Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ 333 SSSSSSS 6jhena dArzanika graMtha 2ritilAla dozI. anuvATikA:viduSI sAdhvIjI rasulocanAjhI
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ ********DE-ADF-ADF-JOE-JOE-JOE-JOE-JOE-JOE-JOE-JOE-JOE-ADF-ADF-ADE-JOE-ADF-ADE XE-ADE-ADE-TOE-KOF-YOF-THE-IN ME-JOE-IDE IDE IDE IDEIDE IDE IDE kalikAlasarve jJa AcAryazrI hemacandrasUri-viracita anyayeAgavyavaccheda - dvAtriMzikA grantha para vidvacchiAmaNi AcArya zrI mahilaSaNasUri-viracita syAdvAdamaMjarI - TIkA gujarabhASAnuvAdikA sva. pUjya sAdhvIjIzrI suna MdAzrIjInAM ziSyA viduSI sAdhvIjIzrI suleAcanAzrIjI. 5 ******NEEDED IN THE IDEEEEEEEEEEEEEEEOEOEOEOE*****
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ : prakAzaka : zrI navaraMgapurA jaina zve.mRti pU. saMdha zrImALI sosAyaTI, jaina derAsara pAse, navaraMgapurA, amadAvAda-9. ja pahelI AvRtti vi.saM. 2024 ja bIjI AvRtti vi.saM. 2037 mUlya : rU. pacIsa (rU. 25] * sarvahakka anuvAdikAne svAdhIna * prAptisthAne ? 1. sarasvatI pustaka bhaMDAra hAthIkhAnA, ratanapoLa, amadAvAda. 2. somacaMda DI. zAha jIvananivAsa sAme, pAlitANA. 3. sevaMtilAla vI. jene mahAjana galI, pahelA mALe, rUma naM. 20 jhaverI bajAra, muMbaI-400 003. mudraka : paMDita maphatalAla jhaveracaMda gAMdhI nayana prinTIMga presa, gAMdhIroDa, pharnAnDIjha pula nIce, amadAvAda-1,
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya nivedana bAra varSa pUrve prakAzita thayelA jaina nyAyanA suprasiddha grantha "spAduvAda maMjarI" ne gujarAtI anuvAdane punaH prakAzita karavAnuM amane saubhAgya sAMpaDayuM che. sarvaprathama A grantha zrI jene AtmAnaMda sabhA-bhAvanagare prakAzita karyo hate. enI 500 prati DAMka varSomAM ja khalAsa thaI jatA, e granthanI mAMga ghaNI thavA lAgI hatI, tethI A granthano sarala-subodha anuvAda karanArAM pU. viduSI sAdhvIjI sucanAzrIjIe A granthane pharIthI prakAzita karavAnI IcchA amArI samakSa vyakta karI ane amArA saMghe A granthane punaH prakAzita karavAno nirNaya karyo. A mULa granyanA racayitA che kalikAlasarvajJa AcAryadevazrI hemacaMdrasUrIzvarajI mahArAja emaNe te A A maLa kati mAtra upajAti chaMdanA batrIza kaleka jeTalI ja saMkSipta banAvI che, paNa emAM jaina darzananA siddhAntanuM samarthana ane anya dazAnI mAnyatAenuM nirAkaraNa evI sacoTa rIte karavAmAM AvyuM che ke jenA AdhAre AcAryazrI maliSaNa sUrijIe dimiMgarI nAme suMdara savistara ane sAragrAhI TIkA racIne e mULakRtine khUba upayogI ane kapriya banAvI dIdhI. A granthanI atyAra sudhImAM pragaTa thayelI aneka AvRttio ane aneka anuvAdo A granthanI upagitA ane kapriyatAnA sAkSI pUre che. - A graMtha pharIthI pragaTa karatAM amane vizeSa AnaMda ane gauravane anubhava e vAtathI thAya che ke A anuvAda, jenanyAyanAM abhyAsI eka viduSI sAThavIjI mahArAjanA hAthe thayela che. pUjya sAdhvIjI mahArAjazrI sucanAzrIjIe khUba khaMta ane dhIraja pUrvaka A anuvAda kare che. teoe pitAnA adhyayananA phaLarUpe A anuvAda taiyAra karIne ApaNu anya sAdhvIjI mahArAje mATe eka preraka dAkhale rajU karyo che. ane e mATe teone ApaNe sahunAM dhanyavAda ane abhinaMdana ghaTe che. amArA saMghanuM ane mAruM te parama saubhAgya che ke A pU. viduSI sAvIjInA hAthe anuvAda thayela hImAya mahAkAvyane traNa bhAgamAM prakAzita karavAne lAbha amane maLyo che.! eTale amane savizeSa AnaMda thAya te svAbhAvika che. A grantha para "purovacana" lakhI ApanArA sva. pUjyapAda munirAjazrI puNyavijayajI ma. sA. ne kRtajJatAbharyA haiye yAda karIe chIe, ane zrIyuta nagInabhAI jI. zAhano "prastAvanA' lakhI ApavA badala AbhAra mAnIe chIe. tA. 8-1-81 amadAvAda, kAntilAla cI. kelasAvALA pramukha, zrI navaMgapurA jaina . mU. pU. saMdha.
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRkathana (prathama AvRttinuM jaina dharma ane janadarzana sarvapraNIta che. mATe te paripUrNa che. tethI temAM saMzodhanane avakAza nathI. arthAt temAM sudhArA ke vadhArAne sthAna nathI. jainadharmanA sarvahitakara siddhAMtane tarka ane pramANathI siddha karI Ape che jainadarzana. hitakArI siddhAMte paNa jyAMsudhI buddhigrAhya na thAya tyAMsudhI buddhizALI manuSya tene svIkAra karatAM acakAya che, siddhAMtane buddhigrAhya banAvavA mATe joIe tarka. keIpaNa jaDa-cetana padArthanA astitva aMge ane enA svarUpa aMgenI jijJAsA pedA thAya che tyAre dArzanika-vicAradhArAne prAraMbha thAya che. ApaNuM bhAratamAM cetanaAtmAnA astitva viSe ane enA svarUpa aMge jeTaluM vicArAyuM che, jeTaluM carcAyuM ke lakhAyuM che, teTaluM vizvanA bIjA keI dezamAM vicArAyuM carcAyuM ke lakhAyuM nathI... raNa ke bhAratanI saMskRtimAM "AtmA nuM sthAna paramAtmA" jeTaluM manAyuM