Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ // zrIhariH // viveka - cUDAmaNi
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya 1- maMgalAcaraNa 2- brahmaniSThAkA mahattva 3- jJAnopalabdhikA upAya 4- adhikArinirUpaNa 8- prazna- nirUpaNa 9- ziSya-prazaMsA // zrIhariH // viSaya-sUcI 5- sAdhana-catuSTaya 6 - gurUpasatti aura praznavidhi 7-upadeza-vidhi. 11- AtmajJAnakA mahattva 12- aparokSAnubhavakI AvazyakatA 13 - prazna- vicAra. 14- sthUla zarIrakA varNana 15 - viSaya - nindA 16 - dehAsaktikI nindA pRSTha- saMkhyA ............10 10 .13 15 17 18 10- sva-prayatnakI pradhAnatA 18 19 17- sthUla zarIra 18- dasa indriyA~ 19- antaHkaraNacatuSTaya ******** 7 *********.. 7 9 20 21 23 24 25 26 27 28 viSaya 20- paMcaprANa 21- sUkSma zarIra 22 - prANake dharma 23 - ahaMkAra 24 - premakI AtmArthatA 25- mAyA nirUpaNa 26 - rajoguNa 27 - tamoguNa pRSTha-saMkhyA 28 29 30 31 31 32 33 33 28 - sattvaguNa 35 29 - kAraNa - zarIra 35 30 - anAtma-nirUpaNa 36 31- Atma-nirUpaNa ................ 36 32- adhyAsa 33 - AvaraNazakti aura vikSepazakti 34- bandha-nirUpaNa 35 - AtmAnAtma-viveka 36- annamaya koza 37 - prANamaya koza 38- manomaya koza 10 39 41 42 42 44 48 48
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya pRSTha-saMkhyA | viSaya pRSTha-saMkhyA 39-vijJAnamaya koza ............ 53 | 57-AtmaniSThAkA vidhAna ...... 92 40-AtmAkI upAdhise 58-adhiSThAna-nirUpaNa ........... 96 asaMgatA ....................... 54 | 59-samAdhi-nirUpaNa ............ 41-mukti kaise hogI? ........ 55 / 60-vairAgya-nirUpaNa .......... 42-AtmajJAna hI muktikA 61-dhyAna-vidhi upAya hai .................. 55 | 62-Atma-dRSTi .............. 43-Anandamaya koza ............. 58 | 63-prapaMcakA bAdha ........... 44-AtmasvarUpaviSayaka prazna .... 60 | 64-Atma-cintanakA vidhAna .... 111 45-AtmasvarUpa-nirUpaNa ...... 60 | 65-dRzyako upekSA ......... 112 46-brahma aura jagatkI ekatA ....63 66-AtmajJAnakA phala ......... 113 47-brahma-nirUpaNa ................. 66 |67-jIvanmuktake lakSaNa ....... 115 48-mahAvAkya-vicAra ............ 67 | 68-prArabdha-vicAra ............. 119 49-brahma-bhAvanA ................... |69-nAnAtva-niSedha .......... 123 50-vAsanA-tyAga .............. | 70-AtmAnubhavakA upadeza .... 124 51-adhyAsa-nirAsa ...... | 71-bodhopalabdhi .......... 127 52-ahaMpadArtha-nirUpaNa ......... 80 | 72-upadezakA upasaMhAra ........ 53-ahaMkAra-nindA 81 / 73-ziSyakI vidAI........... 149 54-kriyA, cintA aura |74-anubandha-catuSTaya .......... vAsanAkA tyAga ............. 85 |75-grantha-prazaMsA ............... 150 55-pramAda-nindA 87 | 76-bhagavAn zaMkarAcArya aura 56-asat-parihAra .............. 90 | viveka-cUDAmaNi ....... 151
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ // zrIhariH // viveka-cUDAmaNi digantAni nanditAni pUrNAnandaM prabhuM vande yasyAnandAmbuvindunA / svAnandaikasvarUpiNam // maMgalAcaraNa tamagocaram / sarvavedAntasiddhAntagocaraM govindaM paramAnandaM sadguruM praNato'smyaham // 1 // jo ajJeya hokara bhI sampUrNa vedAntake siddhAnta - vAkyoMse jAne jAte haiM, una paramAnandasvarUpa sadgurudeva zrIgovindako maiM praNAma karatA hU~ / brahmaniSThAkA mahattva durlabhaM manuSyatvaM jantUnAM narajanma durlabhamataH puMstvaM tato vipratA tasmAdvaidika dharmamArgaparatA vidvattvamasmAtparam / AtmAnAtmavivecanaM svanubhavo brahmAtmanA saMsthitimuktirno zatakoTijanmasu kRtaiH puNyairvinA labhyate // 2 // jIvoMko prathama to narajanma hI durlabha hai, usase bhI puruSatva aura usase bhI brAhmaNatvakA milanA kaThina hai; brAhmaNa honese bhI vaidika dharmakA anugAmI honA aura usase bhI vidvattAkA honA kaThina hai / [ yaha saba kucha honepara bhI ] AtmA aura anAtmAkA viveka, samyak anubhava, brahmAtmabhAvase sthiti aura mukti- ye to karor3oM janmoMmeM kiye hue zubha karmoMke paripAkake binA prApta ho hI nahIM skte| mumukSutvaM trayamevaitaddevAnugrahahetukam / mahApuruSasaMzrayaH // 3 //
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ viveka-cUDAmaNi bhagavatkRpA hI jinakI prAptikA kAraNa hai ve manuSyatva, mumukSutva (mukta honekI icchA) aura mahAn puruSoMkA saMga-ye tInoM hI durlabha haiN| labdhvA kathaJcinnarajanma durlabhaM tatrApi puMstvaM shrutipaardrshnm| yaH svAtmamuktau na yateta mUDhadhI: sa hyAtmahA svaM vinihntysdgrhaat||4|| kisI prakAra isa durlabha manuSyajanmako pAkara aura usameM bhI, jisameM zrutike siddhAntakA jJAna hotA hai aisA puruSatva pAkara jo mUDhabuddhi apane AtmAkI muktike liye prayatna nahIM karatA, vaha nizcaya hI AtmaghAtI hai; vaha asatmeM AsthA rakhaneke kAraNa apaneko naSTa karatA hai| itaH ko nvasti mUDhAtmA yastu svArthe prmaadyti| durlabhaM mAnuSaM dehaM prApya tatrApi paurussm||5|| durlabha manuSya-deha aura usameM bhI puruSatvako pAkara jo svArthasAdhanameM pramAda karatA hai, usase adhika mUDha aura kauna hogA? vadantu zAstrANi yajantu devAn / kurvantu karmANi bhajantu devtaaH| Atmaikyabodhena vinA vimukti na sidhyati brhmshtaantre'pi||6|| bhale hI koI zAstroMkI vyAkhyA kareM, devatAoMkA yajana kareM, nAnA zubha karma kareM athavA devatAoMko bhajeM, tathApi jabataka brahma aura AtmAkI ekatAkA bodha nahIM hotA tabataka sau brahmAoMke bIta jAnepara bhI [ arthAt sau kalpameM bhI ] mukti nahIM ho sktii| amRtatvasya nAzAsti vittenetyeva hi shrutiH|| bravIti karmaNo mukterahetutvaM sphuTaM ytH|| 7 // kyoMki 'dhanase amRtatvakI AzA nahIM hai' yaha zruti 'muktikA hetu karma nahIM hai, yaha bAta spaSTa batalAtI hai|
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnopalabdhikA upAya jJAnopalabdhikA upAya ato vimuktyai prayateta vidvAn saMnyastabAhyArthasukhaspRhaH sn| santaM mahAntaM samupetya dezikaM tenopadiSTArthasamAhitAtmA // 8 // isaliye vidvAn sampUrNa bAhya bhogoMkI icchA tyAgakara santaziromaNi gurudevakI zaraNa jAkara unake upadeza kiye hue viSayameM samAhita hokara muktike liye prayatna kre| uddharedAtmanAtmAnaM magnaM sNsaarvaaridhau| yogArUDhatvamAsAdya smygdrshnnisstthyaa|| 9 // aura nirantara satya vastu AtmAke darzanameM sthita rahatA huA yogArUDha hokara saMsAra-samudrameM DUbe hue apane AtmAkA Apa hI uddhAra kre| saMnyasya sarvakarmANi - bhvbndhvimuktye| yatyatAM paNDitaidhIrairAtmAbhyAsa upsthitaiH||10|| AtmAbhyAsameM tatpara hue dhIra vidvAnoMko sampUrNa karmoMko tyAgakara bhava-bandhanakI nivRttike liye prayatna karanA caahiye| cittasya zuddhaye karma na tu vstuuplbdhye| vastusiddhirvicAreNa na kiJcit krmkottibhiH||11|| karma cittakI zuddhike liye hI hai, vastUpalabdhi (tattvadRSTi)-ke liye nhiiN| vastu-siddhi to vicArase hI hotI hai, karor3oM karmoMse kucha bhI nahIM ho sktaa| samyagvicArataH siddhA rjjutttvaavdhaarnnaa| bhrAntyoditamahAsarpabhayaduHkhavinAzinI // 12 // bhalIbhA~ti vicArase siddha huA rajjutattvakA nizcaya bhramase utpanna hue mahAn sarpabhayarUpI du:khako naSTa karanevAlA hotA hai|
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 viveka-cUDAmaNi arthasya nizcayo dRSTo vicAreNa hitoktitH| na snAnena na dAnena prANAyAmazatena vaa||13|| kalyANaprada uktiyoMdvArA vicAra karanese hI vastukA nizcaya hotA dekhA jAtA hai; snAna, dAna athavA saikar3oM prANAyAmoMse nhiiN| adhikArinirUpaNa adhikAriNamAzAste phlsiddhirvishesstH| upAyA dezakAlAdyAH santyasminsahakAriNaH // 14 // vizeSataH adhikArIko hI phala-siddhi hotI hai; deza, kAla Adi upAya bhI usameM sahAyaka avazya hote haiN| ato vicAraH kartavyo jijJAsorAtmavastunaH / samAsAdya dayAsindhuM guruM brhmviduttmm||15|| ataH brahmavettAoMmeM zreSTha dayAsAgara gurudevakI zaraNameM jAkara jijJAsuko AtmatattvakA vicAra karanA caahiye| medhAvI puruSo vidvAnUhApohavicakSaNaH / adhikAryAtmavidyAyAmuktalakSaNalakSitaH // 16 // jo buddhimAn ho, vidvAn ho aura tarka-vitarkameM kuzala ho, aise lakSaNoMvAlA puruSa hI AtmavidyAkA adhikArI hotA hai| vivekino viraktasya zamAdiguNazAlinaH / mumukSoreva hi brahmajijJAsAyogyatA matA // 17 // jo sadasadvivekI, vairAgyavAn, zama-damAdi SaTsampattiyukta aura mumukSu ho usImeM brahmajijJAsAkI yogyatA mAnI gayI hai| sAdhana-catuSTaya sAdhanAnyatra catvAri kathitAni mniissibhiH| yeSu satsveva sanniSThA yadabhAve na siddhyti||18||
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhana-catuSTaya yahA~ manasviyoMne jijJAsAke cAra sAdhana batAye haiM, unake honese hI satyasvarUpa AtmAmeM sthiti ho sakatI hai, unake binA nhiiN| Adau nityAnityavastuvivekaH prignnyte| ihAmutraphalabhogavirAgastadanantaram // 19 // zamAdiSaTkasampattirmumukSutvamiti sphuttm| pahalA sAdhana nityAnitya-vastu-viveka ginA jAtA hai, dUsarA laukika evaM pAralaukika sukha-bhogameM vairAgya honA hai, tIsarA zama, dama, uparati, titikSA, zraddhA, samAdhAna-ye cha: sampattiyA~ haiM aura cauthA mumukSutA hai| brahma satyaM jaganmithyetyevaMrUpo vinishcyH||20|| so'yaM nityAnityavastuvivekaH smudaahRtH| 'brahma satya hai aura jagat mithyA hai' aisA jo nizcaya hai yahI 'nityAnityavastu-viveka' kahalAtA hai| tadvairAgyaM jugupsA yA darzanazravaNAdibhiH / / 21 // dehAdibrahmaparyante hyanitye bhogvstuni| darzana aura zravaNAdike dvArA dehase lekara brahmalokaparyanta sampUrNa anitya bhogya padArthoMmeM jo ghRNAbuddhi hai vahI 'vairAgya' hai| virajya viSayavAtAddoSadRSTyA muhurmuhuH // 22 // svalakSye niyatAvasthA manasaH zama ucyte| bArambAra doSa-dRSTi karanese viSaya-samUhase virakta hokara cittakA apane lakSyameM sthira ho jAnA hI 'zama' hai| . viSayebhyaH parAvartya sthApanaM svasvagolake // 23 // ubhayeSAmindriyANAM sa damaH prikiirtitH| bAhyAnAlambanaM vRtteressoprtiruttmaa||24|| karmendriya aura jJAnendriya donoMko unake viSayoMse khIMcakara apaneapane golakoMmeM sthita karanA 'dama' kahalAtA hai| vRttikA bAhya viSayoMkA Azraya na lenA yahI uttama 'uparati' hai|
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ viveka-cUDAmaNi sahanaM sarvaduHkhAnAmapratIkArapUrvakam / cintAvilAparahitaM sA titikSA nigadyate // 25 // cintA aura zokase rahita hokara binA koI pratikAra kiye saba prakArake kaSToMkA sahana karanA 'titikSA' kahalAtI hai| 12 zAstrasya guruvAkyasya satyabuddhyavadhAraNam / sA zraddhA kathitA sadbhiryayA vastUpalabhyate // 26 // zAstra aura guruvAkyoMmeM satyatva buddhi karanA- isIko sajjanoMne zraddhA' kahA hai, jisase ki vastukI prApti hotI hai| sarvadA sthApanaM buddheH zuddhe brahmaNi sarvathA / tatsamAdhAnamityuktaM na tu cittasya lAlanam // 27 // 4 apanI buddhiko saba prakAra zuddha brahmameM hI sadA sthira rakhanA isIko 'samAdhAna' kahA hai| cittakI icchApUrtikA nAma samAdhAna nahIM hai| ahaMkArAdidehAntAnbandhAnajJAnakalpitAn 1 svasvarUpAvabodhena mumukSutA // 28 // ahaMkArase lekara dehaparyanta jitane ajJAna-kalpita bandhana haiM, unako apane svarUpake jJAnadvArA tyAganekI icchA 'mumukSutA' hai| vairAgyeNa zamAdinA / mandamadhyamarUpApi prasAdena guroH seyaM pravRddhA sUyate phalam // 29 // vaha mumukSutA manda aura madhyama bhI ho to bhI vairAgya tathA zamAdi SaTsampatti aura gurukRpAse bar3hakara phala utpanna karatI hai| vairAgyaM ca mumukSutvaM tIvraM yasya tu vidyate / tasminnevArthavantaH syuH phalavantaH zamAdayaH // 30 // jisa puruSameM vairAgya aura mumukSutva tIvra hote haiM, usImeM zamAdi caritArtha aura saphala hote haiN| yatra etayormandatA marau salilavattatra jahA~ ina vairAgya aura mumukSutvakI mandatA hai, vahA~ zamAdikA bhI marusthalameM jala-pratItike samAna AbhAsamAtra hI samajhanA cAhiye / moktumicchA moktumicchA viraktatvamumukSayoH / zamAderbhAsamAtratA // 31 //
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ gurUpasatti aura praznavidhi 13 mokSakAraNasAmagrayAM bhaktireva griiysii| svasvarUpAnusandhAnaM bhktiritybhidhiiyte||32|| svAtmatattvAnusandhAnaM bhaktirityapare jaguH / muktikI kAraNarUpa sAmagrImeM bhakti hI sabase bar3hakara hai aura apane vAstavika svarUpakA anusandhAna karanA hI 'bhakti' kahalAtA hai| koIkoI 'svAtma-tattvakA anusandhAna hI bhakti hai'-aisA kahate haiN| gurUpasatti aura praznavidhi uktasAdhanasampannastattvajijJAsurAtmanaH // 33 // upasIdedguruM prAjJaM ysmaadbndhvimokssnnm| ukta sAdhana-catuSTayase sampanna AtmatattvakA jijJAsu prAjJa (sthitaprajJa) guruke nikaTa jAya, jisase usake bhava-bandhakI nivRtti ho| zrotriyo'vRjino'kAmahato yo brhmvittmH||34|| brahmaNyuparataH zAnto nirindhana ivaanlH| ahaitukadayAsindhurbandhurAnamatAM staam||35|| tamArAdhya guruM bhaktyA prhprshrysevnaiH| prasannaM tamanuprApya pRcchejjnyaatvymaatmnH||36|| jo zrotriya hoM, niSpApa hoM, kAmanAoMse zUnya hoM, brahmavettAoMmeM zreSTha hoM, brahmaniSTha hoM, IMdhanarahita agnike samAna zAnta hoM, akAraNa dayAsindhu hoM aura praNata (zaraNApanna) sajjanoMke bandhu (hitaiSI) hoM una gurudevakI vinIta aura vinamra sevAse bhaktipUrvaka ArAdhanA karake, unake prasanna honepara nikaTa jAkara apanA jJAtavya isa prakAra pUchesvAminnamaste natalokabandho kAruNyasindho patitaM bhvaabdhau| mAmuddharAtmIyakaTAkSadRSTyA RjvyAtikAruNyasudhAbhivRSTyA // 37 //
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 viveka-cUDAmaNi he zaraNAgatavatsala, karuNAsAgara, prabho! Apako namaskAra hai| saMsArasAgarameM par3e hue merA Apa apanI sarala tathA atizaya kAruNyAmRtavarSiNI kRpAkaTAkSase uddhAra kiijiye| durasaMsAradavAgnitaptaM dodhUyamAnaM durdRssttvaataiH| bhItaM prapannaM paripAhi mRtyoH zaraNyamanyaM yadahaM na jaane|| 38 // jisase chuTakArA pAnA ati kaThina hai usa saMsAra-dAvAnalase dagdha tathA durbhAgyarUpI prabala prabhaMjana (A~dhI)-se atyanta kampita aura bhayabhIta hue mujha zaraNAgatakI Apa mRtyuse rakSA kIjiye; kyoMki isa samaya maiM aura kisI zaraNa denevAleko nahIM jaantaa| zAntA mahAnto nivasanti santo vasantavallokahitaM crntH| tIrNAH svayaM bhImabhavArNavaM janA nahetunAnyAnapi tArayantaH // 39 // bhayaMkara saMsAra-sAgarase svayaM uttIrNa hue aura anya janoMko bhI binA kAraNa hI tArate tathA lokahitakA AcaraNa karate ati zAnta mahApuruSa RturAja vasantake samAna nivAsa karate haiN| ayaM svabhAvaH svata eva yatpara zramApanodapravaNaM mhaatmnaam| sudhAMzureSa svayamarkakarkaza prabhAbhitaptAmavati kSitiM kil||40|| mahAtmAoMkA yaha svabhAva hI hai ki ve svataH hI dUsaroMkA zrama dUra
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ upadeza-vidhi karanemeM pravRtta hote haiN| sUryake pracaNDa tejase santapta pRthvItalako candradeva svayaM hI zAnta kara dete haiN| brahmAnandarasAnubhUtikalitaiH pUtaiH suzItaiH sitairyuSmadvAkkalazojjhitaiH zrutisukhairvAkyAmRtaiH secaya / saMtaptaM bhavatApadAvadahanajvAlAbhirenaM prabho dhanyAste bhavadIkSaNakSaNagateH pAtrIkRtAH svIkRtAH // 41 // he prabho ! pracaNDa saMsAra- dAvAnalakI jvAlAse tape hue isa dInazaraNApannako Apa apane brahmAnandarasAnubhavase yukta parama punIta, suzItala, nirmala aura vAk-rUpI svarNakalazase nikale hue zravaNasukhada vacanAmRtoM se sIMciye [ arthAt isake tApako zAnta kIjiye ] / ve dhanya haiM, jo Apake eka kSaNake karuNAmaya dRSTipathake pAtra hokara apanA liye gaye haiN| tareyaM bhavasindhumetaM kathaM kA vA gatimeM katamo'styupAyaH / jAne na kiJcitkRpayAva mAM bho 15 saMsAraduHkhakSatimAtanuSva // 42 // 'maiM isa saMsAra - samudrako kaise tarU~gA ? merI kyA gati hogI ? usakA kyA upAya hai ? ' - yaha maiM kucha nahIM jaantaa| prabho! kRpayA merI rakSA kIjiye aura mere saMsAra duHkhake kSayakA Ayojana kiijiye| upadeza - vidhi tathA vadantaM zaraNAgataM zaraNAgataM svaM saMsAradAvAnalatApataptam kAruNyarasArdradRSTyA nirIkSya dadyAdabhItiM sahasA mahAtmA // 43 // isa prakAra kahate hue, apanI zaraNameM Aye saMsArAnala-santapta ziSyako mahAtmA guru karuNAmayI dRSTise dekhakara sahasA abhaya pradAna kre|
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ viveka-cUDAmaNi vidvAnsa tasmA upasattimIyuSe mumukSave sAdhu ythoktkaarinne| prazAntacittAya zamAnvitAya tattvopadezaM kRpayaiva kuryaat||44|| zaraNAgatikI icchAvAle usa mumukSu, AjJAkArI, zAntacitta, zamAdisaMyukta sAdhu ziSyako guru kRpayA [ isa prakAra ] tattvopadeza kare zrIgururuvAca mA bhaiSTa vidvaMstava nAstyapAya: saMsArasindhostaraNe'styupAyaH / yenaiva yAtA yatayo'sya pAraM tameva mArga tava nirdishaami|| 45 // guru-he vidvan! tU Dara mata, terA nAza nahIM hogaa| saMsAra-sAgarase taranekA upAya hai| jisa mArgase yatijana isake pAra gaye haiM, vahI mArga meM tujhe dikhAtA huuN| astyupAyo mahAnkazcitsaMsArabhayanAzanaH / yena tIrvA bhavAmbhodhiM prmaanndmaapsysi||46|| saMsArarUpI bhayakA nAza karanevAlA koI eka mahAn upAya hai jisake dvArA tU saMsAra-sAgarako pAra karake paramAnanda prApta kregaa| vedAntArthavicAreNa jAyate jnyaanmuttmm| tenAtyantikasaMsAraduHkhanAzo bhvtynu||47|| vedAnta-vAkyoMke arthakA vicAra karanese uttama jJAna hotA hai, jisase phira saMsAra-duHkhakA Atyantika nAza ho jAtA hai| zraddhAbhaktidhyAnayogAnmumukSo rmuktehetUnvakti sAkSAcchutergIH / yo vA eteSveva tiSThatyamuSya mokSo'vidyAkalpitAddehabandhAt // 48 //
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ prazna-nirUpaNa 7 zraddhA, bhakti, dhyAna aura yoga inako bhagavatI zruti mumukSukI muktike sAkSAt hetu batalAtI hai| jo inhIMmeM sthita ho jAtA hai usakA avidyAkalpita deha-bandhanase mokSa ho jAtA hai| ajJAnayogAtparamAtmanastava hyanAtmabandhastata eva sNsRtiH| tayorvivekoditabodhavali rajJAnakAryaM prdhetsmuulm||49|| tujha paramAtmAkA anAtma-bandhana ajJAnake kAraNa hI hai aura usIse tujhako [janma-maraNarUpa] saMsAra prApta huA hai| ata: una (AtmA aura anAtmA) ke vivekase utpanna huA bodharUpa agni ajJAnake kAryarUpa saMsArako mUlasahita bhasma kara degaa| prazna-nirUpaNa ziSya uvAca kRpayA zrUyatAM svAminprazno'yaM kriyate myaa| taduttaramahaM zrutvA kRtArthaH syAM bhvnmukhaat||50|| ziSya-he svAmin ! kRpayA suniye; maiM yaha prazna karatA huuN| usakA uttara Apake zrImukhase sunakara maiM kRtArtha ho jaauuNgaa| ko nAma bandhaH kathameSa AgataH . kathaM pratiSThAsya kathaM vimokssH| ko'sAvanAtmA paramaH ka AtmA tayovivekaH kthmetducytaam||51|| bandha kyA hai? yaha kaise huA? isakI sthiti kaise hai? aura isase mokSa kaise mila sakatA hai? anAtmA kyA hai? paramAtmA kise kahate haiM? aura unakA viveka (pArthakya-jJAna) kaise hotA hai? kRpayA yaha saba khiye|
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ viveka-cUDAmaNi ziSya-prazaMsA zrIgururuvAca dhanyo'si kRtakRtyo'si pAvitaM te kulaM tvyaa| yadavidyAbandhamuktyA brahmIbhavitumicchasi // 52 // guru-tU dhanya hai, kRtakRtya hai, terA kula tujhase pavitra ho gayA, kyoMki tU avidyArUpI bandhanase chUTakara brahmabhAvako prApta honA cAhatA hai| sva-prayatnakI pradhAnatA RNamocanakartAraH pituH santi sutaadyH| bandhamocanakartA tu svasmAdanyo na kazcana // 53 // pitAke RNako cukAnevAle to putrAdi bhI hote haiM, parantu bhavabandhanase chur3AnevAlA apanese bhinna aura koI nahIM hai| mastakanyastabhArAderduHkhamanyairnivAryate / kSudAdikRtaduHkhaM tu vinA svena na kencit||54|| [ jaise ] sirapara rakhe hue bojhekA duHkha aura bhI dUra kara sakate haiM, parantu bhUkha-pyAsa AdikA duHkha apane sivA aura koI nahIM miTA sktaa| pathyamauSadhasevA ca kriyate yena roginnaa| ArogyasiddhidRSTAsya nAnyAnuSThitakarmaNA // 55 // athavA jaise jo rogI pathya aura auSadhakA sevana karatA hai usIko Arogya-siddhi hotI dekhI jAtI hai, kisI aurake dvArA kiye hue karmose koI nIroga nahIM hotaa| vastusvarUpaM sphuTabodhacakSuSA svenaiva vedyaM nanu pnndditen| candrasvarUpaM nijacakSuSaiva jJAtavyamanyairavagamyate kim||56|| [ vaise hI ] vivekI puruSako vastukA svarUpa bhI svayaM apane jJAna
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmajJAnakA mahattva netroMse hI jAnanA cAhiye, [ kisI anyake dvArA nahIM ] | candramAkA svarUpa apane hI netroMse dekhA jAtA hai, dUsaroMke dvArA kyA jAnA jA sakatA hai? avidyAkAmakarmAdipAzabandhaM vimocitum| kaH zaknuyAdvinAtmAnaM kalpakoTizatairapi // 57 // avidyA, kAmanA aura karmAdike jAlake bandhanoMko sau karor3a kalpoMmeM bhI apane sivA aura kauna khola sakatA hai? AtmajJAnakA mahattva na yogena na sAMkhyena karmaNA no na vidyyaa| brahmAtmaikatvabodhena mokSaH siddhyati naanythaa||58|| mokSa na yogase siddha hotA hai, na sAMkhyase, na karmase aura na vidyaase| vaha kevala brahmAtmaikya-bodha (brahma aura AtmAkI ekatAke jJAna)-se hI hotA hai aura kisI prakAra nhiiN| vINAyA rUpasaundaryaM tntriivaadnsausstthvm| prajAraJjanamAtraM tanna sAmrAjyAya klpte||59|| vAgvaikharI zabdajharI shaastrvyaakhyaankaushlm| vaiduSyaM viduSAM tadvadbhuktaye na tu muktye||60|| jisa prakAra vINAkA rUpa-lAvaNya tathA tantrIko bajAnekA sundara DhaMga manuSyoMke manoraMjanakA hI kAraNa hotA hai, usase kucha sAmrAjyakI prApti nahIM ho jAtI; usI prakAra vidvAnoMkI vANIkI kuzalatA, zabdoMkI dhArAvAhikatA, zAstravyAkhyAnakI kuzalatA aura vidvattA bhogahIkA kAraNa ho sakatI haiM, mokSakA nhiiN| avijJAte pare tattve zAstrAdhItistu nissphlaa| vijJAte'pi pare tattve zAstrAdhItistu nissphlaa||61|| paramatattvako yadi na jAnA to zAstrAdhyayana niSphala (vyartha) hI hai aura yadi paramatattvako jAna liyA to bhI zAstrAdhyayana niSphala (anAvazyaka) hI hai| zabdajAlaM mahAraNyaM cittbhrmnnkaarnnm| ataH prayatnAjjJAtavyaM tattvajJAttattvamAtmanaH // 62 //
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ viveka-cUDAmaNi zabdajAla to cittako bhaTakAnevAlA eka mahAn vana hai, isaliye kinhIM tattvajJAnI mahAtmAse prayatnapUrvaka Atmatattvako jAnanA caahiye| ajJAnasarpadaSTasya brahmajJAnauSadhaM vinaa| kimu vedaizca zAstraizca kimu mantraiH kimauSadhaiH // 63 // ajJAnarUpI sarpase DaMse hueko brahmajJAnarUpI oSadhike binA vedase, zAstrase, mantrase aura auSadhase kyA lAbha? aparokSAnubhavakI AvazyakatA na gacchati vinA pAnaM vyAdhirauSadhazabdataH / vinAparokSAnubhavaM brahmazabdaina mucyte||64|| auSadhako binA piye kevala auSadha-zabdake uccAraNamAtrase roga nahIM jAtA, isI prakAra aparokSAnubhavake binA kevala 'brahma, brahma' kahanese koI mukta nahIM ho sktaa| akRtvA dRzyavilayamajJAtvA tattvamAtmanaH / bAhyazabdaiH kuto muktiruktimaatrphlairnRnnaam||65|| binA dRzya-prapaMcakA vilaya kiye aura Atmatattvako jAne kevala bAhya zabdoMse, jinakA phala kevala uccAraNamAtra hI hai, manuSyoMkI mukti kaise ho sakatI hai? akRtvA shtrusNhaarmgtvaakhilbhuushriym| rAjAhamiti zabdAnno rAjA bhavitumarhati // 66 // binA zatruoMkA vadha kiye aura binA sampUrNa pRthivImaNDalakA aizvarya prApta kiye, 'maiM rAjA hU~'-aisA kahanese hI koI rAjA nahIM ho jaataa| AptoktiM khananaM tathoparizilAdyutkarSaNaM svIkRti nikSepaH samapekSate na hi bahiH zabdaistu nirgcchti| tadvad brahmavidopadezamananadhyAnAdibhirlabhyate mAyAkAryatirohitaM svamamalaM tattvaM na duryuktibhiH||67||
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ prazna-vicAra [pRthvImeM gar3e hue dhanako prApta karaneke liye jaise] prathama kisI vizvasanIya puruSake kathanakI aura phira pRthivIko khodane, kaMkar3apatthara Adiko haTAne tathA [prApta hue dhanako] svIkAra karanekI AvazyakatA hotI hai-korI bAtoMse vaha bAhara nahIM nikalatA, usI prakAra samasta mAyika-prapaMcase zUnya nirmala Atmatattva bhI brahmavit guruke upadeza tathA usake manana aura nididhyAsanAdise hI prApta hotA hai, thothI bAtoMse nhiiN| tasmAtsarvaprayatnena bhvbndhvimuktye| svaireva yatnaH kartavyo rogAdAviva pnndditaiH||18|| isaliye roga Adike samAna bhava-bandhakI nivRttike liye vidvAnko apanI sampUrNa zakti lagAkara svayaM hI prayatna karanA caahiye| prazna-vicAra yastvayAdya kRta: prazno varIyAJchAstravinmataH / sUtraprAyo nigUDhArtho jJAtavyazca mumukssubhiH||69|| tUne Aja jo prazna kiyA hai, zAstrajJa jana usako bahuta zreSTha mAnate haiN| vaha prAya: sUtrarUpa (saMkSipta) hai, to bhI gambhIra arthayukta aura mumukSuoMke jAnaneyogya hai| zRNuSvAvahito vidvanyanmayA smudiiryte| tadetacchravaNAtsadyo bhavabandhAdvimokSyase // 70 // he vidvan ! jo maiM kahatA hU~, sAvadhAna hokara suna; usako sunanese tU zIghra hI bhavabandhanase chUTa jaaygaa| mokSasya hetuH prathamo nigadyate vairAgyamatyantamanityavastuSu tataH zamazcApi damastitikSA nyAsaH prasaktAkhilakarmaNAM bhRshm||71||
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ viveka-cUDAmaNi tataH zrutistanmananaM satattva dhyAnaM ciraM nityanirantaraM muneH / tato'vikalpaM parametya vidvA nihaiva nirvANasukhaM smRcchti||72|| mokSakA prathama hetu anitya vastuoMmeM atyanta vairAgya honA kahA hai, tadanantara zama, dama, titikSA aura sampUrNa Asaktiyukta karmoMkA sarvathA tyAga hai| taduparAnta muniko zravaNa, manana aura cirakAlataka nitya-nirantara Atma-tattvakA dhyAna karanA caahiye| taba vaha vidvAn parama nirvikalpAvasthAko prApta hokara nirvANa-sukhako pAtA hai| yadboddhavyaM tvedaaniimaatmaanaatmvivecnm| taducyate mayA samyak shrutvaatmnyvdhaary||73|| jo AtmAnAtmaviveka aba tujhe jAnanA cAhiye vaha maiM samajhAtA hU~, tU use bhalIbhA~ti sunakara apane cittameM sthira kr|
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthUla zarIrakA varNana majjAsthimedaHpalaraktacarma tvagAhvayairdhAtubhirebhiranvitam / pAdoruvakSobhujapRSThamastakai raGgairupAGgairupayuktametat // 4 // ahaMmameti prathitaM zarIraM mohAspadaM sthUlamitIryate budhaiH| majjA, asthi, meda, mAMsa, rakta, carma aura tvacA-ina sAta dhAtuoMse bane hue tathA caraNa, jaMghA, vakSaHsthala (chAtI), bhujA, pITha aura mastaka Adi aMgopAMgoMse yukta, 'maiM aura merA' rUpase prasiddha isa mohake AzrayarUpa dehako vidvAn loga 'sthUla zarIra' kahate haiN| nabhonabhasvaddahanAmbubhUmayaH sUkSmANi bhUtAni bhavanti taani||75|| parasparAMzaimilitAni bhUtvA sthUlAni ca sthuulshriirhetvH| mAtrAstadIyA viSayA bhavanti zabdAdayaH paJca sukhAya bhoktuH // 76 // AkAza, vAyu, teja, jala aura pRthivI-ye sUkSma bhUta haiN| inake aMza paraspara milanese sthUla hokara sthUla zarIrake hetu hote haiM aura inhIMkI tanmAtrAe~ bhoktA jIvake bhogarUpa sukhake liye zabdAdi pA~ca viSaya ho jAtI haiN| ya eSu mUDhA viSayeSu baddhA rAgorupAzena sudurdmen| AyAnti niryAntyadha UrdhvamuccaiH svakarmadUtena javena niitaaH||77||
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ viveka-cUDAmaNi jo mUDha ina viSayoMmeM rAgarUpI sudRr3ha evaM vistRta bandhanase ba~dha jAte haiM, ve apane karmarUpI dUtake dvArA vegase prerita hokara aneka uttamAdhama yoniyoMmeM Ate-jAte haiN| 24 viSaya - nindA zabdAdibhiH paJcabhireva paMca paJcatvamApuH svaguNena baddhAH / kuraGgamAtaGgapataGgamIna bhRGgA naraH paJcabhiraJcitaH kim // 78 // apane-apane svabhAvake anusAra zabdAdi pA~ca viSayoMmeMse kevala eka - ekase ba~dhe hue hariNa, hAthI, pataMga, machalI aura bhare mRtyuko prApta hote haiM, phira ina pA~coMse jakar3A huA manuSya kaise baca sakatA hai? doSeNa tIvro viSayaH kRSNasarpaviSAdapi / viSaM nihanti bhoktAraM draSTAraM cakSuSApyayam // 79 // doSameM viSaya kAle sarpake viSase bhI adhika tIvra hai, kyoMki viSa to khAnevAleko hI mAratA hai, parantu viSaya to A~khase dekhanevAleko bhI nahIM chor3ate / AzAgraho viSayAzAmahApAzAdyo vimuktaH sudustyajAt / sa eva kalpate muktyai nAnyaH SaTzAstravedyapi // 80 // jo viSayoMkI AzArUpa kaThina bandhanase chUTA huA hai vahI mokSakA bhAgI hotA hai aura koI nahIM; cAhe vaha chahoM darzanoMkA jJAtA kyoM na ho| ApAtavairAgyavato mumukSUn pratiyAtumudyatAn / bhavAbdhipAraM majjayate 'ntarAle vigRhya kaNThe vinivartya vegAt // 81 // saMsAra sAgarako pAra karane ke liye udyata hue kSaNika vairAgyavAle mumukSuoMko AzArUpI grAha ati vegase bIcahImeM rokakara galA pakar3akara Dubo detA hai|
