Shokshaka Prakarana Part 1

Author(s): Haribhadrasuri, Yashovijay of Jayaghoshsuri
Publisher: Divya Darshan Trust

Page 216

ॐ प्रतिष्ठास्वरूपविचार: 28
१८३ महाप्रतिष्ठेति गुणनिष्पन्नाभिधाना ॥८/३||
अथ किमियं प्रतिष्ठा जाम ? किं मुख्यस्य देवताविशेषस्य मुक्तिगतस्य सन्निधानं उत अन्यस्य तदनुजीविजः संसारस्थस्य ? नाऽऽद्यः, मुक्तिगतस्य मन्त्रादिसंस्कारविशेषैरानयनाऽसम्भवात् । नापि द्वितीयः, संसारस्थस्यापि देवजात्यनुप्रविष्टस्य संस्कारविशेषैर्नियमत: सन्निधानाऽदर्शनात, कादाचित्कस्य च तस्य प्रतिष्ठाऽप्रयोज्यत्वादिति
कल्याणकन्दली रत्नकोशे -> निप्फनस्स य बिंबस्स दिवसदसगस्स मज्झयारंमि । कायब्वा उ पइट्ठा सा पण तिविहा विणिहिट्ठा ।। वत्तक्खा खलु एक्का खेत्तक्खा वनिया तहा अपरा । अन्ना य महक्खा इह ताण सरूवं इमं होई ।। जो तित्थवई जइया तइया तब्बिंबठावणा पढमा । उसभाईणं सब्वेसिं जाण बीया पइट्टत्ति ॥ तइया सत्तरिसमहियतित्थयरसयगस्स पुण पइट्ठ त्ति । जो जस्स जहा भावं जणेइ सा तस्स तह जुत्ता ।। - [पृ.७८/८-११] इत्येवं वर्णितः । जीवानुशासने देवसूरिभिरपि -> पढमा बत्तिपइट्ठा खेत्तपइट्ठा पुणो भवे बीया । तइया महापइट्ठा तासिं वक्खाणमेवं तु ॥४६॥ वत्तिविसेसो एगस्स जा उ पडिमा भवे जिणिंदस्स । खेत्ते भरहे उसमाइयाण सञ्चाण बीया उ ॥४७॥ सब्वेस वि खेत्तेस जित्तियमेत्ता भवंति तित्थयरा । सत्तरसयसंखाए महापइट्ठा इमा भणिया ।।४८|| -- इत्युक्तम् । प्रकृतविभागत्रैविध्यमन्यप्रकारोपलक्षकं, न तु तद्व्यवच्छेदकारि, अष्टोत्तरशतप्रतिमादिश्रवणात् । इदमेवाभिप्रेत्य चैत्यवंदनमहाभाष्ये → भन्नइ तिविह पइट्ठा उवलक्षणमेव तत्थ तं भणियं । अवधारणविरहाओ, ओसरणाइपइट्ठाओ ।।२६।। ८- इति । मूलकारैरेव सम्बोधप्रकरणे श्रीशान्तिसूरिभिश्च चैत्यवन्दनमहाभाष्ये → जिणरिद्भिदंसणत्थं एगं कारेइ कोइ भत्तिजुओ । पायडिअपाडिहेरं देवागमसोहिअं चेव ।।२७।। दंसणनाण चरित्ताराहणकज्जे जिणत्तियं कोइ । परमिट्ठिनमोक्कार, उज्जमिउं कोइ पंच जिणे ॥२८॥ कल्लाणयतवमहवा उज्जमिउं भरहवासभावित्ति । बहुमाणविसेसाउ केई कारंति चउच्चीसं ॥२९।। उक्कोस सत्तरिसयं नरलोए विहरइत्ति भत्तीए । सत्तरिसयं |पि कोई बिंबाणं कारइ धणड्ढो ॥३०|| - [सं.प्र.१/१८०-१८३] इत्युक्तम् । अत एव मूलकाररत्रापि > 'सा च त्रिविधा समासेन' - [८/१] इत्युक्तम् । ततश्च व्यासतोऽनेकभेदा अर्थत आपद्यन्ते इत्यवधेयम् ॥८/३॥