che. arthAta AtmAnI pUrNatA prApta karavAnA puruSArthane ja zreSTha puruSArtha kahevAmAM Avyo che, jyAre yunAnI dizAmAM ane yuropIya darzanemAM dArzanika vicArane prAraMbha samudranA kinAre rahenAra eka kheDUte kare che! "sRSTinA sarjananuM mULatatva kayuM ?" A jijJAsA, dArzanika vicAranuM mULa mAnavAmAM AvyuM che. tyAM kaI vicArake sRSTinuM mULa tattva "pANa" kahyuM te keIe "agni batAvyuM ! te keIe havAne nirdeza karyo..! jyAre bhArata varSanI vAta ja judI che. ahIM te puruSottama paramAtmA ja sadehe vicarIne AtmA karma puNya, pApa, Azrava, saMvara, baMdha, nirjarA ane mokSa..e nava tatvane samajAve che e samajaNa ApavAmAM aneka tarka, dalIle ane pramANe darzAve che. ane A badhuM samajAvIne "AtmAne karmanAM baMdhanothI mukta karavAno mArga cIMdhe che, AtmA parama sukha ane zAzvat AnaMdane meLavI zake, ene artha e che ke dharma ane darzanane mukhya hetu jagatanA sarvajIne parama sukhI ane pUrNa svataMtra banAvavAno che... mAtra tatvaciMtaka banAvavAno nahIM. jAo, paramAtmA mahAvIre IndrabhUti gautama vagere agiyAra brAhmaNone AtmA, karma, paraleka, svarga, naraka.... vagerenAM astitva siddha karI ApyAM ane enuM spaSTa svarUpa darzana karAvyuM, pachI ? pachI temane Ama sanmukha karyA, bhoga vimukha banAvyA ane muktinA mArge cAlanArA nigraMtha muni banAvyA tatvajJAna ane dArzanika-vijJAna ane mAtra buddhine camatkAra, vANIne vilAsa ke pratiSThAnuM sAdhana banAvanArA vidvAne bhale potAnI jAtane vidvAna samaje, paraMtu teo dharmanA tatvajJAnano ane dArzanika vijJAnane mama nathI samajyA, ema kahevuM ja paDaze, bhAratIya dharmonuM tatvajJAna ane bhAratIya dArzanika-vijJAna vizuddha
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmasvarUpanuM darzIna karavA mATe che. AtmasvarUpanuM darzIna kevaLa sArI pravRttiethI ke vicArAthI thai zakatuM nathI, te mATe sArI pravRttie ane sadAcAra paNa joIe che... je dharmanA siddhAMtA pAse dArzanika vicArenu dhana che. te ja dharmanA siddhAMte A vizALa vizvamAM dIrghajIvA khanI zake che, je dharmanA siddhAMtA pAse dArzanika vicArAnu saMrakSaNu nathI, eka mAtra zraddhAthI ja je siddhAMtA mAnavAnA hoya che. te dhama ane enA siddhAMtA dIrghakALa jIvI zakatA nathI... A siddhAMta ane tenA sa'rakSaka dArzanika vicAro para koI dezanI ke kAI kALanI asara thaI zaktI nathI...teo deza-kALanAM madhaneAthI para che...eTale deza-kALanA nAme sajJapraNIta siddhAMtAmAM sudhAraNA karavAnI vAta te saMgata nathI. vedAMta, bauddha, nyAya, vairoSika, cega ane jaina... A dA AtmAnA astitvane sa pUrNa tayA svIkAre ja che emAM koI matabheda nathI. hA, cArvAka dana...eka mAtra evu`dana che ke je AtmAnA astitvane apalApa kare che. e jyAM AtmAnA astitvane ja nathI mAnatu pachI svarUpa-nirNayanI teA vAta ja kayAM rahI? eTale AtmAnA svarUpa-niyanI jyAM vAta Ave che tyAM cArvAka sivAyanAM badhAM dezanA judAM judAM maMtavya raju kare che.? koi darzana kahe che 'AtmA nitya che' keAI darzIna kahe che AtmA anitya che' keAi dazana kahe che AtmA eka ja che" koI kahe che AtmA anaMta che.' A badhI mAnyatAonuM vizva, saraLa ane spaSTa vana prastuta 'syAdvAdama'jarI' TIkAmathamAM bahuzruta AcAya bhagavate kareluM che; te te daneAnI mAnyatAonu prAmANika paNe nirUpaNa karIne tenA para jaina dazananI mAnyatAonuM evu' khUkhIthI nirUpaNa karyu" che; ke je hRdayagrAhI khanI jAya che. kalikAla sarvajJa pUjanIya AcArya bhagavata zrI hemacaMdrasUrIzvarajI mahArAjAe 'anyayeAga vyavaskeTTa-dvAtriMzikAnI racanA karI che. 3ra leAkeAmAM bhAratIya dArzanika mAnya tAAne samAvI laI ne jaina dananI mAnyatAethI ene khUkha ja prabhAvita banAvI che. e ja 3ra kSeAkeA para vidvacchiremaNi pUjyapAda AcArya deva zrImahiSeNa sUrIzvara mahArAjAe A 'syAdvAdama'jarI' TIkAnI racanA karIne dArzanika pratibhAnA prakAza pAtharyAM che. jaina-nyAyanuM adhyayana karanAra vidyArthIe syAdvAdamajarI'nu' sAMgeApAMga adhyayana karavuM ja rahyuM. A graMthanA adhyayanathI jainadananI mAnyatAenA to edha thAya ja che. sAthe sAthe vedAMta bauddha Adi cha e dazananI mAnyatAone paNa Ache khyAla AvI buddhinI sUkSmatA paNa thAya che... meM 'sAkSaravarya paDita zrI harinArAyaNu mizra' pAse nyAya drunanA maulika graMthanuM adhyayana karyAM pachI jaina nyAyamAM praveza karavA jyAre teozrI pAse syAdvAda maMjarI zra MthanuM adhyayana karyuM"... mArU hRdaya jaina daIna para ovArI gayuM. khare ! 'sarvAMna vinA AvuM tatvadarzana koNa karAve ? mArI buddhie jaina dha-darzanane anata vaMdana karyo ane mArI zraddhA sabaLa ane nirmaLa banI...pachI teA syAdvAda ratnAkara' ane 'ratnAkara avatArikA' AdinuM paNa adhyayana karyu...ne jANe dAnika adhyayananuM gheluM lAgI gayu..!
