________________
૨૧૦
દાન અને શાળ
સાથે જે પુણ્યભાવ છે તે પુણ્યભાવને વ્યવહાર મોક્ષમાર્ગ કહેવામાં આવે છે.
પરંતુ વ્યવહાર મોક્ષમાર્ગને જ વળગી રહેવામાં આવે તે નિશ્ચય મેક્ષમાર્ગનો ઘાત કરવાવાળે છે. એવું જાણીને વ્યવહાર મેક્ષમાર્ગને એટલે પુણ્ય ભાવનો અભાવ કરતાં કરતાં નિશ્ચય મોક્ષમાર્ગમાં આરૂઢ થવું તે યથાર્થ મોક્ષમાર્ગ છે. પરંતુ પુણ્યભાવ કરતાં કરતાં એની મેળે નિશ્ચય મોક્ષમાર્ગની પ્રાપ્તિ થશે એવી ભાવના ન કરવી. વ્યવહાર મેક્ષમાર્ગને અભાવ કરવાથી જ તે નિશ્ચય મેક્ષમાર્ગનું કારણ થાય એમ સમજવું જોઈએ.
ભાવકર્મ–આત્મામાં રાગ દ્વેષ મહ આદિ જે પરિણામ થાય છે તે પરિણામનું નામ ભાવકર્મ છે. રાગ આદિક પર-દ્રવ્યના આલંબન વિના થતાં જ નથી. રાગાદિક જે પર-દ્રવ્યના આલંબન વિના થાય છે એમ માનવામાં આવે તો રાગાદિક આત્માના સ્વભાવ ભાવ થઈ જાય છે અને સ્વભાવ ભાવ હોવાથી સ્વભાવને નાશ થતો નથી. તેથી મેક્ષને પણ અભાવ થઈ જાય છે.
આથી સિદ્ધ થયું કે રાગાદિક આત્માના સ્વભાવ ભાવ નથી, પરંતુ ઔપાધિક વિભાવભાવ છે. અને વિભાવભાવ નિયમથી પરના અવલંબનથી જ થાય છે. રાગાદિકને ઉપાદાન કર્તા આત્મા જ છે અને રાગાદિક થવામાં પર-દ્રવ્ય જ નિમિત્ત છે.
નિમિત્ત બે પ્રકારના છે—(૧) રેયનું નિમિત્ત અને (૨) રાગાદિક નિમિત્ત, યના નિમિત્તનું નામ નકર્મ કહેવાય છે અને રાગાદિકના નિમિત્તનું નામ દવ્ય કર્મ કહેવાય.
સંસારમાં રેય ન હોય અને જ્ઞાનને પર્યાય થઈ જાય એમ કદી પણ બની શકતું નથી. ગેય કારણ છે અને જ્ઞાનનો પર્યાય કાર્ય છે. પ્રથમ કારણ હોય છે પછી જ કાર્ય થાય છે. કાર્ય થયા પછી જ
