिष्ठाकारयितुगतादृष्टशून्यानामपि प्रतिमापूजात: फलोत्पादात्, भोगादिना प्रतिष्ठाकारयितुगतादृष्टनाशेऽपि प्रतिमायाः पूज्यत्वात्, तादृशाऽदृष्टसत्त्वेऽपि चाण्डालादिस्पर्शेन प्रतिमाया अपूज्यत्वात् अकृतप्रतिष्ठे प्रतिमादी पूजा फलाभावात् प्रतिष्ठादेश्व क्षणिकत्वात् प्रतिष्ठाऽऽहिता = प्रतिष्ठाजन्या चाण्डालादिस्पर्शनाश्या = अस्पृश्यस्पर्शादिनाश्या प्रतिमानिष्ठा शक्तिः पूजाफलप्रयोजिका स्वीकर्तव्या तत्त्वचिन्तामणि-ईश्वरानुमान प्र.१४३] इति मीमांसकमीमांसितं अपास्तम्, प्रतिष्ठाविधिना मुख्यदेवतास्वरूपालम्बनस्य निजभावस्य स्वात्मन्येव व्यवस्थापनात्, शुद्धस्यात्मन एव देवतात्वात् । यथोक्तं | मनुस्मृती अपि -> आत्मैव देवताः सर्वाः सर्वमात्मन्यवस्थितम् - [१२/११९] ।
'इदं बिम्बं प्रतिष्ठितमि' ति प्रतिष्ठितत्वज्ञानाऽऽहितभक्तिविशेपद्वारा प्रतिष्ठायाः पूजाफलप्रयोजकत्वात्, प्रतिमायां वर्धमानत्वाद्याहार्यारोपजनकेष्टसाधनताज्ञानविषयतावच्छेदकत्वेनैव प्रतिष्ठाया उपयोगात्, न चैवं चाण्डालादिस्पृष्ट
एजनादापा
प्रतिष्ठास्थणे भीमासमतनी मीमांसा एतेन प्रस्तुतमा भीमांस विद्वानोन मेj थन छ - प्रति १२॥१नारमा २ ख महर (= ५१५) मे पूजन्य इसनु પ્રયોજક નથી. જે તેવું હોય તો [૧] જેણે પ્રતિષ્ઠા કરાવી નથી એવા અન્ય પૂજક લોકોમાં તે અદટ ન હોવાથી તેઓને પ્રતિમાપૂજનનું ફળ નહિ મળે. [૨] વળી, પ્રતિકાકારકના આત્મામાં રહેલા અદષ્ટનો નાશ થયે છતે પ્રતિમા પૂજ્ય નહિ બની શકે, કેમ કે તે વખતે પ્રતિમાને કોઈ પણ પૂજે છતાં પૂજનજન્ય ફલ નહિ મળે.) [૩] તેમ જ, ચાંડાલ વગેરે હલકી જાતિ-કુળના લોકોનો પ્રતિમાને સ્પર્શ થવાથી પૂજાફલપ્રયોજક પ્રતિકાકારકગત અટનો નાશ થવો પાગ શક્ય નહિ બને, કેમ કે ચાંડાલાદિનો સ્પર્શ પ્રતિમામાં રહે છે અને પૂજલપ્રયોજક અદટ પ્રતિકાકારકમાં રહે છે. નાય અને નાશક એકત્ર રહે તો જ નાશક દ્વારા નાશ્યનો નાશ થઈ શકે. (મીમાંસકોનો આશય એ છે કે પ્રતિષ્ઠિત થયેલ પ્રતિમાને ચાંડાલાદિ અડે તો તેવી પ્રતિમાના પૂજનથી પૂજકને કોઈ ફળ મલતું નથી. તેથી એવું માનવું પડે કે ચાંડાલસ્પર્શ દ્વારા પૂજાફલપ્રયોજકનો નાશ થયો છે. પરંતુ પ્રતિષ્ઠા દ્વારા પ્રતિમાના બદલે પ્રતિકાકારકમાં અદષ્ટ જેવું કંઈક ઉત્પન્ન થયેલ માનવામાં આવે તો પ્રતિમાને ચાંડાલ અડે એટલા માત્રથી પ્રતિષ્ઠાકારકગત અદટનો નાશ ન થઈ શકે; કારણ કે નાશક અને નાશ્ય અલગ-અલગ અધિકરણમાં રહે છે. દંડપ્રહાર મકાન પર કરવામાં આવે અને મકાન બહાર રહેલો ઘડો ફૂટી જાય તેવું ન બને, આથી એવું માનવું જરૂરી બની જાય છે કે પ્રતિમા દ્વારા પ્રતિમામાં જ એવી એક શકિત ઉત્પન્ન થાય છે કે જે પૂજફલની પ્રયોજક હોય અને ચાંડાલ વગેરેના સ્પર્શથી નાશ પામી શકે તેવી હોય. (આવું માનવાથી ઉપરોકત ૩ દોષમાંથી કોઈ પણ દોષને અવકાશ રહેતો નથી. આ વાત વાચક સ્વયં વિચારી લે.)
प्रति० । २ श्रीमद् डे छ अमे पूर्व डी गया तेनाथी ४ उपरोक्त मीमांसा मतनुं निराशाय अयुं. આનું કારણ એ છે કે પ્રતિમામાં આ પ્રતિમા પ્રતિષ્ઠિત થયેલ છે' એવા પ્રતિષ્ઠિતત્વપ્રકારક જ્ઞાનથી આવેલ વિશિષ્ટ ભકિત દ્વારા પ્રતિકા પૂજાફલપ્રયોજક છે. (ભક્તિવિશેષ એ દ્વાર છે, પ્રતિષ્ઠા એ તારી = વ્યાપારી છે અને પૂજાફલ એ કાર્ય છે. ચાંડાલ વગેરેનો સ્પર્શ થવાથી પ્રતિમા અપ્રતિષ્ઠિત નથી થતી તથા પ્રતિકાજન્ય પ્રતિમાનત શકિતનો ચાંડાલાદિસ્પર્શ દ્વારા નાશ થાય છે-તેવું માનવાની १. मुद्रितप्रती 'न' पदं प्रमादतो लुप्तम् ।
www.jainelibrary.org
For Private & Personal Use Only
Jain Education Intemational