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ dehAsaktikI nindA viSayAkhyagraho yena suviraktyasinA htH| sa gacchati bhavAmbhodheH pAraM pratyUhavarjitaH / / 82 // jisane vairAgyarUpI khaDgase viSayaiSaNArUpI grAhako mAra diyA hai, vahI nirvighna saMsAra-samudrake usa pAra jA sakatA hai| viSamaviSayamArgargacchato'nacchabuddheH pratipadamabhiyAto mRtyurapyeSa viddhi| hitasujanagurUktyA gacchataH svasya yuktyA prabhavati phalasiddhiH satyamityeva viddhi||83|| viSayarUpI viSama mArgameM calanevAle malinabuddhiko pada-padapara mRtyu AtI hai-aisA jaano| aura yaha bhI bilakula ThIka samajho ki hitaiSI, sajjana athavA guruke kathanAnusAra apanI yuktise calanevAleko phalasiddhi ho hI jAtI hai| mokSasya kAGkSA yadi vai tavAsti tyajAtidUrAdviSayAn viSaM ythaa| pIyUSavattoSadayAkSamArjava prazAntidAntIrbhaja nitymaadraat||84|| yadi tujhe mokSakI icchA hai to viSayoMko viSake samAna dUrahIse tyAga de| aura santoSa, dayA, kSamA, saralatA, zama aura damakA amRtake samAna nitya AdarapUrvaka sevana kr| dehAsaktikI nindA anukSaNaM yatparihRtya kRtya mnaadyvidyaakRtbndhmokssnnm| dehaH parArtho'yamamuSya poSaNe yaH sajjate sa svamanena hanti // 85 // jo anAdi avidyAkRta bandhanako chur3AnArUpa apanA kartavya tyAgakara
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ viveka-cUDAmaNi pratikSaNa isa parArtha (anyake bhogyarUpa) dehake poSaNameM hI lagA rahatA hai, vaha [apanI isa pravRttise] svayaM apanA ghAta karatA hai| zarIrapoSaNArthI san ya AtmAnaM didRkssti| grAhaM dArudhiyA dhRtvA nadI tartuM sa icchati // 86 // jo zarIrapoSaNameM lagA rahakara Atmatattvako dekhanA cAhatA hai, vaha mAno kASTha-buddhise grAhako pakar3akara nadI pAra karanA cAhatA hai| moha eva mhaamRtyurmumukssorvpuraadissu| moho vinirjito yena sa muktipadamarhati / / 87 // zarIrAdimeM moha rakhanA hI mumukSukI bar3I bhArI mauta hai; jisane mohako jItA hai vahI muktipadakA adhikArI hai| mohaM jahi mahAmRtyuM dehdaarsutaadissu| yaM jitvA munayo yAnti tadviSNoH paramaM pdm||88|| deha, strI aura putrAdimeM moharUpa mahAmRtyuko chor3a; jisako jItakara munijana bhagavAnke usa parama padako prApta hote haiN| . sthUla zarIra tvaGmAMsarudhirasnAyumedomajjAsthisaMkulam / pUrNaM mUtrapurISAbhyAM sthUlaM nindyamidaM vpuH|| 89 // tvacA, mAMsa, rakta, snAyu (nasa), meda, majjA aura asthiyoMkA samUha tathA mala-mUtrase bharA huA yaha sthUla deha ati nindanIya hai| paJcIkRtebhyo bhUtebhya: sthUlebhyaH puurvkrmnnaa| samutpannamidaM sthUlaM bhogAyatanamAtmanaH / avasthA jAgarastasya sthUlArthAnubhavo ytH||90|| paMcIkRta sthUla bhUtoMse pUrva-karmAnusAra utpanna huA yaha zarIra AtmAkA sthUla bhogAyatana hai; isakI [ pratItikI ] avasthA jAgrat hai, jisameM ki sthUla padArthoM kA anubhava hotA hai|
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ dasa indriyA~ 27 bAhyendriyaiH sthUlapadArthasevAM strakcandanastryAdivicitrarUpAm / karoti jIvaH svayametadAtmanA tasmAtprazastirvapuSo'sya jaagre||91|| isase tAdAtmyako prApta hokara hI jIva mAlA, candana tathA strI Adi nAnA prakArake sthUla padArthoMko bAhyendriyoMse sevana karatA hai, isaliye jAgrat-avasthAmeM isa (sthUla) dehakI pradhAnatA hai| sarvo'pi bAhyasaMsAraH puruSasya ydaashryH| viddhi dehamidaM sthUlaM gRhavadgRhamedhinaH // 92 // jisake Azrayase jIvako sampUrNa bAhya jagat pratIta hotA hai, gRhasthake gharake tulya use hI sthUla deha jaano| sthUlasya sambhavajarAmaraNAni dharmAH sthaulyAdayo bahuvidhAH shishutaadyvsthaaH| varNAzramAdiniyamA bahudhA yamAH syuH pUjAvamAnabahumAnamukhA vishessaaH||13|| sthUla dehake hI janma, jarA, maraNa tathA sthUlatA Adi dharma haiM; bAlakapana Adi nAnA prakArako avasthAe~ haiM; varNAzramAdi aneka prakArake niyama aura yama haiM; tathA isIkI pUjA, mAna, apamAna Adi vizeSatAe~ haiN| dasa indriyA~ buddhIndriyANi zravaNaM tvagakSi ghrANaM ca jihma vissyaavbodhnaat| vAkpANipAdaM gudamapyupasthaH karmendriyANi pravaNena krmsu||14|| zravaNa, tvacA, netra, ghrANa aura jihva ye pA~ca jJAnendriyA~ haiM, kyoMki
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 viveka-cUDAmaNi inase viSayakA jJAna hotA hai; tathA vAk, pANi, pAda, gudA aura upasthaye karmendriyA~ haiM, kyoMki inakA karmoMkI ora jhukAva hotA hai| antaHkaraNacatuSTaya nigadyate'ntaHkaraNaM manodhI rahaMkRtizcittamiti svavRttibhiH / manastu saGkalpavikalpanAdibhi buddhiH pdaarthaadhyvsaaydhrmtH||95 // atrAbhimAnAdahamityahaGkRtiH svArthAnusandhAnaguNena cittm||96|| apanI vRttiyoMke kAraNa anta:karaNa mana, buddhi, citta aura ahaMkAra [ ina cAra nAmoMse ] kahA jAtA hai| saMkalpa-vikalpake kAraNa mana, padArthakA nizcaya karaneke kAraNa buddhi, 'aham-aham' (maiM-maiM) aisA abhimAna karanese ahaMkAra, aura apanA iSTa-cintanake kAraNa yaha citta kahalAtA hai| paMcaprANa prANApAnavyAnodAnasamAnA bhavatyasau praannH| svayameva vRttibhedaadvikRtibhedaatsuvrnnslilaadivt||97|| apane vikAroMke kAraNa suvarNa aura jala Adike samAna svayaM prANa hI vRttibhedase prANa, apAna, vyAna, udAna aura samAna-ina pA~ca nAmoMvAlA hotA hai|
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUkSma zarIra vAgAdipaJca zravaNAdipaJca prANAdipaJcAbhramukhAni pnyc| buddhyAdyavidyApi ca kAmakarmaNI puryaSTakaM suukssmshriirmaahuH||18|| vAgAdi pA~ca karmendriyA~, zravaNAdi pA~ca jJAnendriyA~, prANAdi pA~ca prANa, AkAzAdi pA~ca bhUta, buddhi Adi anta:karaNa-catuSTaya, avidyA tathA kAma aura karma yaha puryaSTaka athavA sUkSma zarIra kahalAtA hai| idaM zarIraM zRNu sUkSmasaMjJitaM liGgaM tvpnyciikRtbhuutsmbhvm| savAsanaM karmaphalAnubhAvakaM svAjJAnato'nAdirupAdhirAtmanaH // 99 / / yaha sUkSma athavA liMgazarIra apaMcIkRta bhUtoMse utpanna huA hai; yaha vAsanAyukta hokara karmaphaloMkA anubhava karAnevAlA hai| aura svasvarUpakA jJAna na honeke kAraNa AtmAkI anAdi upAdhi hai| svapno bhavatyasya vibhaktyavasthA svamAtrazeSeNa vibhAti ytr| svapne tu buddhiH svayameva jAgrat kAlInanAnAvidhavAsanAbhiH / kAdibhAvaM pratipadya rAjate yatra svayaMjyotirayaM praatmaa||100|| svapna isakI abhivyaktikI avasthA hai, jahA~ yaha svayaM hI bacA huA bhAsatA hai| svapnameM, jahA~ yaha svayaMprakAza parAtmA zuddha cetana hI [ bhinnabhinna padArthoMke rUpameM ] bhAsatA hai, buddhi jAgratkAlIna nAnA prakArakI vAsanAoMse, kartA Adi bhAvoMko prApta hokara svayaM hI pratIta hone lagatI hai|
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ viveka-cUDAmaNi dhImAtrakopAdhirazeSasAkSI na lipyate tatkRtakarmalezaiH / yasmAdasaGgastata eva karmabhi na lipyate kiJcidupAdhinA kRtaiH||101|| buddhi hI jisakI upAdhi hai aisA vaha sarvasAkSI usa (buddhi)-ke kiye hue karmoMse tanika bhI lipta nahIM hotA; kyoMki vaha asaMga hai ataH upAdhikRta karmoMse tanika bhI lipta nahIM ho sktaa| sarvavyApRtikaraNaM liMgamidaM syAccidAtmanaH puNsH| vAsyAdikamiva takSNastenaivAtmA bhvtysnggoym||102|| yaha liMgadeha cidAtmA puruSake sampUrNa vyApAroMkA karaNa hai, jisa prakAra bar3haIkA basUlA hotA hai| isIliye yaha AtmA asaMga hai| andhatvamandatvapaTutvadharmAH . sauguNyavaiguNyavazAddhi ckssussH| bAdhiryamUkatvamukhAstathaiva zrotrAdidharmA na tu vetturAtmanaH // 103 // netroMke sadoSa athavA nirdoSa honese prApta hue andhApana, dhuMdhalApana athavA spaSTa dekhanA Adi netroMke hI dharma haiM; isI prakAra baharApana, gUMgApana Adi bhI zrotrAdike hI dharma haiM; sarvasAkSI AtmAke nhiiN| prANake dharma ucchvAsaniHzvAsavijRmbhaNakSut praspandanAdyutkramaNAdikAH kriyaaH| prANAdikarmANi vadanti tajjJAH prANasya dhrmaavshnaapipaase||104|| zvAsa-prazvAsa, jamhAI, chIMka, kA~panA aura uchalanA Adi kriyAoMko tattvajJa prANAdikA dharma batalAte haiM tathA kSudhA-pipAsA bhI prANahIke dharma haiN|
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ premakI AtmArthatA ahaMkAra cakSurAdiSu antaHkaraNameteSu ahamityabhimAnena 31 varSmaNi / tiSThatyAbhAsatejasA // 105 // zarIrake andara ina cakSu Adi indriyoM (indriyake golakoM) -meM cidAbhAsake tejase vyApta huA antaHkaraNa 'maiM-pana' kA abhimAna karatA huA sthira rahatA hai| ahaGkAraH sa vijJeyaH kartA bhoktAbhimAnyayam / sattvAdiguNayogena cAvasthAtrayamaznute // 106 // isIko ahaMkAra jAnanA caahiye| yahI kartA, bhoktA tathA maiM-panakA abhimAna karanevAlA hai aura yahI sattva Adi guNoMke yogase tInoM avasthAoMko prApta hotA hai| viSayANAmAnukUlye sukhI duHkhI viparyaye / sukhaM duHkhaM ca taddharmaH sadAnandasya nAtmanaH // 107 // viSayoMkI anukUlatAse yaha sukhI aura pratikUlatAse duHkhI hotA hai| sukha aura duHkha isa ahaMkArake hI dharma haiM, nityAnandasvarUpa AtmAke nhiiN| premakI AtmArthatA AtmArthatvena hi preyAn viSayo na svataH priyaH / svata eva hi sarveSAmAtmA priyatamo yataH // 108 // viSaya svataH priya nahIM hote, kintu AtmAke liye hI priya hote haiM, kyoMki svataH priyatama to sabakA AtmA hI hai| tata AtmA sadAnando nAsya duHkhaM kadAcana / yatsuSuptau nirviSaya AtmAnando'nubhUyate / zrutiH pratyakSamaitihyamanumAnaM ca jAgrati // 109 // isaliye AtmA sadA AnandasvarUpa hai, isameM duHkha kabhI nahIM hai| tabhI suSupti meM viSayoMkA abhAva rahate hue bhI AtmAnandakA anubhava hotA
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ viveka-cUDAmaNi hai| isa viSayameM zruti, pratyakSa, aitihya (itihAsa) aura anumAna pramANa jAgRta ( maujUda haiN| 32 mAyA- nirUpaNa paramezazaktiranAdyavidyA triguNAtmikA parA / sudhiyaiva mAyA avyaktanAmnI kAryAnumeyA yayA jagatsarvamidaM prasUyate // 110 // jo avyakta nAmavAlI triguNAtmikA anAdi avidyA paramezvarakI parA zakti hai, vahI mAyA hai; jisase yaha sArA jagat utpanna huA hai| buddhimAn, jana isake kAryase hI isakA anumAna karate haiM / sannApyasannApyubhayAtmikA no bhinnApyabhinnApyubhayAtmikA no saGgApyanaGgApyubhayAtmikA no mahAdbhutAnirvacanIyarUpA // 111 // vaha na sat hai, na asat hai aura na [ sadasat ] ubhayarUpa hai; na bhinna haiM, na abhinna hai aura na [ bhinnAbhinna ] ubhayarUpa hai; na aMgasahita hai, na aMgarahita hai aura na [ sAMgAnaMga ] ubhayAtmikA hI hai; kintu atyanta adbhuta aura anirvacanIyarUpA (jo kahI na jA sake aisI) hai| zuddhAdvayabrahmavibodhanAzyA sarpabhramo rajjuvivekato yathA / rajastamaH sattvamiti prasiddhA guNAstadIyAH prathitaiH svakAryaiH // 112 // rajjuke jJAnase sarpa - bhramake samAna vaha advitIya zuddha brahmake jJAnase hI naSTa honevAlI hai| apane-apane prasiddha kAryoMke kAraNa sattva, raja aura tama-ye usake tIna guNa prasiddha haiM /
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ tamoguNa rajoguNa vikSepazaktI rajasaH kriyAtmikA yataH pravRttiH prasRtA puraannii| rAgAdayo'syAH prabhavanti nityaM duHkhAdayo ye mnsovikaaraaH||113|| kriyArUpA vikSepazakti rajoguNakI hai jisase sanAtanakAlase samasta kriyAe~ hotI AyI haiM aura jisase rAgAdi aura duHkhAdi, jo manake vikAra haiM, sadA utpanna hote haiN| kAmaH krodho lobhadambhAdyasUyA haGkAreAmatsarAdyAstu ghoraaH| dharmA ete rAjasAH pumpravRtti yasmAdeSA tadrajo bndhhetuH||114|| kAma, krodha, lobha, dambha, asUyA (guNoMmeM doSa DhU~r3hanA), abhimAna, IrSyA aura matsara-ye ghora dharma rajoguNake hI haiN| ata: jisake kAraNa jIva karmoM meM pravRtta hotA hai vaha rajoguNa hI usake bandhanakA hetu hai| tamoguNa eSAvRtirnAma tamoguNasya zaktiryayA vstvvbhaaste'nythaa| saiSA nidAnaM puruSasya saMsRte vikSepazakteH prasarasya hetuH||115|| jisake kAraNa vastu kucha-kI-kucha pratIta hone lagatI hai vaha tamoguNako AvaraNazakti hai| yahI puruSake (janma-maraNa-rUpa) saMsArakA Adi-kAraNa hai aura yahI vikSepazaktike prasArakA bhI hetu hai| prajJAvAnapi paNDito'pi caturo'pyatyantasUkSmArthadRk vyAlIDhastamasA na vetti bahudhA sambodhito'pi sphuttm| bhrAntyAropitameva sAdhu kalayatyAlambate tadguNAn hantAsau prabalA durantatamasaH shktirmhtyaavRtiH||116|| 133 viveka-cUDAmaNi-2A
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ viveka-cUDAmaNi tamase grasta huA puruSa ati buddhimAn, vidvAn, catura aura zAstra ke atyanta sUkSma arthoMko dekhanevAlA bhI ho to bhI vaha nAnA prakAra samajhAnese bhI acchI taraha nahIM samajhatA; vaha bhramase Aropita kiye hue padArthoMko hI satya samajhatA hai aura unhIMke guNoMkA Azraya letA hai| aho ! duranta tamoguNakI yaha mahatI AvaraNa-zakti bar3I hI prabala hai| 34 abhAvanA vA viparItabhAvanA vipratipattirasyAH / saMsargayuktaM na vimuJcati dhruvaM vikSepazakti: kSapayatyajastram // 117 // sambhAvanA isa AvaraNazaktike saMsargase yukta puruSako abhAvanA, viparItabhAvanA, asambhAvanA aura vipratipatti- ye tamoguNakI zaktiyA~ nahIM chor3atIM aura vikSepazakti bhI use nirantara DAvA~Dola hI rakhatI hai| * ajJAnamAlasyajaDatvanidrA pramAdamUDhatvamukhAstamoguNAH etaiH prayukto na hi vetti kiJcinidrAluvatstambhavadeva tiSThati // 118 // ajJAna, Alasya, jaDatA, nidrA, pramAda, mUDhatA Adi tamake guNa haiN| inase yukta huA puruSa kucha nahIM samajhatA; vaha nidrAlu yA stambhake samAna [jaDavat ] 'rahatA hai| * 'brahma nahIM hai jisase aisA jJAna ho vaha 'abhAvanA' kahalAtI hai| 'maiM zarIra hU~' yaha 'viparItabhAvanA' hai| kisIke honemeM sandeha 'asambhAvanA' hai aura 'hai yA nahIM' isa tarahake saMzayako 'vipratipatti' kahate haiN| 'prapaMcakA vyavahAra' hI mAyAkI 'vikSepazakti' hai| 133 viveka-cUDAmaNi - 2B
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAraNa-zarIra 35 sattvaguNa sattvaM vizuddhaM jalavattathApi tAbhyAM militvA saraNAya klpte| yatrAtmabimbaH pratibimbita: san prakAzayatyarka ivAkhilaM jddm||119|| sattvaguNa jalake samAna zuddha hai, tathApi raja aura tamase milanepara vaha bhI puruSakI pravRttikA kAraNa hotA hai; isameM pratibimbita hokara Atmabimba sUryake samAna samasta jaDa padArthoM ko prakAzita karatA hai| mizrasya sattvasya bhavanti dharmA stvamAnitAdyA niyamA ymaadyaaH| zraddhA ca bhaktizca mumukSutA ca daivI ca smpttirsnnivRttiH||120|| amAnitva Adi, yama-niyamAdi, zraddhA, bhakti, mumukSutA, daivI-sampatti tathA asatkA tyAga-ye mizra (raja-tamase mile hue) sattvaguNake dharma haiN| vizuddhasattvasya guNAH prasAdaH svAtmAnubhUtiH paramA prshaantiH| tRptiH praharSaH paramAtmaniSThA yayA sadAnandarasaM smRcchti||121|| prasannatA, AtmAnubhava, paramazAnti, tRpti, Atyantika Ananda aura paramAtmAmeM sthiti-ye vizuddha sattvaguNake dharma haiM, jinase mumukSu nityAnandarasako prApta karatA hai| kAraNa-zarIra avyaktametatriguNairniruktaM tatkAraNaM nAma shriirmaatmnH| suSuptiretasya vibhaktyavasthA pralInasarvendriyabuddhivRttiH // 122 // 133 viveka-cUDAmaNi-20
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 viveka-cUDAmaNi isa prakAra tInoM guNoMke nirUpaNase yaha avyaktakA varNana huaa| yahI AtmAkA kAraNa-zarIra hai| isakI abhivyaktikI avasthA suSupti hai, jisameM buddhikI sampUrNa vRttiyA~ lIna ho jAtI haiN| sarvaprakArapramitiprazAnti IjAtmanAvasthitireva buddheH| suSuptiretasya kila pratItiH kiJcinna vegrIti jagatprasiddheH // 123 // jahA~ saba prakArakI pramA (jJAna) zAnta ho jAtI hai aura buddhi bIjarUpase hI sthira rahatI hai, vaha suSupti avasthA hai isakI pratIti 'maiM kucha nahIM jAnatA'-aisI loka-prasiddha uktise hotI hai| anAtma-nirUpaNa dehendriyaprANamano'hamAdayaH sarve vikArA viSayAH sukhaadyH| vyomAdibhUtAnyakhilaM ca vizva mavyaktaparyantamidaM haanaatmaa||124|| deha, indriya, prANa, mana aura ahaMkAra 3. di sAre vikAra, sukhAdi sampUrNa viSaya, AkAzAdi bhUta aura avyaktaparyanta nikhila vizva-ye sabhI anAtmA haiN| mAyA mAyAkAryaM sarvaM mahadAdi dehpryntm| asadidamanAtmakaM tvaM viddhi mrumriicikaaklpm|| 125 // mAyA aura mahattattvase lekara dehaparyanta mAyAke sampUrNa kAryoMko tU marumarIcikAke samAna asat aura anAtmaka jaan| Atma-nirUpaNa atha te sampravakSyAmi svarUpaM paramAtmanaH / yadvijJAya naro bandhAnmuktaH kaivlymshnute||126|| 133 viveka-cUDAmaNi-20
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ Atma-nirUpaNa 37 aba maiM tujhe paramAtmAkA svarUpa batAtA hU~ jise jAnakara manuSya bandhanase chUTakara kaivalyapada prApta karatA hai| asti kazcit svayaM nitymhNprtyylmbnH| avasthAtrayasAkSI snpnyckoshvilkssnnH||127|| ahaM-pratyayakA AdhAra koI svayaM nitya padArtha hai, jo tInoM avasthAoMkA sAkSI hokara bhI paMcakozAtIta hai| yo vijAnAti sakalaM jaagrtsvpnsussuptissu| buddhitavRttisadbhAvamabhAvamahamityayam // 128 // jo jAgrat , svapna aura suSupti tInoM avasthAoMmeM buddhi aura usakI vRttiyoMke hone aura na honeko 'ahaMbhAva' se sthita huA jAnatA hai| yaH pazyati svayaM sarvaM yaM na pazyati kshcn| yazcetayati baddhyAdiM na tu yaM cetytyym||129|| jo svayaM sabako dekhatA hai kintu jisako koI nahIM dekha sakatA, jo buddhi Adiko prakAzita karatA hai kintu jise buddhi Adi prakAzita nahIM kara skte| yena vizvamidaM vyAptaM yanna vyApnoti kinycn| AbhArUpamidaM sarvaM yaM bhaantmnubhaatyym||130|| jisane sampUrNa vizvako vyApta kiyA huA hai kintu jise koI vyApta nahIM kara sakatA tathA jisake bhAsanepara yaha AbhAsarUpa sArA jagat bhAsita ho rahA hai| yasya sannidhimAtreNa dehendriymnodhiyH| viSayeSu svakIyeSu vartante preritA iv||131|| jisakI sannidhimAtrase deha, indriya, mana aura buddhi prerita hue-se apane-apane viSayoM meM bartate haiN| ahaGkArAdidehAntA viSayAzca sukhAdayaH / vedyante ghaTavadyena nitybodhsvruupinnaa||132 / /
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 viveka-cUDAmaNi ahaMkArase lekara dehaparyanta aura sukha Adi samasta viSaya jisa nityajJAnasvarUpake dvArA ghaTake samAna jAne jAte haiN| eSo'ntarAtmA puruSaH purANo nirantarAkhaNDasukhAnubhUtiH / sadaikarUpaH pratibodhamAtro yeneSitA vaagsvshcrnti||133|| yahI nitya akhaNDAnandAnubhavarUpa antarAtmA purANapuruSa hai, jo sadA ekarUpa aura bodhamAtra hai tathA jisakI preraNAse vAgAdi indriyA~ aura prANa calate haiN| atraiva sattvAtmani dhIguhAyA mavyAkRtAkAza uruprkaashH| AkAza uccai ravivatprakAzate svatejasA vizvamidaM prkaashyn||134|| isa sattvAtmA arthAt buddhirUpa guhAmeM sthita avyaktAkAzake bhItara eka paramaprakAzamaya AkAza sUryake samAna apane tejase isa sampUrNa jagatko dedIpyamAna karatA huA bar3I tIvratAse prakAzamAna ho rahA hai| jJAtA mano'haGkRtivikriyANAM dehendriyaprANakRtakriyANAm / / ayo'gnivattAnanuvartamAno na ceSTate no vikaroti kinycn||135|| vaha mana aura ahaMkArarUpa vikAroMkA tathA deha, indriya aura prAoMkI kriyAoMkA jJAtA hai| tathA tapAye hue lohapiNDake samAna unakA anuvartana karatA huA bhI na kucha ceSTA karatA hai aura na vikArako hI prApta hotA hai| na jAyate no mriyate na vardhate na kSIyate no vikaroti nityH|
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAsa vilIyamAne'pi vapuSyamuSmin na lIyate kumbha ivAmbaraM svym||136|| vaha na janmatA hai, na maratA hai, na bar3hatA hai, na ghaTatA hai aura na vikArako prApta hotA hai| vaha nitya hai aura isa zarIrake lIna honepara bhI ghaTake TUTanepara ghaTAkAzake samAna lIna nahIM hotaa| prakRtivikRtibhinnaH zuddhabodhasvabhAvaH sadasadidamazeSaM bhAsayannirvizeSaH / vilasati paramAtmA jAgradAdiSvavasthA svahamahamiti sAkSAt sAkSirUpeNa buddheH||137|| prakRti aura usake vikAroMse bhinna, zuddha jJAnasvarUpa, vaha nirvizeSa paramAtmA sat-asat sabako prakAzita karatA huA jAgrat Adi avasthAoMmeM ahaMbhAvase sphurita hotA huA buddhike sAkSIrUpase sAkSAt virAjamAna hai| niyamitamanasAmuM tvaM svamAtmAnamAtma nyayamahamiti sAkSAdviddhi buddhiprsaadaat| janimaraNataraGgApArasaMsArasindhuM pratara bhava kRtArthoM brahmarUpeNa sNsthH||138|| tU isa AtmAko saMyatacitta hokara buddhike prasanna honepara 'yaha maiM hU~'-aisA apane antaHkaraNameM sAkSAt anubhava kr| aura [ isa prakAra ] janma-maraNarUpI taraMgoMvAle isa apAra saMsAra-sAgarako pAra kara tathA brahmarUpase sthita hokara kRtArtha ho jaa| adhyAsa atrAnAtmanyahamiti matirbandha eSo'sya puMsaH prApto'jJAnAjjananamaraNaklezasampAtahetuH / yenaivAyaM vapuridamasatsatyamityAtmabuddhyA puSyatyukSatyavati viSayaistantubhiH koshkRdvt||139||
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 viveka-cUDAmaNi puruSakA anAtma-vastuoMmeM 'aham' isa Atma-buddhikA honA hI janma-maraNarUpI klezoMkI prApti karAnevAlA ajJAnase prApta huA bandhana hai; jisake kAraNa yaha jIva isa asat zarIrako satya samajhakara isameM Atmabuddhi ho jAnese, tantuoMse rezamake kIr3eke samAna, isakA viSayoMdvArA poSaNa, mArjana aura rakSaNa karatA rahatA hai| atasmistabuddhiH prabhavati vimUDhasya tamasA vivekAbhAvAdvai sphurati bhujage rjjudhissnnaa| tato'narthavAto nipatati samAdAturadhikastato yo'sadgrAhaH sa hi bhavati bandhaHzRNu skhe||140|| mUDha puruSako tamoguNake kAraNa hI anyameM anya-buddhi hotI hai; viveka na honese hI rajjumeM sarpa-buddhi hotI hai; aisI buddhivAleko hI nAnA prakArake anarthoM kA samUha A gheratA hai; ata: he mitra! suna, yaha jo asadgrAha (asatko satya mAnanA) hai vahI bandhana hai| akhaNDanityAdvayabodhazaktyA sphurantamAtmAnamanantavaibhavam / samAvRNotyAvRtizaktireSA / tamomayI raahurivaarkvimbm||141|| akhaNDa, nitya aura advaya bodha-zaktise sphurita hote hue akhaNDaizvaryasampanna Atmatattvako yaha tamomayI AvaraNazakti isa prakAra DhaMka letI hai jaise sUryamaNDalako raahu| tirobhUte svAtmanyamalataratejovati pumA nanAtmAnaM mohAdahamiti zarIraM klyti| tata: kAmakrodhaprabhRtibhiramuM bandhanaguNaiH paraM vikSepAkhyA rajasa urushktirvythyti||142|| ati nirmala tejomaya Atmatattvake tirobhUta (adRzya) honepara puruSa anAtmadehako hI mohase 'maiM hU~' aisA mAnane lagatA hai| taba rajoguNakI
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ AvaraNazakti aura vikSepazakti vikSepa nAmavAlI ati prabala zakti kAma-krodhAdi apane bandhanakArI guNoMse isako vyathita karane lagatI hai| mahAmohagrAhagrasanagalitAtmAvagamano dhiyo nAnAvasthAH svymbhinystdgunntyaa| apAre saMsAre viSayaviSapUre jalanidhau nimagyonmajyAyaM bhramati kumatiH kutsitgtiH||143|| taba yaha nAnA prakArako nIca gatiyoMvAlA kumati jIva viSayarUpI viSase bhare hue isa apAra saMsAra-samudrameM DUbatA-uchalatA mahAmoharUpa grAhake paMjemeM par3akara AtmajJAnake naSTa ho jAnese buddhike guNoMkA abhimAnI hokara usakI nAnA avasthAoMkA abhinaya (nATya) karatA huA bhramatA rahatA hai| bhAnuprabhAsaJjanitAbhrapaGkti rbhAnuM tirodhAya vijRmbhate ythaa| AtmoditAhaGkRtirAtmatattvaM tathA tirodhAya vijRmbhate svym||144|| jisa prakAra sUryake tejase utpanna huI meghamAlA sUryahIko DhaMkakara svayaM phaila jAtI hai, usI prakAra AtmAse prakaTa huA ahaMkAra AtmAko hI AcchAdita karake svayaM sthita ho jAtA hai| AvaraNazakti aura vikSepazakti kavalitadinanAthe durdine sAndramedhai__wthayati himajhaJjhAvAyurugro ythaitaan| aviratatamasAtmanyAvRte mUDabuddhiM kSapayati bhuduHkhaistiivvikssepshktiH||145|| jisa prakAra kisI durdinameM (jisa dina A~dhI, megha AdikA vizeSa utpAta ho) saghana meghoMke dvArA sUryadevake AcchAdita honepara ati bhayaMkara
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ viveka-cUDAmaNi aura ThaMDI-ThaMDI A~dhI sabako khinna kara detI hai, usI prakAra buddhike nirantara tamoguNase AvRta honepara mUr3ha puruSako vikSepazakti nAnA prakArake duHkhoMse santapta karatI hai| 42 etAbhyAmeva zaktibhyAM bandhaH puMsaH samAgataH / yAbhyAM vimohito dehaM matvAtmAnaM bhramatyayam // 146 // ina donoM (AvaraNa aura vikSepa) zaktiyoMse hI puruSako bandhanakI prApti huI hai aura inhIMse mohita hokara yaha dehako AtmA mAnakara saMsAracakrameM bhramatA rahatA hai| bandha-nirUpaNa bIjaM saMsRtibhUmijasya tu tamo dehAtmadhIraGkuro rAgaH pallavamambu karma tu vapuH skandho'savaH zAkhikAH / agrANIndriyasaMhatizca viSayAH puSpANi duHkhaM phalaM nAnAkarmasamudbhavaM bahuvidhaM bhoktAtra jIvaH khagaH // 147 // saMsArarUpI vRkSakA bIja ajJAna hai, dehAtmabuddhi usakA aMkura hai, rAga patte haiM, karma jala hai, zarIra stambha (tanA) hai, prANa zAkhAe~ haiM, indriyA~ upazAkhAe~ (gudde) haiM, viSaya puSpa haiM aura nAnA prakArake karmoMse utpanna huA duHkha phala hai tathA jIvarUpI pakSI hI inakA bhoktA hai| ajJAnamUlo'yamanAtmabandho naisargiko 'nAdirananta IritaH / janmApyayavyAdhijarAdiduHkha pravAhapAtaM janayatyamuSya / / 148 / / yaha ajJAnajanita anAtma-bandhana svAbhAvika tathA anAdi aura ananta kahA gayA hai| yahI jIvake janma, maraNa, vyAdhi aura jarA (vRddhAvasthA) Adi duHkhoMkA pravAha utpanna kara detA hai|
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmAnAtma-viveka 43 AtmAnAtma-viveka nAstrairna zastrairanilena valinA chettuM na zakyo na ca karmakoTibhiH / vivekavijJAnamahAsinA vinA dhAtuH prasAdena sitena mnyjunaa||149|| yaha bandhana vidhAtAkI vizuddha kRpAse prApta hue viveka-vijJAna-rUpa zubhra aura maMjula mahAkhaDgake binA aura kisI astra, zastra, vAyu, agni athavA karor3oM karmakalApoMse bhI nahIM kATA jA sktaa| zrutipramANaikamateH svadharma niSThA tyaivaatmvishuddhirsy| vizuddhabuddheH paramAtmavedanaM / tenaiva sNsaarsmuulnaashH||150|| jisakA zrutiprAmANyameM dRr3ha nizcaya hotA hai, usIkI svadharmameM niSThA hotI hai aura usIse usakI cittazuddhi ho jAtI hai; jisakA citta zuddha hotA hai usIko paramAtmAkA jJAna hotA hai aura isa jJAnase hI saMsArarUpI vRkSakA samUla nAza hotA hai| kozairannamayAdyaiH paJcabhirAtmA na saMvRto bhaati| nijazaktisamutpannaiH shaivaalpttlairivaambuvaapiisthm||151|| annamaya Adi pA~ca kojhese AvRta huA AtmA, apanI hI zaktise utpanna hue zivAla-paTalase DhaMke hue vApIke jalakI bhA~ti nahIM bhaastaa| tacchaivAlApanaye samyak salilaM pratIyate shuddhm| tRSNAsantApaharaM sadyaH saukhyapradaM paraM puNsH||152|| paJcAnAmapi kozAnAmapavAde vibhAtyayaM shuddhH| nityAnandaikarasaH pratyagrUpaH paraH svyNjyotiH||153 / / jisa prakAra usa zivAlake pUrNatayA dUra ho jAnepara manuSyoMke tRSArUpI tApako dUra karanevAlA tathA unheM tatkAla hI parama sukha-pradAna karanevAlA jala
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 viveka-cUDAmaNi tdaatmnaa| spaSTa pratIta hone lagatA hai usI prakAra pA~coM kozoMkA apavAda karanepara yaha zuddha, nityAnandaikarasasvarUpa, antaryAmI, svayaMprakAza paramAtmA bhAsane lagatA hai| AtmAnAtmavivekaH kartavyo bandhamuktaye vidussaa| tenaivAnandI bhavati svaM vijJAya sccidaanndm|| 154 // bandhanakI nivRttike liye vidvAnko AtmA aura anAtmAkA viveka karanA caahiye| usIse apane-Apako saccidAnandarUpa jAnakara vaha Anandita ho jAtA hai| mujAdiSIkAmiva dRzyavargAt pratyaMcamAtmAnamasaGgamakriyam / vivicya tatra pravilApya sarvaM tadAtmanA tiSThati yaH sa muktH||155|| jo puruSa apane asaMga aura akriya pratyagAtmAko pU~jameMse sIMkake samAna dRzyavargase pRthak karake tathA sabakA usImeM laya karake AtmabhAvameM hI sthita rahatA hai, vahI mukta hai| annamaya koza deho'yamannabhavano'nnamayastu koza zcAnnena jIvati vinazyati tadvihInaH / tvakcarmamAMsarudhirAsthipurISarAzi yaM svayaM bhavitumarhati nityshuddhH||156|| annase utpanna huA yaha deha hI annamaya koza hai, jo annase hI jItA hai aura usake binA naSTa ho jAtA hai| yaha tvacA, carma, mAMsa, rudhira, asthi aura mala AdikA samaha svayaM nityazaddha AtmA nahIM ho sktaa| pUrvaM janerapi mRterapi nAyamasti jAtaHkSaNaM kSaNaguNo'niyatasvabhAvaH / naiko jaDazca ghaTavatparidRzyamAnaH svAtmA kathaM bhavati bhaavvikaarvettaa||157||
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ annamaya koza yaha janmase pUrva aura mRtyuke pazcAt bhI nahIM rahatA, kSaNameM janma letA hai, kSaNika guNavAlA hai aura asthirasvabhAva hai; tathA aneka tattvoMkA saMghAta, jaDa aura ghaTake samAna dRzya hai, phira yaha bhAva-vikAroMkA jAnanevAlA apanA AtmA kaise ho sakatA hai? pANipAdAdimAndeho nAtmA vyaMge'pi jiivnaat| tattacchakteranAzAcca na niyamyo niyAmakaH // 158 // yaha hAtha-pairoMvAlA zarIra AtmA nahIM ho sakatA, kyoMki usake aMga-bhaMga honepara bhI apanI zaktikA nAza na honeke kAraNa puruSa jIvita rahatA hai| isake sivA jo zarIra svayaM zAsita hai, vaha zAsaka AtmA kabhI nahIM ho sktaa| dehataddharmatatkarmatadavasthAdisAkSiNaH / svata eva svata: siddhaM tdvailkssnnymaatmnH||159|| deha, usake dharma, usake karma tathA usakI avasthAoMke sAkSI AtmAkI usase pRthaktA svayaM hI svataHsiddha hai| kulyarAzimA'salipto mlpuurnno'tikshmlH| kathaM bhavedayaM vettA svymetdvilkssnnH||160|| haDDiyoMkA samUha, mAMsase lithar3A huA aura malase bharA huA yaha ati kutsita deha, apanese bhinna apanA jAnanevAlA svayaM hI kaise ho sakatA hai? tvaGmAMsamedo'sthipurISarAzA vahaMmatiM mUDhajanaH kroti| vilakSaNaM vetti vicArazIlo nijasvarUpaM prmaarthbhuutm||161|| tvacA, mAMsa, meda, asthi aura malakI rAzirUpa isa dehameM mUDhajana hI ahaMbuddhi karate haiN| vicArazIla to apane pAramArthika svarUpako isase pRthak hI jAnate haiN|
