________________
१८८ अष्टमं षोडशकम्
* गङ्गेश-जयदेवमिश्रप्रभृतिमतनिरास: 0 एतेन -> प्रतिष्ठाध्वंस एवाऽस्पृश्यस्पर्शाऽभावविशिष्ट:१ पूजाफलप्रयोजक इति <- मणिकन्मतमपि अपास्तमिति दिग् । भक्तिविशेषाऽऽधायकतयैव यत: प्रतिष्ठा फलवती तत एव स्वप्रतिष्ठापितत्वादिविशेषा अपि पुरुषविशेषे||
कल्याणकन्दली तव्यक्तिविशिष्टसम्बन्धाऽग्रहेऽतिप्रसङ्गः तद्ग्रहे चाननुगम इति व्यक्तं भक्तिद्वात्रिंशिकायाम् [५/१९] ।
एतेन = प्रतिष्ठायाः प्रतिष्ठितत्वज्ञानाऽऽहितभक्तिविशेषद्वारा पूजाफलप्रयोजकत्वेन । अस्याग्रे 'अपास्तमि' त्यनेनान्वयः ।। प्रतिष्ठाध्वंस एवेति । एवकारेण प्रतिष्ठादेः व्यवच्छेदः कृतः । अस्पृश्यस्पर्शाभावविशिष्टः पूजाफलप्रयोजकः । ततश्च नाऽस्पृश्यस्पृष्टप्रतिमापूजनात् फलापत्तिरिति मणिकृन्मतम्, तदुक्तं तत्त्वचिन्तामणी -> 'प्रतिष्ठितं पूजयेदिति विधिवाक्येन प्रतिष्ठिताया:। कारणत्वं न बोध्यते किन्तु भूतार्थक्तानुशासनादतीतप्रतिष्ठे पूज्यत्वं बोध्यते । तथा च प्रतिष्ठाध्वंस: प्रतिष्ठाकालीनयावदस्पृश्यस्पर्शादिप्रतियोगिकानादिकालसंसर्गाभावसहितः पूज्यत्वप्रयोजक: <- [अनुमानखण्ड २/२ ईश्वरानुमाने पृ.१४४] । प्रतिष्ठाकालीनेति । न चाऽस्पृश्यस्पर्शकालीनप्रतिष्ठयाऽपि पूज्यत्वापत्तिः, तत्र कर्मवैगुण्येन प्रतिष्ठाया एवाऽसत्त्वात् । न चानाद्यनन्त भावे गौरवं, यावन्तोऽस्पृश्यस्पर्शाभावास्ताबदभावसहितस्यैव पूज्यताप्रयोजकत्वसम्भवादिति वाच्यम्, तावदभावसहितप्रतिष्ठाध्वंसस्य | हेतुत्वे तावन्तोऽभावा अपि हेतव इति ध्रवं. तथा चानाद्यनन्तर्भावे साद्यभावानामपि जनकत्वमिति बहनां जनकत्वे गौरवमिति अल्प-जनकत्वलाघवेन सादिव्यावर्तनार्थमनादिपदोपादानादिति आलोककृत् जयदेव मिश्रः ।
तन्न, प्रतिष्ठायाः क्रियेच्छारूपत्वेन तद्ध्वंसस्य प्रतिमानिष्ठत्वाभावात्, संयोगरूपत्वेऽपि द्विष्ठत्वात्, कारणीभूताभावप्रतियोगित्वेन पूजाफले प्रतिष्ठायाः प्रतिबन्धकत्वव्यवहारापत्तेः । क्तप्रत्ययस्थलेऽपि 'प्रोक्षिता वीय' इत्यादौ ध्वंसव्यापारकत्वाडकल्पनात्, कालान्तरभाविनि फले चिरनष्टस्य कारणस्य भावव्यापारकत्वनियमाच, अन्यथाऽपूर्वोच्छेदापत्तेः । न च प्रतिष्ठाध्वंसस्य क्लृप्तत्वेन लाघवमिति प्रतिष्ठाया अन्यथासिद्धत्वमिति वाच्यम्, तथापि तस्य ध्वंसाऽप्रतियोगित्वेन सकृत् फलोत्पत्त्यनन्तरं घटीयन्त्रवदनवरतं फलोदयाऽविरामात् । किञ्च प्रतियोगि-ध्वंसयोरेककार्यकारित्वं कुत्रापि न क्लृप्तम्, फलतो विरुद्धकार्यारम्भ एवं दृश्यते । नैयायिकमते तु किश्चिदवयवनाशेन प्रतिमान्तरोत्पत्तौ तत्र प्रतिष्ठाध्वंसानभ्युपगमात् पूज्यताऽनापत्तिः, उक्तसंसर्गाभावानां बहनामवच्छेदकत्वनिवेशे गौरवात, प्रतिष्ठायाःशक्तिविशेषे तन्नाशेऽस्पृश्यस्पर्शादीनां चैकशक्तिमत्त्वेन हेतत्वे लाघवादि|त्यादिसूचनार्थं दिगिति प्रोक्तम् ।