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ me' keTalIka AryAene 'syAdvAdama'jarI'nuM adhyApana karAvyuM...tethI vaLI tatvaprakAza vadhu tejasvI banyA, sAthe vicAranI sphUraNA thai ke A graMthane gujarAtI bhASAmAM anuvAda karyo hoya teA mArA jevAM alpa buddhivALAMe mATe ghaNA lAbha thAya! ane mane mana ni ya karyA ke 'mAre A graMthaneA gujara girAmAM anuvAda karavA' ! 'mAre A nirNaya vidvAnane jaNAvatAM mane sa keAca thatA kadAca kAi kahe ke, eka sAdhvI te vaLI AvA dArzanika graMthane anuvAda zuM karaze ?' A bhayathI meM keTalAka varSa sudhI mAreA niNa ya keine kahyo ja nahI....paraMtu tIvra vRtti pravRttimAM pariNamyA vinA rahe kharI? vi. sa. 2016mAM amArUM cAturmAsa amadAvAdamAM hatuM, tyAre amArA paramaupakArI prazAMtamUti pUjya AcArya deva zrI vijaya maneAharasUrIzvarajI mahArAjA samakSa koI eka zubha divase mAre| vicAra meM pragaTa karI dvIdhA. zaMkA hatI ke keI viparIta pratyAdhAta paDaze ! para`tu tyAM te huM -vibhAra manI gai jyAre pUjyazrIe mArA nirNayane satkAryAM! syAdvAdama'jarInA gurjara bhASAnuvAda karavA mane prAtsAhita karI. Aje jyAre e divaseAnI smRti Ave che tyAre hRdaya harSAthI gadgad thaI jAya che ane svastha pUjya AcArya bhagavaMta pratye kRtajJatAthI mastaka namI paDe che. tyAranI teozrInI vAtsalyapUrNa amIdRSTi Aje paNa mArA dRSTipathamAM prakAza pAtharI rahI che. koTi koTi vaMdanA upakArI pUjya guru ne... mane vicAra Avye ke A anuvAdanuM kAryaM zubha muhUte zarU karU.... jethI nivijJa samApti thAya.' ane mArI vinaMtithI pUjya panyAsajI mahArAja zrI viSNudhavijayajI gaNivare mane zubha muhU Apyu ane e muhUte pUjya AcArya bhagavatane vAsakSeparUpa AzIrvAda meLavI me' anuvAdanA maMgala prAraMbha karyAM. vAtsalyavAridhi mArAM upakArI pU. guruNIjI zrI suna dAzrIjI mahArAjanA zubha AzIrvAdathI meM traNa kArikAnA anuvAda pUrNa karyAM, ane zrI dAnasUrIzvarajI jJAnamaMdiramAM cAturmAsa birAjita vyAkhyAna-vAcaspati zAsana prabhAvaka pUjya AcAryadevazrI vijayarAmacandrasUrIzvarajI mahArAjAne e traNa kArikAnA anuvAda tapAsavA ApyA tee zrImade khUba cIvaTathI anuvAda vAMcI lIdhe ane khUkha AnaMda vyakta karyo. hArdika AzIrvAda ApatAM teozrIe kahyuM 'bahu sarasa' A kArya mAM mArAthI zakaya sahakAra jarUra ApIza. khasa, pachI tA anuvAdanuM kArya jhaDapathI cAlyuM. eka varSanA gALAmAM saMpUrNa anuvAda thai gayA. e arasAmAM pIparaDInI pALa (amadAvAda)nA rahIza dha snehI suzrAvaka jayaMtIlAla kezavalAla zAhe eka sUcana karyu` ke A anuvAda jo Agama prabhAkara pU. munirAjazrI puNyavijayajI mahArAjane batAvavAmAM Ave te sarU" pachI zrI ratilAla dIpacaMda desAI dvArA A anuvAda udAradila pUjya munirAja zrI puNyavijayajI ma. sA. ne matAnyeA. teozrI prasanna thayA ane sapUrNa anuvAda tapAsI javA mATe sAkSaravaya paMDita zrI dalasukhabhAI mAlavaNIyAne ApyA. mAlavaNIyAjIe khUba sahAnubhUtithI anuvAda joyA ane aneka sudhArAvadhArA sUcavyA mane lAgyuM ke "anuvAda puna: karavA joIe' ane jarAya kaTALyA vinA
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 mAlavaNIyAjInA sUcana pramANe meM pharIthI anuvAda karyAM. mArA paDita zrIharinArAyaNa mizrane batAvye. saMpUrNa presakepI taiyAra karI chatAMya mane lAgyuM ke haju paNa A presakepI kei dAnika vidvAna punaH tapAsI jAya ane pachIthI chapAya te sArUM vicAramAM presakApI traNa varSe ema ja paDI rahI! ane bhAgyayeAge A viSayanA abhyAsI vidvAneAe tapAsI lIdhI ane presamAM pahoMcI, A eka sAdhvIe karelA anuvAda-graMthane prakAzita karavAmAM Arthika mujhavaNa paNa keTalI hAya, te samajI zakAya ema che paraMtu mArA madhyakALanA pUjya gurudeva paMnyAsa pravara zrI caraNavijayajI gaNivare mArI A muMjhavaNa kaMika aMze dUra karI ane mArga saraLa thayeA. vaLI, presanI muzkelI ! ATaluM moTuM kAma koi nAnakaDA ke khIna anubhavI presane apAya nahIM tyAM suzrAvaka maphatalAla paMDite potAnA presa (nayana prinTIMga presa)mAM kAma karI ApavAnu mAthe lIdhu, paMDitajInA ci. kIti bhAIe lAgaNIthI jhaDapabhera kA upADayu ane kAma saraLa banI gayuM. graMthamAM azuddhie na rahI jAya te mATe * -rIDara anubhavI joie ane pUjya munirAja zrI puNyavijayajI mahArAje zrIyuta hariza'kara zAstrI jevA vidvAna ApyA zAstrIjIe cAvaTathI prupha rIDI`ga kayu" che. chatAM dhAraNA karatAM vadhu azuddhi rahI javA pAmI che, teA abhyAsI kSamA karaze. prakAzana karavAnuM kAma paNa pUjya munirAja zrI puNyavijayajInI preraNAthI zrI AtmAnaMda jaina sabhA (bhAvanagara) e svIkAyu tethI ghaNA AnaMda thayeA. alabat A graMtha lekhananA mArA prathama prayatna che......vidvAneAnI dRSTie emAM aneka truTio dekhAze paraMtu zrI umAsvAtIjI mahArAje jema kahyuM che ke : 'yaccAsamaJjasamiha chandaHsamayArthato'bhihitam / putrAparAdhavanmama marSayitavyaM budhaiH sarvam // eja kSamA yAcanAnA sUramAM mAreA sUra milAvIne kahuM chuM ke 'A anuva!damAM je kaMi asamaMjasa lakhAyu' hAya, jina vacana ane graMthakAranA abhiprAyathI viparIta lakhAyu* hAya te eka putrInA aparAdhanI jema he sujJapuruSo ! mane kSamA karajo ' ane je kaMI sudhArA vadhArA sUcavavA jevA lAge te mane mArA para kRpA lAvI niHsakAca sUcavo. jo khIjI AvRtti prakAzita karavAne suavasara prApta thaze teA emAM suyeAgya sudhArA vadhArA avazya karIza ane Apa mahAzayAneA AbhAra mAnIza. A anuvAda graMtha lakhavAmAM mane anukULatA karI ApanArAM apratima vAtsalyane vahAvanArAM mArA parama upakArI guruNIjI zrI suna dA zrIjI ma...ane sadaiva mArAM pratyeka kAryAMmAM sahradayathI sahAnubhUti ApanArAM mArAM vaDila bhaginI zrI suzIlAzrIjI ma....ne kRtajJatA pUrNAMka vaMdanA karU chu. ane A anuvAda lekhanamAM mane sahAyaka bananAra mArI antavAsinI sAdhvIjI nipuNAzrI, indrayazAzrI, satyarekhAzrI tathA mArI bhAvi bAla sAdhvI priyadarzInA ne paNa yAda karUM chuM.