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 deho'hamityeva jaDasya buddhidehe ca jIve viduSastvahaMdhIH / mahAtmano brahmAhamityeva matiH jaDa puruSoMkI 'maiM deha hU~' - aisI dehameM (zAstrajJa) - kI jIvameM aura viveka vijJAnayukta aisI satya AtmAmeM hI ahaMbuddhi hotI hai| atrAtmabuddhiM tyaja mUDhabuddhe tvaGmAMsamedo'sthipurISarAzau brahmaNi nirvikalpe sarvAtmani vivekavijJAnavato viveka-cUDAmaNi sadAtmani // 162 // ahaMbuddhi hotI hai, vidvAn mahAtmAkI 'maiM brahma hU~' kuruSva zAntiM paramAM bhajasva // 163 // are mUrkha ! isa tvacA, mAMsa, meda, asthi aura malAdike samUhameM Atmabuddhi chor3a aura sarvAtmA nirvikalpa brahmameM hI AtmabhAva karake parama zAntikA bhoga kara / dehendriyAdAvasati bhramoditAM vidvAnahantAM na jahAti yAvat / tAvanna tasyAsti vimuktivArtA pyastveSa vedAntanayAntadarzI // 164 // jabataka vidvAn asat deha aura indriya AdimeM bhramase utpanna huI ahaMtAko nahIM tyAgatA, tabataka vaha vedAnta-siddhAntoMkA pAradarzI kyoM na ho, usake mokSakI koI bAta hI nahIM hai| chAyAMzarIre prativimbagAtre yatsvapnadehe hRdi kalpitAMge / yathAtmabuddhistava nAsti kAci jIvaccharIre ca tathaiva mAstu // 165 // chAyA, prativimba, svapna aura manameM kalpita kiye hue zarIroMmeM jisa
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ annamaya koza prakAra terI kabhI Atmabuddhi nahIM hotI, usI prakAra jIvita zarIrameM bhI kabhI na honI cAhiye / dehAtmadhIreva nRNAmasiddhyAM janmAdiduHkhaprabhavasya yatastatastvaM jahi tAM prayatnA 47 bIjam / tyakte tu citte na punarbhavAzA // 166 // kyoMki dehAtma- buddhi hI asadbuddhi manuSyoMke janmAdi duHkhoMkI utpattikI kAraNa hai, ataH use tU prayatnapUrvaka chor3a de, usa buddhike chUTa jAnepara phira punarjanmakI koI AzaMkA na rhegii| aly
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ prANamaya koza karmendriyaiH paMcabhiraJcito'yaM prANo bhavetprANamayastu koshH| yenAtmavAnannamayo'nnapUrNaH pravartate'sau sklkriyaasu||167|| pA~ca karmendriyoMse yukta yaha prANa hI prANamaya koza kahalAtA hai, jisase yukta yaha annamaya koza annase tRpta hokara samasta karmoMmeM pravRtta hotA hai| naivAtmApi prANamayo vAyuvikAro gantAgantA vaayuvdntrbhiressH| yasmAtkiJcitkvApi na vettISTamaniSTaM svaM vAnyaM vA kiJcana nityaM prtntrH||168|| prANamaya koza bhI AtmA nahIM hai, kyoMki yaha vAyukA vikAra hai, vAyuke samAna hI bAhara-bhItara jAne-AnevAlA hai aura nitya paratantra hai| yaha kabhI apanA iSTa-aniSTa, apanA-parAyA bhI kucha nahIM jaantaa| manomaya koza jJAnendriyANi ca manazca manomayaH syAt kozo mamAhamiti vstuviklphetuH| saMjJAdibhedakalanAkalito balIyAM statpUrvakozamabhipUrya vijRmbhate yH||169|| jJAnendriyA~ aura mana hI 'maiM, merA' Adi vikalpoMkA hetu manomaya koza hai, jo nAmAdi bheda-kalanAoMse jAnA jAtA hai aura bar3A balavAn hai, tathA pUrva-kozoMko vyApta karake sthita hai| '
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ manomaya koza paJcendriyaiH paJcabhireva hotRbhiH pracIyamAno viSayAjyadhArayA | jAjvalyamAno bahuvAsanendhanaimanomayAgnirdahati prapaMcam // 170 // paMcendriyarUpa pA~ca hotAoMdvArA viSayarUpI ghRtakI AhutiyoMse bar3hAyA huA tathA nAnA prakArakI vAsanArUpa IMdhanase prajvalita huA yaha manomaya agni (yajJa) sampUrNa dRzya-prapaMcako dagdha kara detA hai| [ arthAt jisa samaya indriyA~ vAsanArUpI IMdhanako jalAkara prakaTa kiye manomaya agnimeM viSayoMko havana kara detI haiM usa samaya yaha sampUrNa prapaMca lIna ho jAtA hai| ] na hyastyavidyA manaso'tiriktA mano hyavidyA bhavabandhahetuH / sakalaM vinaSTaM tasminvinaSTe vijRmbhite'sminsakalaM vijRmbhate // 171 // manase atirikta avidyA aura kucha nahIM hai, mana hI bhavabandhanakI hetubhUtA avidyA hai| usake naSTa honepara saba naSTa ho jAtA hai aura usIke jAgRta honepara saba kucha pratIta hone lagatA hai| svapne'rthazUnye sRjati svazaktyA bhoktrAdi vizvaM mana eva sarvam / tathaiva jAgratyapi no vizeSa 49 statsarvametanmanaso vijRmbhaNam // 172 // jisameM koI padArtha nahIM hotA usa svapnameM mana hI apanI zaktise sampUrNa bhoktA - bhogyAdi prapaMca racatA hai, usI prakAra jAgRtimeM bhI aura koI vizeSatA nahIM hai, ataH yaha saba manakA vilAsamAtra hI hai| manasi pralIne naivAsti kiJcitsakalaprasiddheH / suSuptikAle ato manaH kalpita eva puMsaH saMsAra etasya na vastuto'sti // 173 //
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ viveka-cUDAmaNi suSupti-kAlameM manake lIna ho jAnepara kucha bhI nahIM rahatA-yaha bAta sabako vidita hI hai| ataH isa puruSa (jIva)-kA yaha saMsAra-manakI kalpanAmAtra hI hai, vastuta: nhiiN| vAyunAnIyate meghaH punastenaiva niiyte| manasA kalpyate bandho mokSastenaiva klpyte||174|| megha vAyuke dvArA AtA hai aura phira usIke dvArA calA jAtA hai, isI prakAra manase hI bandhanakI kalpanA hotI hai aura usIse moksskii| dehAdisarvaviSaye parikalpya rAgaM badhnAti tena puruSaM pshuvdgunnen| vairasyamatra viSavatsu vidhAya pazcA denaM vimocayati tanmana eva bndhaat|| 175 // yaha mana hI deha Adi saba viSayoMmeM rAgakI kalpanA karake usake dvArA rassIse pazukI bhA~ti puruSako bA~dhatA hai aura phira ina viSavat viSayoMmeM virasatA utpanna karake isako bandhanase mukta kara detA hai| tasmAnmanaH kAraNamasya janto bandhasya mokSasya ca vA vidhaane| bandhasya heturmalinaM rajoguNai rmokSasya zuddhaM virjstmskm||176 // isaliye isa jIvake bandhana aura mokSake vidhAnameM mana hI kAraNa hai, rajoguNase malina huA yaha bandhanakA hetu hotA hai tathA raja-tamase rahita zuddha sAttvika honepara mokSakA kAraNa hotA hai| vivekavairAgyaguNAtirekA cchuddhatvamAsAdya mano vimuktyai| bhavatyato buddhimato mumukSo stAbhyAM dRDhAbhyAM bhvitvymgre||177||
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ manomaya koza viveka-vairAgyAdi guNoMke utkarSase zuddhatAko prApta huA mana muktikA hetu hotA hai, ata: pahale buddhimAn mumukSuke ve (jJAna-vairAgya) donoM hI dRr3ha hone caahiye| mano nAma mahAvyAghro vissyaarnnybhuumissu| caratyatra na gacchantu sAdhavo ye mumukssvH|| 178 // mana nAmakA bhayaMkara vyAghra viSayarUpa vanameM ghUmatA phiratA hai| jo sAdhu mumukSu haiM, ve vahA~ na jaayeN| manaH prasUte viSayAnazeSAn sthUlAtmanA sUkSmatayA ca bhoktuH| zarIravarNAzramajAtibhedAn guNakriyAhetuphalAni nitym||179|| mana hI sampUrNa sthUla-sUkSma viSayoMko, zarIra, varNa, Azrama, jAti Adi bhedoMko tathA guNa, kriyA, hetu aura phalAdiko bhoktAke liye nitya utpanna karatA rahatA hai| asaGgacidrUpamamuM vimohya dehendriyaprANaguNairnibadhya ahaMmameti bhramayatyajastraM manaH svakRtyeSu phalopabhuktiSu / / 180 // isa asaMga cidrUpa AtmAko mohita karake tathA ise deha, indriya, prANAdi guNoMse bA~dhakara, yaha mana hI isako 'maiM-merA' bhAvase apane karma aura unake phalopabhogameM nirantara bhaTakAtA hai| adhyAsadoSAtpuruSasya saMsRti radhyAsabandhastvamunaiva klpitH| rajastamodoSavato'vivekino janmAdiduHkhasya nidaanmett||181|| adhyAsa-doSase hI puruSako janma-maraNarUpa saMsAra hotA hai aura yaha
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ viveka-cUDAmaNi adhyAsakA bandhana isIkA kalpita kiyA huA hai tathA raja-tama Adi doSayukta avivekI puruSake liye yaha (adhyAsa) hI janmAdi duHkhakA mUla kAraNa hai| ataH prAhurmano'vidyAM paNDitAstattvadarzinaH / yenaiva bhrAmyate vizvaM vaayunevaabhrmnnddlm|| 182 // ataH tattvadarzI vidvAn manako hI avidyA kahate haiM; jisake dvArA vAyuse megha-maNDalakI bhA~ti yaha sampUrNa vizva bhramAyA jA rahA hai| tanmanaHzodhanaM kAryaM prayatnena mumukssunnaa| vizuddhe sati caitasminmuktiH karaphalAyate // 183 // usa manakA mumukSuko prayatnapUrvaka zodhana karanA cAhiye, usake zuddha ho jAnepara mukti karAmalakavat ho jAtI hai| mokSakasaktyA viSayeSu rAgaM nirmUlya saMnyasya ca srvkrm| sacchraddhyA yaH zravaNAdiniSTho rajaHsvabhAvaM sa dhunoti buddheH||184|| mokSakI Asaktise jo viSayoMmeM rAgakA nirmUlana karake tathA sarvakarmoMko tyAgakara, zuddha zraddhAse yukta huA zravaNAdimeM tatpara rahatA hai, vaha buddhike rajomaya (caMcala) svabhAvako naSTa kara detA hai| manomayo nApi bhavetparAtmA hyAdyantavattvAtpariNAmibhAvAt / duHkhAtmakatvAdviSayatvaheto ISTA hi dRzyAtmatayA na dRssttH||185|| manomaya koza bhI AdyantavAn, pariNAmI, duHkhAtmaka aura viSayarUpa honeke kAraNa parAtmA nahIM ho sakatA, kyoMki draSTA kabhI dRzyarUpa nahIM dekhA gyaa|
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ vijJAnamaya koza buddhirbuddhIndriyaiH sArdhaM savRttiH krtRlkssnnH| vijJAnamayakoza: syAtpuMsaH sNsaarkaarnnm|| 186 // jJAnendriyoMke sAtha vRttiyukta buddhi hI kartApanake svabhAvavAlA vijJAnamaya koza hai, jo puruSake [ janma-maraNarUpa ] saMsArakA kAraNa hai| anuvrajaccitprativimbazakti vijJAnasaMjJaH prkRtirvikaarH| jJAnakriyAvAnahamityajatraM dehendriyAdiSvabhimanyate bhRshm||187|| citta aura indriyAdikA anugamana karanevAlI cetanakI prativimbazakti hI 'vijJAna' nAmaka prakRtikA vikAra hai| vaha 'maiM jJAna aura kriyAvAn hU~' aisA deha-indriya AdimeM nirantara abhimAna kiyA karatA hai| anAdikAlo'yamahaMsvabhAvo jIvaH smstvyvhaarvoddhaa| karoti karmANyapi pUrvavAsanaH puNyAnyapuNyAni ca ttphlaani||188|| bhuGkte vicitrAsvapi yoniSu vraja nAyAti niryAtyadha uurdhvmessH| asyaiva vijJAnamayasya jAgrat svapnAdyavasthA sukhaduHkhabhogaH / / 189 // dehAdiniSThAzramadharmakarma guNAbhimAnaM satataM mmeti| vijJAnakozo'yamatiprakAza: prakRSTasAnnidhyavazAtparAtmanaH / ato bhavatyeSa upAdhirasya yadAtmadhIH saMsarati bhrmenn||190||
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ viveka-cUDAmaNi yaha ahaMsvabhAvavAlA vijJAnamaya koza hI anAdikAlIna jIva aura saMsArake samasta vyavahAroMkA nirvAha karanevAlA hai| yaha apanI pUrvavAsanAse puNya-pApamaya anekoM karma karatA aura unake phala bhogatA hai tathA vicitra yoniyoMmeM bhramaNa karatA huA kabhI nIce AtA aura kabhI Upara jAtA hai| jAgrat , svapna Adi avasthAe~, sukha-duHkha Adi bhoga, dehAdise sambandhita AzramAdike dharma-karma, guNoMkA abhimAna aura mamatA Adi sarvadA isa vijJAnamaya kozameM hI rahate haiN| yaha AtmAkI ati nikaTatAke kAraNa atyanta prakAzamaya hai; ata: yaha isakI upAdhi hai, jisameM bhramase Atmabuddhi karake yaha janma-maraNarUpa saMsAracakrameM par3atA hai| AtmAkI upAdhise asaMgatA yo'yaM vijJAnamayaH prANeSu hRdi sphurtsvyNjyotiH| kUTasthaH sannAtmA kartA bhoktA bhvtyupaadhisthH||191|| yaha jo svayaMprakAza vijJAnasvarUpa hRdayake bhItara prANAdimeM sphurita ho rahA hai, vaha kUTastha (nirvikAra) AtmA honepara bhI upAdhivaza kartA bhoktA ho jAtA hai| svayaM paricchedamupetya buddhe stAdAtmyadoSeNa paraM mRSAtmanaH / sarvAtmakaH sannapi vIkSate svayaM svataH pRthaktvena mRdo ghaTAniva // 192 // vaha parAtmA mithyA buddhise paricchinna hokara usase ekIbhUta ho jAneke doSase svayaM sarvAtmaka hote hue bhI miTTIse ghar3eke samAna apaneko apanehIse pRthak dekhatA hai| upAdhisambandhavazAtparAtmA jhupAdhidharmAnanu bhAti tdgunnH| ayovikArAnavikArivalivat sadaikarUpo'pi paraH svbhaavaat||193||
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmajJAna hI muktikA upAya hai vaha parAtmA svarUpase to sadA ekarUpa hI hai tathApi upAdhike sambandhase usake guNoMse yukta-sA hokara usIke dharmoke sAtha prakAzita hone lagatA hai, jisa prakAra loheke vikAroMmeM vyApta huA avikArI agni unhIMke samAna prakAzita hotA hai| mukti kaise hogI ? ziSya uvAca bhrameNApyanyathA vAstu jIvabhAvaH parAtmanaH / 55 tadupAdheranAditvAnnAnAdernAza iSyate // 194 // ziSya - he gurudeva ! bhramase ho athavA kisI anya kAraNase, parAtmAko hI jIva - bhAvakI prApti huI hai; aura usakI upAdhi anAdi hai tathA anAdi vastukA nAza ho nahIM sakatA / ato'sya jIvabhAvo'pi nityo bhavati saMsRtiH / na nivarteta tanmokSaH kathaM me zrIguro vada // 195 // isaliye isa AtmAkA jIvabhAva bhI nitya hai aura aisA honese isakA janma-maraNarUpa saMsAra-cakra kabhI nivRtta nahIM ho sakatA; to phira, he zrIgurudeva ! isakA mokSa kaise hogA, so kahiye ? AtmajJAna hI muktikA upAya hai zrIgururuvAca samyakpRSTaM tvayA vidvansAvadhAnena tacchRNu / prAmANikI na bhavati bhrAntyA mohitakalpanA // 196 // guru - he vatsa ! tU bar3A buddhimAn hai, tUne bahuta ThIka bAta pUchI hai| acchA, aba sAvadhAna hokara sun| dekha, mugdha puruSoMkI bhramavaza kI huI kalpanA mAnanIya nahIM huA krtii| bhrAntiM vinA tvasaGgasya niSkriyasya nirAkRteH / na ghaTetArthasambandho nabhaso nIlatAdivat // 197 //
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ viveka-cUDAmaNi jo asaMga, niSkriya aura nirAkAra hai, usa AtmAkA padArthoMse, nIlatA Adise AkAzake samAna bhramake atirikta aura kisI prakAra sambandha nahIM ho sktaa| svasya draSTurnirguNasyAkriyasya pratyagbodhAnandarUpasya buddheH| bhrAntyA prApto jIvabhAvo na satyo mohApAye naastyvstusvbhaavaat||198|| sAkSI, nirguNa, akriya aura pratyagjJAnAnandasvarUpa usa AtmAmeM buddhike bhramase hI jIva-bhAvakI prApti huI hai, vaha vAstavika nahIM hai; kyoMki vaha avasturUpa honese, moha dUra ho jAnepara svabhAvase hI nahIM rhtaa| yAvad bhrAntistAvadevAsya sattA mithyAjJAnojjRmbhitasya prmaadaat| rajjvAM so bhrAntikAlIna eva bhrAnte ze naiva sarpo'pi tdvt||199|| jaise bhramakI sthitiparyanta hI rajjumeM sarpakI pratIti hotI hai, bhramake nAza honepara phira sarpa pratIta nahIM hotA, vaise hI jabataka bhrama hai, tabhItaka pramAdavaza mithyA jJAnase prakaTa hue isa (jIva-bhAva)-kI sattA hai| anAditvamavidyAyAH kAryasyApi tthessyte| utpannAyAM tu vidyAyAmAvidyakamanAdyapi // 200 // prabodhe svapnavatsarvaM sahamUlaM vinshyti| lokameM avidyA aura usake kArya jIva-bhAvakA anAditva mAnA jAtA hai| kintu jaga par3anepara jaise sampUrNa svapna-prapaMca apane mUlasahita naSTa ho jAtA hai usI prakAra jJAnodaya honepara avidyA-janita jIva-bhAvakA nAza ho jAtA hai| anAdyapIdaM no nityaM prAgabhAva iva sphuttm||201|| anAderapi vidhvaMsaH prAgabhAvasya viikssitH|
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmajJAna hI muktikA upAya hai 8 yaha jIva-bhAva anAdi honepara bhI prAgabhAvake samAna nitya nahIM hai, kyoMki anAdi prAgabhAvakA bhI dhvaMsa honA dekhA hI gayA hai| yadbuddhyupAdhisambandhAtparikalpitamAtmani // 202 // jIvatvaM na tato'nyattu svarUpeNa vilkssnnm| sambandhaH svAtmano buddhyA mithyaajnyaanpurHsrH||203|| vinivRttirbhavettasya samyagjJAnena naanythaa| brahmAtmaikatvavijJAnaM samyagjJAnaM zrutermatam // 204 // ata: jisa jIvatvako buddhirUpa upAdhike sambandhase hI AtmAmeM kalpanA huI hai, vaha svarUpase usa (AtmA)-se pRthak nahIM ho sktaa| buddhike sAtha yaha AtmAkA sambandha mithyA jJAnake hI kAraNa hai| isakI nivRtti ThIka-ThIka jJAna ho jAnese hI ho sakatI hai aura kisI prakAra nahIM; tathA brahma aura AtmAkI ekatAkA jJAna hI vAstavika jJAna haiaisA zrutikA siddhAnta hai [ ataH brahmAtmaikya-jJAna ho jAnese jIvabhAvakI nivRtti ho jAtI hai | tadAtmAnAtmanoH samyagvivekenaiva sidhyti| tato vivekaH kartavyaH pratyagAtmAsadAtmanoH // 205 // usa brahmAtmaikya-jJAnakI siddhi AtmA aura anAtmAkA bhalI prakAra viveka (pArthakya-jJAna) ho jAnese hI hotI hai| isaliye pratyagAtmA aura mithyAtmAkA bhalI prakAra vivecana karanA caahiye| jalaM paGkavadatyantaM paGkApAye jalaM sphuttm| yathA bhAti tathAtmApi doSAbhAve sphuTaprabhaH / / 206 // atyanta ga~dalA jala bhI jisa prakAra kIcar3ake baiTha jAnepara svaccha jalamAtra raha jAtA hai usI prakAra doSase rahita ho jAnepara AtmA bhI spaSTatayA prakAzita hone lagatA hai|
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ viveka-cUDAmaNi asannivRttau tu sadAtmanA sphuTaM pratItiretasya bhvetprtiicH| tato nirAsaH karaNIya evA sadAtmanaH saadhvhmaadivstunH||207|| satya AtmAke vicArase asatkI nivRtti honepara isa pratyak (Antarika) AtmAkI spaSTa pratIti hone lagatI hai| ata: ahaMkAra Adi asadAtmAoMkA bhalI prakAra bAdha karanA hI caahiye| ato nAyaM parAtmA syaadvijnyaanmyshbdbhaak| vikAritvAjjaDatvAcca paricchinnatvahetutaH / dRzyatvAdvyabhicAritvAnnAnityo nitya issyte|| 208 / / ataeva vijJAnamaya zabdase kahA jAnevAlA yaha vijJAnamaya koza bhI vikArI, jaDa, paricchinna tathA dRzya aura vyabhicArI honeke kAraNa parAtmA nahIM ho sakatA; [ kyoMki yaha anitya hai ] aura anitya vastu kabhI nitya nahIM ho sktii| Anandamaya koza AnandaprativimbacumbitatanurvRttistamojRmbhitA syAdAnandamayaH priyAdiguNaka: svessttaarthlaabhodyH| puNyasyAnubhave vibhAti kRtinAmAnandarUpaH svayaM bhUtvA nandati yatra sAdhu tanubhRnmAtraH prayatnaM vinaa||209|| AnandasvarUpa AtmAke prativimbase cumbita tathA tamoguNase prakaTa huI vRtti Anandamaya koza hai| vaha priya Adi (priya, moda aura pramoda-ina tIna) guNoMse yukta hai aura apane abhISTa padArthake prApta honepara prakaTa hotI hai| puNya-karmake paripAka honepara usake phalarUpa sukhakA anubhava karate samaya bhAgyavAn puruSoMko usa Anandamaya kozakA svayaM hI bhAna hotA hai, jisase sampUrNa dehadhArI jIva binA prayatnake hI ati Anandita hote haiN|
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ Anandamaya koza Anandamayakozasya suSuptau sphuurtirutkttaa| svapnajAgarayorISadiSTasaMdarzanAdinA // 210 // Anandamaya kozakI utkaTa (tIvra) pratIti to suSuptimeM hI hotI hai, tathApi jAgarti aura svapnameM bhI iSTavastuke darzana Adise usakA yatkiMcit bhAna hotA hai| naivAyamAnandamayaH parAtmA sopAdhikatvAtprakRtervikArAt / kAryatvahetoH sukRtakriyAyA vikArasaGghAtasamAhitatvAt // 211 // yaha parAtmA Anandamaya nahIM hai, kyoMki Ananda upAdhiyukta evaM prakRtikA vikAra hai, zubha karmoMkA kArya hai aura prakRtike vikAroMke samUha (sthUla-zarIra)-ke Azrita hai| paMcAnAmapi kozAnAM niSedhe yuktitaH shruteH| tanniSedhAvadhiH sAkSI bodhruupo'vshissyte||212|| zrutike anukUla yuktiyoMse pA~coM kozoMkA niSedha kara denepara unake niSedhakI avadhirUpa (zuddha) bodhasvarUpa sAkSI AtmA baca rahatA hai| yo'yamAtmA svayaMjyotiH pnyckoshvilkssnnH| avasthAtrayasAkSI sannirvikAro nirNjnH| satsvarUpaH sa vijJeyaH svAtmatvena vipazcitA // 213 // isa prakAra jo AtmA svayaMprakAza, annamayAdi pA~coM kozoMse pRthak tathA jAgrat , svapa aura suSupti-tInoM avasthAoMkA sAkSI hokara satrUpa nirvikAra, nirmala aura zuddhasatsvarUpa hai, use hI vidvAn puruSako apanA vAstavika AtmA samajhanA caahiye|
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmasvarUpaviSayaka prazna ziSya uvAca mithyAtvena niSiddheSu kozeSveteSu pnycsu| sarvAbhAvaM vinA kiJcinna pazyAmyatra he guro| vijJeyaM kimu vastvasti svAtmanAtra vipshcitaa|| 214 // ziSya he guro! ina pA~coM kozoMko mithyArUpase niSiddha ho jAnepara to mujhe sarvAbhAva (zUnya)-ke atirikta aura kucha bhI pratIta nahIM hotA, phira [Apake kathanAnusAra] buddhimAn puruSa kisa vastuko apanA AtmA mAne? AtmasvarUpa-nirUpaNa zrIgururuvAca satyamuktaM tvayA vidvannipuNo'si vicaarnne| ahamAdivikArAste tadabhAvo'yamapyanu // 215 // guru-he vidvan! tU bahuta ThIka kahatA hai, vicAra karanemeM tU bahuta kuzala hai| are, jaise ahaMkAra Adi tere vikAra haiM vaise hI unakA abhAva bhI hai| sarve yenAnubhUbante yaH svayaM naanubhuuyte| tamAtmAnaM veditAraM viddhi buddhyA susuukssmyaa|| 216 // ye saba jisake dvArA anubhava kiye jAte haiM aura jo svayaM anubhava nahIM kiyA jA sakatA, apanI sUkSma buddhike dvArA usa sabake sAkSIko hI tU apanA AtyA jaan| tatsAkSikaM bhvettttdydyyenaanubhuuyte| kasyApyananubhUtArthe sAkSitvaM nopayujyate // 217 // jisa-jisake dvArA jo-jo anubhava kiyA jAtA hai vaha saba usIke sAkSitvameM kahA jAtA hai; binA anubhava kiye padArthameM kisIkA bhI sAkSI honA nahIM mAnA jaataa|
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmasvarUpa-nirUpaNa asau svasAkSiko bhAvo yataH svenaanubhuuyte| ataH paraM svayaM sAkSAtpratyagAtmA na cetrH||218|| apanA to yaha AtmA svayaM hI sAkSI hai, kyoMki yaha svayaM apaneApase hI anubhava kiyA jAtA hai| isaliye isase pare koI aura apanA sAkSAt antarAtmA nahIM hai| jAgratsvapnasuSuptiSu sphuTataraM yo'sau samujjRmbhate pratyagrUpatayA sdaahmhmityntHsphurnnaikdhaa| nAnA kAravikArabhAgina imAnpazyannahaMdhImukhAn nityAnandacidAtmanA sphurati taM viddhi svametaM hRdi|| 219 // jAgrat , svapna aura suSupti-ina tInoM avasthAoM meM jo anta:karaNake bhItara sadA aham-aham (maiM-maiM) rUpase aneka prakAra sphurita hotA huA pratyagrUpase spaSTatayA prakAzita hotA hai aura ahaMkArase lekara prakRtike ina nAnA vikAroMko sAkSIrUpase dekhatA huA nitya cidAnandarUpase sphurita hotA hai, usIko tU apane anta:karaNameM virAjamAna apanA-Apa smjh| ghaTodake vimbitamarkavimba mAlokya mUDho ravimeva mnyte| tathA cidAbhAsamupAdhisaMsthaM bhrAntyAhamityeva jaDo'bhimanyate // 220 // jisa prakAra mUDha puruSa ghar3eke jalameM prativimbita sUryavimbako dekhakara use sUrya hI samajhatA hai, usI prakAra upAdhimeM sthita cidAbhAsako ajJAnI puruSa bhramase apanA-Apa hI mAna baiThatA hai| ghaTaM jalaM tadgatamarkavimbaM vihAya sarvaM viniriikssyte'rkH| taTastha etatritayAvabhAsakaH svayaMprakAzo viduSA yathA tthaa||221||
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 dehaM dhiyaM citprativimbametaM visRjya buddhau nihitaM guhAyAm / draSTAramAtmAnamakhaNDabodhaM viveka-cUDAmaNi sarvaprakAzaM sadasadvilakSaNam // 222 // nityaM vibhuM sarvagataM susUkSmamantarbahiH zUnyamananyamAtmanaH samyanijarUpametat vijJAya pumAnvipApmA virajo vimRtyuH // 223 // vidvAn puruSa ghar3A, jala aura usameM sthita sUryakA prativimba - ina sabako chor3akara jaise ina tInoMke prakAzaka inase pRthak aura svayaMprakAzarUpa sUryako dekhatA hai, usI prakAra deha, buddhi aura cidAbhAsa- ina tInoMko chor3akara buddhiguhAmeM sthita sAkSIrUpa isa AtmAko akhaNDabodhasvarUpa, sabake prakAzaka aura sat-asat donoMse bhinna, nitya, vibhu, sarvagata, sUkSma, bhItara-bAharake bhedase rahita aura apane Apase sarvathA abhinna isa - (AtmA) ko bhalIbhA~ti apanA nijarUpa jAnakara puruSa pAparahita, nirmala aura amara ho jAtA hai| vizoka Anandaghano vipazcit svayaM kutazcinna bibheti kazcit / nAnyo'sti panthA bhavabandhamukte vinA svatattvAvagamaM mumukSoH // 224 // vaha ati buddhimAn puruSa zokarahita aura AnandaghanarUpa ho jAnese kabhI kisIse bhayabhIta nahIM hotaa| mumukSu puruSake liye Atmatattvake jJAnako chor3akara saMsArabandhanase chUTanekA aura koI mArga nahIM hai| brahmAbhinnatvavijJAnaM bhavamokSasya kAraNam / yenAdvitIyamAnandaM brahma sampadyate budhaiH // 225 // brahma aura AtmA abhedakA jJAna hI bhavabandhanase mukta honekA kAraNa
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ brahma aura jagatkI ekatA hai, jisake dvArA buddhimAn puruSa advitIya AnandasvarUpa brahmapadako prApta kara letA hai| brahmabhUtastu saMsRtyai vidvAnnAvartate punH| vijJAtavyamataH smygbrhmaabhinntvmaatmnH||226 // brahmabhUta ho jAnepara vidvAn phira janma-maraNarUpa saMsAracakrameM nahIM par3atA; isaliye AtmAkA brahmase abhinnatva bhalI prakAra jAna lenA caahiye| satyaM jJAnamanantaM brahma vizuddha paraM svtHsiddhm| nityAnandaikarasaM pratyagabhinnaM nirantaraM jayati // 227 // brahma satya jJAnasvarUpa aura ananta hai; vaha zuddha, para, svataHsiddha, nitya, ekamAtra AnandarasasvarUpa, pratyak (antaratama) aura abhinna hai, tathA nirantara unnatizAlI hai| brahma aura jagatkI ekatA sadidaM paramAdvaitaM svasmAdanyasya vstuno'bhaavaat| na hyanyadasti kiJcitsamyakparamArthatattvabodhe hi||228|| yaha paramAdvaita hI eka satya padArtha hai, kyoMki isa svAtmAse atirikta aura koI vastu hai hI nhiiN| isa paramArtha-tattvakA pUrNa bodha ho jAnepara aura kucha bhI nahIM rhtaa| yadidaM sakalaM vizvaM nAnArUpaM prtiitmjnyaanaat| tatsarvaM brahmaiva prtystaashessbhaavnaadossm|| 229 // yaha sampUrNa vizva, jo ajJAnase nAnA prakArakA pratIta ho rahA hai, samasta bhAvanAoMke doSase rahita [ arthAt nirvikalpa ] brahma hI hai| mRtkAryabhUto'pi mRdo na bhinnaH kumbho'sti sarvatra tu mRtsvruupaat| na kumbharUpaM pRthagasti kumbhaH kuto mRSA klpitnaammaatrH||230||
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ viveka-cUDAmaNi miTTIkA kArya honepara bhI ghar3A usase pRthak nahIM hotA, kyoMki saba orase mRttikArUpa honeke kAraNa ghar3ekA rUpa mRttikAse pRthak nahIM hai, ataH miTTImeM mithyA hI kalpita nAmamAtra ghar3ekI sattA hI kahA~ hai ? kenApi mRdbhinnatayA svarUpaM ghaTasya saMdarzayituM na zakyate / 64 ato ghaTaH kalpita eva mohAn mRdeva satyaM paramArthabhUtam // 231 // miTTIse alaga ghar3ekA rUpa koI bhI nahIM dikhA sktaa| isaliye ghar3A to mohase hI kalpita hai; vAstavameM satya to tattvasvarUpA mRttikA hI hai| sadbrahmakAryaM sakalaM sadaiva tato'nyadasti / tanmAtrametanna. astIti yo vakti na tasya moho vinirgato nidritavatprajalpaH // 232 // sat brahmakA kArya yaha sakala prapaMca satsvarUpa hI hai, kyoMki yaha sampUrNa vahI to hai, usase bhinna kucha bhI nahIM hai| jo kahatA hai ki [ usase pRthak bhI kucha ] hai, usakA moha dUra nahIM huA; usakA yaha kathana soye hue puruSake pralApake samAna hai| brahmaivedaM vizvamityeva vANI zrautI brUte'tharvaniSThA variSThA / tasmAdetad brahmamAtraM hi vizvaM nAdhiSThAnAdbhinnatAropitasya // 233 // 'yaha sampUrNa vizva brahma hI hai'- aisA ati zreSTha atharva zruti kahatI hai / isaliye yaha vizva brahmamAtra hI hai, kyoMki adhiSThAnase Aropita vastukI pRthak sattA huA hI nahIM krtii|
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ brahma aura jagatkI ekatA satyaM yadi syAjjagadetadAtmano 'nantatvahAnirnigamApramANatA / asatyavAditvamapIzituH syA naitattrayaM sAdhu hitaM mhaatmnaam||234|| yadi yaha jagat satya ho to AtmAkI anantatAmeM doSa AtA hai aura zruti aprAmANika ho jAtI hai tathA Izvara (bhagavAn zrIkRSNacandra) bhI mithyAvAdI Thaharate haiN| ye tInoM hI bAteM satpuruSoMke liye zubha aura hitakara nahIM haiN| Izvaro vastutattvajJo na cAhaM tessvvsthitH| na ca matsthAni bhUtAnItyevameva vyciiklpt|| 235 // paramArtha-tattvake jAnanevAle bhagavAn kRSNacandrane yaha nizcita kiyA hai ki 'na to maiM hI bhUtoMmeM sthita hU~ aura na ve hI mujhameM sthita haiN|' yadi satyaM bhavedvizvaM sussuptaavuplbhytaam| yannopalabhyate kiJcidato'satsvapnavanmRSA // 236 // yadi vizva satya hotA to suSuptimeM bhI usakI pratIti honI cAhiye thI; kintu usa samaya isakI kucha bhI pratIti nahIM hotI; isaliye yaha svapnake samAna asat aura mithyA hai| ataH pRthaGnAsti jagatyarAtmanaH pRthakpratItistu mRSA gunnaadivt| AropitasyAsti kimarthavattA dhiSThAnamAbhAti tathA bhrameNa // 237 // isaliye paramAtmAse pRthak jagat hai hI nahIM, usakI pRthak pratIti to guNIse guNa AdikI pRthak pratItike samAna mithyA hI hai; Aropita vastukI vAstavikatA hI kyA? vaha to adhiSThAna hI bhramase usa prakAra bhAsa rahA hai| 133 viveka-cUDAmaNi-3A
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ viveka-cUDAmaNi bhrAntasya yadyabhramataH pratItaM brahmaiva tattadrajataM hi zuktiH / idaMtayA brahma sadaiva rUpyate tvAropitaM brahmaNi naammaatrm||238|| ajJAnIko ajJAnavaza jo kucha pratIta ho rahA hai, vaha saba brahma hI hai; jisa prakAra bhramase pratIta huI cA~dI vastuta: sIpI hI hai| [ idaM jagat (yaha jagat hai)-isameM ] idam (yaha) rUpase sadA brahma hI kahA jAtA hai, brahmameM Aropita [ jagat ] to nAmamAtra hI hai| brahma-nirUpaNa ataH paraM brahma sadadvitIyaM vizuddhavijJAnaghanaM nirnyjnm| prazAntamAdyantavihInamakriyaM nirantarAnandarasasvarUpam // 239 // isaliye parabrahma sat, advitIya, zuddha vijJAnaghana, nirmala, zAnta, Adi-antarahita, akriya aura sadaiva AnandarasasvarUpa hai| nirastamAyAkRtasarvabhedaM nityaM sukhaM nissklmprmeym| arUpamavyaktamanAkhyamavyayaM jyotiHsvayaM kiJcididaM cakAsti // 240 // vaha samasta mAyika bhedoMse rahita hai; nitya, sukha-svarUpa, kalArahita aura pramANAdikA aviSaya hai tathA vaha koI arUpa, avyakta, anAma aura akSaya teja hai jo svayaM hI prakAzita ho rahA hai| jJAtRjJeyajJAnazUnyamanantaM nirviklpkm| kevalAkhaNDacinmAnaM paraM tattvaM vidurbudhAH / / 241 // budhajana usa parama tattvako jJAtA, jJAna aura jJeya isa tripuTIse rahita, ananta, nirvikalpa, kevala aura akhaNDa-caitanyamAtra jAnate haiN| 133 viveka-cUDAmaNi-3B