भक्तिविशेषाधायकतयैव यतः प्रतिष्ठा = अञ्जनशलाकादिविधिकृतप्राणप्रतिष्ठा फलवती = फलजनने उपयुज्यते ।
-
यंताभCI812मत नि182 एतेन । प्रस्तुतमा तत्वचिंतामन धना स्थपिता गंगेश पाध्याय सेम छ -> पूजन्यानी प्रयोग प्रतिभा નથી પણ પ્રતિકાનો ધ્વંસ છે. પરંતુ પ્રતિકાધ્વસ સામાન્ય નહિ પણ અસ્પૃશ્યસ્પર્શાભાવવિશિષ્ટ. (ગંગેશજીનો કહેવાનો આશય એ છે કે કિયા સ્વરૂપે પ્રતિષ્ઠા ક્ષણિક હોવાથી પૂજાફળ પ્રત્યે પ્રતિષ્ઠાને પ્રયોજક માની ન શકાય. પરંતુ પ્રતિષ્ઠાનો ધ્વસ અવિનાશી હોવાથી તેને પૂજાફળનો પ્રયોજક માની શકાય. પરંતુ આવું માનવામાં આપત્તિ એ આવશે કે - ચાંડાલ વગેરે અસ્પૃશ્ય લોકો પ્રતિમાને અડશે ત્યાર પછી પણ પ્રતિમા પૂજનારને પૂજા જન્ય ફળ મળશે; કારણ કે પ્રતિકાર્બાસ તો સાદિ-અવિનાશી હોવાથી તે સમયે વિદ્યમાન જ છે. તેથી આ આપત્તિના નિવારણ માટે અસ્પૃશ્યસ્પર્શાભાવથી વિશિષ્ટ પ્રતિષ્ઠાધ્વસને પૂજાફલપ્રયોજક માનવો જોઈએ. તેથી કોઈ ચાંડાલ વગેરે પ્રતિષ્ઠિત પ્રતિમાને અડશે ત્યાર પછી તે પ્રતિમામાં રહેલ પ્રતિકાäસ અસ્પૃશ્યસ્પર્શથી વિશિષ્ટ બનશે, નહિ કે અસ્પૃશ્યસ્પર્શાભાવવિશિષ્ટ. માટે ત્યાર બાદ તે પ્રતિમાને જે કોઈ પૂજશે તેને પૂજા જન્ય ફળ નહિ મળે, કારણ કે ત્યારે ત્યાં અસ્પૃશ્યસ્પર્શાભાવવિશિષ્ટ પ્રતિષ્ઠાધ્વસ નથી રહેતો.) ટીકાકાર શ્રીમદ્જી એમ કહે છે કે ચિંતામણિકારના ઉપરોકત મતનું નિરાકરણ પૂર્વોકત યુતિથી જ થઈ જાય છે. અર્થાત્ જે પ્રતિમાં પ્રતિષ્ઠિત થઈ હશે અને તેમાં કોઈને અપ્રતિષ્ઠિતત્વનો ભ્રમ થાય તો તેવા બ્રાંત માણસને તે પ્રતિમાની પૂજાથી વિશિષ્ટ ફળ મળવાની આપત્તિ આવશે, કારણ કે તે પ્રતિમામાં અસ્પૃશ્યસ્પર્શાભાવવિશિષ્ટ પ્રતિકાäસ વિદ્યમાન છે. તેથી જ તેવા પ્રતિકાäસને પૂજાફલનું પ્રયોજક માની ન શકાય. અહીં જે કાંઈ કહેવામાં આવેલ છે તે માત્ર દિશાસૂચન છે. તેને અનુસાર આગળ ઘણું વિચારી શકાય તેમ છે - આ હકીકતને જણાવવા श्रीमछले 'दिग्' नो प्रयोग यों छ. oिranसु यति अमे २थेख य क्षी -संस्कृतीनुं न श .
% પ્રતિષ્ઠાના કર્તા વિશે મીમાંસા હજ भक्तिः । प्रतिभा से विशेष प्रानी मनिलावाना राणे सण पाय छे. तेथी । पोताना द्वारा प्रतिमा प्रतिठित १. मुद्रितप्रती '... स्पर्शभावविशिष्ट' इत्यशुद्धः पाठः ।
Jain Education Intemational
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