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMte, bIjA paNa je sahudayI sajAe A kAryamAM mane sahayoga Apyo che, tamane smRtimAM lAvatAM AnaMda anubhavuM chuM ane je je sadgRhasthAe A graMtha prakAzanamAM pitAnI lakSamIne sadvyaya karyo che teone paNa AbhAra mAnuM chuM ane mAruM prAkathana samApta karuM chuM abhyAsIo A graMthano paThana pAThanamAM lAbha laI mane kRtArtha kare. eja abhyarthanA jaina upAzraya, pIparaDInI piLa, rIlIpharoDa, amadAvAda, tA. 19-8-68 sAvI sucanAthI bIjI AvRttinA prasaMge yAdavAda maMjarI" jevA jainadArzanika granthanuM punaHmudraNa thaze, enI te mane kalpanA paNa na hatI. A graMthanuM alabatta, zramaNa-zramaNa saMghamAM adhyayana vadhyuM che ane adhyayana adhyApana mATe mAre A anuvAda-nya ghaNA sthaLe upayogamAM levAte meM joyA che. ane tethI meM mArA nAnakaDA prayatnanI saphaLatAno AnaMda anubhave che. A prasaMge mArA gurumAtA sva. pUjya sAdhvIjI ma. sunaMdAzrIjIne kRtajJabhAve yAda karIne teonA AtmAne bhAvapUrNa vaMdanA karuM chuM. sAthe sAthe, mArI zrutajJAnanI ArAdhanAmAM mane sahAyaka thanArA suzrAvako kAntibhAI kelasAvALAne tathA zAntilAla bhalAbhAIne aMtaHkaraNanI zubhakAmanAo arpaNa karuM chuM ane IcchuM chuM ke teo sadaiva jina zAsananI sevA karavA samartha banyA rahe. jaina upAzraya, vANIyAvADa bhUja (kaccha) 4-1-81 sAdhavI sucanAthI
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ purA vacana Aje AcAya zrIhemacaMdrasUriviracita 'mahAvIrastutidvAtri zikA' uparanI zrImalliSeNAcAya kRta 'syAdvAdamaMjarI' nAmanI TIkAneA gurjarabhASAnuvAda vidvAneAnA karakamalamAM aNu karavAmAM Ave che. A anuvAda pUjya sva. AcArya mahArAja zrI vijayasiddhi sUrIzvarajI mahArAjanA (bApajI mahArAjanA) samudAyanAM tapAgacchIya sAghvIjI zrI 1008 zrI suna...dAzrIjI mahArAjanI tapasvinI viduSI sAdhvIjI zrIsuleAcanAzrIjIe karyAM che, A anuvAda pahelAM bIjA keTalAka anuvAdeA prasiddha thaI cUkyA che, te chatAM Aje eka viduSI jaina sAdhvIe pAtAnA prastuta syAdvAdamAMjarI graMthanA adhyayana daramiyAna khata ane kALajI pU ke temAM AvatA padArthAne-kharAkhara samajIne ene anuvAda karavA mATe utsAha dAkhavyeA che, e eka kharekhara ati stutya prayAsa che. vizvavidyAnidhAna kalikAlasarvAMnA AcArya zrI hemacaMdrasUri jevA samartha AcAryAMnA atigaMbhIra graMtha uparanI gauravazAlinI ane satra Adara pAmelI syAdvADhamaMjarITIkA ke je anekAneka dArzanika vicArAthI bharapUra che, ene anuvAda karavAnuM kAma atikaThina hAvA chatAM sAdhvIjI zrIsuleAcanAzrIjIe e kAma kuzalatA pUrNAMka pAra pADyuM che, e eka asAdhAraNa vastu che, anuvAda paNa ekaMdara ghaNA sArA kahI zakAya tevA khanyA che, ema kahevAmAM leza paNa atizayAkti nathI. A anuvAda syAdvAdamajarImAM AvatA gahana dAnika viSaceAne ceAgya rIte samajavA mATe vizeSa upayegI thai zake tevA banyA che, je mAtra abhyAsa karanAra vidyAthI mATe ja nahi, parantu vidvAnA mATe paNa upayogI thaI paDaze, emAM koI 'kA nathI. prastuta syAdvAdamaMjarITIkA, je graMtha upara lakhavAmAM- racavAmAM AvI che e graMtha khatrIsa kAvyapramANu zrIvIrastutirUpa che, jenuM nAma 'anyayeAgavyavacchedadvAtri'zikA' che. AnA praNetA AcArya zrIhemacaMdrasUri, vidyApriya ane vidvapriya gUjarezvara mahArAja zrI siddharAja jayasiMhadeva ane dharmAM priya gujarezvara mahArAja zrI kumArapAladevanA hRdaya ane rAjasabhAnA alakArabhUta hatA temaja dharma ane samagra sAhityavidyAnA pAragAmI hAI tee 'kalikAlasarvajJa'nA nAme khyAti pAmyA hatA. mAgamAnI TIkAnA sUtradhAra samatha Agamadhara AcAya zrImalayagirie peAtAnI atimahAkrAya, chatAM racatAM racatAM adhUrI rahI gayelI AvazyakasUtranI TIkAmAM bAnd ca stutivu jIvaH A pramANe ullekha karIne prastuta anyayega vyavaccheda dvAtriMzikAmAMnA anyonyavA pratipakSamAvAt kAvyanuM uddharaNa ApyuM che. A uparathI prastuta stutirUpa nAnI kRti paNa keTalI gauravavaMtI ane agabhIra che te samajI zakAya che. jaina A prakAranI a-gaMbhIrastutionA praNetA traNa zvetAMbarAcAya mahApuruSo thaI gayA che. temAM sau prathama vividha tAttvika padArthAnA ciMtanagabhita stuti dvAtriMzikAonA praNetA AcAya zrIsiddhasena divAkara che. jenI khyAti sarvotkRSTa AdyastutikAra tarIkenI
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10. che ane jemAMnuM uddharaNa kIjinabhadvagaNinI vizeSAvazyakanI paTIkAmAM paNa levAmAM AvyuM che. bIjA agavyavacchedaDhAviMzikA ane prastuta anyagavyavacchedatrizikArUpa vIrastutihAviMzikAyugala tema ja vItarAgotra, mahAdevastutra AdinA praNetA kalikAlasarvajJa AcArya zrI hemacaMdra sUri che! ane trIjA vikamanI sattaramI aDhAramI zatAbdImAM thaI gayelA vIrastuti Adi anekAneka stuti-stotrenA kartA mahepAdhyAya zrIyazavijayajI che. A traNeya tikAra mahApurUSoe potAnI gaMbhIrArthaka stutiomAM jainadarzanamAnya viziTa vividha tatvadhArAno arthagaMbhIra vANImAM kuzaLatA pUrvaka samAveza karyo che. gItArtha jainasthaviro ane vidvAna jaina AcAryoe jaina Agamika kAryakrazvika, dArzanika ane sAhityane lagatAM vividha kSetrane pitAnI AgavI rIte vikasAvyAM che ane svaira vihAra karyo che, jenA vivecananuM A sthAna nathI. TUMkamAM ahIM eTaluM ja jaNAvavAnuM che ke prAcIna ke arvAcIna, keI paNa yugamAM lokamAnya ke lekapracalita bhASAmAM lakhAeluM zAstra ja lekakalyANakara thAya che eTale Aje viduSI sAdhvIjI zrIsucanAzrIjIe syAdvAdamaMjarI zAstrane gUrjara anuvAda ApaNane arpaNa karyo che, te badala temane ApaNuM saune hArdika abhinaMdana ane dhanyavAda ghaTe che. muni puNyavijaya vaDodarA saM. 2024 zrAvaNa vadi 10
