________________
११८ पञ्चमं षोडशकम्
ॐ कालस्वरूपमीमांसा उवतमेव निदर्शनार्थ स्पष्टमाह -> 'नेत्यादि ।
नागमवचनं तदधः सम्यक्परिणमति नियम एपोऽत्र । शमनीयमिवाभिनवज्वरोदयेऽकाल इति कृत्वा ॥५/४॥ आगमवचनं तदधः = चरमपरावर्ताधिकसंसारे न सम्यग् = विषयविषयिविभागेज परिणमति नियम एष =| प्रस्तुत: अत्र प्रक्रमे, शमनीयमिव = औषधमिव अभिनवज्वरोदये अकाल: = अप्रस्ताव इति कृत्वा ॥५/४||
= कल्याणकन्दली दवाप्तिः स्यात्, तदसमवधाने च नाद्यावधि कस्यापि तत्प्राप्तिर्युज्यते । न चैकस्य कालस्य भावपरिपाकपर्यायपरिकलितत्वेऽपि केषाञ्चिदेव प्राणिनां तदितरकारणकलापकलितत्वेन न सर्वेषां युगपदेव तत्सम्प्राप्तिरिति वक्तव्यम्, एवं सति इतरहेत्वपेक्षाविलम्बाऽभावरूपं प्राधान्यं कालस्य प्रच्यवेत । न च कालस्यानेकत्वान्नायं दोषः, प्रतिलोकाकाशप्रदेशं नानाकालाणुस्वीकारादिति वाच्यम्, असङ्ख्यलोकाकाशप्रदेशप्रमितकालाणुस्वीकारेऽपि जीवानामनन्तत्वेनैकस्मिन् कालाणी परिपक्वे सति युगपदेवानन्तानां सर्वजीवानन्तभागप्रमितानां तत्सम्प्राप्त्यापत्तेः, अप्रामाणिकदिगम्बरमतप्रवेशापाताच्च । न च सार्द्धद्वीपद्वयवर्तिकालाभ्युपगमान्न सर्वेषामेव लोकाकाशवर्तिनां जीवानां युगपदेव तदवाप्तिप्रसङ्गः इति साम्प्रतम्, एवं सति तदहिः नन्दीश्वरद्वीपादिवर्तिनां देवादीनां मुन्युपदेशादित: लोकोत्तरतत्त्वसंप्राप्ति: न स्यात्, स्याच्च सर्वेषामेव सार्द्धद्वीपद्वयगतजीवानां युगपत्तदवाप्ति: । एतेन सार्द्ध द्वीपद्वयवर्तिकालपरिपाकादेव तद्वहिर्वर्तिनां देवादीनां लोकोत्तरतत्त्वावाप्तिरित्यपि प्रत्याख्यातम्, सर्वेषामेव कृत्स्नलोकगतानां जीवानां तत्प्रसक्तेश्च ।। अनेन नित्यककालद्रव्यकल्पनापि निरस्ता, कस्याऽप्यद्यावधि तदनापत्तेरिति चेत् ? अत्रोच्यते -> 'जीवा चेव कालो त्ति अजीवा चेव कालो त्ति [ ] जीवाजीवाभिगमवचनात् कालस्य जीवाऽजीवपर्यायविशेषरूपत्वाभ्युपगमान्नायं दोषः । अत्र च > 'कालः पुनः परिणाम उच्यते' - [११/४२] इति चरकसंहितावचनमपि संवदति । प्रकृते च यस्मिन्नेव हि जीवे परिपक्वकालपर्यायो जायते तदपेक्षयैव हि चरमावर्त्तस्स्वीक्रियते, न त्वन्यापेक्षया । परिपक्वकालश्च स्वत एव सञ्जायते, चतु:शरणगमनादीनां तथाभव्यत्वपरिपाकसाधनानामपि परमार्थतः कालेनैवोपलब्धिः तात्त्विकी । यथा च कालस्य जीवाऽजीवानतिरिक्तत्वं तथा व्युत्पादितमस्माभिः भानुमत्यभिधानायां न्यायालोकटीकायामित्यधिकं ततोऽवसेयम् ॥५/३॥
मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् -> आगमवचनं तदधः सम्यक् न परिणमति एष नियमः अत्र; अभिनवज्वरोदये शमनीयमिव, अकाल इति कृत्वा ।।५/४।। इयं कारिका अधिकारविंशिकावृत्ति-श्रावकधर्मविधिवृत्त्यादौ [अ.वि.गा.२० श्रा.ध.गा.५] समुद्भुता। न विषय-विषयिभावेन उत्सर्गापवाद-निश्चयव्यवहार-द्रव्यस्तवभावस्तव-ज्ञानक्रिया-निक्षेपनयप्रमाणसप्तभङ्ग्यादिकं यथास्थितस्वपरस्थानभावेन रुचिविशेषयुक्तेन परिणमति, अकालः = अनवसर इति कृत्वा इत्यत्रान्वीयते, दृष्टान्तेऽपि च । तदुक्तं उपदेशपदे -> घणमिच्छत्तो कालो एत्थ अकालो उ होति नायब्यो । कालो य अपूणबंधगपभिती धीरेहिं निद्दिट्ठो ॥४३२- इति । अकाल: = जिनवचनस्य सम्यकपरिणामाऽपेक्षयाऽनुचितः काल इत्यर्थः । तेन नातिप्रसङ्गोऽनापत्तिर्वा । तत्काले तस्यैव गुरुकर्मत्वादयोग्यत्वेऽपि तदभिन्नतया तत्कालस्याउकालत्वोक्तिरिति ध्येयम् । तदुक्तं पञ्चवस्तुकेऽपि -> गुरुकम्माणं जम्हा, किलिट्ठचित्ताणं तस्स भावत्थो । नो परिणमेइ सम्म, कुंकुमरागो ब्व मलिणम्मि ।। विट्ठाण सूअरो जह, उवएसेण विन तीरण थाय छ. - साम म निराश ी ५ तम सिद्धान्तही छ. [4/3]
વિશેષાર્થ :- સમય પાક્યા પૂર્વે કોઈને કશું મળતું નથી અને સમય પાકી ગયો હોય તો અવશ્ય મળે છે. તથા કાળપરિપાક स्वयंभू - स्वतः छ - मानिएपछ. [4/3]
ઉપરોક્ત દટાન્નાર્થને જ સ્પષ્ટ કરતાં ભૂલકારથી કહે છે કે -
ગાગાર્ગ :- આગમવચન ચરમાવર્ત પૂર્વે સમ્યફ પરિણમતું નથી - આ અહીં નિયમ છે; જેમ નવા તાવના ઉદયે ઔષધ सारी शत पशिसमतुं नयी तेम, आराम स्यारे ॥ ७. [५/४]
* साणे आला न पा8 * ટીડાઈ :- ચરમ પુલપરાવર્ત કરતાં જેનો વધુ સંસાર હોય તે જીવને વિષય-વિષયી વિભાગથી આગમવચન પરિણમતું નથી. આ પ્રસ્તુત નિયમ અહીં જાણો, જેમ કે નવા તાવના ઉદયમાં ઔષધ સારી રીતે પરિણમતું નથી; કારણ કે તે સમયે ઔષધનો अवसर नथी डोतो. [4/४]
विशेषार्थ :- समय पास थासो-५ पूर्व माशी १५. परंतु उत्सर्ग-५१६, हेय-उपाय, शान-41.... त्या वि५५વિભાગનુસારે તેનું પરિણમન તો શરમાવર્તમાં જ થાય. બે વર્ષનો છોકરો ગમે તેટલી મહેનત કરે તે ડૉકટર બની ન શકે; કેમ||. તે વખતે ડૉકટર થવાનો અવસર નથી. અત્યંત ગરમીના દિવસોમાં આંબલીનું પાણી પરિણમશે. હિમાલયમાં શીયાળામાં આંબલીનું પાણી પચી ન શકે, તાવ આવી જાય, કેમ કે ત્યારે તેનો અવસર નથી. ઉલ્ટી થવાના સમયે દૂધપાક આપવામાં આવે તો તે
Jain Education Intemational
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