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvAkya- vicAra aheyamanupAdeyaM aprameyamanAdyantaM manovAcAmagocaram / brahma pUrNaM mahanmahaH // 242 // vaha brahma tyAga athavA grahaNake ayogya, mana-vANIkA aviSaya, aprameya, Adi - antarahita, paripUrNa tathA mahAn tejomaya hai| mahAvAkya- vicAra padAbhyAmabhidhIyamAnayobrahmAtmano: zodhitayoryadIttham / tattvaM zrutyA tayostattvamasIti samya 67 gekatvameva pratipAdyate muhuH // 243 // 'tattvamasi' (chAndo0 6 / 8) Adi vAkyoMke tat aura tvam padoMse zodhana karake kahe hue brahma aura AtmAkA zrutike dvArA bArambAra pUrNa ekatva pratipAdana kiyA gayA hai| aikyaM tayorlakSitayorna vAcyayonigadyate'nyonyaviruddhadharmiNoH / rAjabhRtyayoH kUpAmburAzyoH paramANumervoH // 244 // khadyotabhAnvoriva aura kUpa una sUrya aura khadyota (juganU), rAjA aura sevaka, samudra tathA sumeru aura paramANuke samAna paraspara viruddha dharmavAloMkA ekatva lakSyArthameM hI kahA gayA hai, vAcyArthameM nahIM / tayorvirodho'yamupAdhikalpito na vAstavaH kazcidupAdhireSaH / mAyA mahadAdikAraNaM Izasya jIvasya kAryaM zRNu paMcakozam // 245 // una donoMkA yaha virodha upAdhike kAraNa hai aura yaha upAdhi kucha vAstavika nahIM hai / IzvarakI upAdhi mahattattvAdikI kAraNarUpA mAyA hai tathA jIvakI upAdhi kAryarUpa paMcakoza haiN| 133 viveka-cUDAmaNi - 3C
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 etAvupAdhI parajIvayostayoH samyaGgirAse na paro na jIvaH / rAjyaM narendrasya bhaTasya kheTaka stayorapohe na bhaTo na rAjA // 246 // ye paramAtmA aura jIvakI upAdhiyA~ haiM; inakA bhalI prakAra bAdha ho jAnepara na paramAtmA hI rahatA hai aura na jIvAtmA hii| jisa prakAra rAjya rAjAkI upAdhi hai tathA DhAla sainikakI; ina donoM upAdhiyoMke na rahanepara na koI rAjA hai aura na yoddhA / athAta Adeza iti zrutiH svayaM niSedhati brahmaNi kalpitaM dvayam / zrutipramANAnugRhItayuktyA tayornirAsaH karaNIya eva / / 247 / / brahmameM kalpita dvaitako 'athAta Adezo neti neti' (bRha0 2 / 3 / 6) ityAdi zruti svayaM niSedha karatI hai; isaliye zruti - pramANAnukUla yuktise uparyukta upAdhiyoMkA bAdha karanA hI cAhiye / nedaM nedaM kalpitatvAnna kalpitatvAnna satyaM rajjau itthaM dRzyaM sAdhuyuktyA vyapohya viveka cUDAmaNi - dRSTavyAlavatsvapnavacca / jJeyaH pazcAdekabhAvastayoryaH // 248 // yaha dRzya kalpita honeke kAraNa rajjumeM pratIta honevAle sarpa aura svapna meM bhAsanevAle vividha padArthoMkI bhA~ti satya nahIM hai; aisI hI prabala yuktiyoMse dRzyakA niSedha karanepara pIche una ( jIva aura Izvara ) kA jo eka bhAva baca rahatA hai vahI jAnaneyogya hai| tatastu tau lakSaNayA sulakSyau tayorakhaNDaikarasatvasiddhaye nAlaM 133 viveka-cUDAmaNi - 3. D jahatyA na tathAjahatyA kintUbhayArthAtmikayaiva bhAvyam // 249 //
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvAkya-vicAra jIvAtmA aura paramAtmAkI akhaNDaikarasatAkI siddhike liye mahAvAkyameM lakSaNA karanese hI unakA jJAna hotA hai| unakA ThIka-ThIka jJAna na to jahatI-lakSaNAse hotA hai aura na ajahatIse hI; isaliye isa jagaha jahatyajahatI lakSaNAkA prayoga karanA caahiye| sa devadatto'yamitIha caikatA viruddhadharmAzamapAsya kthyte| yathA tathA tattvamasIti vAkye viruddhadharmAnubhayatra hitvA // 250 // 'vaha devadatta yaha hai' isa vAkyameM [ 'vaha' zabdakA parokSatva aura 'yaha' zabdakA aparokSatva ina donoM ] viruddha dharmoMkA bAdha karake jisa prakAra devadattakI ekatA hI batalAyI jAtI hai, usI prakAra 'tattvamasi' isa vAkyameM [ 'tat' padake vAcya IzvarakI upAdhi 'mAyA' aura 'tvam' padake vAcya jIvakI upAdhi 'anta:karaNa'-ina ] donoMke viruddha dharmoMkA bAdha karake [ zuddha caitanyAMzakI ] ekatA kahI jAtI hai| saMlakSya cinmAtratayA sadAtmano rakhaNDabhAvaH paricIyate budhaiH| evaM mahAvAkyazatena kathyate brahmAtmanoraikyamakhaNDabhAvaH // 251 // isa prakAra lakSaNAdvArA jIvAtmA aura paramAtmAke cetanAMzakI ekatAkA nizcaya kara buddhimAn jana unake akhaNDabhAvakA paricaya (jJAna) prApta karate haiN| aise hI saikar3oM mahAvAkyoMse brahma aura AtmAkI akhaNDa ekatAkA spaSTa varNana kiyA gayA hai|
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ brahma-bhAvanA asthUlamityetadasannirasya siddhaM svato vyomavadapratarkyam / mRSAmAtramidaM pratItaM jahIhi yatsvAtmatayA gRhItam / ato brahmAhamityeva vizuddhabuddhyA * viddhi svamAtmAnamakhaNDabodham // 252 // 'asthUlamanaNvahrasvamadIrgham (bRha0 3 / 8 / 7) ityAdi zrutise asat sthUlatA AdikA nirAsa karanese AkAzake samAna vyApaka atarksa vastu svayaM hI siddha ho jAtI hai| isaliye AtmarUpase gRhIta ye deha Adi mithyA hI pratIta hote haiM, inameM Atmabuddhiko chor3a; aura 'maiM brahma hU~' isa zuddha buddhise akhaNDa bodhasvarUpa apane AtmAko jAna / mRtkAryaM sakalaM ghaTAdi satataM mRnmAtramevAbhitastadvatsajjanitaM sadAtmakamidaM sanmAtramevAkhilam / yasmAnnAsti sataH paraM kimapi tatsatyaM sa AtmA svayaM tasmAttattvamasi prazAntamamalaM brahmAdvayaM yatparam // 253 // jisa prakAra mRttikA kArya ghaTa Adi hara tarahase mRttikA hI haiM, usI prakAra satse utpanna huA yaha satsvarUpa sampUrNa jagat sanmAtra hI hai| kyoMki satse pare aura kucha bhI nahIM hai tathA vahI satya aura svayaM AtmA bhI hai, isaliye jo zAnta, nirmala aura advitIya parabrahma haiM vaha tumhIM ho| nidrAkalpitadezakAlaviSayajJAtrAdi sarvaM yathA mithyA tadvadipi jAgrati jagatsvAjJAnakAryatvataH / yasmAdevamidaM zarIrakaraNaprANAhamAdyapyasat tasmAttattvamasi prazAntamamalaM brahmAdvayaM yatparam * // 254 // lakSmInArAyaNapresa murAdAbAdakI pratimeM isake pazcAt yaha zloka aura hai
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ brahma-bhAvanA 71 jisa prakAra svapnameM nidrA-doSase kalpita deza, kAla, viSaya aura jJAtA Adi sabhI mithyA hote haiM, usI prakAra jAgrat-avasthAmeM bhI yaha jagat, apane ajJAnakA kArya honeke kAraNa, mithyA hI hai| isa prakAra kyoMki ye zarIra, indriyA~, prANa aura ahaMkAra Adi sabhI asatya haiM, ata: tuma vahI parabrahma ho jo zAnta, nirmala aura advitIya hai| jAtinItikulagotradUragaM nAmarUpaguNadoSavarjitam / dezakAlaviSayAtivarti yad brahma tattvamasi bhaavyaatmni||255|| jo jAti, nIti, kula aura gotrase pare hai; nAma, rUpa, guNa aura doSase rahita hai tathA deza, kAla aura vastuse bhI pRthak hai tuma vahI brahma hoaisI apane anta:karaNameM bhAvanA kro| yatparaM sakalavAgagocaraM gocaraM vimalabodhacakSuSaH / zuddhacidghanamanAdivastu yad brahma tattvamasi bhaavyaatmni|| 256 // jo prakRtise pare aura vANIkA aviSaya hai, nirmala jJAnacakSuoMse jAnA jA sakatA hai tathA zuddha cidghana anAdi vastu hai, tuma vahI brahma hoaisI apane anta:karaNameM bhAvanA kro| SabhirUrmibhirayogi yogihRd bhAvitaM na krnnairvibhaavitm| buddhyavedyamanavadyabhUti yad brahma tattvamasi bhaavyaatmni|| 257 // yatra bhrAntyA kalpitaM tadviveke tattanmAtraM naiva tsmaadvibhinnm| svapne naSTe svapnavizvaM vicitraM svasmAdbhinna kinnu dRSTaM prabodhe / jisameM koI vastu bhramase kalpita hotI hai vicAra honepara vaha tadrUpa hI pratIta hotI hai, usase pRthak nhiiN| svapnake naSTa ho jAnepara jAgradavasthAmeM kyA vicitra svapna-prapaMca apanese pRthak dikhAyI detA hai?
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 viveka-cUDAmaNi kSudhA-pipAsA Adi cha: UrmiyoMse rahita yogijana jisakA hRdayameM dhyAna karate haiM, jo indriyoMse grahaNa nahIM kiyA jA sakatA tathA buddhise agamya aura stutya aizvaryazAlI hai tuma vahI brahma ho-aisI cittameM bhAvanA kro| bhrAntikalpitajagatkalAzrayaM svAzrayaM ca sdsdvilkssnnm| niSkalaM nirupamAnamRddhimad brahma tattvamasi bhaavyaatmni||258|| jo isa bhrAnti-kalpita jagatrUpa kalAkA AdhAra hai, svayaM apane hI Azraya sthita hai, sat aura asat donoMse bhinna hai tathA jo niravayava, upamArahita aura parama aizvaryasampanna hai, vaha parabrahma hI tuma ho-aisA cittameM cintana kro| janmavRddhipariNatyapakSaya vyAdhinAzanavihInamavyayam / vizvasRSTyavanaghAtakAraNaM brahma tattvamasi bhAvayAtmani // 259 // jo janma, vRddhi (bar3hanA), pariNati (badalanA), apakSaya, vyAdhi aura nAza-zarIrake ina chahoM vikAroMse rahita aura avinAzI hai tathA vizvakI sRSTi, pAlana aura vinAzakA kAraNa hai vaha brahma hI tuma ho-aisI apane manameM bhAvanA kro| astabhedamanapAstalakSaNaM nistaraGgajalarAzinizcalam / nityamuktamavibhaktamUrti yad brahma tattvamasi bhAvayAtmani // 260 // jo bhedarahita aura apariNAmisvarUpa hai, taraMgahIna jalarAzike samAna nizcala hai tathA nityamukta aura vibhAgarahita hai vaha brahma hI tuma hoaisA manameM vicaaro|
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ brahma-bhAvanA ekameva sadanekakAraNaM kAraNAntaranirAsakAraNam kAryakAraNavilakSaNaM nityamavyayasukhaM brahma tattvamasi jo eka hokara bhI anekoMkA kAraNa tathA anya kAraNoMke niSedhakA kAraNa hai; kintu jo svayaM kArya kAraNabhAvase alaga hai vaha brahma hI tuma ho aisA manameM manana kro| nirvikalpakamanalpamakSaraM yatkSarAkSaravilakSaNaM niraJjanaM brahma tattvamasi bhAvayAtmani // 262 // jo nirvikalpa, mahAn aura avinAzI hai, kSara (zarIra) aura akSara (jIva ) - se bhinna hai tathA nitya, avyaya, AnandasvarUpa aura niSkalaMka hai vaha brahma hI tuma ho - aisI hRdayameM bhAvanA kro| yadvibhAti bhramA sadanekadhA nnAmarUpaguNavikriyAtmanA hemavatsvayavikriyaM svayaM tattvamasi bhAvayAtmani // 269 // satyacitsukhamanantamavyayaM 73 param / sadA brahma tattvamasi bhAvayAtmani // 263 // jo sarvadA sat aura suvarNake samAna svayaM nirvikAra hai tathApi bhramavaza [ usake vikAra kaTaka-kuNDalAdike samAna ] nAnA nAma, rUpa, guNa aura vikAroMke rUpameM bhAsatA hai vaha brahma hI tuma ho - aisA apane cittameM cintana kro| parAtparaM yaccakAstyanaparaM pratyagekarasamAtmalakSaNam brahma tattvamasi tattvamasi bhAvayAtmani // 264 //
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 viveka-cUDAmaNi jo anapararUpase [ arthAt jisase pare aura koI na ho isa prakAra ] prakAzamAna hai, para (avyakta prakRti)-se bhI pare hai, pratyak, ekarasa aura sabakA antarAtmA hai tathA saccidAnandasvarUpa, ananta aura avyaya hai vaha brahma hI tuma ho-aisI apane anta:karaNameM bhAvanA kro| uktamarthamimamAtmani svayaM bhAvaya prthityuktibhirdhiyaa| saMzayAdirahitaM karAmbuvat tena tattvanigamo bhaviSyati // 265 // isa pUrvokta viSayako apanI buddhise [ vedAntakI ] prasiddha yuktiyoMdvArA apane cittameM svayaM vicaaro| isase hastagata jalake samAna saMzaya-viparyayase rahita tattvabodha ho jaaygaa| svaM bodhamAnaM parizuddhatattvaM vijJAya saGke nRpavacca sainye| tadAtmanaivAtmani sarvadA sthito vilApaya brahmaNi dRshyjaatm||266|| senAke bIcameM rahanevAle rAjAke samAna bhUtoMke saMghAtarUpa zarIrake madhyameM sthita isa svayaMprakAzasvarUpa vizuddha tattvako jAnakara sadA tanmayabhAvase svasvarUpameM sthita rahate hue sampUrNa dRzyavargako usa brahmameM hI lIna kro| buddhau guhAyAM sadasadvilakSaNaM brahmAsti satyaM prmdvitiiym| tadAtmanA yo'tra vasedguhAyAM pumarna tsyaanggguhaaprveshH|| 267 // vaha sat-asatse vilakSaNa advitIya satya parabrahma buddhirUpa guhAmeM virAjamAna hai| jo isa guhAmeM usase ekarUpa hokara rahatA hai, he vatsa! usakA phira zarIrarUpI kandarAmeM praveza nahIM hotA [arthAt vaha phira janma grahaNa nahIM karatA] /
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAsanA-tyAga 75 vAsanA-tyAga jJAte vastunyapi balavatI vAsanAnAdireSA kartA bhoktApyahamiti dRDhA yAsya sNsaarhetuH| pratyagdRSTyAtmani nivasatA sApaneyA prayatnAn muktiM prAhustadiha munayo vAsanAtAnavaM yt||268|| Atma-vastukA jJAna ho jAnepara bhI, jo 'maiM kartA aura bhoktA hU~' isa rUpase dRr3ha hokara [ janma-maraNarUpa ] saMsArakA kAraNa hotI hai, usa prabala anAdi-vAsanAko pratyak (Antarika) dRSTise AtmasvarUpameM sthita hokara prayatnapUrvaka dUra karanA cAhiye; kyoMki isa saMsArameM vAsanAkI kSINatAko hI muniyoMne mukti kahA hai| ahaMmameti yo bhAvo dehaakssaadaavnaatmni| adhyAso'yaM nirastavyo viduSA svaatmnisstthyaa||269|| deha-indriya Adi anAtma-vastuoMmeM jIvakA jo ahaM athavA mamabhAva hai yahI adhyAsa hai| vidvAnko AtmaniSThAdvArA ise dUra kara denA caahiye| jJAtvA svaM pratyagAtmAnaM buddhitvRttisaakssinnm| so'hamityeva sadvRttyAnAtmanyAtmamatiM jhi||270|| pratyagAtmarUpa apane-Apako buddhi aura usakI vRttiyoMkA sAkSI jAnakara 'maiM vahI hU~' aisI samIcIna vRttise anAtma-vastuoMmeM phailI huI AtmabuddhikA tyAga kro| lokAnuvartanaM tyaktvA tyaktvA dehaanuvrtnm| zAstrAnuvartanaM tyaktvA svAdhyAsApanayaM kuru||271 / / lokavAsanA, dehavAsanA aura zAstravAsanA-ina tInoMko chor3akara AtmAmeM hue saMsArake adhyAsakA tyAga kro| lokavAsanayA jantoH zAstravAsanayApi c| dehavAsanayA jJAnaM yathAvannaiva jaayte||272||
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ viveka-cUDAmaNi lokavAsanA, zAstravAsanA aura dehavAsanA-ina tInoMke kAraNa hI jIvako ThIka-ThIka jJAna nahIM hotaa| 76 saMsArakArAgRhamokSamicchorayomayaM tajjJA: pAdanibaddhazRGkhalam / paTuvAsanAtrayaM yo'smAdvimuktaH samupaiti muktim // 273 // vadanti saMsArarUpa kArAgArase mukta honekI icchAvAle puruSake liye, brahmajJa puruSa isa prabala vAsanAtrayako pairoMmeM par3I huI lohekI ber3I batalAte haiN| jo isase chuTakArA pA jAtA haiM vahI mokSa prApta kara letA hai| jalAdisamparkavazAtprabhUta saGgharSaNenaiva durgandhadhUtAgarudivyavAsanA vibhAti samya gvidhUyamAne sati bAhyagandhe // 274 // antaHzritAnantadurantavAsanA 1 dhUlIviliptA paramAtmavAsanA / vizuddhA prajJAtisaGgharSaNato pratIyate candanagandhavatsphuTA / / 275 / / jisa prakAra jala Adike saMsargavaza [ kisI anya ] atyanta durgandhayukta vastukA lepa car3ha jAnese dabI huI agarukI divya sugandha saMgharSaNa (ghisane) ke dvArA hI bAhya durgandhake dUra honepara phira acchI taraha pratIta hotI hai; usI prakAra antaHkaraNameM sthita ananta durvAsanArUpI dhUlise DhakI huI paramAtmavAsanA buddhike atyanta saMgharSase zuddha hokara candanakI gandhake samAna hI spaSTa pratIta hone lagatI hai| anAtmavAsanAjAlaistirobhUtAtmavAsanA 1 nityAtmaniSThayA teSAM nAze bhAti svayaM sphuTA // 276 //
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAsa-nirAsa 77 anAtmavAsanAoMke samUhase AtmavAsanA chipa gayI hai; isaliye nirantara AtmaniSThAmeM sthita rahanese unakA nAza ho jAnepara vaha spaSTa bhAsane lagatI hai| yathA yathA pratyagavasthitaM mana stathA tathA muJcati baahyvaasnaaH| niHzeSamokSe sati vAsanAnA mAtmAnubhUtiH prtibndhshuunyaa||277|| mana jaise-jaise antarmukha hotA jAtA hai, vaise-vaise hI vaha bAhya vAsanAoMko chor3atA jAtA hai| jisa samaya vAsanAoMse pUrNatayA chuTakArA ho jAtA hai, usa samaya AtmAkA pratibandhazUnya anubhava hone lagatA hai| adhyAsa-nirAsa svAtmanyeva sadA sthityA mano nazyati yoginH| vAsanAnAM kSayazcAtaH svAdhyAsApanayaM kuru||278 / / [ cittavRttiyoMko rokakara ] nirantara AtmasvarUpameM hI sthira rahanese yogIkA mana naSTa ho jAtA hai aura usakI vAsanAoMkA bhI kSaya ho jAtA hai isaliye apane adhyAsako dUra kro| tamo dvAbhyAM rajaH sattvAtsattvaM zuddhena nshyti| tasmAtsattvamavaSTabhya svAdhyAsApanayaM kuru||279|| rajoguNa aura sattvaguNase tama, sattvaguNase raja aura zuddha sattvase sattvaguNakA nAza hotA hai, isaliye zuddha sattvakA Azraya lekara apane adhyAsakA tyAga kro| prArabdhaM puSyati vapuriti nizcitya nishclH| dhairyamAlambya yatnena svAdhyAsApanayaM kuru // 28 // prArabdha hI zarIrakA poSaNa karatA hai, aisA nizcaya kara nizcalabhAvase dhairya dhAraNa karake yatnapUrvaka apane adhyAsako chodd'o|
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 viveka-cUDAmaNi nAhaM jIvaH paraM brhmetytdvyaavRttipuurvkm| vAsanAvegataH prAptasvAdhyAsApanayaM kuru // 281 // maiM jIva nahIM hU~, parabrahma hU~ , isa prakAra apanemeM jIvabhAvakA niSedha karate hue, vAsanAtrayake vegase prApta hue jIvatvake adhyAsakA tyAga kro| zrutyA yuktyA svAnubhUtyA jJAtvA sArvAtmyamAtmanaH / kvacidAbhAsataH prAptasvAdhyAsApanayaM kuru||282|| zruti, yukti aura apane anubhavase AtmAkI sarvAtmatAko jAnakara kabhI bhramase prApta hue apane adhyAsakA tyAga kro| anAdAnavisargAbhyAmISannAsti kriyA muneH / tadekaniSThayA nityaM svAdhyAsApanayaM kuru // 283 // bodhavAn muniko koI bhI vastu grAhya athavA tyAjya na honese kucha bhI kartavya nahIM hai, isaliye nirantara AtmaniSThAdvArA AtmAmeM hue adhyAsako tyaago| tattvamasyAdivAkyotthabrahmAtmaikatvabodhataH / brahmaNyAtmatvadAyA'ya svAdhyAsApanayaM kuru // 284 // 'tattvamasi' (chAndo0 6 / 8) Adi mahAvAkyoMse hue brahma aura AtmAke ekatvajJAnase brahmameM Atmabuddhiko dRr3ha karaneke liye apane adhyAsako dUra kro| ahaMbhAvasya dehe'sminniHshessvilyaavdhi| sAvadhAnena yuktAtmA svAdhyAsApanayaM kuru // 285 // isa dehameM jo ahaMbhAva (maiM-pana) ho rahA hai, usakA jabataka pUrNatayA laya na ho jAya, tabataka sAvadhAnatApUrvaka yuktacittase apane adhyAsako dUra kro| pratItirjIvajagatoH svapnavadbhAti yaavtaa| tAvannirantaraM vidvansvAdhyAsApanayaM kuru // 286 // jabataka svapnake samAna jIva aura jagatkI pratIti ho rahI hai, tabataka he vidvan! apane AtmAmeM hue isa adhyAsakA nirantara tyAga karate rho|
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAsa-nirAsa nidrAyA lokavArtAyAH zabdAderapi vismRteH| kvaccinnAvasaraM dattvA cintayAtmAnamAtmani // 287 // nidrA, laukika bAtacIta athavA zabdAdi kisIse bhI AtmavismRtiko avasara na dekara arthAt kisI bhI kAraNase svarUpAnusandhAnako na bhUlakara apane anta:karaNameM nirantara AtmAkA cintana kro| mAtApitrormalodbhUtaM. malamAMsamayaM vapuH / tyaktvA cANDAlavadUraM brahmIbhUya kRtI bhv||288|| mAtA-pitAke malase utpanna tathA mala-mAMsase bhare hue isa zarIrako cANDAlake samAna dUrase hI tyAgakara brahmabhAvameM sthita hokara kRtakRtya ho jaao| ghaTAkAzaM mahAkAza ivAtmAnaM praatmni| vilApyAkhaNDabhAvena tUSNIM bhava sadA mune|| 289 // he mune! [ ghaTakA nAza honepara ] jaise ghaTAkAza mahAkAzameM mila jAtA hai, vaise hI jIvAtmAko paramAtmAmeM lIna karake sarvadA akhaNDabhAvase mauna hokara sthita rho| svaprakAzamadhiSThAnaM svayaMbhUya sdaatmnaa| brahmANDamapi piNDANDaM tyajyatAM mlbhaannddvt||290|| jagatkA adhiSThAna jo svayaMprakAza parabrahma hai, usa satsvarUpase svayaM eka hokara piNDa aura brahmANDa donoM upAdhiyoMko malase bhare hue bhANDake samAna tyAga do| cidAtmani sadAnande dehaaruuddhaamhNdhiym| nivezya liGgamutsRjya kevalo bhava sarvadA // 291 // dehameM vyApta huI ahaMbuddhiko nityAnandasvarUpa cidAtmAmeM sthita karake liMga-zarIrake abhimAnako chor3akara sadA advitIyarUpase sthita rho| yatraiSa jagadAbhAso darpaNAntaH puraM ythaa| tadbrahmAhamiti jJAtvA kRtakRtyo bhaviSyasi // 292 / /
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 viveka-cUDAmaNi jisameM yaha jagatkA AbhAsa darpaNameM prativimbita nagarake samAna pratIta ho rahA hai, vaha brahma hI maiM hU~, aisA jAna lenepara tuma kRtakRtya ho jaaoge| yatsatyabhUtaM nijarUpamAdyaM cidadvayAnandamarUpamakriyam / tadetya mithyAvapurutsRjaita cchailUSavadveSamupAttamAtmanaH // 293 // jo cetana, advitIya, AnandasvarUpa aura niSkriya brahma satyasvarUpa tathA apanA Adya (pahalA-mUla) svarUpa hai, usako prApta hokara naTake samAna dhAraNa kiye isa zarIrarUpI mithyA veSakI AsthA tyAga do| ahaMpadArtha-nirUpaNa sarvAtmanA dRzyamidaM . mRSaiva naivAhamarthaH kssnniktvdrshnaat| jAnAmyahaM sarvamiti pratItiH kuto'hamAdeH kSaNikasya sidhyet|| 294 // yaha dRzya jagat sarvathA mithyA hI hai| isakI kSaNikatA dekhane meM AtI hai, isaliye yaha ahaMpadArtha nahIM ho sktaa| ataH ina kSaNika ahaMkArAdiko 'maiM saba kucha jAnatA hU~'-aisI pratIti kaise ho sakatI hai? ahaMpadArthastvahamAdisAkSI nityaM suSuptAvapi bhaavdrshnaat| brUte hyajo nitya iti zrutiH svayaM tatpratyagAtmA sadasadvilakSaNaH // 295 // ahaMpadArtha to ahaMkAra AdikA sAkSI hai, kyoMki usakI sattA suSuptimeM bhI dekhI jAtI hai| svayaM zruti bhI use 'ajo nityaH'-aisA kahatI hai| ata: vaha pratyagAtmA hai aura sat-asatse vilakSaNa hai|
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahaMkAra-nandA vikAriNAM sarvavikAravettA nityo'vikAro bhavituM smrhti| manorathasvapnasuSuptiSu sphuTaM punaH pundRssttmsttvmetyoH||296|| ahaMkAra Adi vikArI vastuoMke samasta vikAroMko jAnanevAlA nitya tathA avikArI hI honA caahiye| manoratha, svapna aura suSuptikAlameM ina sthUla-sUkSma donoM zarIroMkA abhAva bAra-bAra spaSTa dekhA gayA hai [ ata: ye 'ahaMpadArtha AtmA' kaise ho sakate haiM? ] ato'bhimAnaM tyaja mAMsapiNDe piNDAbhimAninyapi buddhiklpite| kAlatrayAbAdhyamakhaNDabodhaM jJAtvA svamAtmAnamupaihi zAntim / / 297 // isaliye isa mAMsa-piNDa aura isake buddhi-kalpita abhimAnI jIvameM ahaMbuddhi chor3o aura apane AtmAko tInoM kAloMmeM abAdhita aura akhaNDa jJAnasvarUpa jAnakara zAnti-lAbha kro| tyajAbhimAnaM kulagotranAma rUpAzrameSvArdrazavAzriteSu liMGgasya dharmAnapi kartRtAdI styaktvA bhvaakhnnddsukhsvruupH|| 298 // isa libalibe mAMsa-piNDake Azrita rahanevAle kula, gotra, nAma, rUpa aura AzramakA abhimAna chor3o tathA kartApana, bhoktApana Adi liMgadehake dharmoMko bhI tyAgakara akhaNDa AnandasvarUpa ho jaao| ahaMkAra-nindA santyanye pratibandhAH puMsaH saMsArahetavo dRssttaaH| teSAmekaM mUlaM prathamavikAro bhvtyhngkaarH||299 //
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 viveka-cUDAmaNi puruSako isa saMsAra-bandhanakI prAptike kAraNarUpa aura bhI aneka pratibandha haiM; kintu una sabakA mUla prathama vikAra ahaMkAra hI hai, [kyoMki anya samasta anAtmabhAvoMkA prAdurbhAva isIse hotA hai / yAvatsyAtsvasya sambandho'haGkAreNa duraatmnaa| tAvanna lezamAtrApi muktivArtA vilkssnnaa|| 300 // jabataka isa durAtmA ahaMkArase AtmAkA sambandha hai, tabataka muktijaisI vilakSaNa bAtakI lezamAtra bhI AzA na rakhanI caahiye| ahaGkAragrahAnmuktaH svruupmuppdyte| candravadvimala: pUrNaH sadAnandaH svayaMprabhaH / / 301 // ahaMkArarUpI graha (rAhu)-se mukta ho jAnepara candramAke samAna AtmA nirmala, pUrNa evaM nityAnandasvarUpa svayaMprakAza hokara apane svarUpako prApta ho jAtA hai| yo vA pure so'hamiti pratIto buddhyA viklRptstmsaatimuuddhyaa| tasyaiva niHzeSatayA vinAze brahmAtmabhAvaH prtibndhshuunyH||302|| ajJAnase atyanta mohita buddhikI kalpanAse isa zarIrameM hI jo 'yahI maiM hU~'-aisI pratIti ho rahI hai, usakA sarvathA nAza ho jAnepara brahmameM nirbAdha AtmabhAva ho jAtA hai| brahmAnandanidhirmahAbalavatAhaGkAraghorAhinA saMveSTyAtmani rakSyate guNamayaizcaNDaistribhirmastakaiH / vijJAnAkhyamahAsinA dyutimatA vicchidya zIrSatrayaM nirmUlyAhimimaM nidhiM sukhakaraM dhIro'nubhoktuM kSamaH // 303 // brahmAnandarUpI paramadhanako ahaMkArarUpa mahAbhayaMkara sarpane apane sattva, raja, tamarUpa tIna pracaNDa mastakoMse lapeTakara chipA rakhA hai; jaba vivekI puruSa anubhava-jJAnarUpa camacamAte hue mahAn khaDgase ina tInoM mastakoMko
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahaMkAra-nindA kATakara isa sarpakA nAza kara detA hai, tabhI vaha isa parama AnandadAyinI sampattiko bhoga sakatA hai| yAvadvA yatkiJcidviSadoSasphUrtirasti cehehe| kathamArogyAya bhavettadvadahantApi yogino muktyai|| 304 // jabataka dehameM viSakA thor3A-sA bhI doSa rahatA hai, tabataka vaha use nIroga kaise rahane degA? usI prakAra yogIkI muktike mArgameM ahaMkArakA yatkiMcit leza bhI bhArI pratibandhaka hotA hai| ahamo'tyantanivRttyA ttkRtnaanaaviklpsNhRtyaa| pratyaktattvavivekAdayamahamasmIti vindate tttvm||305|| ahaMkArakI ni:zeSa nivRttise usase utpanna hue nAnA prakArake vikalpoMkA nAza ho jAnepara AtmatattvakA viveka ho jAnese 'yaha AtmA hI maiM hU~' aisA tattva-bodha prApta hotA hai| ahaMkartaryasminnahamiti matiM muMca sahasA vikArAtmanyAtmapratiphalajuSi svsthitimussi| yadadhyAsAtprAptA janimRtijarAduHkhabahulA pratIcazcinmUrtestava sukhatanoH sNsRtiriym||306|| isa vikArAtmaka, Atmaprativimbayukta aura svarUpako chipAnevAle ahaMkArameM ahaMbuddhiko zIghra hI tyAga de| isake adhyAsase hI tujha 'caitanyamUrti, AnandasvarUpa pratyagAtmAko janma, maraNa, bur3hApA Adi nAnA prakArake duHkhoMse pUrNa yaha saMsAra-bandhana prApta huA hai| sadaikarUpasya cidAtmano vibho rAnandamUrteranavadyakIrteH / naivAnyathA kvApyavikAriNaste vinAhamadhyAsamamuSya sNsRtiH||307||
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 viveka-cUDAmaNi isa ahaMkArarUpa adhyAsake binA tujha sarvadA ekarUpa, cidAtmA, vyApaka, AnandasvarUpa, pavitrakIrti aura avikArI AtmAko aura kisI prakAra saMsAra-bandhanakI prApti nahIM ho sktii| tasmAdahaGkAramimaM svazatru bhokturgale knnttkvtprtiitm| vicchidya vijJAnamahAsinA sphuTaM bhukSvAtmasAmrAjyasukhaM ythessttm||308|| isaliye he vidvan ! bhojana karanevAle puruSake galemeM kA~Teke samAna khaTakanevAle isa ahaMkArarUpa apane zatruko vijJAnarUpa mahAkhaDgase bhalI prakAra chedana kara Atma-sAmrAjya-sukhakA yatheSTa bhoga kro| tato'hamAdervinivartya vRttiM santyaktarAgaH prmaarthlaabhaat| tUSNIM samAssvAtmasukhAnubhUtyA pUrNAtmanA brahmaNi nirviklpH||309|| phira ahaMkAra AdikI kartRtva, bhoktRtva Adi vRttiyoMko haTAkara paramArtha-tattvakI prAptise rAgarahita hokara AtmAnandake anubhavase brahmabhAvameM pUrNatayA sthita hokara nirvikalpa aura mauna ho jaao| samUlakRtto'pi mahAnahaM puna yullekhitaH syAdyadi cetasA kssnnm| saJjIvya vikSepazataM karoti nabhasvatA prAvRSi vArido ythaa|| 310 // yaha prabala ahaMkAra jar3a-mUlase naSTa kara diyA jAnepara bhI yadi eka kSaNamAtrako cittakA samparka prApta kara le to punaH prakaTa hokara saikar3oM utpAta khar3e kara detA hai; jaise ki varSAkAlameM vAyuse saMyukta huA megh|
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ kriyA, cintA aura vAsanAkA tyAga kriyA, cintA aura vAsanAkA tyAga nigRhya zatrorahamo'vakAzaH kvacinna deyo vissyaanucintyaa| sa eva saMjIvanaheturasya prakSINajambIratarorivAmbu // 311 // isa ahaMkArarUpa zatrukA nigraha kara lenepara phira viSayacintanake dvArA ise sira uThAnekA avasara kabhI na denA cAhiye, kyoMki naSTa hue jambIrake vRkSake liye jalake samAna isake punarujjIvana (phira jI uThane)kA kAraNa yaha viSaya-cintana hI hai| dehAtmanA saMsthita eva kAmI vilakSaNa: kAmayitA kathaM syaat| ato'rthasandhAnaparatvameva bhedaprasaktyA bhvbndhhetuH||312|| jo puruSa dehAtma-buddhise sthita hai, vahI kAmanAvAlA hotA hai| jisakA dehase sambandha nahIM hai, vaha vilakSaNa AtmA kaise sakAma ho sakatA hai? isaliye bhedAsaktikA kAraNa honese viSaya-cintanameM lagA rahanA hI saMsAra-bandhanakA mukhya kAraNa hai| kAryapravardhanAdvIjapravRddhiH pridRshyte| kAryanAzAdvIjanAzastasmAtkAryaM nirodhyet||313|| kAryake bar3hanese usake bIjakI vRddhi hotI bhI dekhI jAtI hai aura kAryakA nAza ho jAnese bIja bhI naSTa ho jAtA hai; isaliye kAryakA hI nAza kara denA caahiye| vAsanAvRddhitaH kAryaM kAryavRddhyA ca vaasnaa| vardhate sarvathA puMsaH saMsAro na nivrtte||314|| vAsanAke bar3hanese kArya bar3hatA hai aura kAryake bar3hanese vAsanA bar3hatI hai| isa prakAra manuSyakA saMsAra-bandhana bilakula nahIM chuutttaa|