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA gujarAtanA saMskAraguru, aneka vidyAonI gujarAtamAM pratiSThA karanAra, pitAnA asAmAnya vighAvaibhavane kAraNe kalikAlasarvajJa tarIke oLakhAnAra, zivastatA, vizALa hRdayI, siddharAjasammAnya, kumArapAlaprabodhaka, sarasvatyArAdhaka, gujarAtamAM ahiMsA-rasa siMcanAra, janame moDha vaNika AcArya hemacaMdranI mahAvIra bhagavAnanI stutirUpa anyacagavyavacchedikA drAviMzikAmAM AvatAM sUtrAtmaka anyadarzanaSapradarzaka pade upara lakhAyelI vistata TIkA te syAdvAdamaMjarI. A syAdvAdamaMjarInI racanA nAgendragachIya zrI udayaprabhasUrinA pratibhAzALI vidvAna ziSyarana malliSeNasUrie zaka saMvata 1214 (I. sa. 1293)nI dIpAvalInA dine pUrNa karI. viSaya paricaya . . 1-3 mAM bhagavAnanI stuti karatAM temanA cAra atizayo ane yathArthavAdanuM nirUpaNa karyuM che. lo. 4-10 mAM naiyAyiko ane vaizeSikonA keTalAka mahatvanA siddhAMte upara vicAra karyo che. te siddhAMto nIce pramANe che. (1) sAmAnya ane vizeSa svataMtra padArtho che. (2) jagatai Izvara che. (3) guNa-guNI vacce avayava-avayavI vacce samavAya sambandha che. A samavAya sambandha eka ane nitya che. (4) jJAna AtmAthI taddana bhinna che. (5) AtmAnA buddhi vagere vizeSa guNene atyanta cacheda e ja mokSa che, (6) keTalIka vastuo ekAnta nitya che ane keTalIka anitya che. (7) chala, jAti, nigrahasthAna vagere upayogI che. (8) sattA sAmAnya bhinna padArtha che. A badhA siddhAntamAM rahelA dene suMdara rIte darzAvyA che. le. 11-12 mAM mImAMsAnA be mahatvanA siddhAntanI carcA karI che. mImAMsako vaidikI hiMsAne dharma mAne che. keIpaNa prakAranI hiMsA-vaidikI- ke avaidikI e adharma ja che e jaina dRSTibindu ahI rajU thayuM che. vaLI, mImAMsaka jJAnane jJAtatA dvArA anumeya mAne che. teo jJAnane svaprakAza mAnatA nathI. jyAre jaina dArzanike sva-paraprakAzaka mAne che. le. 13 mAM kevalAdvatIonA mAyAvAdanuM khaMDana che. . 14 mAM citizakti jJAnazUnya che, buddhi jaDa che, paMca mahAbhUta tanmAtrAomAMthI utpanna thAya che, baMdha-mekSa puruSane nahi, nAgendragacchagovindavakSo'laMkArakaustubhAH / te vizvavanyA nanyAmurudayaprabhasUrayaH / / zrImalliSeNamUribhirakAri tatpadagaganadinamaNibhiH / vRttiriyaM manuravimitazAkAbde dIpamahasi zanau // zrIjinaprabhasUhiNAM sAhAyyodbhinnasaurabhA / zrutAyutaMsatu satAM pattiH syAdvAdamaMjarI //
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakRtine che ane kevaLa vivekajJAnathI mukta thavAya che. A sAMkhya siddhAntanuM nirasana che, 16 mA lekamAM mahatvanA bauddha siddhAntonI carcA che. bauddho pramANa ane keTalAka pramANuphaLane abhinna mAne che. jJAnagata viSayasAdezya e pramANu che ane adhigati e phaLa che ane te bane te abhinna che. A temanI vAta che. bIjuM, teo saghaLI vastuone kSaNika mAne che. trIju, keTalAka bauddha "nAvaraNa viSaya' siddhAntane svIkAre che. cothuM, vijJAnavAdI bauddho mAtra vijJAnane ja paramArtha sata gaNe che. ane sahepalabhya niyamane AdhAre bAhya vastuo jJAnathI bhinna nathI te siddha kare che. A badhA dArzanika siddhAntonI buddhigamya carcA A zlekanI TIkAmAM karavAmAM AvI che. 17 mA kaleka uparanI TIkAmAM dharmarAmyavAdI daSTimukta zUnyavAdanuM khaMDana karyuM che. paNa ahIM sAmAnyapaNe zUnyavAdanuM khaMDana karavAmAM Ave che e keTinuM ja che. pUrva pakSane sabaLa rIte rajU karavAmAM nathI AvyuM. 18 mA kalekamAM karmavAdane AdhAre kSaNabhaMgavAdanuM nirasana che. . 19 mAM AlayavijJAna, vAsanA, sannati vagerenI vAta kSaNabhaMgavAdI bauddhone mukhe visaMvAdI lAge che e spaSTa karyuM che, cetanA e te bhUtacatuSkamAMthI AvirbhAva pAmate eka dharma che, koI svatatva tatva nathI AvI mAnyatA dharAvatA lekAyatamatanuM khaMDana kale. 20 nI TIkAmAM che. pratyakSa e ja eka pramANa che ema kAyatika mAne che. A siddhAntanI Alecana ahIM che. kale. 21-29mAM jaina siddhAntanuM samarthana karatAM karatAM syAdvAdanI siddhi karI che. ane suMdara rIte svAduvAdanI samajaNa ApI che. le. 30-32mAM bhagavAna mahAvIranI stutino upasaMhAra karatI vakhate anekAntathI jagatane uddhAra zakya che e hakIktanuM pratipAdana karyuM che. mUlyAMkana uparanA sAra uparathI e spaSTa thAya che ke svAduvAdamaMjarI tatvajJAnanI mahatvanI vizALa samasyAonI carcA-vicAraNA kare che. koIpaNa darzananuM samagra parIkSaNa karavAne tene Azaya nathI. jaina dArzanikane je siddhAntamAM rasa che temanuM ja parIkSaNa te kare che, ane e ja te darzananA keTalAka mahAprazno che. sAmAnya zuM che? vizeSa zuM che? vastu nitya che ke anitya? jagatane kartA Izvara che ke nahi? ahiMsAnuM tatva zuM che? mukta AtmAnuM svarUpa kevuM che? ApaNane vastunuM sAcuM jJAna kyAre thayuM kahevAya? jJAnanI pratikarmavyavasthAno AdhAra zo? pramANa ane pramANaphaLa bhinna che ke abhinna ? satanuM svarUpa zuM che? ItyAdi tatvajJAnanA keTalAka sanAtana prazno che. syAdvAdamaMjarakAre karela anya dArzanikanA siddhAntanuM khaMDana vitaMDAnA svarUpanuM nathI. dareke dareka prazna para jaina darzananI spaSTa mAnyatA zI che tenuM sacoTa nirUpaNa saraLa pravAhI bhASAmAM ahIM karavAmAM Avela che nayavAda ane svAduvAdane sadaSTAMta vistArathI samajAvavAmAM AvyA che. Ama zrImatiSeNasUrinuM anya darzanenuM jJAna prazaMsanIya che ane jaina siddhAntanI samaja uDI che. temanI zaili svAbhAvika che. darzanazAstranA kaThina viSayane saraLa ane pravAhI bhASAmAM mUkavAnI temane hatheTI che. ratnAkarAvatArikAmAM samANabhUyatvane kAraNe artha kaMIka jaTila bane che. satitaka, prameyakamalamArtaDa vagere nyAyagraMtha gahana che. syAdvAdaranAkara te kharekhara gaMbhIra, UDe ane sudIdhuM che. aSTasahastrI te kaTasahastrI kahevAya che. jyAre A te saraLa, vizada, aguruladavI kaNe dharavA jevI
