Shokshaka Prakarana Part 1

Author(s): Haribhadrasuri, Yashovijay of Jayaghoshsuri
Publisher: Divya Darshan Trust

Page 99

६६ तृतीयं षोडशकम्
* निश्चयस्य हेतु-स्वरूपाऽनुबन्धपूर्णता * किं धर्मस्य स्वलक्षणं ? इत्याह -> 'धर्म'इत्यादि । ____ धर्मश्चित्तप्रभवो यतः क्रियाधिकरणाश्रयं कार्य । मलविगमेनैतत्खलु पुष्ट्यादिमदेप विज्ञेयः ॥३/२॥
धर्म: चित्तप्रभवः = माजसाऽऽकूतजः, न तु सम्मूच्र्छनजतुल्यक्रियामात्रं. यत: = धर्मात् क्रियाया विहितनिषिद्धाऽऽचराणत्यागरूपाया अधिकरणं = अधिकारः, तदाश्रयं कार्य भवनिर्वेदादि भवति । एषः = मार्गानुसारी धर्मो लक्ष्यो न तु अभव्यादिगतोऽपि । स च मलविगमेन पुष्ट्यादिमत् = पुष्टि-शुद्धिमत् एतत् = चित्तं विज्ञेयः; लक्षणनिर्देशोऽयम् ||३/२||
__ कल्याणकन्दली हेतुविशेषणविधया 'आदिमध्यान्तकल्याणमित्यवसेयम् । ततश्च न समाप्तपुनरात्तत्वदोषप्रचार इति ध्येयम् ॥३/१॥ ___ अथ किं धर्मस्य स्वलक्षणं ? इति शङ्कायां आह -> 'धर्म' इत्यादि । ततश्च पूर्वोत्तरकारिकयोर्न पौनरुक्त्यम् । मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् ---> धर्म: चित्तप्रभवो, यतः क्रियाधिकरणाश्रयं कार्यम् । मलविगमेन पुष्ट्यादिमत् खल एतत् एष विज्ञेयः ॥३/२।। इयं कारिका धर्मसङ्ग्रह-प्रतिमाशतकाऽधिकारविंशिकावृत्त्यादी [ध.सं.गा.३ प्र.श.का.९५-पृ.५९२ अ.वि.१२]] अतिदिष्टा वर्तते । प्रथमपादे हेतुमुखेन, द्वितीयपादे फलरूपेण, तृतीय-चतुर्थपादयोस्स्वरूपप्राधान्येन सद्धर्मप्रतिपादनमकारि मूलकारैः । इत्थमेव बुधापेक्षया निश्चयनयविषयतोपपद्येत । तदुक्तं टीकाकृताऽपि गुरुतत्त्वविनिश्चयवृत्तौ -> यो निश्चयः प्रवर्तते हेतु-स्वरूपाऽनुबन्धप्रतिपूर्णः स निश्चयो निश्चयतो ज्ञेयः --- [गु.त.वि.१/३८] इति । यद्यपि योगतन्त्रानुसारेणाऽपि अहिंसा-सत्याऽस्तेय-ब्रह्मचर्याऽपरिग्रहरूपाणां यमानां शौच-सन्तोष-तप:स्वध्यायेश्वरप्रणिधानरूपाणां नियमानां वा धर्मस्वलक्षणत्वेन प्रदर्शनं कर्तुं युज्यत एव तथापि व्यवहाररूपाणां कादाचित्कत्वात् मध्यमबुद्ध्यपेक्षयैव तेषां मुख्यतो ज्ञापकत्वेन धर्मलक्षणत्वसम्भवात्, प्रकृते बुधविज्ञेयसद्धर्मस्वलक्षणाभिधानस्य प्रतिज्ञातत्वाच्च नात्र धर्मस्वलक्षणत्वेन तत्प्रदर्शनमर्हतीत्याशयेनाऽऽह --> धर्मः चित्तप्रभवः = मानसाकूतजः = मनोऽभिप्रायजन्य इत्यर्थः । न तु सम्मूर्छनजतुल्यक्रियामात्रं = असंज्ञिचेष्टासदशबाह्यसदनुष्ठानमात्रम् । सादृश्यश्चात्र विशिष्टोपयोगशून्यत्वेन बोध्यम् | -> स चाऽसौ प्रभवश्च = चित्तप्रभवः स धर्मो विज्ञेयः --- इत्येवं विशेषणसमासाऽपराभिधानकर्मधारयसमासाङ्गीकरणेन श्रीयशोभद्रसूरिः व्याचष्टे । अधिकारः = अवसरः = प्रसङ्गः, तदाश्रयं = विहितप्रवृत्ति-निषिद्धनिवृत्तिप्रसङ्गाऽऽश्रयकं, तादृशप्रसङ्गमाश्रित्य इति यावत्, भवनिर्वेदादि = भवनैर्गुण्यदर्शनाहितौदासीन्यादि भवति = जायते; आदिपदेन विषयकषायमन्दता-संवेग-प्रशमादिग्रहणम् । इदञ्च धर्मकार्यम् । विहितवर्तनादिव्याजेन धर्मो भवनिर्वेदादिलक्षणं फलं जनयतीति भावः । एषः = 'मार्गानसारी'ति । प्राक 'बधस्त मार्गान इत्युक्तं मूलकारैः । ततः सम्यग्ज्ञानादित्रितयलक्षणमोक्षमार्गानुसारिबुधगतो मार्गस्थक्षयोपशमकलितापुनर्बन्धकादिसाधारणो वा धर्मो लक्ष्यः, न तु अभव्यादिगतोऽपि, आदिपदेन दूरभव्य-भवाभिनन्दि-निव-सकृद्धन्धकादिग्रहणम् । स च = मोक्षमार्गानुसारिगतधर्मश्च मलविगमेन पुष्टि-शुद्धिमत् चित्तं इति लक्षणनिर्देशः। चित्तपदप्रवेशेन घृतपूर्णादिपष्टस्नानादिशुद्धस्य शरीरस्याऽलङ्का
અલગ હોય, પણ તેઓ ધર્મ તો માને જ છે. માટે ધર્મનું લક્ષણ એવું હોવું જોઈએ કે જે સર્વ દર્શનોના આગમથી પરિશુદ્ધ હોય, અબાધિત હોય, માન્ય હોય. તથા ધર્મનું તે લક્ષણ જ સર્વદર્શનસંમત બનવા છતાં એવું બને કે જે સર્વદા કલ્યાણકારી હોય. તે ક્યારેય પાર અકલ્યાણ સ્વરૂપ = અહિતકારી બની ન જાય. અર્થાન (i) આદિ વયમાં ધર્મ કરે, મધ્ય વયમાં કરે કે અંતે કરે. અથવા (ii) આદ્ય કક્ષાનો ધર્મ કરે, મધ્યમ કે અંતિમ કક્ષાનો ધર્મ કરે. અથવા (iii) શાસ્ત્રની આદિમાં કહેલ હોય, મધ્યમાં કહેલ હોય કે અંતે કહેલ હોય. અથવા (iv) પ્રારંભિક કક્ષાવાળો જીવ કરે, વિકાસશીલ કક્ષાવાળે જીવ કરે કે પ્રકટ વિકસિત કક્ષાવાળો જીવ કરે, તે બધોય ધર્મ કલ્યાણરૂપ - સુંદર હોવો જોઇએ. આ બે શરતનું જેમાં પાલન થતું હોય તેને ધર્મનું સ્વલક્ષણ કહી શકાય. આ રીતે પ્રસ્તુત ગાથામાં ધર્મના સ્વલક્ષાણના લક્ષણની વાત કરી. આ રીતે “ધર્મનું સ્વલક્ષણ કેવું હોય ?' આ સમસ્યાનું समान श्रीमदथे ।. [3/1]
હવે - “ધર્મનું સ્વલક્ષણ શું છે ?' - આ સમસ્યાનું સમાધાન કરતાં મૂલકારથી કહે છે કે -
માથાર્થ :- ધર્મ ચિત્તથી ઉત્પન્ન થાય છે. ધર્મથી ક્રિયાના અધિકારને આશ્રયીને નિર્વેદાદિ] કાર્ય થાય છે. મલ દૂર થવાથી પુષ્ટિ વગેરેથી યુકત બનેલ ચિત્ત એ ધર્મ જાણવો. [૩/૨]
IP पुष्टि-शुझियुत वित्त = धर्म ટીકાર્ચ :- ધર્મ માનસિક અભિપ્રાયથી ઉત્પન્ન થાય છે. સંમૂર્છાિમપાણાથી ઉત્પન્ન થયેલ જીવોની ક્રિયા જેવી માત્ર બાહ્ય કિયા એ ધર્મ નથી. ધર્મથી વિહિત પ્રવૃત્તિ અને નિષિદ્ધન્યાનસ્વરૂ૫ કિયાના અધિકારને આથયીને ભવનિર્વેદ [= સંસારનો કંટાળો-| વૈરાગ્ય] વગેરે કાર્ય ઉત્પન્ન થાય છે. આવો માર્ગાનુસારી ધર્મ લક્ષ્ય છે, નહિ કે અભવ્ય વગેરેનો ધર્મ. [જ્ઞાનાદિત્રિયસ્વરૂપ મોક્ષમાર્ગને
Jain Education Intemational