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ viveka-cUDAmaNi saMsArabandhavicchittyai tadvayaM prdhedytiH| vAsanAvRddhiretAbhyAM cintayA kriyayA bhiH||315|| isaliye saMsAra-bandhanako kATaneke liye muni ina donoMkA nAza kre| viSayoMkI cintA aura bAhya-kriyA-inase hI vAsanAkI vRddhi hotI hai| tAbhyAM pravardhamAnA sA sUte saMsRtimAtmanaH / trayANAM ca kSayopAyaH sarvAvasthAsu sarvadA / / 316 // sarvatra sarvataH sarvaM brhmmaatraavloknm| sadbhAvavAsanAdAAttatrayaM lymshnute||317|| aura ina donoMse hI bar3hakara vaha vAsanA AtmAke liye saMsArarUpa bandhana utpanna karatI hai| ina tInoMke kSayakA upAya saba avasthAoMmeM sadA saba jagaha saba ora sabako brahmamAtra dekhanA hI hai| isa brahmamaya vAsanAke dRr3ha ho jAnepara ina tInoMkA laya ho jAtA hai| kriyAnAze bhveccintaanaasho'smaadvaasnaakssyH| vAsanAprakSayo mokSaH sA jiivnmuktirissyte|| 318 // kriyAke naSTa ho jAnese cintAkA nAza hotA hai aura cintAke nAzase vAsanAoMkA kSaya hotA hai; isa vAsanAkSayakA nAma hI mokSa hai aura yahI jIvanmukti kahalAtI hai| sadvAsanAsphUrtivijRmbhaNe sati hyasau vilInA tvhmaadivaasnaa| atiprakRSTApyaruNaprabhAyAM vilIyate sAdhu yathA tmisraa||319|| sUryakI prabhAke udaya hote hI jaise atyanta ghora a~dherI rAtakA bhI sarvathA nAza ho jAtA hai usI prakAra brahma-vAsanAkI sphUrtikA vistAra honepara yaha ahaMkArAdikI vAsanAe~ lIna ho jAtI haiN|
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramAda-nindA 87 tamastamaHkAryamanarthajAlaM na dRzyate satyudite dineshe| tathAdvayAnandarasAnubhUtI naivAsti bandho na ca duHkhagandhaH // 320 // sUryake udaya honepara jaise andhakAra aura usameM honevAle [ corI Adi ] anartha-samUha kahIM dikhalAyI nahIM dete, vaise hI isa advitIya AtmAnandake rasakA anubhava honepara na to saMsAra-bandhana rahatA hai aura na duHkhakA hI gandha rahatA hai| pramAda-nindA dRzyaM pratItaM pravilApayansvayaM sanmAtramAnandaghanaM vibhaavyn| samAhitaH sambahirantaraM vA kAlaM nayethAH sati krmbndhe||321|| yadi tumhArA karmabandhana abhI zeSa hai to isa pratIyamAna dRzyakA laya karate hue tathA bAhara-bhItarase sAvadhAna rahakara apane sattAmAtra Anandaghana svarUpakA cintana karate hue kAlakSepa kro| pramAdo brahmaniSThAyAM na kartavyaH kdaacn| pramAdo mRtyurityAha bhagavAnbrahmaNaH sutH||322|| brahmavicArameM kabhI pramAda (asAvadhAnI) na karanA cAhiye, kyoMki brahmAjIke putra (bhagavAn sanatkumArajI)-ne 'pramAda mRtyu hai'-aisA kahA hai| na pramAdAdanartho'nyo jJAninaH svsvruuptH| tato mohastato'haMdhIstato bandhastato vythaa||323|| vicAravAn puruSake liye apane svarUpAnusandhAnase pramAda karanese bar3hakara aura koI anartha nahIM hai, kyoMki isIse moha hotA hai aura mohase ahaMkAra, ahaMkArase bandhana tathA bandhanase klezakI prApti hotI hai|
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ viveka-cUDAmaNi viSayAbhimukhaM daSTvA vidvAMsamapi vismRtiH / vikSepayati dhIdoSairyoSA jAramiva priyam // 324 // jisa prakAra kulaTA strI apane premI jAra- puruSako usakI buddhi bigAr3akara pAgala banA detI hai usI prakAra vidvAn puruSako bhI viSayoM meM pravRtta hotA dekhakara AtmavismRti buddhidoSoMse vikSipta kara detI hai| yathApakRSTaM zaivAlaM kSaNamAtraM na tiSThati / AvRNoti tathA mAyA prAjJaM vApi parAGmukham // 325 // jisa prakAra zaivAlako jalaparase eka bAra haTA denepara vaha kSaNabhara bhI alaga nahIM rahatA, [ turanta hI phira usako Dha~ka letA hai ] usI prakAra Atma- vicAra - hIna vidvAnko bhI mAyA phira ghera letI hai| lakSyacyutaM sadyadi cittamISad sannipatettatastataH / 88 bahirmukhaM pramAdataH pracyutakelikandukaH sopAnapaGktau patito yathA tathA // 326 // jaise asAvadhAnatAvaza (hAthase chUTakara ) sIr3hiyoMpara girI huI khelakI geMda eka sIr3hIse dUsarI sIr3hIpara giratI huI nIce calI jAtI hai vaise hI yadi citta apane lakSya (brahma) se haTakara thor3A-sA bhI bahirmukha ho jAtA hai to phira barAbara nIcehIkI ora giratA jAtA hai| viSayeSvAvizaccetaH saMkalpayati tadguNAn / samyaksaMkalpanAtkAmaH kAmAtpuMsaH pravartanam // 327 // viSayoMmeM lagA huA citta unake guNoMkA cintana karatA hai, phira nirantara cintana karanese unakI kAmanA jAgRta hotI hai aura kAmanAse puruSakI viSayoMmeM pravRtti ho jAtI hai| tataH svarUpavibhraMzo vibhraSTastu patitasya vinA nAzaM punarnAroha saGkalpaM varjayettasmAtsarvAnarthasya kAraNam // 328 // patatyadhaH / IkSyate /
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramAda-nindA viSayoMkI pravRttise manuSya AtmasvarUpase gira jAtA hai aura jo eka bAra svarUpase gira gayA, usakA nirantara adha:patana hotA rahatA hai tathA patita puruSakA nAzake sivA phira utthAna to prAya: kabhI dekhA nahIM jAtA hai| isaliye sampUrNa anarthoMke kAraNarUpa saMkalpako tyAga denA caahiye| ataH pramAdAnna paro'sti mRtyu vivekino brahmavidaH smaadhau| samAhitaH siddhimupaiti samyak samAhitAtmA bhava saavdhaanH||329|| isaliye vivekI aura brahmavettA puruSake liye samAdhimeM pramAda karanese bar3hakara aura koI mRtyu nahIM hai| samAhita puruSa hI pUrNa Atma-siddhi prApta kara sakatA hai; isaliye sAvadhAnatApUrvaka cittako samAhita (sthira) kro|
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ asat - parihAra jIvato yasya kaivalyaM videhe sa ca kevalaH / yatkiJcitpazyato bhedaM bhayaM brUte yajuH zrutiH // 330 // jisane jIte hue hI kaivalyapada prApta kara liyA hai usIkI dehapAtake anantara kaivalyamukti hotI hai, kyoMki jo thor3A-sA bhI bheda dekhatA hai usake liye yajurvedakI zruti bhaya batAtI hai| yadA kadA vApi vipazcideSa brahmaNyanante'pyaNumAtrabhedam bhayaM tadaiva pazyatyathAmuSya yadvIkSitaM bhinnatayA pramAdAt // 331 // jaba kabhI yaha vidvAn ananta brahmameM aNumAtra bhI bheda-dRSTi karatA hai tabhI isako bhayakI prApti hotI hai, kyoMki svarUpake pramAdase hI akhaNDa AtmAmeM bhedakI pratIti huI hai| zrutismRtinyAyazatairniSiddhe dRzye'tra yaH svAtmamatiM karoti / upaiti duHkhopari duHkhajAtaM niSiddhakartA sa malimluco yathA // 332 // zruti, smRti aura saikar3oM yuktiyoMse niSiddha hue isa dRzya ( dehAdi ) - meM jo Atmabuddhi karatA hai, vaha niSiddha karma karanevAle corake samAna duHkha-para- duHkha bhogatA hai| satyAbhisandhAnarato vimukto nityam / mithyAbhisandhAnaratastu dRSTaM nazyed tadetadyadacoracorayoH // 333 // jo advitIya brahmarUpa satya padArthakI khoja karatA hai vahI mukta hokara apane mahattvamAtmIyamupaiti
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ asat-parihAra nitya mahattvako prApta karatA hai aura jo mithyA dRzya padArthoM ke pIche par3A rahatA hai vaha naSTa ho jAtA hai; aisA hI sAdhu aura corake viSayameM * dekhA bhI gayA hai| yatirasadanusandhiM bandhahetuM vihAya svayamayamahamasmItyAtmadRSTyaiva tisstthet| sukhayati nanu niSThA brahmaNi svAnubhUtyA harati paramavidyAkAryaduHkhaM prtiitm||334|| yatiko cAhiye ki asat-padArthoMkA pIchA chor3akara 'yaha sAkSAt brahma hI maiM hU~' aisI AtmadRSTimeM hI sthira hokara rhe| apane anubhavase utpanna huI brahmaniSThA hI avidyAke kAryabhUta isa pratIyamAna prapaMcake duHkhako dUra karake parama sukha detI hai| bAhyAnusandhiH parivardhayetphalaM durvAsanAmeva ttstto'dhikaam| jJAtvA vivekaiH parihRtya bAhya svAtmAnusandhiM vidadhIta nitym||335|| bAhya viSayoMkA cintana apane durvAsanArUpa phalako hI uttarottara bar3hAtA hai, isaliye vivekapUrvaka AtmasvarUpako jAnakara bAhya viSayoMko chor3atA huA nitya AtmAnusandhAna hI karatA rhe| bAhye niruddhe manasaH prasannatA manaHprasAde prmaatmdrshnm| tasminsudRSTe bhavabandhanAzo bahirnirodhaH padavI vimukteH // 336 // * isa prasaMgakA chAndogyopaniSad (6 / 16 / 1-2)-meM isa prakAra varNana kiyA hai ki jisa vyaktipara corI karanekA sandeha hotA hai use rAjapuruSa tapAyA huA parazu dete haiN| yadi usane corI kI hotI hai aura vaha 'maiMne corI nahIM kI' aisA kahakara mithyA bhASaNa karatA hai to usase dagdha ho jAtA hai aura taba rAjapuruSa bhI use mAra DAlate haiM; aura yadi vaha vAstavameM cora nahIM hotA to satyase surakSita rahaneke kAraNa vaha usa parazuse dagdha nahIM hotA aura use rAjapuruSa bhI chor3a dete haiN|
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ viveka-cUDAmaNi bAhya padArthoM kA niSedha kara denepara manameM Ananda hotA hai aura manameM AnandakA udreka honepara paramAtmAkA sAkSAtkAra hotA hai aura usakA samyak sAkSAtkAra honepara saMsArabandhanakA nAza ho jAtA hai| isa prakAra bAhya vastuoMkA niSedha hI muktikA mArga hai| paNDitaH sansadasadvivekI zrutipramANaH paramArthadarzI / kuryAdasato'valambaM kaH 92 jAnanhi svapAtahetoH zizuvanmumukSuH // 337 // sat-asat vastukA vivekI, zrutipramANakA jAnanevAlA, paramArtha-tattvakA jJAtA aisA kauna buddhimAn hogA jo muktikI icchA rakhakara bhI jAna-bUjhakara bAlakake samAna apane patanake hetu asat padArthoMkA grahaNa kregaa| dehAdisaMsaktimato rmuktasya suptasya no jAgaraNaM na jAgrataH na muktidehAdyabhimatyabhAvaH / svapnastayorbhinnaguNAzrayatvAt // 338 // jisakI deha Adi anAtmavastuoMmeM Asakti hai usakI mukti nahIM ho sakatI aura jo mukta ho gayA hai usakA dehAdimeM abhimAna nahIM ho sktaa| jaise soye hue puruSako jAgRtikA anubhava nahIM ho sakatA aura jAgrat puruSako svapnakA anubhava nahIM ho sakatA, kyoMki ye donoM avasthAe~ bhinna guNoMke Azraya rahatI haiN| AtmaniSThAkA vidhAna antarbahiH svaM sthirajaGgameSu jJAnAtmanAdhAratayA vilokya / tyaktAkhilopAdhirakhaNDarUpaH pUrNAtmanA yaH sthita eSa muktaH // 339 //
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmaniSThAkA vidhAna jo samasta sthAvara-jaMgama padArthoMke bhItara aura bAhara apaneko jJAnasvarUpase unakA AdhArabhUta dekhakara samasta upAdhiyoMko chor3akara akhaNDa-paripUrNarUpase sthita rahatA hai, vahI mukta hai| - sarvAtmanA bandhavimuktihetuH sarvAtmabhAvAnna paro'sti kshcit| dRzyAgrahe satyupapadyate'sau sarvAtmabhAvo'sya sdaatmnisstthyaa||340|| saMsAra-bandhanase sarvathA mukta honemeM sarvAtma-bhAva (sabako AtmArUpa dekhaneke bhAva)-se bar3hakara aura koI hetu nahIM hai| nirantara AtmaniSThAmeM sthita rahanese dRzyakA agrahaNa (bAdha) honepara isa sarvAtmabhAvakI prApti hotI hai| dRzyasyAgrahaNaM kathaM nu ghaTate dehAtmanA tiSThato bAhyArthAnubhavaprasaktamanasastattakriyAM kurvtH| saMnyastAkhiladharmakarmaviSayairnityAtmaniSThAparaistattvajJaiH karaNIyamAtmani sdaanndecchubhiryltH|| 341 // jo loga dehAtma-buddhise sthita rahakara bAhya padArthoM kI manameM Asakti rakhakara unhIMke liye nirantara kAmameM lage rahate haiM unako dRzyakI apratIti kaise ho sakatI hai? isaliye nityAnandake icchuka tattvajJAnIko cAhiye ki vaha samasta dharma, karma evaM viSayoMko tyAgakara nirantara AtmaniSThAmeM tatpara ho apane AtmAmeM pratIta honevAle isa dRzya-prapaMcakA prayatnapUrvaka bAdha kre| sArvAtmyasiddhaye bhikSoH kRtshrvnnkrmnnH| samAdhiM vidadhAtyeSA zAnto dAnta iti zrutiH // 342 // 'zAnto dAnta uparatastitikSuH' (bRha0 4 / 4 / 23) yaha zruti yatike liye vedAnta-zravaNake anantara sArvAtmyabhAvakI siddhike liye samAdhikA vidhAna karatI hai|
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94 viveka-cUDAmaNi ArUDhazakterahamo vinAzaH kartuM na zakyaH sahasApi pnndditaiH| ye nirvikalpAkhyasamAdhinizcalA stAnantarAnantabhavA hi vaasnaaH||343|| ahaMkArakI zakti jabataka bar3hI-car3hI rahatI hai tabataka koI vidvAn usakA ekAekI nAza nahIM kara sakatA, kyoMki jo mahApuruSa nirvikalpasamAdhimeM avicala-bhAvase sthita ho gaye haiM unake andara bhI ananta janmoMkI vAsanAe~ dekhI jAtI haiN| ahaMbuddhyaiva mohinyA yojyitvaavRterblaat| vikSepazaktiH puruSaM vikSepayati tdgunnaiH|| 344 // mohita kara denevAlI ahaMbuddhike sAtha apanI AvaraNazaktike dvArA puruSakA saMyoga karAkara vikSepazakti usa (ahaMbuddhi)-ke guNoMse manuSyako vikSipta kara detI hai| vikSepazaktivijayo viSamo vidhAtuM niHzeSamAvaraNazaktinivRttyabhAve dRgdRzyayoH sphuTapayojalavadvibhAge nazyettadAvaraNamAtmani ca svbhaavaat| ni:saMzayena bhavati pratibandhazUnyo vikSepaNaM na hi tadA yadi cenmRSArthe / 345 // samyagvivekaH sphuTabodhajanyo vibhajya dRgdRshypdaarthtttvm| chinatti mAyAkRtamohabandhaM yasmAdvimuktasya punarna saMsRtiH // 346 // AvaraNazaktikI pUrNa nivRttike binA vikSepa-zaktipara vijaya prApta karanA atyanta kaThina hai| dUdha aura jalake samAna draSTA aura dRzyake alaga-alaga honekA spaSTa jJAna ho jAnepara AtmAmeM chAyI huI vaha
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmaniSThAkA vidhAna AvaraNa- -zakti apane-Apa hI naSTa ho jAtI hai| yadi mithyA dIkhanevAle [ina buddhi Adi] padArthoMmeM draSTA aura dRzya padArthoMke svarUpako pRthakpRthak karake, spaSTa bodhake kAraNa honevAlA niHsandehapUrvaka bAdharahita pUrNa viveka ho jAya to phira vikSepa nahIM hotA aura vaha viveka mAyAjanita mohabandhanako bhI kATa DAlatA hai; jisase mukta hue puruSako phira [ janmamaraNarUpa ] saMsArakI prApti nahIM hotii| parAvaraikatvavivekavahnidahatyavidyAgahanaM kiM syAtpunaH saMsaraNasya bIja hyazeSam / madvaitabhAvaM samupeyuSo'sya // 347 // brahma aura AtmAkA ekatvajJAnarUpa agni avidyArUpa samasta vanako bhasma kara detA hai / [ avidyAke sarvathA naSTa ho jAnepara ] jaba jIvako advaita - bhAvakI prApti ho jAtI hai taba usako punaH saMsAraprAptikA kAraNa hI kyA raha jAtA hai ? AvaraNasya - nivRtti bhavati ca samyakpadArthadarzanataH / mithyAjJAnavinAza 95 stadvadvikSepajanitaduHkhanivRttiH // 348 // AtmavastukA ThIka-ThIka sAkSAtkAra ho jAnese AvaraNakA nAza ho jAtA hai tathA mithyAjJAnakA nAza aura vikSepa-janita duHkhakI nivRtti ho jAtI hai|
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhiSThAna-nirUpaNa etatritayaM dRSTaM smygrjjusvruupvijnyaanaat| tasmAdvastu satattvaM jJAtavyaM bandhamuktaye vidussaa||349|| [rajjumeM bhramake kAraNa sarpakI pratIti hotI hai aura usa mithyA pratItise hI bhaya, kampa Adi duHkhoMkI prApti hotI hai kintu dIpaka Adike dvArA jisa prakAra] rajjuke svarUpakA yathArtha jJAna hote hI [rajjukA ajJAna (AvaraNa), ajJAna-janya sarpa (mala) aura sarpa-pratItise honevAle bhaya, kampa Adi (vikSepa)] ye tInoM eka sAtha nivRtta hote dekhe jAte haiM, [ usI prakAra AtmasvarUpakA jJAna honepara AtmAkA ajJAna, ajJAna-janya prapaMcakI pratIti aura usase honevAle duHkhakI eka sAtha hI nivRtti ho jAtI hai ] / isaliye saMsAra-bandhanase chUTaneke liye vidvAnko tattvasahita AtmapadArthakA jJAna prApta karanA caahiye| ayo'gniyogAdiva satsamanvayAn mAtrAdirUpeNa viz2ambhate dhiiH| tatkAryametadvitayaM yato mRSA dRSTaM bhramasvapnamanoratheSu // 350 // agnike saMyogase jaise lohA [kudAla Adi nAnA prakArake rUpoMko dhAraNa karatA hai] usI prakAra AtmAke saMyogase buddhi [zabda, sparza, rUpa, rasa aura gandha Adi] nAnA prakArake viSayoMmeM prakAzita hotI hai| yaha dvaitaprapaMca usa buddhikA hI kArya hai, isaliye mithyA hai; kyoMki bhrama, svapna aura manorathake samaya isakI pratItikA mithyAtva spaSTa dekhA hai| tato vikArAH prakRterahaMmukhA dehAvasAnA viSayAzca srve| kSaNe'nyathAbhAvitayA hyamISA masattvamAtmA tu kadApi naanythaa|| 351 //
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAdhi-nirUpaNa 97 isaliye ahaMkArase lekara dehataka prakRtike jitane vikAra athavA viSaya haiM ve sabhI kSaNa-kSaNameM badalanevAle honese asatya haiM, AtmA to kabhI nahIM badalatA, vaha to sadA hI ekarasa rahatA hai| nityAdvayAkhaNDacidekarUpo buddhyAdisAkSI sdsdvilkssnnH| ahaMpadapratyayalakSitArthaH pratyaksadAnandaghana: praatmaa||352|| jo 'aham' padakI pratItise lakSita hotA hai vaha nitya Anandaghana paramAtmA to sadA hI advitIya, akhaNDa, caitanyasvarUpa, buddhi AdikA sAkSI, sat-asatse bhinna aura pratyak (antaratama) hai| itthaM vipazcitsadasadvibhajya. nizcitya tattvaM nijbodhdRssttyaa| jJAtvA svamAtmAnamakhaNDabodhaM tebhyo vimuktaH svayameva shaamyti||353|| vidvAn puruSa isa prakAra sat aura asatkA vibhAga karake apanI jJAna-dRSTise tattvakA nizcaya karake aura akhaNDa-bodhasvarUpa AtmAko jAnakara asatpadArthoMse mukta hokara svayaM hI zAnta ho jAtA hai| samAdhi-nirUpaNa ajJAnahRdayagrantheniHzeSavilayastadA samAdhinAvikalpena ydaadvaitaatmdrshnm||354|| ajJAnarUpa hRdayakI granthikA sarvathA nAza to tabhI hotA hai jaba nirvikalpa samAdhidvArA advaita AtmasvarUpakA sAkSAtkAra kara liyA jAtA hai| tvamahamidamitIyaM kalpanA buddhidoSAt prabhavati paramAtmanyadvaye nirvishesse| pravilasati samAdhAvasya sarvo vikalpo vilayanamupagacchedvastutattvAvadhRtyA // 355 // 133 viveka-cUDAmaNi-4A
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ viveka-cUDAmaNi advitIya aura nirvizeSa paramAtmA buddhike doSase 'tU , maiM, yaha'-aisI kalpanA hotI hai aura vahI sampUrNa vikalpa samAdhimeM vighnarUpase sphurita hotA hai; kintu tattva-vastukA yathAvat grahaNa honese vaha saba lIna ho jAtA hai| zAnto dAntaH paramaparataH kSAntiyuktaH samAdhi kurvannityaM kalayati yatiH svasya srvaatmbhaavm| tenAvidyAtimirajanitAnsAdhu dagdhvA vikalpAn brahmAkRtyA nivasati sukhaM niSkriyo nirviklpH|| 356 // yogI puruSa cittakI zAnti, indriyanigraha, viSayoMse uparati aura kSamAse yukta hokara samAdhikA nirantara abhyAsa karatA huA apane sarvAtmabhAvakA anubhava karatA hai aura usake dvArA avidyArUpa andhakArase utpanna hue samasta vikalpoMkA bhalIbhA~ti dhvaMsa karake niSkriya aura nirvikalpa hokara AnandapUrvaka brahmAkAra vRttise rahatA hai| samAhitA ye pravilApya bAhya zrotrAdi cetaH svamahaM cidaatmni| ta eva muktA bhavapAzabandhai nye tu paarokssykthaabhidhaayinH||357|| jo loga zrotrAdi indriyavarga tathA citta aura ahaMkAra ina bAhya vastuoMko AtmAmeM lIna karake samAdhimeM sthita hote haiM ve hI saMsAra-bandhanase mukta haiM, jo kevala parokSa brahmajJAnakI bAteM banAte rahate haiM ve kabhI mukta nahIM ho skte| upAdhibhedAtsvayameva bhidyate copAdhyapohe svayameva kevlH| tasmAdupAdhervilayAya vidvAn vasetsadAkalpasamAdhiniSThayA // 358 // upAdhike bhedase hI AtmAmeM bhedakI pratIti hotI hai aura upAdhikA laya ho jAnepara vaha kevala svayaM hI raha jAtA hai, isaliye upAdhikA laya karaneke liye vicAravAn puruSa sadA nirvikalpa-samAdhimeM sthita hokara rhe| 133 viveka-cUDAmaNi-4B
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAdhi-nirUpaNa sati sakto naro yAti sadbhAvaM hyeknisstthyaa| kITako bhramaraM dhyAyanbhramaratvAya kalpate // 359 // ekAgracittase nirantara satsvarUpa brahmameM sthita rahanese manuSya brahmasvarUpa hI ho jAtA hai, jaise bhramarakA bhayapUrvaka dhyAna karate-karate kIr3A bhramarasvarUpa hI ho jAtA hai| kriyAntarAsaktimapAsya kITako dhyAyanyathAliM hylibhaavmRcchti| tathaiva yogI paramAtmatattvaM dhyAtvA samAyAti tdeknisstthyaa||360|| jisa prakAra anya samasta kriyAoMkI Asaktiko chor3akara kevala bhramarakA hI dhyAna karate-karate kIr3A bhramararUpa ho jAtA hai, usI prakAra yogI ekaniSTha hokara paramAtmatattvakA cintana karate-karate paramAtmabhAvako hI prApta ho jAtA hai| atIva sUkSma paramAtmatattvaM na sthUladRSTyA prtipttumrhti| samAdhinAtyantasusUkSmavRttyA jJAtavyamAratizuddhabuddhibhiH // 361 // paramAtmatattva atyanta sUkSma hai, use sthUla dRSTise koI bhI prApta nahIM kara sakatA, isaliye ati zuddha buddhivAle satpuruSoMko use samAdhidvArA ati sUkSmavRttise jAnanA caahiye| yathA suvarNaM puTapAkazodhitaM tyaktvA malaM svAtmaguNaM smRcchti| tathA manaHsattvarajastamomalaM dhyAnena santyajya sameti tattvam / / 362 // jisa prakAra [ agnimeM ] puTapAka-vidhise zodhA huA sonA sampUrNa malako tyAgakara apane svAbhAvika svarUpako prApta kara letA hai, usI 133 viveka-cUDAmaNi-40
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 viveka-cUDAmaNi prakAra mana dhyAnake dvArA sattva-raja-tamarUpa malako tyAgakara Atmatattvako prApta kara letA hai| nirantarAbhyAsavazAttaditthaM pakvaM mano brahmaNi lIyate ydaa| tadA samAdhiH sa vikalpavarjitaH svato'dvayAnandarasAnubhAvakaH // 363 // jisa samaya rAta-dinake nirantara abhyAsase paripakva hokara mana brahmameM lIna ho jAtA hai, usa samaya advitIya brahmAnandarasakA anubhava karAnevAlI vaha nirvikalpa-samAdhi svayaM hI siddha ho jAtI hai| samAdhinAnena samastavAsanA granthevinAzo'khilakarmanAzaH / antarbahiH sarvata eva sarvadA svarUpavisphUrtirayatnataH syaat||364|| isa nirvikalpa-samAdhise samasta vAsanA-granthiyoMkA nAza ho jAtA hai tathA vAsanAoMke nAzase sampUrNa karmoMkA bhI nAza ho jAtA hai aura phira bAharabhItara sarvatra binA prayatnake hI nirantara svarUpakI sphUrti hone lagatI hai| zruteH zataguNaM vidyAnmananaM mnnaadpi| nididhyAsaM lakSaguNamanantaM nirviklpkm||365|| vedAntake zravaNamAtrase usakA manana karanA saugunA acchA hai aura mananase bhI lAkhagunA zreyaskara nididhyAsana (AtmabhAvanAko apane cittameM sthira karanA) hai tathA nididhyAsanase bhI anantagunA nirvikalpa-samAdhikA mahattva hai [ jisase citta phira AtmasvarUpase kabhI calAyamAna hI nahIM hotA] / nirvikalpakasamAdhinA sphuTaM brahmatattvamavagamyate dhruvm| nAnyathA calatayA manogate: pratyayAntaravimizritaM bhvet||366|| 133 viveka-cUDAmaNi-4D
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAdhi-nirUpaNa 101 nirvikalpa-samAdhike dvArA nizcaya hI brahmatattvakA spaSTa jJAna hotA hai, aura kisI prakAra vaisA bodha nahIM ho sakatA; kyoMki anya avasthAoMmeM cittavRttike caMcala rahanese usameM anyAnya pratItiyoMkA bhI mela rahatA hai| ataH samAdhatsva yatendriyaH sadA nirantaraM zAntamanAH prtiici| vidhvaMsaya dhvAntamanAdyavidyayA / kRtaM sadekatvavilokanena / / 367 // isaliye sadA saMyatendriya hokara zAnta manase nirantara pratyagAtmA brahmameM citta sthira karo aura saccidAnanda brahmake sAtha apanA aikya dekhate hue anAdi avidyAse utpanna ajJAnAndhakArakA dhvaMsa kro| yogasya prathamaM dvAraM vaanirodho'prigrhH| nirAzA ca nirIhA ca nitymekaantshiiltaa||368|| vANIko rokanA, dravyakA saMgraha na karanA, laukika padArthoMkI AzA chor3anA, kAmanAoMkA tyAga karanA aura nitya ekAntameM rahanA-ye saba yogakA pahalA dvAra haiN| ekAntasthitirindriyoparamaNe heturdamazcetasaH saMrodhe karaNaM zamena vilayaM yaayaadhNvaasnaa| tenAnandarasAnubhUtiracalA brAhmI sadA yoginastasmAccittanirodha eva satataM kAryaH prytnaanmuneH||369|| ekAntameM rahanA indriya-damanakA kAraNa hai, indriya-damana cittake nirodhakA kAraNa hai aura citta-nirodhase vAsanAkA nAza hotA hai tathA vAsanAke naSTa ho jAnese yogIko brahmAnandarasakA avicala anubhava hotA hai; isaliye muniko sadA prayatnapUrvaka cittakA nirodha hI karanA caahiye| vAcaM niyacchAtmani taM niyaccha buddhau dhiyaM yaccha ca buddhisaakssinni| taM cApi pUrNAtmani nirvikalpe vilApya zAntiM paramAM bhjsv||370||
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 viveka-cUDAmaNi vANIko manameM laya karo, manako buddhimeM aura buddhiko buddhike sAkSI AtmAmeM tathA buddhi-sAkSI ( kUTastha ) ko nirvikalpa pUrNabrahmameM laya karake paramazAntikA anubhava kro| dehaprANendriyamanobuddhyAdibhirupAdhibhiH 102 yaiyairvRtteH samAyogastattadbhAvo'sya yoginaH // 371 // deha, prANa, indriya, mana aura buddhi - ina upAdhiyoMmeMse jisa-jisake sAtha yogIkI cittavRttikA saMyoga hotA hai usI usI bhAvakI usako prApti hotI hai| tannivRttyA muneH samyaksarvoparamaNaM sukham / sadAnandarasAnubhavaviplavaH // 372 // saMdRzyate jaba usa munikA citta ina saba upAdhiyoMse nivRtta ho jAtA hai to usako pUrNa uparatikA Ananda spaSTatayA pratIta hone lagatA hai jisase usake cittameM saccidAnandarasAnubhavakI bAr3ha Ane lagatI hai| vairAgya - nirUpaNa antastyAgo bahistyAgo viraktasyaiva yujyate / tyajatyantarbahiH saGgaM viraktastu mumukSayA // 373 // virakta puruSakA hI Antarika aura bAhya donoM prakArakA tyAga karanA ThIka hai| vahI mokSakI icchAse Antarika aura bAhya saMgako tyAga detA hai| bahistu viSayaiH saGgaM tathAntarahamAdibhiH / virakta eva zaknoti tyaktuM brahmaNi niSThitaH // 374 // indriyoMkA viSayoMke sAtha bAhya saMga aura ahaMkArAdike sAtha Antarika saMga-ina donoMkA brahmaniSTha virakta puruSa hI tyAga kara sakatA hai| puruSasya puruSasya pakSivat pakSau vijAnIhi vicakSaNa tvam / vairAgyabodhau vimuktisaudhAgratalAdhirohaNaM tAbhyAM vinA nAnyatareNa sidhyati // 375 //
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ vairAgya-nirUpaNa 103 he vidvan! vairAgya aura bodha-ina donoMko pakSIke donoM paMkhoMke samAna mokSakAmI puruSake paMkha smjho| ina donoM se kisI bhI ekake binA kevala eka hI paMkhake dvArA koI muktirUpI mahalakI aTArIpara nahIM car3ha sakatA [arthAt mokSaprAptike liye vairAgya aura bodha donoMkI hI AvazyakatA hai] / atyantavairAgyavataH samAdhiH samAhitasyaiva dRDhaprabodhaH / prabuddhatattvasya hi bandhamukti muktAtmano nityasukhAnubhUtiH // 376 // atyanta vairAgyavAnko hI samAdhi-lAbha hotA hai, samAdhistha puruSako hI dRDha bodha hotA hai tathA sudRDha bodhavAnkA hI saMsAra-bandhana chUTatA hai aura jo saMsAra-bandhanase chUTa gayA hai usIko nityAnandakA anubhava hotA hai| vairAgyAnna paraM sukhasya janakaM pazyAmi vazyAtmanastaccecchuddhatarAtmabodhasahitaM svaaraajysaamraajydhuk| etadvAramajanamuktiyuvateryasmAttvamasmAtparaM sarvatrAspRhayA sadAtmani sadA prajJAM kuru shreyse||377|| jitendriya puruSake liye vairAgyase bar3hakara sukhadAyaka mujhe aura kucha bhI pratIta nahIM hotA aura vaha yadi kahIM zuddha AtmajJAnake sahita ho taba to svargIya sAmrAjyake sukhakA denevAlA hotA hai| yaha muktirUpa kAminIkA nirantara khulA huA dvAra hai; isaliye he vatsa! tuma apane kalyANake liye saba orase icchArahita hokara sadA saccidAnanda brahmameM hI apanI buddhi sthira kro| AzAM chindhi viSopameSu viSayeSveSaiva mRtyoH sRtistyaktvA jAtikulAzrameSvabhimati munycaatiduuraatkriyaaH| dehAdAvasati tyajAtmadhiSaNAM prajJAM kuruSvAtmani tvaM draSTAsyamalo'si niyaparaM brahmAsi yadvastutaH // 378 // viSake samAna viSama viSayoMkI AzAko chor3a do, kyoMki yaha [svarUpavismRtirUpa] mRtyukA mArga hai tathA jAti, kula aura Azrama AdikA
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 viveka-cUDAmaNi abhimAna chor3akara dUrase hI karmoMko namaskAra kara do| deha Adi asat padArthoM meM Atmabuddhiko chor3o aura AtmAmeM ahaMbuddhi karo, kyoMki tuma to vAstavameM ina sabake draSTA aura mala tathA dvaitase rahita jo parabrahma hai, vahI ho| dhyAna-vidhi lakSye brahmaNi mAnasaM dRDhataraM saMsthApya bAhyendriyaM svasthAne vinivezya nizcalatanuzcopekSya dehsthitim| brahmAtmaikyamupetya tanmayatayA cAkhaNDavRttyAnizaM brahmAnandarasaM pibAtmani mudA zUnyaiH kimanyairdhamaiH // 379 // cittako apane lakSya brahmameM dRr3hatApUrvaka sthirakara bAhya indriyoMko [unake viSayoMse haTAkara] apane-apane golakoMmeM sthira karo, zarIrako nizcala rakho aura usakI sthitikI ora dhyAna mata do| isa prakAra brahma aura AtmAkI ekatA karake tanmayabhAvase akhaNDa-vRttise aharniza mana-hI-mana AnandapUrvaka brahmAnandarasakA pAna karo aura thothI bAtoMse kyA lenA hai? anAtmacintanaM tyaktvA kazmalaM duHkhkaarnnm| cintayAtmAnamAnandarUpaM ynmuktikaarnnm|| 380 // duHkhake kAraNa aura moharUpa anAtma-cintanako chor3akara AnandasvarUpa AtmAkA cintana karo, jo sAkSAt muktikA kAraNa hai| eSa svayaMjyotirazeSasAkSI vijJAnakoze vilstyjtrm| lakSyaM vidhAyainamasadvilakSaNa makhaNDavRttyAtmatayAnubhAvaya // 381 // yaha jo svayaMprakAza sabakA sAkSI nirantara vijJAnamaya kozameM virAjamAna hai, samasta anitya padArthoMse pRthak isa paramAtmAko hI apanA lakSya banAkara isIkA [tailadhArAvat] akhaNDa-vRttise, Atma-bhAvase cintana kro|
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ Atma-dRSTi etamacchinnayA vRttyA prtyyaantrshuunyyaa| ullekhayanvijAnIyAtsvasvarUpatayA sphuttm||382|| anya pratItiyoMse rahita akhaNDa-vRttise isa ekahIkA cintana karate hue yogI isIko spaSTatayA apanA svarUpa jaane| atrAtmatvaM dRDhIkurvannahamAdiSu sntyjn| udAsInatayA teSu tisstthedghttpttaadivt||383|| isa prakAra isa paramAtmAmeM hI AtmabhAvako dRr3ha karatA huA aura ahaMkArAdimeM Atmabuddhi chor3atA huA unakI orase zarIrase bhinna ghaTapaTa Adi vastuoMke samAna udAsIna ho jaay| Atma-dRSTi vizuddhamantaHkaraNaM svarUpe nivezya saakssinnyvbodhmaatre| zanaiH zanairnizcalatAmupAnayan pUrNaM svmevaanuvilokyetttH||384|| sabake sAkSI aura jJAnasvarUpa AtmAmeM apane zuddha cittako lagAkara dhIredhIre nizcalatA prApta karatA huA antameM sarvatra apanehIko paripUrNa dekhe| dehendriyaprANamano'hamAdibhiH svAjJAnakluptairakhilairupAdhibhiH / vimuktamAtmAnamakhaNDarUpaM pUrNa mhaakaashmivaavlokyet|| 385 // apane ajJAnase kalpita deha, indriya, prANa, mana aura ahaMkAra Adi samasta upAdhiyoMse rahita akhaNDa AtmAko mahAkAzakI bhA~ti sarvatra paripUrNa dekhe| ghaTakalazakuzUlasUcimukhyai gaMganamupAdhizatairvimuktamekam / bhavati na vividhaM tathaiva zuddhaM paramahamAdivimuktamekameva // 386 //