मुक्तिगतस्य = सिद्भिक्षेत्रमुपागतस्य मुक्तस्य सतः देवताविशेषस्य मन्त्रादिसंस्कारविशेषैः इह साक्षात् आनयनासम्भवात्, अन्यथा मुक्तत्वव्याघातात् । संसारस्थस्यापि देवजात्यनुप्रविष्टस्य संस्कारविशेषैः = प्रतिष्ठामन्त्राऽऽहानादिजन्यसंस्कारविशेषः नियमतः सन्निधानाऽदर्शनात् = ‘अवश्यमहङ्कारममकाररूपसन्निधानमिति नियमानुपलब्धेः, मन्त्रादिसंस्कृतस्याऽपि बिम्बस्य संसारिदेवाऽनधिष्ठितत्वोपलम्भात् । असर्वज्ञसरागदेवानां व्यासङ्गदशायां व्यवहितनानादेशेषु प्रतिष्ठाकर्मबाहुल्ये चाहङ्कारममकारानुपपत्तेश्च । न च क्वचित् कदाचित् सरागदेवसान्निध्यमप्युपलभ्यत एव मन्त्रादिसंस्कृतबिम्ब इति वक्तव्यम्, क्वाचित्कस्य कादाचित्कस्य च तस्य = देवताविशेषसन्निधानस्य प्रतिष्ठाऽप्रयोज्यत्वात्, अन्वय-व्यतिरेकव्यभिचाराभ्यां, मन्त्रादिसंस्कृतस्याऽपि प्रतिशत मा १२म = महानि nी. माते प्रतियाना व्यति-क्षेत्र-मा म निप्पन नाम छ. [८/3]
# ત્રટોચ પ્રતિ8 ગુણાનિસ્પક્સનામવાળી છે ઃ વિશેષાર્થ :- જ્યારે મનુષ્યની ઉત્કટ સંખ્યા હોય તે સમયે અગ્નિકાય જીવોની સંખ્યા ઉત્કૃષ્ટ હોય. તેમ જ તે સમયે તીર્થકરોની પાણ ઉત્કૃષ્ટ સંખ્યા હોય. આ અવસર્પિણી કાળમાં અજિતનાથ ભગવાનનો સમય આ દષ્ટિએ ઉત્કૃષ્ટ કાળ હતો. તે સમયે તીર્થકરયોગ્ય એવા દરેક ક્ષેત્રમાં ભગવાન હતા. એટલે કે ૫ ભરતક્ષેત્રમાં ૫ તીર્થકર, ૫ ઐરાવતક્ષેત્રમાં ૫ જિનેવદેવ તથા દરેક મહાવિદેહમાં ૩૨ તીર્થકર અર્થાત " મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં ૩૨ x ૫ = ૧૬૦ તીર્થકર. કુલ મળીને ત્રણેય ક્ષેત્રમાં ૧૭૦ તીર્થકરો હોવાથી ૧૭૦ તીર્થકરોની પ્રાણપ્રતિષ્ઠા મહાપ્રતિમા કહેવાય છે. બીજી વાત અહીં એ નોંધવા યોગ્ય છે કે કોઈ નામ પોતાના અર્થથી અસંબદ્ધ હોય છે, જેમ કે કોઈ શ્રીમંતનું મફતભાઈ, કોધી માણસનું શાંતિભાઈ, ઉતાવળીયા છોકરાનું ધીરજભાઈ, દરિદ્રનું ધનપાલ એવું નામ. પરંતુ પ્રસ્તુતમાં પ્રતિમાના ત્રણેય પ્રકારોના નામ ગુણનિષ્પન્ન = સાવર્થ = યથાર્થ = અર્થાનુસારી છે. પ્રથમ પ્રતિષ્ઠાનો વિષય એક વ્યક્તિ છે. એક તીર્થકર વ્યકિતવિષયક હોવાથી તેનું નામ વ્યક્તિ પ્રતિષ્ઠા છે. બીજી પ્રતિષ્ઠાના વિષય તીર્થકરયોગ્યક્ષેત્ર = યોગ્યક્ષેત્રોત્પન્ન ૨૪ તીર્થકર હોવાથી તેનું નામ ક્ષેત્રપ્રતિષ્ઠા છે. આ બન્ને પ્રતિષ્ઠાના વિષયીભૂત તીર્થકરો કરતાં તૃતીય પ્રતિમાના वि५५ मा = घi = १७० तीर्थ = सर्वोत्कृट डोपाथी तेनुं नाम महाप्रति ७. [८/3]
અહીં એવી શંકા થઈ શકે છે કે - “આ પ્રતિષ્ઠા એટલે શું ? [A] શું મુક્તિને પામેલ મુખ્ય દેવતાવિશેષનું સાંન્નિધ્ય = પ્રતિષ્ઠા ? કે [B] મુકિતગત દેવતાવિશેષથી ભિન્ન અને તેને અનુસરનાર એવા સંસારી દેવતાવિશેષનું સન્નિધાન ? આ બે વિકલ્પમાંથી પ્રથમ [A] વિકલ્પનો સ્વીકાર યોગ્ય નથી. આનું કારણ એ છે કે મુકિતને પામેલ સિદ્ધશિલા ઉપર ગયેલ મુખ્ય દેવતાવિશેષને १. मुद्रितप्रती प्रतिष्ठा प्रतिष्ठा प्रयोज्यत्वादिति अशुद्धः पाठः । ह.प्रती यः शुद्धः पाठ उपलभ्यते स एवास्माभिः गृहीतः ।
Jain Education Intemational