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ maMjarI che. emanI zailI ane vaibhavane kAraNe A TIkAtha na rahetAM eka svataMtra maulika racanA banI rahe che. A badhA kAraNene laIne svAduvAdamaMjarI bhAratIya darzanane eka suMdara graMtha banI rahe che. zrI mahilaSeNasUri saraLa prakRtinA udAra ane madhyastha vidvAna che. anya darzananA vidvAne mATe teo jaDa, ahIka, pazu, alaukika, prAkRta, tAmasa vagere kaTu zabda vAparatA nathI. teo vedAntIne samyagdaSTi, vyAsane RSi, kapilane paramarSi ane udayanAcAryane prAmANika-prakAMDa kahe che. pite tAmbara hovA chatAM digambara AcAryonA vacanane niHsaMkocabhAve TAMke che. teo sarvajJasiddhinI carcAnA prasaMge strImukti ane kevalibhukti jevA sAMpradAyika kaTutA vadhAre evA vivAdagrasta praznone cheDatA nathI. vaLI teo anya darzanenA siddhAntanI prAmANika ane pramANita rajUAta kare che. Ama syAdvAdamaMjarI eka UMcI keTine dArzanika grantha che. (anuvAda) svAduvAdamaMjarIne De. jagadIzacaMdrajIe karele hiMdI anuvAda prasiddha che. ane hamaNA ja Do. epha. Dabalyu. thomase teno aMgrejI anuvAda bahAra pADe che. gurjara bhASAmAM A teno bIjo anuvAda che. A anuvAda prathamanI apekSAe kharekhara suMdara che. tene yathAzakya saraLa ane pravAhabaddha banAvavAno stutya prayatna thayela che. viSayane grAhA banAvavA ane pUrvapakSa-uttarapakSane spaSTa karavA anuvAdane zaMkA-samAdhAna ke vAdaprativAdanA rUpamAM mUkyuM che. anuvAdanI sAthe sAthe arthane skuTa karavA ghaNe sthaLe bhAvArtha ke samajUti ApavAne paNa prayatna thayo che. A anuvAdamAM je pariziSTo ane TippaNone umere karavAmAM Avyo hota te A graMtha vizeSa upayogI thAta. vizeSa AnaMdanI vAta to e che ke eka viduSI sAdhvIjIe A dArzanika graMthanA saMpAdana sAthe ene vizada anuvAda karyo che. e sAdhvIjI che sucanA zrI che. svAduvAdamaMjarI jevA utkRSTa dArzanika granthane gurjara bhASAmAM anuvAda karavA badala teo zrI ApaNe anekazaH dhanyavAdane pAtra che. teo A vidyAyAtrAne nirantara cAlu rAkhaze to vidyA vikAsanI sopAnaparaMparA dvArA unnata zikhare virAjaze tevI AzA A anuvAdathI janme che. teozrIe kharekhara jJAnanI sAcI upAsanA karI che, khare svAdhyAya karyo che. saMghamAM jJAnopAsanA kevI vistarI rahI che. tene sUcaka A anuvAda che. pUrvenA cintaka AcAryonA granthanuM parizIlana punaHjIvita thAya, Adhunika vidyAnuM purANI vidyAo sAthe anusaMdhAna thAya ane sArAya saMghamAM renesAMnuM vAtAvazu jAme e AzA. nagIna jI. zAha amadAvAda-9 upAdhyakSa tA. 1-848 lA. da. vidyAmaMdira
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAnukrama : " pRSTha 3-12 13-14 15-17 18-21 22-35 36-54 55-61 viSaya kaleka: 1 TIkAkAranuM maMgalAcaraNa avataraNikA, cAra vizeSaNa, 4 mULa atizaya, vizeSaNanI sArthakatA. kalekane bIjo artha. kaleka: 2 bhagavaMtanI yathArthavAditAnI prarUpaNa. kalekaH 3 nayamArganA mahattA. loka : 4 sAmAnya-vizeSavAda, kaleka: 5 nityanityavAda. dIpakanuM nityanityatva, aMdhakAranuM paudgalikapaNuM, AkAzanuM nityAnityatva, nityanuM lakSaNa, ekAnta nityAnityavAdamAM arthakriyAno abhAva. kaleka: 6 IzvaranuM jagakartItva, pUrvapakSa uttarapakSa. kiraNamAM guNatvanI siddhi. IzvaravAdInA zAstromAM pUrvAparavirodha. kalekaH 7 samavAyanuM khaMDana. leka: 8 sattA bhinna ke abhinna vaizeSikenA cha padArtha jJAna AtmAthI bhinna ke abhinna ? mokSa jJAna AnaMdarUpa che? kalekaH 9 AtmAnA sarvavyApakapaNanuM khaMDana. avayava ane pradezamAM bheda. AmAnuM zarIra parimANa, AtmAkaMcit sarvavyApaka samuddaghAtanuM lakSaNa ane bheda, kaleka: 10 naiyAyikamAnya chala, jAti ane nigrahasthAna, naivAcikenA 16 padArtha, nauyAyikanA pramANanA lakSaNanuM khaMDana, 12 prakAranA prameyanuM khaMDana, chalanA bheda, 24 prakAranI jAti, 22 nigrahasthAna. kaleka: 11 veda-pratipAdita hiMsA dharmanuM kAraNa kahevAya? jaina derAsaranA nirmANamAM puNyasaMcaya. vaidika hiMsAnA virodhI sAMkhya. zrAddha karavAmAM deSa, Agama apauruSeya nathI. kaleka: 12 parokSajJAnavAdI mImAMsaka-nyAya vaizeSika khaMDana, bhaTTa mImAMsakanuM khaMDana. leka: 13 brahmAdvaitavAdIne mAyAvAda. vedAMtanuM khaMDana, "asakhyAti vagere khyAtinuM varUpa, advaitavAdanuM khaMDana. kalekaH 14 kathaMcita sAmAnyavizeSarUpa vAcya vAcaka bhAvanuM samarthana. 12-88 89-101 102-112 113-133 134-143 144-155