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 viveka-cUDAmaNi jisa prakAra AkAza ghaTa, kalaza, kuzUla (anAjakA koThA), sUcI (sUI) Adi saikar3oM upAdhiyoMse rahita eka hI rahatA hai; nAnA upAdhiyoMke kAraNa vaha nAnA nahIM ho jaataa| usI prakAra ahaMkArAdi upAdhiyoMse rahita eka hI zuddha paramAtmA hai| brahmAdistambaparyantA mRSAmAtrA upaadhyH| tata: pUrNa svamAtmAnaM pazyedekAtmanA sthitam / / 387 // brahmAse lekara stamba (tRNa) paryanta samasta upAdhiyA~ mithyA haiM, isaliye apaneko sadA ekarUpase sthita paripUrNa AtmasvarUpa dekhanA caahiye| yatra bhrAntyA kalpitaM yadviveke tattanmAtraM naiva tsmaadvibhinnm| bhrAnternAze bhrAntidRSTAhitattvaM rajjustadvadvizvamAtmasvarUpam // 388 // jisa vastukI jahA~ (jisa AdhArameM) bhramase kalpanA ho jAtI hai usa AdhArakA ThIka-ThIka jJAna ho jAnepara vaha kalpita vastu tadrUpa hI nizcita hotI hai, usase pRthaka usakI sattA siddha nahIM hotii| jisa prakAra bhrAntike naSTa honepara rajjumeM bhrAntivaza pratIta honevAlA sarpa rajju-rUpa hI pratyakSa hotA hai vaise hI ajJAnake naSTa honepara sampUrNa vizva AtmasvarUpa hI jAna par3atA hai| svayaM brahmA svayaM viSNuH svayamindraH svayaM shivH| svayaM vizvamidaM sarvaM svasmAdanyanna kiJcana // 389 // Apa hI brahmA hai, Apa hI viSNu hai, Apa hI indra hai, Apa hI ziva hai aura Apa hI yaha sArA vizva hai, apanese bhinna aura kucha bhI nahIM hai| antaH svayaM cApi bahiH svayaM ca svayaM purastAtsvameva pshcaat| svayaM AvAcyAM svamamapyudIcyAM tathopariSTAtsvayamapyadhastAt // 390 // Apa hI bhItara hai, Apa hI bAhara hai; Apa hI Age hai, Apa hI pIche hai; Apa hI dAyeM hai, Apa hI bAyeM hai; aura Apa hI Upara hai, Apa hI nIce hai|
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ Atma- -dRSTi taraGgaphenabhramabudabudAdi sarvaM svarUpeNa jalaM yathA tathA / dehAdyahamantametat cideva sarvaM cidevaikarasaM vizuddham // 399 // jaise taraMga, phena, bha~vara aura budbuda Adi svarUpase saba jala hI haiM, vaise hI dehase lekara ahaMkAraparyanta yaha sArA vizva bhI akhaNDa zuddhacaitanya AtmA hI hai| sadevedaM sarvaM jagadavagataM vAGmanasayoH sato'nyannAstyeva prakRtiparasImni sthitavataH / pRthak kiM mRtsnAyAH kalazaghaTakumbhAdyavagataM vadatyeSa bhrAntastvamahamiti 107 mAyAmadirayA // 392 // mana aura vANIse pratIta honevAlA yaha sArA jagat satsvarUpa hI hai; jo mahApuruSa prakRti se pare AtmasvarUpameM sthita hai, usakI dRSTimeM satse pRthak aura kucha bhI nahIM hai| miTTIse pRthak ghaTa, kalaza aura kumbha Adi kyA haiM? manuSya mAyAmayI madirA unmatta hokara hI 'maiM, tU' - aisI bhedabuddhiyukta vANI bolatA hai| kriyAsamabhihAreNa yatra nAnyaditi zrutiH / bravIti dvaitarAhityaM mithyAdhyAsanivRttaye // 393 // kAryarUpa dvaitakA upasaMhAra karate hue 'jahA~ aura kucha nahIM dekhatA' aisI advaitaparaka zruti * mithyA adhyAsakI nivRttike liye bArambAra dvaitakA abhAva batalAtI hai| AkAzavannirmalanirvikalpa niHsImaniSpandananirvikAram svayaM paraM brahma kimasti bodhyam // 394 // antarbahiH zUnyamananyamadvayaM * 'yatra nAnyat pazyati nAnyacchRNoti nAnyadvijAnAti sa bhUmA ' (chAndo0 7 / 24 / 1 )
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 viveka-cUDAmaNi jo parabrahma svayaM AkAzake samAna nirmala, nirvikalpa, ni:sIma, nizcala, nirvikAra, bAhara-bhItara saba orase zUnya, ananya aura advitIya hai vaha kyA jJAnakA viSaya ho sakatA hai? vaktavyaM kimu vidyate'tra bahudhA brahmaiva jIvaH svayaM brahmetajjagadAtataM nu sakalaM brahmAdvitIyaM shruteH| brahmaivAhamiti prabuddhamatayaH santyaktabAhyAH sphuTaM brahmIbhUya vasanti santatacidAnandAtmanaiva dhruvm||395|| isa viSayameM aura adhika kyA kahanA hai? jIva to svayaM brahma hI hai aura brahma hI yaha sampUrNa jagat-rUpase phailA huA hai, kyoMki zruti bhI kahatI hai ki brahma advitIya hai| aura yaha nizcaya hai, jinako yaha bodha huA hai ki maiM brahma hI hU~ ve bAhya viSayoMko sarvathA tyAgakara brahmabhAvase sadA saccidAnandasvarUpase hI sthita rahate haiN| jahi malamayakoze'haMdhiyotthApitAzAM prasabhamanilakalpe liGgadehepi pshcaat| nigamagaditakIrtiM nityamAnandamUrti svayamiti paricIya brahmarUpeNa tisstth||396|| isa malamaya kozameM ahaMbuddhise huI Asaktiko chor3o aura isake pazcAt vAyu-rUpa liMgadehameM bhI usakA dRr3hatApUrvaka tyAga karo, tathA jisakI kIrtikA veda bakhAna karate haiM usa AnandasvarUpa brahmako hI apanA svarUpa jAnakara sadA brahmarUpase hI sthira hokara rho| zavAkAraM yAvadbhajati manujastAvadazuciH parebhya: syAtklezo jnnmrnnvyaadhinilyH| yadAtmAnaM zuddhaM kalayati zivAkAramacalaM tadA tebhyo mukto bhavati hi tadAha shrutirpi|| 397 / / zruti bhI yahI kahatI hai ki manuSya jabataka isa mRtakatulya dehameM Asakta rahatA hai tabataka vaha atyanta apavitra rahatA hai aura janma, maraNa tathA vyAdhiyoMkA
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ prapaMcakA bAdha 109 Azraya banA rahakara usako dUsaroMse atyanta kleza bhoganA par3atA hai| kintu jaba vaha apane kalyANasvarUpa, acala aura zuddha AtmAkA sAkSAtkAra kara letA hai to una samasta klezoMse mukta ho jAtA hai| . prapaMcakA bAdha svAtmanyAropitAzeSAbhAsavastunirAsataH / svayameva paraM brahma puurnnmdvymkriym||398 // apane AtmAmeM Aropita samasta kalpita vastuoMkA nirAsakara denepara manuSya svayaM advitIya, akriya aura pUrNa parabrahma hI hai| samAhitAyAM sati cittavRttau parAtmani brahmaNi nirviklpe| na dRzyate kazcidayaM vikalpaH prajalpamAtraH pariziSyate ttH||399|| nirvikalpa paramAtmA parabrahmameM cittavRttike sthira ho jAnepara yaha dRzya vikalpa kahIM bhI dikhAyI nahIM detaa| usa samaya yaha kevala vAcArambhaNa (vANIkI bakavAda) mAtra hI raha jAtA hai| asatkalpo vikalpo'yaM vishvmityekvstuni| nirvikAre nirAkAre nirvizeSe bhidA kutH||400|| usa eka vastu brahmameM yaha saMsAra mithyA vastuke sadRza kalpanAmAtra hai| bhalA nirvikAra, nirAkAra aura nirvizeSa vastumeM bheda kahA~se AyA? draSTradarzanadRzyAdibhAvazUnyaikavastuni / nirvikAre nirAkAre nirvizeSe bhidA kutH|| 401 // usa draSTA, dRzya aura darzana Adi bhAvoMse zUnya, nirvikAra, nirAkAra aura nirvizeSa eka vastumeM bhalA bheda kahA~se AyA? kalpArNava ivaatyntpripuurnnaikvstuni| nirvikAre nirAkAre nirvizeSe bhidA kutH||402||
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ viveka-cUDAmaNi pralayakAlake samudrake samAna atyanta paripUrNa eka padArthameM jo nirvikAra, nirAkAra aura nirvizeSa hai, bhalA bheda kahA~se A gayA ? tejasIva tamo yatra pralInaM bhrAntikAraNam / advitIye pare tattve nirvizeSe bhidA kutaH // 403 // prakAzameM jaise andhakAra lIna ho jAtA hai vaise hI jisameM bhramakA kAraNa ajJAna lIna hotA hai usa advitIya aura nirvizeSa paramatattvameM bhalA bheda kahA~se A gayA ? ekAtmake pare tattve bhedavArtA kathaM bhavet / suSuptau sukhamAtrAyAM bhedaH kenAvalokitaH // 404 // ekAtmaka advitIya paramatattvameM bhalA bhedakI bAta hI kyA ho sakatI hai? kevala sukha-svarUpA suSuptimeM kisane vibhinnatA dekhI hai ? nahyasti paratattvabodhAt brahmaNi nirvilpe / vizvaM sadAtmani nApyahirIkSito guNe nahyambubindurmRgatRSNikAyAm kAlatraye // 405 // paramatattvake jAna lenepara satsvarUpa nirvikalpa parabrahmameM vizvakA kahIM patA bhI nahIM calatA; tInoM kAlameM bhI kabhI kisIne rajjumeM sarpa aura mRgatRSNAmeM jalakI bU~da nahIM dekhii| mAyAmAtramidaM dvaitamadvaitaM 110 paramArthataH / iti brUte zrutiH sAkSAtsuSuptAvanubhUyate // 406 // zruti sAkSAt kahatI hai ki yaha dvaita mAyAmAtra hai, vAstavameM to advaita hI hai; aura aisA hI suSuptimeM anubhava bhI hotA hai / ananyatvaMmadhiSThAnAdAropyasya nirIkSitam / paNDitai rajjusarpAdau vikalpo bhrAntijIvanaH // 407 // rajjusarpa AdimeM buddhimAn puruSoMne adhyasta vastukA adhiSThAnase abheda spaSTa dekhA hai, isaliye [ brahmameM adhyasta yaha saMsArarUpa ] vikalpa ajJAnajanya bhramake kAraNa hI jIvita (sthita) hai|
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ Atma-cintanakA vidhAna Atma-cintanakA vidhAna cittamUlo vikalpo'yaM cittAbhAve na kazcana / atazcittaM samAdhehi pratyagrUpe parAtmani // 408 // yaha vikalpa citta-mUlaka haiM, cittakA abhAva honepara isakA kahIM nAmanizAna bhI nahIM rhtaa| isaliye cittako pratyak caitanya svarUpa AtmAmeM sthira karo / kimapi satatabodhaM kevalAnandarUpaM nirupamamativelaM nityamuktaM nirIham / niravadhi gaganAbhaM niSkalaM nirvikalpaM - hRdi kalayati vidvAnbrahma pUrNaM samAdhau // 409 // kisI nityabodha- svarUpa, kevalAnandarUpa, upamArahita, kAlAtIta, nityamukta, nizceSTa, AkAzake samAna niHsIma, kalArahita, nirvikalpa pUrNa brahmakA vidvAn samAdhi-avasthAmeM apane antaHkaraNameM sAkSAt anubhava karate haiM / prakRtivikRtazUnyaM bhAvanAtItabhAvaM mAnasambandhadUram / samarasamasamAnaM nigamavacanasiddhaM nityamasmatprasiddhaM hRdi kalayati vidvAnbrahma pUrNaM samAdhau // 410 // kAraNa aura kAryase rahita, mAnavI bhAvanAse atIta, samarasa, upamArahita, pramANoMkI pahu~case pare, veda-vAkyoMse siddha, nitya, asmat (maiM) rUpase sthita pUrNa brahmakA vidvAn samAdhi avasthAmeM apane antaHkaraNameM anubhava karate haiN| ajaramamaramastAbhAsavastusvarUpaM stimitasalilarAziprakhyamAkhyAvihInam / zamitaguNavikAraM zAzvataM zAntamekaM 111 hRdi kalayati vidvAnbrahma pUrNaM samAdhau // 411 // ajara, amara, AbhAsazUnya, vastusvarUpa, nizcala jala-rAzike samAna, nAma-rUpase rahita, guNoMke vikArase zUnya, nitya, zAntasvarUpa aura advitIya pUrNa brahmakA vidvAn samAdhi-avasthAmeM hRdayameM sAkSAt anubhava karate haiN|
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 samAhitAntaHkaraNa: vicchindhi bandhaM bhavagandhagandhitaM svarUpe vilokayAtmAnamakhaNDavaibhavam / yatnena puMstvaM saphalIkuruSva // 412 // apane svarUpameM cittako sthira karake akhaNDa aizvarya sampanna AtmAkA sAkSAtkAra karo, saMsAra- gandhase yukta bandhanako kATa DAlo aura yatnapUrvaka apane manuSya janmako saphala karo / sarvopAdhivinirmuktaM saccidAnandamadvayam / bhAvayAtmAnamAtmasthaM na bhUyaH kalpase'dhvane // 413 // samasta upAdhiyoMse rahita advitIya saccidAnandasvarUpa apane antaHkaraNameM sthita AtmAkA cintana karate raho isase tuma phira saMsAra-cakrameM nahIM par3oge / dRzyakI upekSA chAyeva puMsaH paridRzyamAna mAbhAsarUpeNa viveka-cUDAmaNi zarIramArAcchvavannirastaM phalAnubhUtyA / punarna sandhatta idaM mahAtmA // 414 // manuSyakI chAyAke samAna kevala AbhAsarUpase dikhalAyI denevAle, isa zarIrakA, isake phalakA vicAra karake, zavake samAna eka bAra bAdha kara denepara mahAtmagaNa ise phira svIkAra nahIM krte| satatavimalabodhAnandarUpaM sametya tyaja jaDamalarUpopAdhimetaM suduure| atha punarapi naiSa smaryatAM vAntavastu - smaraNaviSayabhUtaM kalpate kutsanAya / / 415 // apane nitya aura nirmala cidAnandamaya svarUpako prApta karake isa malarUpa jaDa upAdhiko dUrahIse sarvathA tyAga do aura phira kabhI isakI
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmajJAnakA phala 113 yAda bhI mata karo, kyoMki ugalI huI vastu to yAda karanepara ulaTI jI bigAr3anevAlI hI hotI hai| samUlametatparidahya vahnau sadAtmani brahmaNi nirviklpe| tataH svayaM nityavizuddhabodhA nandAtmanA tiSThati vidvrisstthH|| 416 // vicAravAnoMmeM zreSTha mahAtmAjana isa sthUla-sUkSma jagatko isake mUlakAraNa mAyAke sahita nirvikalpa satsvarUpa brahmAgnimeM bhasma karake phira svayaM nitya vizuddha bodhAnandasvarUpase sthita rahate haiN| prArabdhasUtragrathitaM zarIraM prAyAtu vA tiSThatu goriva strk| na tatpunaH pazyati tattvavettA nandAtmani brahmaNi liinvRttiH||417|| gau apane galemeM par3I huI mAlAke rahane athavA giranekI ora jaise kucha bhI dhyAna nahIM detI, isI prakAra prArabdhakI DorImeM piroyA huA yaha zarIra rahe athavA jAya, jisakI cittavRtti AnandasvarUpa brahmameM lIna ho gayI hai, vaha tattvavettA phira isakI ora nahIM dekhtaa| akhaNDAnandamAtmAnaM vijJAya svsvruuptH| kimicchan kasya vA heto puSNAti tttvvit||418|| akhaNDa AnandasvarUpa AtmAko hI apanA svarUpa jAna lenepara kisa icchA athavA kisa kAraNase tattvavettA isa zarIrakA poSaNa kare? AtmajJAnakA phala saMsiddhasya phalaM tvetajjIvanmuktasya yoginH| bahirantaH sdaanndrsaasvaadnmaatmni|| 419 //
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ viveka-cUDAmaNi AtmajJAnameM samyak siddhi prApta kiye hue jIvanmukta yogIko yahI phala milatA hai ki apane AtmAke nityAnandarasakA bAhara-bhItara nirantara AsvAdana kiyA kre| vairAgyasya phalaM bodho bodhasyoparatiH phalam / svAnandAnubhavAcchAntireSaivoparateH phalam // 420 // vairAgyakA phala bodha hai aura bodhakA phala uparati ( viSayoMse udAsInatA) hai tathA uparatikA phala yahI hai ki AtmAnandake anubhavase citta zAnta ho jAya / 114 yadyuttarottarAbhAvaH pUrvapUrvaM tu niSphalam / nivRttiH paramA tRptirAnando'nupamaH svataH / / 421 / / yadi pichalI - pichalI vastuoMkI prApti na ho to pahalI bAteM niSphala haiM [ arthAt AtmazAntike binA uparati, uparatike binA bodha aura bodhake binA vairAgya niSphala haiM ] / viSayoMse nivRtta ho jAnA hI parama tRpti hai aura vahI sAkSAt anupama Ananda hai / dRSTaduHkheSvanudvego vidyAyA: prastutaM phalam / yatkRtaM bhrAntivelAyAM nAnA karma jugupsitam / pazcAnnaro vivekena tatkathaM kartumarhati // 422 // prArabdhavaza prApta hue duHkhoMse vicalita na honA hI AtmajJAnakA sabase pahalA phala hai| bhrAntike samaya puruSane jo nAnA prakArake nindanIya karma kiye haiM unhIMko jJAna ho jAneke uparAnta vaha vivekapUrvaka kaise kara sakatA hai ? vidyAphalaM syAdasato nivRttiH pravRttirajJAnaphalaM tadIkSitam / no cedvido dRSTaphalaM kimasmAt // 423 // vidyAkA phala asatse nivRtta honA aura avidyAkA usameM pravRtta honA hai| ye donoM phala jJAnI aura ajJAnI puruSoMkI mRgatRSNA AdikI pratItimeM use tajjJAjJayoryanmRgatRSNikAdau
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvanmuktake lakSaNa jAnane yA na jAnanevAloMmeM dekhe gaye haiN| nahIM to [ yadi mUDha puruSake samAna vidvAnko bhI asat padArthoM meM pravRtti banI rahI to ] vidyAkA pratyakSa phala hI kyA huA? ajJAnahRdayagranthervinAzo ydyshesstH| anicchorviSayaH kinnu pravRtteH kAraNaM svtH||424|| yadi ajJAnarUpa hRdayakI granthikA sarvathA nAza ho jAya to usa icchArahita puruSake liye sAMsArika viSaya kyA svataH hI pravRttike kAraNa ho jAya~ge? vAsanAnudayo bhogye vairAgyasya pro'vdhiH| ahaMbhAvodayAbhAvo bodhasya prmo'vdhiH| lInavRtteranutpattirmaryAdoparatestu saa|| 425 // bhogya vastuoMmeM vAsanAkA udaya na honA vairAgyakI carama avadhi hai, cittameM ahaMkArakA sarvathA udaya na honA hI bodhakI carama sImA hai aura lIna huI vRttiyoMkA puna: utpanna na honA-yaha uparAmatAkI sImA hai| jIvanmuktake lakSaNa brahmakAratayA sadA sthitatayA nirmuktabAhyArthadhIranyAveditabhogyabhogakalano nidraaluvdvaalvt| svapnAlokitalokavajjagadidaM pazyankvacillabdhadhIrAste kazcidanantapuNyaphalabhugdhanyaH samAnyo bhuvi||426|| nirantara brahmAkAra-vRttise sthita rahaneke kAraNa jisakI buddhi bAhya viSayoMmeMse nikala gayI hai aura jo nidrAlu athavA bAlakake samAna, dUsaroMke nivedana kiye hue hI bhogya padArthoMkA sevana karatA hai tathA kabhI viSayoMmeM buddhi jAnepara jo isa saMsArako svapna-prapaMcake samAna dekhatA hai, vaha ananta puNyoMke phalakA bhoganevAlA koI jJAnI mahApuruSa isa pRthivItalameM dhanya hai aura sabakA mAnanIya hai| sthitaprajJo yatirayaM yaH sdaanndmshnute| brahmaNyeva vilInAtmA nirvikAro viniSkriyaH // 427 // jo yati parabrahmameM cittako lInakara vikAra aura kriyAkA tyAga karake sadA AnandasvarUpa brahmameM magna rahatA hai, vaha sthitaprajJa kahalAtA hai|
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 viveka-cUDAmaNi zodhitayorekabhAvAvagAhinI / brahmAtmanoH nirvikalpA ca cinmAtrA vRttiH prajJeti kathyate / susthitA sA bhavedyasya jIvanmuktaH sa ucyate // 428 // [ 'tattvamasi' Adi mahAvAkyoMse ] zodhita brahma aura AtmAkI ekatAko grahaNa karanevAlI vikalparahita cinmAtra vRttiko prajJA kahate haiN| yaha cinmAtravRtti jisakI sthira ho jAtI hai, vahI jIvanmukta kahA jAtA hai| yasya sthitA bhavetprajJA yasyAnando nirantaraH / prapaJco vismRtaprAyaH sa jIvanmukta iSyate // 429 // jisakI prajJA sthira hai, jo nirantara AtmAnandakA anubhava karatA hai aura prapaMcako bhUlA-sA rahatA hai, vaha puruSa jIvanmukta kahalAtA hai| lInadhIrapi jAgarti yo jAgraddharmavarjitaH / bodho nirvAsano yasya sa jIvanmukta iSyate // 430 // vRttike lIna rahate hue bhI jo jAgatA rahatA hai kintu vAstavameM jo jAgRtike dharmose rahita hai* tathA jisakA bodha sarvathA vAsanArahita hai, vaha puruSa jIvanmukta kahalAtA hai| zAntasaMsArakalanaH kalAvAnapi niSkalaH / ya: sacitto'pi nizcintaH sa jIvanmukta iSyate // 431 // jisakI saMsAra - vAsanA zAnta ho gayI hai, jo kalAvAn hokara bhI kalAhIna hai arthAt vyavahAradRSTimeM Uparase vikAravAn pratIta hotA huA bhI jo nirantara apane nirvikAra svarUpameM hI sthita rahatA hai tathA jo cittayukta honepara nizcinta hai, vaha puruSa jIvanmukta mAnA jAtA hai| vartamAne'pi dehe'smiJchAyAvadanuvartini / ahaMtAmamaMtAbhAvo jIvanmuktasya lakSaNam // / 432 / / * 'vRttike lIna rahate hue bhI jo jAgatA rahatA haiM' isakA abhiprAya yaha hai ki yadyapi usakA citta sampUrNa dRzya padArthoMkA bAdha karake nirantara brahmameM lIna rahatA hai tathApi vaha soye hue puruSake samAna saMjJAzUnya nahIM ho jAtA, saba vyavahAra yathAvat karatA rahatA hai| kintu vyavahAra karate hue bhI use svapnavat samajhaneke kAraNa usakI anya puruSoMke samAna dRzya padArthoMmeM AsthA nahIM hotii| isaliye 'vAstavameM vaha jAgRtike dharmose rahita haiN| '
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvanmuktake lakSaNa 117 prArabdhakI samAptiparyanta chAyAke samAna sadaiva sAtha rahanevAle isa zarIrake vartamAna rahate hue bhI isameM ahaM-mamabhAva (maiM-merApana)kA abhAva ho jAnA jIvanmuktakA lakSaNa hai| atItAnanusandhAnaM bhvissydvicaarnnm| audAsInyamapi prApte jIvanmuktasya lkssnnm|| 433 // bItI huI bAtako yAda na karanA, bhaviSyako cintA na karanA aura vartamAnameM prApta hue sukha-duHkhAdimeM udAsInatA-yaha jIvanmuktakA lakSaNa hai| guNadoSaviziSTe'sminsvabhAvena vilkssnne| sarvatra samadarzitvaM jIvanmuktasya lkssnnm||434|| apane AtmasvarUpase sarvathA pRthak isa guNadoSamaya saMsArameM sarvatra samadarzI honA jIvanmuktakA lakSaNa hai| iSTAniSTArthasamprAptau smdrshityaatmni| ubhayatrAvikAritvaM jIvanmuktasya lkssnnm|| 435 // iSTa athavA aniSTa vastukI prAptimeM samAnabhAva rakhaneke kAraNa donoM hI avasthAoMmeM cittameM koI bhI vikAra na honA jIvanmukta puruSakA lakSaNa hai| brahmAnandarasAsvAdAsaktacittatayA yteH| antarbahiravijJAnaM jIvanmuktasya lkssnnm||436|| brahmanandarasAsvAdameM cittakI Asakti rahaneke kAraNa bAhya aura Antarika vastuoMkA koI jJAna na honA jIvanmukta yatikA lakSaNa hai| dehendriyAdau kartavye mmaahNbhaavvrjitH| audAsInyena yastiSThetsa jIvanmuktalakSaNaH // 437 // deha tathA indriya AdimeM aura kartavyameM jo mamatA aura ahaMkArase rahita hokara udAsInatApUrvaka rahatA hai, vaha puruSa jIvanmuktake lakSaNase yukta hai| vijJAta Atmano yasya brahmabhAvaH shruterblaat| bhavabandhavinirmuktaH sa jIvanmuktalakSaNaH // 438 // jisane zruti-pramANase apane AtmAkA brahmatva jAna liyA hai aura jo saMsAra-bandhanase rahita hai, vaha puruSa jIvanmuktake lakSaNoMse sampanna hai|
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 viveka-cUDAmaNi dehendriyeSvahaMbhAva idNbhaavstdnyke| yasya no bhavataH kvApi sa jIvanmukta issyte||439 // jisakA deha aura indriya AdimeM ahaMbhAva tathA anya vastuoMmeM idaM (yaha) bhAva kabhI nahIM hotA, vaha puruSa jIvanmukta mAnA jAtA hai| na pratyagbrahmaNorbhedaM kadApi brahmasargayoH / prajJayA yo vijAnAti sa jIvanmukta issyte||440|| jo apanI tattvAvagAhinI buddhise AtmA aura brahma tathA brahma aura saMsArameM koI bheda nahIM dekhatA, vaha puruSa jIvanmukta mAnA jAtA hai| sAdhubhiH pUjyamAne'sminpIDyamAne'pi durjnaiH| samabhAvo bhavedyasya sa jIvanmukta issyte|| 441 / / sAdhu puruSoMdvArA isa zarIrake satkAra kiye jAnepara aura duSTajanoMse pIr3ita honepara bhI jisake cittakA samAnabhAva rahatA hai, vaha manuSya jIvanmukta mAnA jAtA hai| yatra praviSTA viSayAH pareritA nadIpravAhA iva vaariraashau| linanti sanmAtratayA na vikriyA mutpAdayantyeSa ytirvimuktH||442|| samudrameM mila jAnepara jaise nadIkA pravAha samudrarUpa ho jAtA hai vaise hI dUsaroMke dvArA prastuta kiye viSaya AtmasvarUpa pratIta honese jisake cittameM kisI prakArakA kSobha utpanna nahIM karate vaha yatizreSTha jIvanmukta hai| vijJAtabrahmatattvasya yathApUrvaM na sNsRtiH| asti cenna sa vijJAtabrahmabhAvo bhirmukhH|| 443 // brahmatattvake jAna lenepara vidvAnko pUrvavat saMsArakI AsthA nahIM rahatI aura yadi phira bhI saMsArakI AsthA banI rahI to samajhanA cAhiye ki vaha to saMsArI hI hai use brahmatattvakA jJAna hI nahIM huaa| prAcInavAsanAvegAdasau saMsaratIti cet| na sadekatvavijJAnAnmandIbhavati vaasnaa||444|| yadi kaho ki pUrvavAsanAkI prabalatAse phira bhI isakI saMsArameM
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ prArabdha-vicAra 119 pravRtti raha sakatI hai, to aisI bAta nahIM hai kyoMki brahmake ekatvajJAnase [ viSayakA bAdha ho jAneke kAraNa ] isakI vAsanA manda ho jAtI hai| atyantakAmukasyApi vRttiH kuNThati maatri| tathaiva brahmaNi jJAte pUrNAnande mniissinnH|| 445 // jisa prakAra atyanta kAmI puruSakI bhI kAmavRtti mAtAko dekhakara kuNThita ho jAtI hai, usI prakAra pUrNAnandasvarUpa brahmako jAna lenepara vidvAnkI saMsArameM pravRtti nahIM hotii| prArabdha-vicAra nididhyAsanazIlasya bAhyapratyaya iikssyte| bravIti zrutiretasya prArabdhaM phldrshnaat||446|| nididhyAsanazIla (AtmacintanameM lage hue) puruSako bAhya padArthoMkI pratIti hotI dekhI jAtI hai, phala-bhoga dekhA jAneke kAraNa zruti use usakA prArabdha batalAtI hai| sukhAdyanubhavo yaavttaavtpraarbdhmissyte| phalodayaH kriyApUrvo niSkriyo na hi kutrcit||447|| [ yuktise bhI ] jabataka sukha-duHkha AdikA anubhava hai tabataka prArabdha mAnA jAtA hai, kyoMki phalakA bhoga kriyApUrvaka hotA hai, binA karmake kahIM nahIM hotaa| ahaM brahmeti vijnyaanaatklpkottishtaarjitm| saJcitaM vilayaM yAti prbodhaatsvpnkrmvt|| 448 // jaga jAnepara jaise svapnAvasthAke karma lIna ho jAte haiM vaise hI maiM brahma hU~' aisA jJAna hote hI karor3oM kalpoMke saMcita karma naSTa ho jAte haiN| yatkRtaM svapnavelAyAM puNyaM vA paapmulbnnm| suptotthitasya kiM tatsyAtsvargAya narakAya vaa||449 // svapnAvasthAmeM jo bar3e-se-bar3A puNya athavA pApa kiyA jAtA hai, kyA jaga par3anepara vaha svarga athavA narakakI prAptikA kAraNa ho sakatA hai?
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 viveka-cUDAmaNi svamasaGgamudAsInaM parijJAya nabho ythaa| na zliSyate yatiH kiJcitkadAcidbhAvikarmabhiH // 450 // jo yati apaneko AkAzake samAna asaMga aura udAsIna jAna letA hai, vaha kisI bhI AgAmI karmase kabhI thor3A-sA bhI lipta nahIM ho sktaa| na nabho ghaTayogena surAgandhena lipyte| tathAtmopAdhiyogena taddhamaina~va lipyate // 451 / / jaise ghar3eke sambandhase ghar3emeM rakhI huI madirAkI gandhase AkAzakA koI sambandha nahIM hotA usI prakAra upAdhike sambandhase AtmA upAdhike dharmoMse lipta nahIM hotaa| jJAnodayAtpurArabdhaM karma jJAnAnna nshyti| adattvA svaphalaM lkssymuddishyotsRssttbaannvt|| 452 // vyAghrabuddhyA vinirmukto bANaH pazcAttu gomtau| na tiSThati chinattyeva lakSyaM vegena nirbhrm|| 453 // lakSyakI ora chor3a diye gaye bANake samAna jJAnake udayase pUrva hI Arambha huA karma apanA phala diye binA jJAnase naSTa nahIM hotA, jaise vyAghra samajhakara gaukI ora chor3A huA bANa pIche usako gau jAna lenepara bhI bIcameM nahIM rokA jA sakatA, vaha to turanta apane lakSyako vedha hI detA hai| prArabdhaM balavattaraM khalu vidAM bhogena tasya kSayaH samyagjJAnahutAzanena vilayaH praaksnycitaagaaminaam| brahmAtmaikyamavekSya tanmayatayA ye sarvadA saMsthitAsteSAM tatritayaM na hi kvacidapi brahmaiva te nirgunnm||454|| vidvAnkA prArabdha-karma avazya hI balavAn hotA hai| usakA kSaya bhoganese hI ho sakatA hai| usake atirikta pUrvasaMcita aura AgAmI karmokA to tattvajJAnarUpa agnise kSaya ho jAtA hai| kintu jo brahma aura AtmAkI ekatAko jAnakara sadA usI bhAvameM sthita rahate haiM unakI dRSTimeM to ve (prArabdha, saMcita aura AgAmI) tInoM prakArake hI karma kahIM nahIM haiM, ve to mAno sAkSAt nirguNa brahma hI haiN|
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ prArabdha-vicAra upAdhitAdAtmyavihInakevala brahmAtmanaivAtmani tiSThato muneH| prArabdhasadbhAvakathA na yuktA svapnArthasambandhakatheva jaagrtH||455|| jo munizreSTha upAdhike sambandhako chor3akara kevala brahmAtmabhAvase hI apane svarUpameM sthita rahatA hai, usake prArabdha-karmoMkI sthitikI bAta svapnameM dekhe hue padArthoM se jage hue puruSakA sambandha batAneke samAna anucita hai| na hi prabuddhaH pratibhAsadehe dehopayoginyapi ca prpnyce| karotyahantAM mamatAmidantAM kintu svayaM tiSThati jaagrenn||456|| jagA huA puruSa svapnake prAtibhAsika deha tathA usa dehake upayogI svapna-prapaMcameM kabhI ahaMtA, mamatA aura idaMtA (maiMpana, merApana aura yahapana) nahIM krtaa| vaha to kevala jAgrat-bhAvase hI rahatA hai| na tasya mithyArthasamarthanecchA na saGgrahastajjagato'pi dRssttH| tatrAnuvRttiryadi cenmRSArthe / na nidrayA mukta itISyate dhruvm|| 457 // usako na to mithyA vastuoMko siddha karanekI icchA hotI hai aura na usake pAsa sAMsArika padArthoMkA saMgraha hI dekhA jAtA hai| yadi phira bhI usakI mithyA padArthoMmeM pravRtti rahe to yaha nizcaya hai ki vAstavameM usakI nIMda TUTI hI nahIM hai| tadvatyare brahmaNi vartamAnaH sadAtmanA tiSThati naanydiiksste| smRtiryathA svajavilokitArthe tathA vidaH prAzanamocanAdau // 458 //
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ viveka-cUDAmaNi isI prakAra sadA brahmabhAvameM rahanevAlA puruSa brahmarUpase hI sthita rahatA haiM, vaha [ brahmake sivA ] aura kucha nahIM dekhatA / jaise svapnameM dekhe hue padArthoMkI yAda AyA karatI hai vaise hI vidvAnkI bhojana karanA aura chor3anA Adi kriyAe~ svabhAvavaza apane-Apa huA karatI haiN| karmaNA nirmito dehaH prArabdhaM tasya kalpyatAm / nAnAderAtmano yuktaM naivAtmA karmanirmitaH // 459 / / 122 deha karmoMhIse banA huA hai, ataH prArabdha bhI usIkA samajhanA cAhiye, anAdi AtmAkA prArabdha mAnanA ThIka nahIM, kyoMki AtmA karmoMse banA huA nahIM hai| ajo nitya iti brUte zrutireSA tvamoghavAk / tadAtmanA tiSThato'sya kutaH prArabdhakalpanA // 460 // 'AtmA ajanmA, nitya aura anAdi hai' aisA yathArtha kathana karanevAlI zruti kahatI hai; phira usa AtmasvarUpase hI sadA sthita rahanevAle vidvAnke prArabdha karma zeSa rahanekI kalpanA kaise ho sakatI hai ? prArabdhaM sidhyati tadA yadA dehAtmanA sthitiH / dehAtmabhAvo naiveSTaH prArabdhaM tyajyatAmataH // 461 // prArabdha to tabhItaka siddha hotA hai jabataka dehameM AtmabhAvanA rahatI hai aura dehAtmabhAva mumukSuke liye iSTa nahIM hai; isaliye prArabdhakI AsthAko bhI chor3a denA cAhiye / zarIrasyApi prArabdhakalpanA bhrAntireva hi / adhyastasya kutaH sattvamasattvasya kuto janiH / ajAtasya kuto nAzaH prArabdhamasataH kutaH // 462 // aura vAstavameM to zarIrakA bhI prArabdha mAnanA bhrama hI hai, kyoMki vaha to svayaM adhyasta (bhramase kalpita) hai aura adhyasta vastukI sattA hI kahA~ hotI hai ? tathA jisakI sattA hI na ho, usakA janma bhI kahA~se AyA ? aura jisakA janma hI na ho, usakA nAza bhI kaise ho sakatA hai| isa prakAra jo sarvathA sattAzUnya hai, usa [ zarIra ] kA bhI prArabdha kaise ho sakatA hai ?