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 ekAMta sAmAnyavAdI, advaitavAdI, mImAMsaka ane sAMkhyane pUrvapakSa ekAMta vizeSavAdI taiyAyika bauddhone pUrva pakSa, svataMtra sAmAnya-vizeSavAdI taiyAyika vaizeSikone pUrvapakSa uparokata traNe pakSanuM khaMDana. zabdanuM paudgalikapaNuM, AtmA kathaMcit padagalika, zabda-athanA kathaMcit tAdAmya saMbaMdha, padArthomAM bhAvAbhAvatvanI siddhi, apeha, jAti, vidhi Adi zabdArthanuM khaMDana. 156-174 kaleka: 15 sAMkhyane siddhAnta, tenuM khaMDana. 175-187 kaH 16 satrAMtika, vaibhASika ane yogAcAra-bIddhamatanuM khaMDana. 188-25 ka: 17 zUnyavAdanuM khaMDana. AtmAnI siddhi, sarvajJanI siddhi, prameya pramANa-pramitinI siddhi. 226-229 kaleka: 18 kSaNikavAdamAM deSa. 230-237 leka : 19 vAsanA ane kSaNasaMtati AlayavijJAna, 238-244 kalekaH 20 cArvAkamatanuM khaMDana. bhautikavAdanuM khaMDana. 245-251 kalekaH 21 pratyeka vastumAM utpAda-vyaya ane dhrauvyanI siddhi. 252-257 kalekaH 22 pratyeka padArthamAM anaMtadharma. 258-261 kalekaH 23 saptabhaMgI mithyAdRSTi mATe dvAdazAMgI miyAzrata. mAMsa-dArU ane maithunamAM chatpatti. syAduvA sakalAdeza. vikalAdeza, 262-278 lekaH 24 anekAMtavAdamAM virodha Adi denuM nirAkaraNa. 27-285 talAkaH 25 anekAntavAdanA 4 bheda. 286-288 kaleka: 27 ekAnta nityavAdanuM ane ekAMta anityavAdanuM khaMDana. nityavAdI ane anityavAdInuM paraspara khaMDana. 288-292 kalekaH 27 ekAntavAdamAM sukha-duHkha Adine abhAva. 293-299 kaleka: 28 dunaya, naya ane pramANanuM svarUpa, naigamAdi sAta bheda. pramANa ane pramANu ane pramANunA bheda. naya ane pramANamAM aMtara, naigama nayanAM bhinna bhinna lakSaNa ane bheda. 300-317 kalekaH 29 "cha anaMta che enI siddhi, temAM pataMjali, akSapAda Adi munionuM samarthana. pRthvI AdimAM jIvatvanI siddhi. nigodanuM svarUpa. mekSanI mAnyatAo, Avo sadA mokSamAM jAya che chatAM saMsAra jIvothI khAlI kema nathI thato? 318-323 kaleka : 30 syAdavAdadarzanamAM janetara dazanene samAveza. 324-327 kaleka: 71 bhagavAnanI yathArthavAditAnuM samarthana. 328-330 kaleka: 32 jinezvara bhagavaMtathI ja jagatanuM kalyANa. 331-334 prazasti . 335-336
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ mULa graMthaH kalikAlasarvajJa pU. AcAryadeva hemacandrasUri - viracita anyayoga- vyavaccheda- dvAtriMzikA TIkA-graMtha vidvacchiromaNi pU. AcAryadeva mahiSeNasUri - viracita syAdvAdamaMjarI [sarala-subodha gubharAtI vivezana sAthai . ]
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ E ny + TIkAkAranuM maMgalAcaraNa + paramAtma-stutiH yasya jJAnamanantavastuviSayaM yaH pUjyate daivatainisyaM yasya vaco na durnayakRtaiH kolAhalailupyate / rAgadveSamukhadviSAM ca pariSata kSiptA kSaNAd yena sA saH zrIvIravibhurvidhUtakaluSAM buddhiM vidhattAM mama // 1 // guru-stutiH nissImapratibhaikajIvitadharau niHzeSabhUmispRzA puNyaudhena sarasvatIsuragurusvAGgakarUpau dadhat / yaH syAdvAdamasAdhayan nijavapudRSTAntataH so'stu me sadabudhyambunidhiprabodhavidhaye zrI hemacandraH prabhuH // 2 // ye hemacandra munimetaduktagranthArtha sevAmiSataH zrayante / saMprApya te gauravamujjvalAnAM pada kalAnAmucitaM bhavanti // 3 // sarasvatI-stutiH mAta rati sabhidhehi hRdi me yeneyamAptastutenirmAtuM vivRtiM prasiddhayati javAdArambhasambhAvanA / yadvA vismRtamoSThayoH sphurati yat sArasvataH zAzvato. ... . mantraH zrIudayaprabhetiracanAramyo mamAharnizam // 4 // (anuvAha) (1) jemanuM jJAna anaMta vastune viya kare che, jeo deve vaDe hamezAM pUjAya che, jemanuM vacana durnaya dvArA karAyelA kelAhala vaDe kadI lepatuM nathI ane jemaNe rAga-dveSa Adi atyaMtara zatruonI e sabhAne kSaNavAramAM ja parAsta karI che, evA zrI vIra paramAtmA mArI buddhine nirmaLa kare.
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI (2) sakala prANIonA puyarAzinA kAraNe asIma pratibhAnI jIvaMtamUrtisamA sarasvatI ane bRhaspatine jemaNe pitAnA eka ja zarIramAM dhAraNa karIne svAduvAdane pitAnA zarIranA daSTAMtathI siddha karyo che evA zrI hemacandra prabhu mArA mATe sadabuddhinA samudrane ullasita karavA samartha thAo. (3) je manuSya emanA dvArA kathita granthanA adhyayananA bahAne bhagavAna zrImada hemacandrasUrine Azraya le che, teo ujajavala kalAonA gauravane prApta karIne gya sthAna pAme che. () he mAtA sarasvatI ! tame mArA hRdayamAM birAje; jethI AptapuruSanI A stutinI TIkA racavAnA prAraMbhanI saMbhAvanA zIghra siddha thAya. are; athavA e te bhUlI javAyuM! kema ke "zrI kama' evI racanAthI manohara, zAzvata sArasvata maMtra te mArA eThamAM niraMtara sUrAyamAna che arthAt gurudevanuM nAma-smaraNa e ja zrI sarasvatInuM maraNa che ane te te niraMtara che ja, tethI sarasvatInI prArthanA judI karavAnI khAsa jarUra rahetI nathI. __ avataraNa iha hi viSamaduHSamArarajanitimiratiraskArabhAskarAnukAriNA vasudhAtalAvatIrNasudhAsAriNIdezyadezanAvitAnaparamAItIkRtazrIkumArapAlakSmApAlapravartitAbhayadAnAbhidhAnajIvAtusaMjIvita nAnAjIvapradattAzIrvAdamAhAtmyakalpAvadhisthAyivizadayazaHzarIreNa niravadhacAturvidhanirmANaikabrahmaNA zrohemacandramariNA jagatprasiddha zrI siddhasenadivAkaraviracitadvAtriMzadvAtriMzikAnusAri zrIvarda mAnajinastutirUpamayogavyavacchedAnyayogavyavacchedAbhidhAna dvAtriMzikAdvitayaM vidvajjanamanastattvAvabodhanibandhana vidadhe / tatra ca prathamadvAtrizikAyAH sukhoneyatvAd tadvyAkhyAnamupekSya dvitIyasyAstasyA niHzeSadurvAdipariSadadhikSepadakSAyAH katipayapadArthavivaraNakaraNena svasmRtibIjaprabodhevidhividhIyate / tasyAzcedamAdikAvyam (anuvAda) A bharatakSetramAM viSama duSamA' nAmanA pAMcamA ArArUpI rAtrinA aMdhakArane nAza karavA mATe sUrya samAna zrI hemacandrasUrie, svargamAMthI pRthvI tala para utarelI amRtanI nahera samAna madhura dezanAnA pravAhathI kumArapAla mahArAjAne "paramAta karyA ane emanA dvArA "abhayadAna' nAmanI saMjIvanI pravartAvavAmAM AvI. tethI jIvanane pAmelA anekAneka prANIonA AzIrvAdanA mAhAothI AcArya hemacandrasUrinuM nirmaLa yaza zarIra aneka ka95paryata sthiratAne pAmyuM che. cAra prakAranA vedanA praNetA brahmAnI jema lakSaNa, sAhitya tarka ane Agama, A cAre prakAranI niravagha vidyAnA nirmAtA cAra vedanAM nAmaH jhaveda, yajurveda, sAmaveda, atharvaveda.