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAnAtva-niSedha 123 jJAnenAjJAnakAryasya samUlasya layo ydi| tiSThatyayaM kathaM deha iti zaGkAvato jddaan| samAdhAtuM bAhyadRSTyA prArabdhaM vadati zrutiH // 463 // na tu dehAdisatyatvabodhanAya vipshcitaam| yataH zruterabhiprAyaH prmaarthNkgocrH||464|| jinako aisI zaMkA hotI hai ki yadi jJAnase ajJAnakA mUlasahita nAza ho jAtA hai to jJAnIkA yaha sthUla deha kaise rahatA hai, una mUlko samajhAneke liye zruti UparI dRSTise (vyavahArasattAko lekara) prArabdhako usakA kAraNa batalA detI hai| vaha vidvAnko dehAdikA satyatva samajhAneke liye aisA nahIM kahatI; kyoMki zrutikA abhiprAya to ekamAtra paramArtha vastukA varNana karanemeM hI hai| nAnAtva-niSedha paripUrNamanAdyantamaprameyamavikriyam ekamevAdvayaM brahma neha nAnAsti kiJcana // 465 // [ zruti kahatI hai- ] vAstavameM sarvatra paripUrNa, anAdi, ananta, aprameya aura avikArI eka advitIya brahma hI hai; usameM aura koI nAnA padArtha nahIM hai| sadghanaM cidghanaM nitymaanndghnmkriym| ekamevAdvayaM brahma neha nAnAsti kinycn|| 466 // jo ghanIbhUta sat, cit aura Ananda hai; aisA eka nitya, akriya aura advitIya brahma hI satya vastu hai; usameM koI nAnA padArtha nahIM hai| pratyagekarasaM pUrNamanantaM srvtomukhm| ekamevAdvayaM brahma neha nAnAsti kinycn|| 467 // jo antarAtmA, ekarasa, paripUrNa, ananta aura sarvavyApaka hai aisA eka advitIya brahma hI hai; usameM nAnA padArtha koI nahIM hai| aheyamanupAdeyamanAdheyamanAzrayam ekamevAdvayaM brahma neha nAnAsti kiJcana // 468 //
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 viveka-cUDAmaNi jo na tyAjya hai, na grAhya hai aura na kisImeM sthita hone yogya hai tathA jisakA koI anya AdhAra bhI nahIM hai, aisA eka advitIya brahma hI satya hai; usameM nAnA padArtha koI nahIM hai| nirguNaM niSkalaM sUkSmaM nirvikalpaM nirnyjnm| ekamevAdvayaM brahma neha nAnAsti kiJcana // 469 // jo guNa aura kalAse rahita hai, sUkSma, nirvikalpa aura nirmala hai, aisA eka advitIya brahma hI satya hai; usameM nAnA padArtha kucha bhI nahIM hai| anirUpyasvarUpaM ynmnovaacaamgocrm| ekamevAdvayaM brahma neha nAnAsti kinycn|| 470 // jisakA rUpa varNana nahIM kiyA jA sakatA tathA jo mana aura vANIkA bhI viSaya nahIM hai, aisA eka advitIya brahma hI hai; usameM nAnA vastu koI bhI nahIM hai| satsamRddhaM svataHsiddhaM zuddhaM buddhmniidRshm| ekamevAdvayaM brahma neha nAnAsti kinycn|| 471 // jo satya, vaibhavapUrNa, svata:siddha, zuddha, bodhasvarUpa aura upamArahita hai aisA eka advitIya brahma hI satya hai; usameM nAnA padArtha kucha bhI nahIM hai| __AtmAnubhavakA upadeza nirastarAgA nirapAstabhogA: zAntAH sudAntA yatayo mhaantH| vijJAya tattvaM parametadante . prAptAH parAM nirvRtimaatmyogaat|| 472 / jinakA kisI bhI vastumeM rAga nahIM hai aura bhogakA bhI sarvathA anta ho gayA hai tathA jinakA citta zAnta evaM indriyA~ saMyata haiM, ve mahAtmA saMnyAsIjana hI isa parama tattvako jAnakara antameM isa adhyAtmayogake dvArA parama zAntiko prApta hue haiN|
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmAnubhavakA upadeza 25 bhavAnapIdaM paratattvamAtmanaH svarUpamAnandaghanaM vicaary| vidhUya mohaM svamanaHprakalpitaM muktaH kRtArthoM bhavatu prbuddhH|| 473 // ata: he vatsa! tuma bhI AtmAke isa paramatattva aura AnandaghanasvarUpakA vicAra karate hue apane mana:kalpita mohako chor3akara mukta ho jAo aura isa prakAra ajJAna-nidrAse jagakara kRtArtha ho jaao| samAdhinA sAdhu vinizcalAtmanA pazyAtmatattvaM sphuttbodhckssussaa| niHsaMzayaM samyagavekSitazce cchUtaH padArtho na punrviklpyte|| 474 // samAdhike dvArA bhalI prakAra nizcala hue citta aura vikasita jJAnanetroMse isa Atmatattvako dekho, kyoMki yadi sunA huA padArtha niHsandeha hokara bhalI prakAra dekha liyA jAtA hai to usake viSayameM phira koI saMzaya nahIM hotaa| svasyAvidyAbandhasambandhamokSAt satyajJAnAnandarUpAtmalabdhau / zAstraM yuktirdezikoktiH pramANaM cAnta:siddhA svAnubhUtiH prmaannm|| 475 // apane ajJAnarUpa bandhanakA saMsarga chUTa jAnese jo saccidAnandasvarUpa AtmAkI prApti hotI hai-usameM zAstra, yukti, guru-vAkya aura anta:karaNase siddha honevAlA apanA anubhava pramANa hai| bandho mokSazca tRptizca cintArogyakSudhAdayaH / svenaiva vedyA yajjJAnaM pressaamaanumaanikm|| 476 // bandhana, mokSa, tRpti, cintA, Arogya aura bhUkha Adi to apane-Apa hI jAne jAte haiM, dUsaroMko unakA jo jJAna hotA hai vaha to kevala AnumAnika hI hai|
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 viveka-cUDAmaNi taTasthitA bodhayanti guravaH zrutayo ythaa| prajJayaiva tredvidvaaniishvraanugRhiityaa|| 477 // zrutike samAna guru bhI brahmakA kevala taTastharUpase hI bodha karAte haiM; vidvAnko cAhiye ki apanI hI IzvarAnugRhIta* buddhise [usakA sAkSAt anubhava karake] isa saMsAra-sAgarake pAra ho jaay| svAnubhUtyA svayaM jJAtvA svmaatmaanmkhnndditm| saMsiddhaH sasukhaM tiSThennirvikalpAtmanAtmani // 478 // apane anubhavase akhaNDa AtmAko svayaM jAnakara siddha huA puruSa nirvikalpabhAvase AnandapUrvaka sadA AtmAmeM hI sthita rhe| vedAntasiddhAntaniruktireSA brahmaiva jIvaH sakalaM jgcc| akhaNDarUpasthitireva mokSo brahmAdvitIye zrutayaH prmaannm|| 479 // vedAntakA siddhAnta to yahI kahatA hai ki jIva aura sampUrNa jagat kevala brahma hI hai aura usa advitIya brahmameM nirantara akhaNDarUpase sthita rahanA hI mokSa hai| brahma advitIya hai-isa viSayameM zrutiyA~ pramANa haiN| * brahmakA sAkSAt nirUpaNa koI bhI nahIM kara sakatA, kyoMki vaha zabdakI zaktivRttise bAhara hai-zabda vahA~taka pahu~ca hI nahIM sktaa| usakA jJAna to lakSaNAvRttise hI ho sakatA hai| ataH brahmakA sAkSAtkAra karaneke liye usakI upAdhirUpa isa nikhila prapaMcakA bAdha karanA par3atA hai, kyoMki isIne usake svarUpako AcchAdita kiyA huA hai| kintu dRzyakA bAdha usameM mithyAtva-buddhi hue binA ho nahIM sakatA aura aisI buddhi ziSyako Izvara-kRpAke prabhAvase hI prApta hotI hai| isaliye bodha honeke liye zAstra-kRpA aura guru-kRpAke samAna bhagavatkRpA bhI atyanta Avazyaka hai|
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ bodhopalabdhi bodhopalabdhi guruvacanAcchratipramANAt satattvamAtmayuktyA samAhitAtmA kvacidacalAkRtirAtmaniSThito'bhUt // 480 // isa prakAra guruke zruti pramANayukta vacana aura apanI yuktiyoMdvArA paramAtmatattvako jAnakara citta aura indriyoMke zAnta ho jAnese koI eka ziSya nizcala vRttise AtmasvarUpameM sthita ho gayA / kaJcitkAlaM samAdhAya pare brahmaNi mAnasam / paramAnandAdidaM vacanamabravIt // 481 // vyutthAya aura kucha derataka parabrahmameM cittako samAhitakara phira usa paramAnandamayI sthitise uThakara ye vacana bolaa| buddhirvinaSTA galitA pravRtti brahmAtmanorekatayAdhigatyA iti paramavagamya 127 prazamitakaraNaH idaM na jAne'pyanidaM na jAne kiM vA kiyadvA sukhamastyapAram // 482 // aho ! brahma aura AtmAkI ekatAkA jJAna honepara merI buddhi to ekadama naSTa ho gayI, viSayoMmeM merI sArI pravRtti dUra ho gayI, mujhe na idaM (pratyakSa vastu) kA jJAna hai aura na anidaM ( apratyakSa ) kA aura na maiM yahI jAnatA hU~ ki vaha apAra Ananda kaisA aura kitanA hai| vAcA vaktumazakyameva manasA mantuM na vA zakyate svAnandAmRtapUrapUritaparabrahmAmbudhervaibhavam ambhorAzivizIrNavArSikazilAbhAvaM bhajanme mano yasyAMzAMzalave vilInamadhunAnandAtmanA nirvRtam // 483 // jalarAzi (samudra) - meM par3akara gale hue varSAkAlika oloMkI avasthAko prApta huA merA mana jisa AnandAmRtasamudrake eka aMzake bhI 1
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 viveka-cUDAmaNi aMzameM lIna hokara aba ati AnandarUpase sthita ho gayA hai, usa AtmAnandarUpa amRtapravAhase paripUrNa parabrahmasamudrakA vaibhava vANIse nahIM kahA jA sakatA aura manase manana nahIM kiyA jA sktaa| kva gataM kena vA nItaM kutra lInamidaM jgt| adhunaiva mayA dRSTaM nAsti kiM mhddbhutm||484|| vaha saMsAra kahA~ calA gayA? use kauna le gayA? yaha kahA~ lIna ho gayA? aho ! bar3A Azcarya hai jisa saMsArako maiM abhI dekha rahA thA vaha kahIM dikhAyI nahIM detaa| kiM heyaM kimupAdeyaM kimanyatkiM vilkssnnm| akhaNDAnandapIyUSapUrNe brhmmhaarnnve||485 // isa akhaNDa AnandAmRtapUrNa brahma-samudrameM kauna vastu tyAjya hai? kauna grAhya hai? kauna sAmAnya hai? aura kauna vilakSaNa hai? na kiJcidatra pazyAmi na zRNomi na vedmyhm| svAtmanaiva sadAnandarUpeNAsmi vilkssnnH||486|| / aba mujhe yahA~ na kucha dikhAyI detA hai, na sunAyI detA hai aura na maiM kucha jAnatA hI huuN| maiM to apane nityAnandasvarUpa AtmAmeM sthita hokara apanI pahalI avasthAse sarvathA vilakSaNa ho gayA huuN| namo namaste gurave mahAtmane vimuktasaGgAya sduttmaay| nityAdvayAnandarasasvarUpiNe bhUmne sadApAradayAmbudhAmne // 487 // yatkaTAkSazazisAndracandrikApAtadhUtabhavatApajazramaH / prAptavAnahamakhaNDavaibhavAnandamAtmapadamakSayaM kssnnaat|| 488 // jinake kRpAkaTAkSarUpa candrakI snigdha candrikAke saMsargase saMsAratApajanya zramake dUra ho jAnese maiMne kSaNabharameM akhaNDa aizvarya aura Anandamaya akSaya Atmapada prApta kiyA hai, una saMgarahita, saMtaziromaNi,
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ bodhopalabdhi nitya-advitIya-AnandarasasvarUpa, ati mahAn aura nitya-apAra-dayAsAgara mahAtmA gurudevako bArambAra namaskAra hai| dhanyo'haM kRtakRtyo'haM vimukto'haM bhvgrhaat| nityAnandasvarUpo'haM pUrNo'haM tdnugrhaat||489|| una zrIgurudevakI kRpAse Aja maiM dhanya hU~, kRtakRtya hU~, saMsArabandhanase rahita hU~ tathA nityAnandasvarUpa aura sarvatra paripUrNa huuN| asaGgo'hamanaGgo'hamaliGgo'hamabhaGguraH prazAnto'hamananto'hamatAnto'haM cirantanaH // 490 // maiM asaMga hU~, azarIra hU~, aliMga hU~ aura akSaya hU~ tathA atyanta zAnta, ananta, atAnta (nirIha) aura purAtana huuN| akartAhamabhoktAhamavikAro'hamakriyaH zuddhabodhasvarUpo'haM kevalo'haM sadAzivaH // 491 // maiM akartA hU~, abhoktA hU~, avikArI hU~, akriya hU~, zuddhabodhasvarUpa hU~, eka hU~ aura nitya kalyANasvarUpa huuN| draSTuH zroturvaktuH karturbhokturvibhinna evaahm| nityanirantaraniSkriyani:sImAsaGgapUrNabodhAtmA // 492 // draSTA, zrotA, vaktA, kartA, bhoktA-maiM ina sabhIse bhinna hU~, maiM to nitya, nirantara, niSkriya, niHsIma, asaMga aura pUrNabodhasvarUpa huuN| nAhamidaM nAhamado'pyubhayoravabhAsakaM paraM shuddhm| bAhyAbhyantarazUnyaM pUrNa brhmaadvitiiymevaahm|| 493 // maiM na yaha hU~, na vaha hU~, balki ina donoM (sthUla-sUkSma jagat)kA prakAzaka, bAhyAbhyantarazUnya, pUrNa, advitIya aura zuddha parabrahma hI huuN| nirupamamanAditattvaM tvamahamidamada itiklpnaaduurm| nityAnandaikarasaM satyaM brhmaadvitiiymevaahm|| 494 // jo upamArahita anAditattva 'tU, maiM, yaha, vaha' AdikI kalpanAse atyanta dUra hai vaha nityAnandaikarasasvarUpa, satya aura advitIya brahma hI maiM huuN| 133 viveka-cUDAmaNi-5A
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 viveka-cUDAmaNi nArAyaNo'haM narakAntako'haM purAntako'haM purusso'hmiishH| akhaNDabodho'hamazeSasAkSI nirIzvaro'haM nirahaM ca nirmamaH // 495 // maiM [ kSIrasamudrazAyI ] nArAyaNa hU~, narakAsurakA vighAtaka hU~, tripuradaityakA nAza karanevAlA hU~, parama puruSa hU~ aura Izvara huuN| maiM akhaNDabodhasvarUpa hU~, sabakA sAkSI hU~, svatantra hU~ tathA ahaMtA aura mamatAse rahita huuN| sarveSu bhUteSvahameva saMsthito jJAnAtmanAntarbahirAzrayaH sn| bhoktA ca bhogyaM svayameva sarvaM yadyatpRthagdRSTamidantayA puraa||496 // jJAnasvarUpase sabakA Azraya hokara samasta prANiyoMke bAhara aura bhItara maiM hI sthita hU~ tathA pahale jo-jo padArtha idaMvRttidvArA bhinna-bhinna dekhe gaye the vaha bhoktA aura bhogya saba kucha svayaM maiM hI huuN| mayyakhaNDasukhAmbhodhau bahudhA vishvviicyH| utpadyante vilIyante maayaamaarutvibhrmaat||497|| mujha akhaNDa Ananda-samudra meM vizvarUpI nAnA taraMgeM mAyArUpI vAyuke vegase uThatI aura lIna hotI rahatI haiN| sthUlAdibhAvA mayi kalpitA bhramA dAropitA nu sphuraNena lokaiH| kAle yathA kalpakavatsarAya . nAdayo nissklnirviklpe||498|| jaise niSkala (hAni-vRddhi-zUnya) aura nirvikalpa kAlameM svarUpase koI kalpa, varSa, ayana (uttarAyaNa-dakSiNAyana) aura Rtu AdikA vibhAga nahIM hai, usI prakAra logoMne bhramavaza kevala sphuraNamAtrase hI Aropita karake mujhameM sthUla-sUkSma Adi bhAvoMkI kalpanA kara lI hai| 133 viveka-cUDAmaNi-5B
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ bodhopalabdhi AropitaM nAzrayadUSakaM bhavet kadApi muuddhairmtidossduussitaiH| nArdIkarotyUSarabhUmibhAgaM marIcikAvArimahApravAhaH // 499 // buddhi-doSase dUSita ajJAniyoMdvArA Aropita kI huI vastu apane Azrayako dUSita nahIM kara sakatI; jaise mRgatRSNAkA mahAn jala-pravAha apane Azraya USara bhUmi-khaNDako [ tanika bhI ] gIlA nahIM krtaa| AkAzavallepavidUrago'ha mAdityavadbhAsyavilakSaNo'ham / ahAryavannityavinizcalo'ha mambhodhivatpAravivarjito'ham // 50 // ___ maiM AkAzake samAna nirlepa hU~, sUryake samAna aprakAzya hU~, parvatake samAna nitya nizcala hU~ aura samudrake samAna apAra huuN| na me dehena sambandho meneva vihaaysH|| ataH kuto me taddharmA jaagrtsvpnsussuptyH||501|| jaise meghase AkAzakA koI sambandha nahIM hai vaise hI merA bhI zarIrase koI sambandha nahIM hai; to phira isa zarIrake dharma jAgrat , svapna aura suSupti Adi mujhameM kaise ho sakate haiM? upAdhirAyAti sa eva gacchati sa eva karmANi karoti bhungkte| sa eva jIryanmiyate sadAhaM kulAdrivannizcala eva sNsthitH||502|| upAdhi hI AtI hai, vahI jAtI hai tathA vahI karmoMko karatI aura unake phala bhogatI hai tathA vRddhAvasthAke prApta honepara vahI maratI hai| maiM to kula parvatake samAna nitya nizcala-bhAvase hI rahatA huuN| 133 viveka-caDAmaNi-50
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 viveka-cUDAmaNi nizca na me pravRttirna ca me nivRttiH sadaikarUpasya nirNshksy| ekAtmako yo niviDo nirantaro vyomeva pUrNaH sa kathaM nu cessttte||503|| mujha sadA ekarasa aura niravayavakI na kisI viSayameM pravRtti hai aura na kisIse nivRtti| bhalA, jo nirantara ekarUpa ghanIbhUta aura AkAzake samAna pUrNa hai vaha kisa prakAra ceSTA kara sakatA hai| puNyAni pApAni nirindriyasya nizcetaso nirvikRterniraakRteH| kuto mamAkhaNDasukhAnubhUte bUMte hyananvAgatamityapi shrutiH||504|| indriya, citta, vikAra aura AkRtise rahita mujha akhaNDa AnandasvarUpako pApa yA puNya kaise ho sakate haiM? aura 'ananvAgataM paNyenAnanvAgataM pApena'* (bRha0 4 / 3 / 22) yaha zruti bhI aisA hI batalAtI hai| chAyayA spRSTamuSNaM vA zItaM vA suSThu duSThu vaa| na spRzatyeva yatkiJcitpuruSaM tdvilkssnnm||505 / / na sAkSiNaM sAkSyadharmAH saMspRzanti vilkssnnm| avikAramudAsInaM gRhadharmAH prdiipvt||506 / / jaise uSNa-zIta, acchI-burI-kaisI hI vastu chAyAse chU jAnepara bhI usase sarvathA pRthak puruSakA tanika bhI sparza nahIM kara sakatI tathA gharako prakAzita karanevAle dIpakapara jaise gharake [sundaratA, malinatA Adi] kisI dharmakA koI prabhAva nahIM hotA vaise hI zarIra Adi dRzya padArthoMke dharma unase vilakSaNa unake sAkSI AtmAko jo vikArarahita evaM udAsIna hai, tanika bhI nahIM chU skte| * yaha AtmA puNya (zAstravihita karma) aura pApa (zAstraniSiddha karma)-se asambaddha hai| 133 viveka-cUDAmaNi-50
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ bodhopalabdhi raveryathA karmaNi sAkSibhAvo vahneryathA vAyasi dAhakatvam / rajjoryathAropitavastusaGga stathaiva kUTasthacidAtmano me // 507 // manuSyoMke karmoMmeM jaise sUryakA sAkSIbhAva hai, loheke jalAnemeM jaise agnikI dAhakatA hai aura Aropita sarpAdise jaise rajjukA saMga hai, vaise hI mujha kUTastha cetana AtmAkA viSayoMmeM sAkSIbhAva hai| [ arthAt jaise unakI pravRttiyA~ svAbhAvika haiM, kriyamANa nahIM, vaise hI AtmAkA sAkSIbhAva bhI viSayoMkI apekSAse svAbhAvika hai, vaha usakI kriyA nahIM hai / ] kartApi vA kArayitApi nAhaM bhoktApi vA bhojayitApi nAham / draSTApi vA darzayitApi nAhaM so'haM 133 svayaMjyotiranIdRgAtmA // 508 // maiM na karanevAlA hU~, na karAnevAlA hU~; na bhoganevAlA hU~, na bhugatavAnevAlA hU~; aura na dekhanevAlA hU~, na dikhAnevAlA huuN| maiM to sabase vilakSaNa svayaMprakAza AtmA hI huuN| calatyupAdhau prativimbalaulya maupAdhikaM mUDhadhiyo nayanti / svavimbabhUtaM ravivadviniSkriyaM kartAsmi bhoktAsmi hato'smi heti / / 509 // jisa prakAra [ jalarUpa ] upAdhike caMcala honepara mUDhabuddhi puruSa aupAdhika prativimbakI caMcalatAkA vimbabhUta sUryameM Aropa karate haiM, usI prakAra ve sUryake samAna niSkriya AtmAmeM [ cittakI caMcalatAkA Aropa kara ] 'maiM kartA hU~, bhoktA hU~, hAya mArA gayA' aisA kahA karate haiN| jale vApi sthale vApi luThatveSa jaDAtmakaH / nAhaM vilipya taddharmairghaTadharmairnabho yathA // 510 //
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 viveka-cUDAmaNi ghar3eke dharmoMse jaise AkAzakA koI sambandha nahIM hotA vaise hI yaha jaDa deha jalameM athavA sthalameM kahIM bhI loTatA rahe maiM isake dharmoMse lipta nahIM ho sktaa| kartRtvabhoktRtvakhalatvamattatA jaDatvabaddhatvavimuktatAdayaH / buddhervikalpA na tu santi vastutaH svasminpare brahmaNi kevle'dvye||511|| kartApana, bhoktApana, duSTatA, unmattatA, jaDatA, bandhana aura mokSaye saba buddhikI hI kalpanAe~ haiM; ye prakRti Adise atIta kevala advitIya brahmasvarUpa svAtmAmeM vastutaH nahIM haiN| santu vikArAH prakRterdazadhA zatadhA sahasradhA vaapi| kiM me'saMgacitestairna ghanaH kvacidambaraM spRshti||512|| prakRtimeM dasoM, saikar3oM aura hajAroM vikAra kyoM na hoM, unase mujha asaMga cetana AtmAkA kyA sambandha? megha kabhI bhI AkAzako nahIM chU sktaa| avyaktAdisthUlaparyantameta dvizvaM yatrAbhAsamAtraM prtiitm| vyomaprakhyaM sUkSmamAdyantahInaM brahmAdvaitaM yttdevaahmsmi||513|| avyaktase lekara sthUlabhUtaparyanta yaha samasta vizva jisameM AbhAsamAtra pratIta hotA hai tathA jo AkAzake samAna sUkSma aura Adi-antase rahita advaita brahma hai, vahI maiM huuN| sarvAdhAraM sarvavastuprakAzaM sarvAkAraM sarvagaM srvshuunym| nityaM zuddhaM nizcalaM nirvikalpaM brahmAdvaitaM yattadevAhamasmi // 514 //
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ bodhopalabdhi 135 jo sabakA AdhAra, saba vastuoMkA prakAzaka, sarvarUpa, sarvavyApI, sabase rahita, nitya, zuddha, nizcala aura vikalparahita advaita brahma hai, vahI maiM huuN| yatpratyastAzeSamAyAvizeSa pratyagrUpaM prtyyaagmymaanm| satyajJAnAnantamAnandarUpaM brahmAdvaitaM yattadevAhamasmi // 515 // jo samasta mAyika bhedoMse rahita, antarAtmArUpa aura sAkSAt pratItikA aviSaya tathA ananta saccidAnandasvarUpa advaita brahma hai, vahI maiM huuN| niSkriyo'smyavikAro'smi niSkalo'smi niraakRtiH| nirvikalpo'smi nityo'smi nirAlambo'smi nirdvyH||516|| maiM kriyArahita, vikArarahita, kalArahita aura nirAkAra hU~ tathA nirvikalpa, nitya, nirAlamba aura advitIya huuN| sarvAtmako'haM sarvo'haM srvaatiito'hmdvyH| kevalAkhaNDabodho'hamAnando'haM nirntrH||517|| maiM sabakA AtmA, sarvarUpa, sabase pare aura advitIya hU~; tathA kevala akhaNDajJAnasvarUpa aura nirantara AnandarUpa huuN| svArAjyasAmrAjyavibhUtireSA bhavatkRpAzrImahimaprasAdAt / prAptA mayA zrIgurave mahAtmane _ namo namaste'stu punrnmo'stu||518|| he guro! ApakI kRpA aura mahimAke prasAdase mujhe yaha svArAjyasAmrAjyakI vibhUti prApta huI hai| Apa mahAtmAko merA bArambAra namaskAra ho| mahAsvapne mAyAkRtajanijarAmRtyugahane bhramantaM klizyantaM bhultrtaapairnudinm| ahaGkAravyAghravyathitamimamatyantakRpayA prabodhya prasvApAtparamavitavAnmAmasi guro||519||
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ viveka-cUDAmaNi maiM mAyAse pratIta honevAle janma, jarA aura mRtyuke kAraNa atyanta bhayAnaka mahAsvapnameM bhaTakatA huA dina-dina nAnA prakArake tApoMse santapta ho rahA thA, he guro ! ahaMkArarUpI vyAghrase atyanta vyathita mujha dInako nidrAse jagAkara Apane merI bahuta bar3I rakSA kI hai| namastasmai sadekasmai kasmaicinmahase namaH / rAjate gururAja te // 520 // 136 yadetadvizvarUpeNa he gururAja ! Apake kisI usa mahAn tejako namaskAra hai, jo satsvarUpa aura eka hokara bhI vizvarUpase virAjamAna hai| upadezakA upasaMhAra natamavalokya ziSyavaryaM samadhigatAtmasukhaM prabuddhatattvam / iti pramuditahRdayaH sa dezikendraH punaridamAha vacaH paraM mahAtmA // 521 // isa prakAra AtmAnanda aura tattvabodhako prApta hue usa ziSya zreSThako praNAma karate dekha mahAtmA gurudeva ati prasannacittase phira isa prakAra zreSTha vacana kahane lage / brahmapratyayasantatirjagadato brahmaiva satsarvataH pazyAdhyAtmadRzA prazAntamanasA sarvAsvavasthAsvapi / rUpAdanyadavekSituM kimabhitazcakSuSpatAM vidyate tadvadbrahmavidaH sataH kimaparaM buddhervihArAspadam // 522 // he vatsa! apanI AdhyAtmika dRSTise zAntacitta hokara saba avasthAoM meM aisA hI dekha ki yaha saMsAra brahma-pratItikA hI pravAha hai, isaliye yaha sarvathA satyasvarUpa brahma hI hai| netrayukta vyaktiko cAroM ora dekhaneke liye rUpake atirikta aura kyA vastu hai? usI prakAra brahmajJAnIkI buddhikA viSaya satyasvarUpa brahmase atirikta aura kyA ho sakatA hai ?
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ upadezakA upasaMhAra 137 kastAM parAnandarasAnubhUti mutsRjya zUnyeSu rameta vidvaan| candre mahAhlAdini dIpyamAne citrendumAlokayituM ka icchet||523|| usa paramAnandarasake anubhavako chor3akara anya thothe viSayoMmeM kauna buddhimAn ramaNa karegA? ati AnandadAyaka pUrNacandrake prakAzita rahate hue citra-likhita candramAko dekhanekI icchA kauna karegA? asatpadArthAnubhave na kiJci na hyasti tRptina ca duHkhhaaniH| tadadvayAnandarasAnubhUtyA tRptaH sukhaM tiSTha sdaatmnisstthyaa||524|| asat padArthoM ke anubhavase na to kucha tRpti hI hotI hai aura na duHkhakA nAza hI; ataH isa advayAnandarasake anubhavase tRpta hokara satya AtmaniSTha-bhAvase sukhapUrvaka sthita ho| svameva sarvathA pazyanmanyamAnaH svmdvym| svAnandamanubhujAnaH kAlaM naya mhaamte||525|| he mahAbuddhe ! saba ora kevala apaneko hI dekhatA huA, apaneko advitIya mAnatA huA aura AtmAnandakA anubhava karatA huA kAlakSepa kr| akhaNDabodhAtmani nirvikalpe vikalpanaM vyomni purHprklpnm| tadadvayAnandamayAtmanA sadA zAntiM parAmetya bhajasva maunm||526|| akhaNDabodhasvarUpa nirvikalpa AtmAmeM kisI vikalpakA honA AkAzameM nagarakI kalpanAke samAna hai| isaliye advitIya Anandamaya AtmasvarUpase sthita hokara paramazAnti lAbha kara mauna dhAraNa kro|
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 tUSNImavasthA brahmAtmanA brahmavido mahAtmano paramopazAntirbuddherasatkalpavikalpahetoH yatrAdvayAnandasukhaM nirantaram / / 527 / / mahAtmA brahmavettAke mithyA vikalpoMkI hetubhUtA buddhikI jo brahmabhAvase maunAvasthA hai vahI parama upazama hai, jisameM ki nirantara advayAnandarasakA anubhava hotA hai| nAsti nirvAsanAnmaunAtparaM sukhakRduttamam / viveka-cUDAmaNi vijJAtAtmasvarUpasya svAnandarasapAyinaH // 528 // jisane AtmasvarUpako jAna liyA hai usa svAnandarasakA pAna karanevAle puruSake liye vAsanArahita maunase bar3hakara uttama sukhadAyaka aura kucha bhI nahIM hai| gacchaMstiSThannupavizaJchyAno vAnyathApi vA / yathecchyA vasedvidvAnAtmArAmaH sadA muniH // 529 // vidvAn muniko ucita hai ki calate-phirate, baiThate-uThate, sote-jAgate athavA kisI aura avasthAmeM rahate nirantara AtmAmeM ramaNa karatA huA icchAnukUla rhe| na dezakAlAsanadigyamAdi lakSyAdyapekSA saMsiddhatattvasya pratibaddhavRtteH / mahAtmano'sti svavedane kA niyamAdyapekSA // 530 // jisakI cittavRtti nirantara AtmasvarUpameM lagI rahatI hai tathA jise AtmatattvakI siddhi ho gayI hai usa mahApuruSako [ dhyAnAdike upayogI ] deza, kAla, Asana, dizA, yama, niyama tathA lakSya AdikI koI AvazyakatA nahIM hai| apane-Apako jAnaneke liye bhalA niyama AdikI kyA apekSA hai ?
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ upadezakA upasaMhAra ghaTo'yamiti vijJAtuM niyamaH ko nvpekssyte| vinA pramANasuSThutvaM yasminsati padArthadhIH / / 531 // 'yaha ghar3A hai' aisA jAnaneke liye, jisase vastukA jJAna hotA hai, usa pramANa-sauSThavake atirikta bhalA aura kisa niyamakI AvazyakatA hai? ayamAtmA nityasiddhaH pramANe sati bhaaste| na dezaM nApi vA kAlaM na zuddhiM vaapypeksste||532|| AtmA nitya-siddha hai, pramANako zuddhi hote hI vaha svayaM bhAsane lagatA hai| [apanI pratItike liye] vaha deza, kAla athavA zuddhi Adi kisIkI bhI apekSA nahIM rkhtaa| devadatto'hamityetadvijJAnaM nirpeksskm| tadvadbrahmavido'pyasya brahmAhamiti vednm||533|| jisa prakAra 'maiM devadatta hU~' isa jJAnameM kisI niyamakI apekSA nahIM hai usI prakAra brahmavettAko 'maiM brahma hU~' yaha jJAna svata: hI hotA hai| bhAnuneva jagatsarvaM bhAsate yasya tejsaa|| anAtmakamasattucchaM kiM nu tsyaavbhaaskm||534|| sUryase jaise jagat prakAzita hotA hai vaise hI jisake prakAzase samasta asat aura tuccha anAtmapadArtha bhAsate haiM usako bhAsita karanevAlA aura kauna ho sakatA hai? vedazAstrapurANAni bhUtAni sklaanypi| yenArthavanti taM kiM nu vijJAtAraM prkaashyet||535|| veda, zAstra, purANa aura samasta bhUtamAtra jisase arthavAn ho rahe haiM usa sarvasAkSI paramAtmAko aura kauna prakAzita karegA? eSa svayaMjyotiranantazakti rAtmAprameyaH sakalAnubhUtiH / yameva vijJAya vimuktabandho jayatyayaM brhmviduttmottmH||536||
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 viveka-cUDAmaNi yaha [ sarvasAkSI ] AtmA svayaMprakAza, anantazakti, aprameya aura sarvAnubhavasvarUpa hai, isako hI jAna lenepara vaha brahmavettAoMmeM sarvazreSTha mahAtmA saMsAra-bandhanase mukta hokara dhanya ho jAtA hai| na khidyate no viSayaiH pramodate na sajjate nApi virajyate c| svasminsadA krIDati nandati svayaM nirantarAnandarasena tRptH||537|| viSayoMke prApta honepara vaha na duHkhI hotA hai, na Anandita hotA hai, na unameM Asakta hotA hai aura na unase virakta hotA hai| vaha to nirantara AtmAnandarasase tRpta hokara svayaM apane-ApameM hI krIDA karatA aura Anandita hotA hai| kSudhAM dehavyathAM tyaktvA bAlaH krIDati vstuni| tathaiva vidvAn ramate nirmamo nirahaM sukhii||538|| jisa prakAra khilaunA milanepara bAlaka apanI bhUkha aura zArIrika vyathAko bhI bhUlakara usase khelanemeM lagA rahatA hai usI prakAra ahaMkAra aura mamatAse zUnya hokara vidvAn apane AtmAmeM AnandapUrvaka ramaNa karatA rahatA hai| cintAzUnyamadainyabhaikSamazanaM pAnaM saridvAriSu svAtantryeNa niraGkuzA sthitirabhIrnidrA zmazAne vne| vastraM kSAlanazoSaNAdirahitaM digvAstuzayyA mahI saJcAro nigamAntavIthiSu vidAM krIDA pare brhmnni||539|| brahmavettA vidvAnkA cintA aura dInatArahita bhikSAnna hI bhojana tathA nadiyoMkA jala hI pAna hotA hai| unakI sthiti svatantratApUrvaka aura niraMkuza (manamAMnI) hotI hai| unheM kisI prakArakA bhaya nahIM hotA, ve vana athavA zmazAnameM sukhakI nIMda sote haiN| dhone-sukhAne AdikI apekSAse rahita dizA [ athavA valkalAdi ] hI unake vastra haiM, pRthivI hI bichaunA hai, unakA AnA-jAnA vedAnta-vIthiyoMmeM hI huA karatA hai aura parabrahmameM hI unakI krIDA hotI hai|
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ upadezakA upasaMhAra vimAnamAlambya zarIrametad bhunaktyazeSAnviSayAnupasthitAn / parecchayA bAlavadAtmavettA yo'vyaktaliGgo'nanuSaktabAhyaH // 540 // vaha AtmajJAnI mahApuruSa isa zarIrarUpa vimAnameM baiThakara arthAt apane sarvAbhimAnazUnya zarIrakA Azraya lekara dUsaroMke dvArA upasthita kiye samasta viSayoMko bAlakake samAna bhogatA hai; kintu vAstavameM vaha prakaTacihnarahita aura bAhya padArthoMmeM Asaktirahita hotA hai| digambaro vApi ca sAmbaro vA tvagambaro vApi cidmbrsthH| unmattavadvApi ca bAlavadvA pizAcavadvApi crtyvnyaam||541|| caitanyarUpa vastrase yukta vaha mahAbhAgyavAn puruSa vastrahIna, vastrayukta athavA mRgacarmAdi dhAraNa karanevAlA hokara unmattake samAna, bAlakake samAna athavA pizAcAdike samAna svecchAnukUla bhUmaNDalameM vicaratA rahatA hai| kAmAnnI kAmarUpI saMzcaratyekacaro muniH| svAtmanaiva sadA tuSTaH svayaM sarvAtmanA sthitH||542|| svayaM sarvAtmabhAvase sthita, sadA apane AtmAmeM hI santuSTa aura akelA vicaranevAlA vaha muni apane icchAnusAra (jaba icchA ho taba) anna grahaNa karatA hai aura manamAnA rUpa dhAraNakara vicaratA rahatA hai| kvacinmUDho vidvAnkvacidapi mahArAjavibhavaH kvaciddhAntaH saumyaH kvcidjgraacaarklitH| kvacitpAtrIbhUtaH kvacidavamataH kvApyaviditazcaratyevaM prAjJaH satataparamAnandasukhitaH / / 543 // brahmavettA mahApuruSa kahIM mUDha, kahIM vidvAn aura kahIM rAjAmahArAjAoMke-se ThATa-bATase yukta dikhAyI detA hai| vaha kahIM bhrAnta, kahIM
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ viveka-cUDAmaNi zAnta aura kahIM ajagarake samAna nizcala bhAvase par3A dIkha par3atA hai| isa prakAra nirantara paramAnandameM magna huA vidvAn kahIM sammAnita, kahIM apamAnita aura kahIM ajJAta rahakara alakSita gatise vicaratA hai| nirdhano'pi sadA tuSTo'pyasahAyo mahAbalaH / nityatRpto'pyabhuJjAno'pyasamaH samadarzanaH / 544 // 142 vaha nirdhana honepara bhI sadA santuSTa, asahAya honepara bhI mahAbalavAn, bhojana na karanepara bhI nitya- tRpta aura viSamabhAvase bartatA huA bhI samadarzI hotA hai| api kurvannakurvANazcAbhoktA phalabhogyapi / paricchinno'pi sarvagaH // 545 // zarIryapyazarIryeSa vaha mahAtmA saba kucha karatA huA bhI akartA hai, nAnA prakArake phala bhogatA huA bhI abhoktA hai, zarIradhArI honepara bhI azarIrI hai aura paricchinna honepara bhI sarvavyApI hai| azarIraM sadA santamimaM brahmavidaM kvcit| priyApriye na spRzatastathaiva ca zubhAzubhe // 546 // sadA azarIra-bhAvameM sthita rahanese isa brahmavettAko priya athavA apriya tathA zubha athavA azubha kabhI chU nahIM skte| sthUlAdisambandhavato'bhimAninaH sukhaM ca duHkhaM ca zubhAzubhe ca / vidhvastabandhasya sadAtmano muneH kutaH zubhaM vApyazubhaM phalaM vA // 547 // jisa dehAbhimAnIkA sthUla sUkSma Adi dehoMse sambandha hotA hai, usIko sukha athavA duHkha tathA zubha athavA azubhakI prApti hotI hai; jisakA dehAdi - bandhana TUTa gayA hai, usa satsvarUpa muniko zubha athavA azubha phalakI prApti kaise ho sakatI hai? grastavadbhAnAdagrasto'pi ravirjanaiH / tamasA grasta ityucyate bhrAntyA hyajJAtvA vastulakSaNam // 548 //
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ upadezakA upasaMhAra 143 tadvaddehAdibandhebhyo vimuktaM brhmvittmm| pazyanti dehivanmUDhAH shriiraabhaasdrshnaat||549 // vAstavika bAtako na jAnaneke kAraNa jaise rAhuse grasta na honepara bhI grasta-sA pratIta honeke kAraNa loga bhramavaza sUryako rAhu-grasta kahate haiM; vaise hI dehAdi-bandhanase chUTe hue brahmavettAkA AbhAsamAtra zarIra dekhakara ajJAnIjana use dehayukta-sA mAnate haiN| ahinilvayanIvAyaM muktadehastu tisstthti| itastatazcAlyamAno ytkinycitpraannvaayunaa||550|| yaha mukta puruSakA zarIra to sA~pakI kA~culIke samAna prANavAyudvArA kucha idhara-udhara calAyamAna hotA huA par3A rahatA hai| [usameM kartRtvAbhimAnakA atyantAbhAva honeke kAraNa vAstavameM kriyA nahIM hotii|] srotasA nIyate dAru yathA nimnonntsthlm| daivena nIyate deho ythaakaalopbhuktissu||551|| jaise jalake pravAhase lakar3I U~ce-nIce sthAnoMmeM bahA le jAyI jAtI hai, usI prakAra daivake dvArA hI usakA zarIra samayAnukUla bhogoMko prApta karatA hai| prArabdhakarmaparikalpitavAsanAbhiH saMsArivaccarati bhuktiSu muktadehaH / siddhaH svayaM vasati sAkSivadana tUSNIM cakrasya mUlamiva klpviklpshuunyH||552|| mukta puruSakA zarIra prArabdhakarmase kalpita vAsanAoMdvArA saMsArI puruSake samAna nAnA bhogoMko bhogatA hai| siddha puruSa to svayaM kulAla-cakrake mUlakI bhA~ti saMkalpa-vikalpase rahita hokara sAkSI-bhAvase mauna hokara rahatA hai| naivendriyANi viSayeSu niyukta eSa naivApayukta updrshnlkssnnsthH| naiva kriyAphalamapISadavekSate sa svAnandasAndrarasapAnasumattacittaH // 553 //
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 viveka-cUDAmaNi brahmavettA puruSa atyanta saghana AtmAnandarasake pAnase matavAlA hokara sAkSIrUpase sthita huA indriyoMko na to viSayoMmeM lagAtA hai aura na unheM viSayoMse haTAtA hai| vaha apane karmoke phalakI ora to dekhatA bhI nahIM hai| lakSyAlakSyagatiM tyaktvA ystisstthetkevlaatmnaa| ziva eva svayaM sAkSAdayaM brhmviduttmH||554|| jo lakSya aura alakSya donoM dRSTiyoMko tyAgakara kevala eka AtmasvarUpase sthita rahatA hai vaha brahmavettAoMmeM zreSTha mahApuruSa sAkSAt ziva hI hai| [ arthAt anya vastuke abhAvake kAraNa jisakA koI lakSya (prAptavya) nahIM hotA aura jaDa athavA soye hue puruSake samAna jo jJAnazUnya bhI nahIM hotA vaha puruSa hI zreSThatama AtmaniSTha hai| ] jIvanneva sadA muktaH kRtArtho brhmvittmH| upAdhinAzAdbrahmaiva san brahmApyeti nirdvym||555 // aisA brahmajJAnI jItA huA bhI sadA mukta aura kRtArtha hI hai, zarIrarUpa upAdhike naSTa honepara vaha brahmabhAvameM sthita huA hI advitIya brahmameM lIna ho jAtA hai| zailUSo veSasadbhAvAbhAvayozca yathA pumaan| tathaiva brahmavicchreSThaH sadA brahmaiva naaprH||556|| naTa jaise vicitra veSa-vinyAsa dhAraNa kiye rahanepara athavA usake abhAvameM bhI puruSa hI hai, vaise hI brahmavettA upAdhiyukta ho athavA upAdhimukta, sadA brahma hI hai aura kucha nhiiN| yatra kvApi vizIrNaM satparNamiva trorvpuHptnaat| brahmIbhUtasya yateH prAgeva hi taccidagninA dgdhm||557|| jahA~-tahA~ gire hue vRkSake sUkhe pattoMke samAna brahmIbhUta yatikA zarIra kahIM bhI gire vaha to pahale hI caitanyAgnise dagdha huA rahatA hai|
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ upadezakA upasaMhAra sadAtmani brahmaNi tiSThato muneH pUrNAdvayAnandamayAtmanA dezakAlAdyucitapratIkSA tvaGmAMsaviTpiNDavisarjanAya // 558 // satsvarUpa brahmameM sadaiva paripUrNa advitIya AnandasvarUpase sthita rahanevAle muniko isa tvacA, mAMsa aura mala-mUtrake piNDako tyAganeke liye kisI yogya dezakAla AdikI apekSA nahIM hotii| dehasya mokSo no mokSo na daNDasya kamaNDaloH / avidyAhRdayagranthimokSo mokSo yatastataH / / 559 // kyoMki mokSa hRdayakI avidyArUpa granthike nAzako hI kahate haiM / isaliye deha athavA daNDa- kamaNDaluke tyAgakA nAma mokSa nahIM hai| kulyAyAmatha nadyAM vA zivakSetre'pi catvare / parNaM patati cettena taroH kiM nu zubhAzubham // 560 // vRkSakA sUkhakara jhar3A huA pattA nAlImeM, nadImeM, zivAlayameM athavA kisI cabUtarepara kahIM bhI gire, usase vRkSakA kyA hAni-lAbha ho sakatA hai ? patrasya puSpasya phalasya nAzavad dehendriyaprANadhiyAM vinAza: / naivAtmanaH svasya sadAtmakasyA na 145 sadA / nandAkRtervRkSavadasti caiSaH // 561 // vRkSake patte, phUla aura phaloMke samAna nAza to jIvake deha, indriya, prANa aura buddhi AdikA hI hotA hai, sadAnandasvarUpa svayaM AtmAkA nAza kabhI nahIM hotA; vaha to vRkSake samAna nitya nizcala hai| prajJAnaghana ityAtmalakSaNaM anUdyaupAdhikasyaiva kathayanti satyasUcakam / vinAzanam // 562 // 'prajJAnaghana' yaha AtmAkA lakSaNa usakI satyatAkA sUcaka hai - vijJajana aisA anuvAda (varNana) karake upAdhi-kalpita vastukA hI vinAza batalAte haiN|
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 viveka-cUDAmaNi avinAzI vA are'yamAtmeti zrutirAtmanaH / prabravItyavinAzitvaM vinazyatsu vikaarissu||563 / 'are yaha AtmA avinAzI hai' yaha zruti* bhI vikArI deha AdikA nAza honepara AtmAke avinAzitvakA hI pratipAdana karatI hai| pASANavRkSatRNadhAnyakaTAmbarAdyA dagdhA bhavanti hi mRdeva yathA tthaiv| dehendriyAsumanaAdi samastadRzyaM jJAnAgnidagdhamupayAti praatmbhaavm||564|| jisa prakAra patthara, vRkSa, tRNa, anna, bhUsA aura vastra Adi jalanepara miTTI hI ho jAte haiM usI prakAra deha, indriya, prANa aura mana Adi sampUrNa dRzya padArtha jJAnAgnise dagdha ho jAnepara paramAtmasvarUpa hI ho jAte haiN| vilakSaNaM yathA dhvAntaM lIyate bhaanutejsi| tathaiva sakalaM dRzyaM brahmaNi prviliiyte||565|| jaise sUryakA prakAza honepara usase viparIta svabhAvavAlA andhakAra usImeM lIna ho jAtA hai vaise hI sampUrNa dRzya-prapaMca jJAnodaya honepara brahmameM hI lIna ho jAtA hai| ghaTe naSTe yathA vyoma vyomaiva bhavati sphuttm| tathaivopAdhivilaye brahmaiva brhmvitsvym||566|| ghar3eke naSTa honepara jaise ghaTAkAza mahAkAza hI ho jAtA hai vaise hI upAdhikA laya honepara brahmavettA svayaM brahma hI ho jAtA hai| kSIraM kSIre yathA kSiptaM tailaM taile jalaM jle| saMyuktamekatAM yAti tathAtmanyAtmavinmuniH // 567 // jaise dUdhameM milakara dUdha, tailameM milakara taila aura jalameM milakara jala eka hI ho jAte haiM vaise hI AtmajJAnI muni AtmAmeM lIna honepara AtmasvarUpa hI ho jAtA hai| * 'avinAzI vA are'yamAtmAnucchittidharmA' (bRha0 4 / 5 / 14)
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ upadezakA upasaMhAra evaM videhakaivalyaM sanmAtratvamakhaNDitam / brahmabhAvaM prapadyaiSa yatirnAvartate punaH // 568 // akhaNDa sattAmAtrase sthita honA hI videha - kaivalya hai| isa prakAra brahma-bhAvako prApta hokara yaha yati phira saMsAra-cakrameM nahIM par3atA / sadAtmaikatvavijJAnadagdhAvidyAdivarSmaNaH 1 amuSya brahmabhUtatvAbrahmaNaH kuta udbhavaH // 569 // brahma aura AtmAke ekatva - jJAnarUpa agnise avidyAjanya zarIrAdi upAdhike dagdha ho jAnepara to yaha brahmavettA brahmarUpa hI ho jAtA hai aura brahmakA phira janma kaisA ? 147 mAyAklRptau bandhamokSau na staH svAtmani vastutaH / yathA rajjau niSkriyAyAM sarpAbhAsavinirgamau // 570 // bandhana aura mokSa mAyAse hI hue haiM; ve vastuta: AtmAmeM nahIM haiM; jaise kriyAhIna rajjumeM sarpa- pratItikA honA na honA bhramamAtra hai, vAstavameM nahIM / AvRteH sadasattvAbhyAM vaktavye bandhamokSaNe / nAvRtirbrahmaNaH yadyastyadvaitahAniH syAdvaitaM no sahate zrutiH / / 571 // kAcidanyAbhAvAdanAvRtam / ajJAnakI AvaraNazaktike rahane aura na rahanese hI kramazaH bandha aura mokSa kahe jAte haiM aura brahmakA koI AvaraNa ho nahIM sakatA, kyoMki usase atirikta aura koI vastu hai nahIM; ataH vaha anAvRta hai| yadi brahmakA bhI AvaraNa mAnA jAya to advaita siddha nahIM ho sakatA aura dvaita zrutiko mAnya nahIM hai| bandhaM ca mokSaM ca mRSaiva mUDhA buddherguNaM vastuni kalpayanti / dRgAvRtiM meghakRtAM yathA yathA ravau yato'dvayAsaGgacidekamakSaram // 572 // bandha aura mokSa donoM buddhike guNa haiN| jaise meghake dvArA dRSTike Dha~ka jAnepara sUryako Dha~kA huA kahA jAtA hai, usI prakAra mUr3ha puruSa unakI
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 viveka-cUDAmaNi kalpanA AtmatattvameM vyartha hI karate haiM kyoMki brahma to sadaiva advitIya, asaMga, caitanyasvarUpa, eka aura avinAzI hai| astIti pratyayo yazca yazca nAstIti vstuni| buddhereva guNAvetau na tu nityasya vastunaH / / 573 // padArthakA honA aura na honA-aisA jo jJAna hai vaha buddhikA hI guNa hai; nitya vastu AtmAkA nhiiN| atastau mAyayA klRptau bandhamokSau na caatmni| niSkale niSkriye zAnte niravadye nirNjne| advitIye pare tattve vyomavatkalpanA kutH||574|| isaliye AtmAmeM ye bandha aura mokSa donoM mAyAse kalpita haiM, vastutaH nahIM haiM; kyoMki AkAzake samAna niravayava, niSkriya, zAnta, nirmala, niraMjana aura advitIya paramatattvameM kalpanA kaise ho sakatI hai? na nirodho na cotpattirna baddho na ca saadhkH| na mumukSurna vai mukta ityeSA paramArthatA / / 575 // ataH paramArtha (vAstavika bAta) to yahI hai ki na kisIkA nAza hai, na utpatti hai, na bandhana hai aura na koI sAdhaka hai tathA na mumukSu (mukta honekI icchAvAlA) hai, na mukta hai| sakalanigamacUDAsvAntasiddhAntarUpaM paramidamatiguhyaM darzitaM te myaady| apagatakalidoSa kAmanirmuktabuddhiM svasutavadasakRttvAM bhAvayitvA mumukssum||576 // he vatsa! kalike doSoMse rahita, kAmanAzUnya tujha mumukSuko apane putrake samAna samajhakara maiMne bArambAra sakala zAstroMkA sAra-ziromaNi yaha ati guhya parama siddhAnta tere sAmane prakaTa kiyA hai|
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ anubandha-catuSTaya ziSyakI vidAI iti zrutvA gurorvAkyaM prazrayeNa kRtaantiH| sa tena samanujJAto yayau nirmuktabandhanaH / / 577 // gurudevake aise vacana suna ziSyane ati namratAse unheM praNAma kiyA aura saMsAra-bandhanase mukta ho unakI AjJA pAkara calA gyaa| gururevaM sadAnandasindhau nirmgnmaansH| pAvayanvasudhAM sarvAM vicacAra nirntrm||578|| aura gurujI bhI saccidAnanda-samudrameM magnamana hue sampUrNa pRthivIko pavitra karate nirantara vicarane lge| anubandha-catuSTaya ityAcAryasya ziSyasya sNvaadenaatmlkssnnm| nirUpitaM mumukSUNAM sukhbodhoppttye||579|| isa prakAra guru aura ziSyake saMvAda-rUpase mumukSuoMko sugamatAse bodha honeke liye yaha AtmajJAnakA nirUpaNa kiyA gayA hai|* hitamimamupadezamAdriyantAM vihitanirastasamastacittadoSAH / bhavasukhaviratA: prazAntacittAH zrutirasikA yatayo mumukSavo ye||580|| vedAntavihita zravaNAdike dvArA jinake cittake samasta doSa nikala gaye haiM aura jo saMsArasukhase virakta, zAntacitta, zrutirahasyake rasika aura mokSa-kAmI haiN| ve yatijana isa hitakArI upadezakA Adara kreN| * isa zlokameM zrIzaMkarAcAryajIne granthake anubandha-catuSTayakA varNana kiyA hai| isa granthakA adhikArI mumukSu puruSa hai, viSaya AtmajJAna hai, sambandha nirUpya-nirUpaka hai aura prayojana 'mumukSuoMko sugamatAse AtmajJAnakI siddhi' hai|
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 viveka cUDAmaNi grantha-prazaMsA saMsArAdhvani tApabhAnukiraNaprodbhUtadAhavyathAkhinnAnAM jalakAGkSayA marubhuvi zrAntyA paribhrAmyatAm / atyAsannasudhAmbudhiM sukhakaraM brahmAdvayaM darzayantyeSA zaMkarabhAratI vijayate nirvANasandAyinI / / 581 / / saMsAra - mArga meM nAnA prakArake klezarUpI sUryakI kiraNoMse utpanna hue dAhakI vyathAse pIr3ita hokara marusthalameM jalakI icchAse bhaTakate hue thake-mA~de puruSoMko ati nikaTameM hI advitIya brahmarUpa atyanta AnandadAyaka amRtakA samudra dikhAnevAlI yaha zrIzaMkarAcAryajIkI nirvANadAyinI vANI nirantara jayako prApta ho rahI hai| iti zrImatparamahaMsaparivrAjakAcAryagovindabhagavatpUjyapAdaziSya zrImacchaMkarabhagavatkRto vivekacUDAmaNiH samAptaH
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn zaMkarAcArya aura viveka-cUDAmaNi saMsArake dArzanikoMmeM bhagavAn zaMkarAcAryakA nAma sarvAgraNI hai| abataka unake jIvanacarita-sambandhI choTI-bar3I hajAroM pustakeM prakAzita ho cukI haiM, jinameM kaI to digvijaya-sambandhI haiN| udayavIra zAstrIke vedAntadarzanakA itihAsakA prathama bhAga jo bRhat kalevarakA hai, kevala AcAryake kAlanirNayameM hI paryavasita ho gayA hai| dUsarA Adhunika grantha kAmakoTimaThadvArA prakAzita aMgrejImeM Shankracharya an Appriser (zaMkarAcAryakI jIvaniyoMkA punarmUlyAMkana) baMbaIse chapA hai, jisameM aneka raMgIna citra haiM aura mUlya eka hajAra rupayA hai| AcAryakA saMkSipta jIvana-vRtta isa prakAra hai bhagavAn zaMkarake digvijaya tathA guravaMzakAvyam evaM guruparamparA caritram Adi jo grantha milate haiM tathA anyatra unakI jIvanacarita-sambandhI jo sAmagriyA~ prApta hotI haiM, unase jJAta hotA hai ki ve sarvathA alaukika divya-pratibhAsampanna vyakti the| unake aMdara prakANDa pANDitya, gambhIra vicArazailI, pracaNDa karmazIlatA, agAdha bhagavadbhakti, utkRSTa vairAgya, adbhuta yogaizvarya Adi aneka guNoMkA durlabha sAmaMjasya upalabdha hotA hai| unakI vANIpara to mAno sAkSAt sarasvatI hI virAjatI thiiN| yahI kAraNa hai ki apane 32 varSakI alpa AyumeM hI unhoMne aneka bar3e-bar3e grantha raca ddaale| sAre bhAratameM bhramaNa karake virodhiyoMko zAstrArtha, parAsta kiyA, bhAratake cAroM konoMmeM cAra pradhAna maTha sthApita kiye aura samagra dezameM sanAtana vaidikadharmakI dhvajA phaharA dii| thor3emeM yaha kahA jA sakatA hai ki zaMkarAcAryane avatarita hokara DUbate hue sanAtanadharmakI rakSA kI aura usIke phalasvarUpa Aja hama sanAtanadharmako jItA-jAgatA dekhate haiN| unake isa dharmasaMsthApanake kAryako dekhakara yaha vizvAsa aura bhI dRr3ha ho jAtA hai ki ve sAkSAt kailAsapati bhagavAn zaMkarake hI avatAra the-'zaGkaraH zaGkaraH sAkSAt'aura isIse saba loga 'bhagavAn' zabdake sAtha unakA smaraNa karate haiN| AcArya zaMkarakA prAkaTya kerala-pradezake pUrNAnadIke taTavartI kalAdI nAmaka gA~vameM vaizAkha zukla 5 ko huA thaa| unake pitAkA nAma zivaguru tathA mAtAkA subhadrA thaa| zivaguru bar3e vidvAn aura dharmaniSTha brAhmaNa the|
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 viveka-cUDAmaNi subhadrA bhI patike anurUpa hI viduSI aura dharmaparAyaNA patnI thiiN| paraMtu prAyaH prauDhAvasthA samApta honepara bhI jaba unheM koI saMtAna na huI taba pati-patnIne bar3I zraddhA-bhaktike sAtha bhagavAna zaMkarakI putra-prAptike liye kaThina tapa:pUrNa upAsanA kii| bhagavAn AzutoSa brAhmaNadampatikI upAsanAse prasanna hue aura prakaTa hokara unhoMne unheM manovAMchita varadAna diyaa| bhagavAn zaMkarake AzIrvAdase zubha muhUrtameM mA~ subhadrAke garbhase eka divya kAntimAn putraratna utpanna huA aura usakA nAma AzutoSa zaMkarake nAmapara hI zaMkara rakha diyA gyaa| ___ bAlaka zaMkarake rUpameM koI mahAn vibhUti avatarita huI hai, isakA pramANa zaMkarake bacapanase hI milane lgaa| eka varSako avasthA hote-hote bAlaka zaMkara apanI mAtRbhASAmeM apane bhAva prakaTa karane lage aura do varSakI avasthAmeM mAtAse purANAdikI kathAe~ sunakara kaNThastha karane lge| unake pitA tIna varSakI avasthAmeM unakA cUDAkarma karake divaMgata ho gye| pA~caveM varSa meM yajJopavIta kara unheM guruke ghara par3haneke liye bhejA gayA aura kevala 8 varSakI avasthAmeM hI ve veda-vedAnta aura vedAMgoMkA pUrNa adhyayana karake ghara vApasa A gye| unakI asAdhAraNa pratibhA dekhakara unake gurujana daMga raha gye| vidyAdhyayana samAptakara zaMkarane saMnyAsa lenA cAhA, paraMtu jaba unhoMne mAtAse AjJA mA~gI to unhoMne nAhIM kara dii| zaMkara mAtAke bar3e bhakta the, mAtAko kaSTa dekara saMnyAsa lenA nahIM cAhate the| eka dina mAtAke sAtha ve nadImeM snAna karane gye| vahA~ zaMkarako magarane pakar3a liyaa| isa prakAra putrako saMkaTameM dekha mAtAke hoza ur3a gye| vaha becaina hokara hAhAkAra macAne lgii| zaMkarane mAtAse kahA-'mujhe saMnyAsa lenekI AjJA de do to magara mujhe chor3a degaa| mAtAne turanta AjJA de dI aura magarane zaMkarako chor3a diyaa| isa taraha mAtAkI AjJA prAptakara ve gharase nikala pdd'e| jAte samaya mAtAke icchAnusAra yaha vacana dete gaye ki tumhArI mRtyuke samaya maiM gharapara upasthita rhuuNgaa| gharase calakara zaMkara narmadAtaTapara Aye aura vahA~ svAmI govinda bhagavatpAdase dIkSA lii| gurune unakA nAma 'bhagavatpUjyapAdAcArya' rkhaa| unhoMne gurUpadiSTa mArgase sAdhanA prArambha kara dI aura alpakAlameM hI bahuta bar3e yogasiddha mahAtmA ho gye| unakI siddhise prasanna hokara gurune kAzI jAkara vedAnta
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn zaMkarAcArya aura viveka cUDAmaNi sUtrakA bhASya likhanekI AjJA dI aura ve kAzI A gye| kAzI Anepara unakI khyAti bar3hane lagI aura loga AkRSTa hokara unakA ziSyatva bhI grahaNa karane lge| unake sarvaprathama ziSya sanandana hue jo pIche 'padmapAdAcArya' ke nAmase prasiddha hue| kAzImeM ziSyoMko par3hAneke sAtha-sAtha ve grantha bhI likhate jAte the| kahate haiM, eka dina bhagavAn vizvanAthane unheM darzana diyA aura brahmasUtrapara bhASya likhane aura dharmakA pracAra karanekA Adeza diyaa| vedAntasUtrapara jaba ve bhASya likha cuke to eka dina eka brAhmaNane gaMgAtaTapara unase eka sUtrakA artha puuchaa| usa sUtrapara brAhmaNake sAtha unakA sattAIsa dinoMtaka zAstrArtha calatA rhaa| pIche unheM mAlUma huA ki svayaM bhagavAn vedavyAsa brAhmaNake vezameM prakaTa hokara unake sAtha vivAda kara rahe haiN| taba unhoMne unheM bhaktipUrvaka praNAma kiyA aura kSamA maaNgii| phira vedavyAsane unheM advaitavAdakA pracAra karanekI AjJA dI aura unakI 16 varSakI alpAyuko 32 varSa bar3hA diyaa| isa ghaTanAke bAda zaMkarAcArya digvijayake liye nikala pdd'e| kAzImeM rahate samaya zaMkarAcAryane vahA~ rahanevAle prAyaH sabhI viruddha matavAloMko parAsta kara diyaa| vahA~se kurukSetra hote hue ve badarikAzrama gye| vahA~ kucha dina rahakara unhoMne kucha aura grantha likhe| jo grantha unake milate haiM, prAyaH sabako unhoMne kAzI athavA badarikAzramameM hI likhA / 12 varSase 16 varSatakakI avasthAmeM unhoMne sAre grantha likha ddaale| badarikAzramase calakara zaMkara prayAga Aye aura yahA~ kumArilabhaTTase unakI bheMTa huii| kumArilabhaTTake kathanAnusAra ve prayAgase mAhiSmatI (mahezvara) nagarImeM maNDanamizra ke pAsa zAstrArthake liye aaye| yahA~ maNDanamizrake gharakA daravAjA baMda honeke kAraNa yogabalase ve A~ganameM cale gaye, jahA~ maNDanamizra zrAddha kara rahe the aura zAstrArtha karaneke liye khaa| usa zAstrArthameM madhyastha banAyI gayIM maNDanamizrakI viduSI patnI bhAratI / antameM maNDanamizrakI parAjaya huI aura unhoMne zaMkarAcAryakA ziSyatva grahaNa kiyA aura ye hI Age calakara surezvarAcAryake nAmase prasiddha hue| kahate haiM, bhAratIne patike hAra jAnepara svayaM zaMkarAcArya se zAstrArtha kiyA aura kAmazAstra sambandhI prazna pUche, jisake liye zaMkarAcAryako yogabalase mRta rAjA amarukake zarIrameM praveza kara kAmazAstrakI zikSA grahaNa karanI 153
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 viveka-cUDAmaNi pdd'ii| patike saMnyAsI ho jAnepara bhAratI brahmalokako jAneko udyata huIM, paraMtu zaMkarAcArya unheM samajhA-bujhAkara zRMgagiri livA lAye aura vahA~ rahakara adhyApanakA kArya karanekI prArthanA kii| kahate haiM, bhAratIdvArA zikSA prApta karaneke kAraNa hI zRMgerI aura dvArakAke zAradA maThoMkA ziSya-sampradAya 'bhAratI' ke nAmase prasiddha huaa| madhyabhAratapara vijaya prAptakara zaMkarAcArya dakSiNakI ora cale aura mahArASTrameM zaivoM aura kApAlikoMko parAsta kiyaa| eka dhUrta kApAlika to unhIMkI bali car3hAneke liye chalase unakA ziSya ho gyaa| paraMtu jaba vaha bali car3hAneke liye taiyAra huA to padmapAdAcAryane use mAra ddaalaa| usa samaya bhI zaMkarAcAryakI sAdhanAkA apUrva prabhAva dekhA gyaa| kApAlikakI talavArakI dhArake nIce bhI ve samAdhistha aura zAnta baiThe rhe| vahA~se calakara dakSiNameM tuMgabhadrAke taTapara unhoMne eka mandira banavAkara usameM zAradAdevIkI sthApanA kI, yahA~ jo maTha sthApita huA use zRMgerImaTha kahate haiN| surezvarAcArya isI maThameM AcAryapadapara niyukta hue| inhIM dinoM zaMkarAcArya apanI vRddhA mAtAkI mRtyu samIpa jAnakara ghara vApasa Aye aura mAtAkI antyeSTikriyA kii| kahate haiM mAtAkI icchAke anusAra inhoMne prArthanA karake unheM viSNulokameM bhijvaayaa| vahA~se ye zRMgerImaTha Aye aura vahA~se purI Akara inhoMne govardhanamaThakI sthApanA kI aura padmapAdAcAryako usakA adhipati niyukta kiyaa| inhoMne cola aura pANDya dezake rAjAoMkI sahAyatAse dakSiNake zAkta, gANapatya aura kApAlika-sampradAyake anAcArako dUra kiyaa| isa prakAra dakSiNameM sarvatra dharmakI patAkA phaharAkara aura vedAntakI mahimA ghoSita kara ye punaH uttara bhAratakI ora mudd'e| rAstemeM kucha dina barArameM Thaharakara ye ujjaina Aye aura vahA~ inhoMne bhairavoMkI bhISaNa sAdhanAko baMda kiyaa| vahA~se ye gujarAta Aye aura dvArakAmeM eka maTha sthApitakara apane ziSya hastAmalakAcAryako AcArya padapara niyukta kiyaa| phira gAMgeya pradezake paNDitoMko parAjita karate hue kazmIrake zAradAkSetra pahu~ce tathA vahA~ke paNDitoMko parAstakara apanA mata pratiSThita kiyaa| phira yahA~se AcArya AsAmake kAmarUpa Aye aura vahA~ke zaivoMse zAstrArtha kiyaa| yahA~se phira badarikAzrama
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn zaMkarAcArya aura viveka-cUDAmaNi 155 vApasa Aye aura vahA~ jyotirmaThakI sthApanA kara toTakAcAryako maThAdhIza bnaayaa| vahA~se ye kedArakSetra Aye aura yahIMse kucha dinoM bAda sIdhe devaloka cale gye| yoM to zaMkarAcAryake likhe hue lagabhaga 272 grantha batAye jAte haiM, paraMtu yaha kahanA kaThina hai ki ve saba unhIMke likhe hue haiN| aisA anumAna kiyA jAtA hai ki inameM se kucha AcAryoMdvArA racita pIcheke hoMge jo pazcAdvartI zaMkarAcAryakI upAdhi dhAraNa karanevAle hue aura jinhoMne apane pUre nAma nahIM diye / jo ho, pradhAna - pradhAna grantha ye haiM - brahmasUtrabhASya, upaniSad (Iza, kena, kaTha, prazna, muNDaka, mANDUkya, aitareya, taittirIya, chAndogya, bRhadAraNyaka, nRsiMhapUrvatApanIya, zvetAzvatara ityAdi) bhASya, gItAbhASya, viSNusahasranAmabhASya, sanatsujAtIyabhASya, hastAmalakabhASya, lalitAtrizatIbhASya, vivekacUDAmaNi, prabodhasudhAkara, upadezasAhasrI, aparokSAnubhUti, zatazlokI, dazazlokI, sarvavedAntasiddhAntasArasaMgraha, vAksudhA, paMcIkaraNa, prapaMcasAratantra, Atmabodha, manISApaMcaka, AnandalaharIstotra ityAdi / viveka-cUDAmaNikA saMkSipta paricaya AcAryadvArA racita yadyapi choTe-bar3e saikar3oM grantha haiM, para viveka-cUDAmaNi sAdhanA aura saMkSiptameM samyak jJAnopalabdhikI dRSTise sarvottama hai| isake anusAra manuSya- janma pAkara saMsArako vilopa karate hue sarvatra zuddha bhagavad-dRSTi prAptakara sarvathA jIvananmukta hokara kaivalya-prApti hI sarvottama siddhi hai| isI bAtako unhoMne gItAbhASya, brahmasUtrabhASya AdimeM vistArase pratipAdita kiyA hai| para AcArya kahate haiM ki yaha avasthA ananta janmoMke puNyake binA prApta nahIM hotI muktirno zatakoTijanmasu kRtaiH puNyairvinA labhyate // (vi0cU0ma0 2) yahI bAta gItAmeM bhagavAn kRSNa bhI kahate haiManekajanmasaMsiddhastato yAti parAM gatim // (gItA 6 / 45)
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 viveka-cUDAmaNi mahApApA sAdhanAkI dRSTise bhagavatkRpAke dvArA mokSakI icchA aura tadartha prayatna aura satsaMgakI prApti ye tIna durlabha vastue~ haiN| inase vivekakI prApti hokara jIvanmuktikI upalabdhi hotI hai| AcAryakA vacana hai durlabhaM trayamevaitad devaanugrhhetukm| manuSyatvaM mumukSutvaM mhaapurusssNshryH|| (vi0cU0ma03) gosvAmI tulasIdAsajIkI racanAoMpara inakA spaSTa prabhAva dIkhatA haibinu satsaMga bibeka na hoI / rAma kRpA binu sulabha na soii|| binu satsaMga bhagati nahiM hoI / te taba milahiM dravai jaba soii|| satsaMgati muda maMgala mUlA / soi phala sidhi saba sAdhana phUlA // bar3e bhAga mAnuSa tana pAvA / sura darlabha purAna zrati gaavaa|| bar3e bhAga pAia satsaMgA / binahiM prayAsa hoi bhava bhNgaa|| lagatA to yahA~taka hai ki-'vande bodhamayaM nityaM guruM zaGkararUpiNam' ityAdimeM nidarzanAlaMkArase gosvAmIjIne zaMkarAvatAra zaMkarAcAryakI hI vandanA kI hai aura unake samagra sAhityapara AcAryakA mahAn prabhAva hai aura inhIM kAraNoMse bhASA hindI hone, bhAva gambhIra honeke kAraNa mAnasakA vizvameM sarvAdhika pracAra ho gyaa| viveka-cUDAmaNimeM nitya-samAdhike liye vairAgyako hI sarvotkRSTa sAdhana mAnA gayA hai| AcArya kahate haiM-'atyantavairAgyavata: samAdhiH' arthAt atyanta viraktako tatkAla samAdhi siddha hotI hai| gItAmeM bhI yahI bhAva vyakta huA hai| tadA gantAsi nirvedaM zrotavyasya zrutasya c|| zrutivipratipannA te yadA sthAsyati nishclaa| samAdhAvacalA buddhistadA yogmvaapsysi|| (gItA 2 / 52-53) viveka-cUDAmaNikI sArI upayogitAoMko hRdayaMgama karaneke liye granthakA paryAvalokana Avazyaka hai| use zanaiH-zanai: Apa rasapUrvaka manana karate hue pUrA lAbha utthaayeN| yahI nivedana hai|