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ ajANya. . jo huM zrIhemacandrasUrijIe, jaga~siddha zrIsiddhasena divAkarasUrIzvare racelI batrIsa-batrIsI. enuM anusaraNa karanArI, zrI mahAvIra paramAtmAnI stutirUpa "agavyavacchedikA ane "anya vyavodikA' nAmanI be batrIsIo,paMDita purUSane tava avabodhamAM kAraNabhUta thAya tevI banAvI che, temAM prathama batrIsI svapakSanI siddhirUpa hovAthI saraLatApUrvaka jANI zakAya evI che. tethI te batrIsInI vyAkhyA na karatAM, sakala durvAdIonI sabhAne parAjita kasvA samartha parapakSadUSaNarUpa bIjI batrIsInA keTalAka padArthonuM vistRta varNana karIne, mArI smRtinuM bIja vikasita karavAnI vidhirUpe A lakhAyuM che. e bIjI batrIsInA prathama leka A che : mUla :- anantavijJAnamatItadoSamabAdhyasiddhAntamamartyapUjyam / zrIvarddhamAnaM jinamAptamukhyaM svayambhuvaM stotumahaM yatiSye // 1 // (TIkA) zrIvardhamAna jinamaha stotu yatiSya iti kriyAsambandhaH / kiM viziSTam ? anantam = apratipAti, vi-viziSTa sarvadravyaparyAyaviSayatvenotkRSTa, jJAnaM-kevalAkhyA, vijJAnam, tato'nantaM vijJAna yasya so'nantavijJAnastam / tathA atIsA =nisattA'mUtanAutAratA rAjAnA, yasmAta tathA tamA tathA abAdhyaH parairbAdhitumazakyaH, siddhAntaH = syAdvAdazrutalakSaNo yasya sa tathA amAH devAH teSAmapi pUjyaM ArAdhyam / / ___ atra ca zrIvarddhamAnasvAmino vizeSaNadvAreNa catvAro mUlAtizayAH prtipaaditaaH| tatrAnantavijJAnamityanena bhagavataH kevalajJAnalakSaNaviziSTajJAnAnantyapratipAdanAda jJAnAtizayaH / atItadoSamityanenASTAdazadoSasaMkSayAbhidhAnAd apAyApagamAtizayaH / abAdhyasiddhAntamityanena kutIthikopanyastakuhetusamUhAzakyabAdhasyAdvAdarUpasiddhAntapraNayanabhaNanAd vacanAtizayaH / amartyapUjyamityanenAkRtrimabhaktibhara nirbharasurAsuranikAyanAyakanirmitamahAprAtihAryasaparyAparijJAnAt pUjAtizayaH / (anuvAda) mULa-artha : anaMta vijJAnavALA, rAgAdi dethI rahita, abAdhita siddhAMtavALA, devane paNa pUjanIya, Apta-puruSamAM mukhya tathA kavayaMbhU zrI vaddhamAna-mahAvIra jinendranI stuti karavA mATe huM (hemacandrAcArya) prayatna karIza. TIkA-artha : "huM vardhamAna jinendranI stuti karavA mATe yatna karIza" (A pramANe kriyA sAthe saMbaMdha jANo) zrI vardhamAna prabhu kevA prakAranA che? anaMta vijJAnavALA, arthAt je jJAna kadI naSTa thatuM nathI, je jJAna sarva dravya ane paryAyane viSaya kare che, tevA sarvotkRSTa kevaLajJAna-rUpa vijJAnavALA, rAgAdi doSathI rAhata arthAt jemanA rAgAdi de nirmULa thaI gayA che tevA, abAdhita siddhAntavALA eTale jemane svAduvAda siddhAnta prativAdIo vaDe bAdhita azakaya che ane jeo dene paNa pUjanIya che.
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI ahIM uparokta cAra vizeSaNothI zrI vardhamAna svAmInA mULa cAra atizanuM pratipAdana kareluM che. anaMtavijJAna" vizeSaNa vaDe bhagavaMtane kevaLajJAnanuM anaMtapaNuM kahevAthI "jJAnAtizaya" nAmano prathama atizaya varNavyA che. "atIta doSa" e vizeSaNa vaDe aDhAra doSane (dAnAdi pAMca aMtarAya, hAsyaSaka, kAma, mithAva, ajJAna, nidrA, avirati, rAga ane dveSa) samyak prakAre kSaya kahevAthI "apAyApagama" nAmane bIje atizaya varNavyo che. abAdhya siddhAMta' vizeSaNa vaDe, Itara dArzanika taraphathI upasthita karAyela duSTa hetuonA samuhathI abAdhita evA syAdvAda-siddhAntanA praNetA hovAnA kathana dvArA prabhune "vacanAtizaya pratipAdita thayo che. "amaryapUjya" vizeSaNa vaDe sahaja bhaktibhAvathI vinamra evA vaimAnika denA ane bhavanapati Adi asuronA nAyaka Indro vaDe nimita mahAprAtihArya (azokavRkSa, surapuSpavRSTi, divyadhvani, cAmara, Asana, bhAmaMDala; daMdubhi ane chatra ) nI pUjAne jaNAvavAthI prabhune pUjAtizaya" kahevAmAM Ao che. (TI) matrA - nAstavijJAnabitAvavAd, nAtItayomiti, tA. tvAt / doSAtyaya vinAnantavijJAnatvasyAnupapatteH / atrocyate = kunayamatAnusAri parikalpitApnavyavacchedAmidam / tathA cAhurAjIvikanayAnusAriNaH jJAnino dharmatIrthasya kartAraH paramaM padam / - gatvA gacchanti bhUyo'pi bhava tIrthanikArataH // iti tad nUna na te atItadoSAH / kathamanyathA teSAM tIrthanikAradarzane'pi mavAvatA ? . AhaH yadyevam, atItadoSamityevAstu, anantavijJAnamityatiricyate / doSAtyaye'vazyaMbhAvitvAdanantavijJAnatvasya / (anuvAda) : uparokta cAra vizeSaNonI sArthakatA : zaMkA : vaddhamAnasvAmIne anantavijJAna" vizeSaNa ja puratuM che. "atItaSa" vize SaNanI jarUra nathI. kAraNa ke dene nAza thayA vinA ananta vijJAna prApta thaI zakatuM nathI. mATe "ananta vijJAna" kahevAthI atItaSatA gAtArtha che. samAdhAna : "kumatanA anuyAyIo vaDe kalpita A tethI A Apna bhinna che"-e batAvavA mATe "atItadeSa" e vizeSaNanI sArthakatA che, jemake AjIvikamatanA anuyAyIo kahe che"dharmatIrthanA sthApaka jJAnI puruSe mokSamAM gayA pachI paNa A vizvamAM dharmavaMsa thate joIne, pharIthI paNa saMsAramAM avatAra le che" je teomAM de na hoya te, dharmane nAza jevA chatAM paNa saMsAramAM teonuM avataraNa kevI rIte saMbhavI zake? mATe kharekhara (AjIvikamatanA Ata puruSa) teo "atItadoSa" nathI. zaMkA : je ema ja che te mAtra "atItade" vizeSaNa ja bhale rahe, "anantavijJAna nI zI jarUra che? e vadhArAnuM ja che ! kemake dezanA abhAvamAM anaMta vijJAna avazya prApta thAya che.
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyayonya. DhA. xo : 2 (TIkA) na, kaizvidoSAbhAve'pi tadanabhyupagamAt / tathA ca vaizeSikavacanam -- " sarva pazyatu vA mA vA tattvamiSTaM tu pazyatu / kITasaMkhyAparijJAna tasya naH kvopayujyate // " tathA " tasmAdanuSThAnagata jJAnamasya vicAryatAm / pramANa dUradarzI cedete gRdhAnupAsmahe // | " tanmatavyapohArthamananta vijJAnamityaduSTameva / vijJAnAnantya' vinA ekasyApyarthasya yathAvat parijJAnAbhAvAt tathA cArSam - "je ega jANai se savvaM jANai, je savvaM jANai se ega jANai / " tathA "eko bhAvaH sarvathA yena dRSTaH sarve bhAvAH sarvathA tena dRSTAH / sarve bhavAH sarvathA yena dRSTAH eko bhAvaH sarvathA tena dRSTaH ||" (anuvAda) samAdhAna : keTalAka vAdIe dASAbhAvamAM paNa anantavijJAnanI prApti mAnatA nathI, mATe 'anantavijJAna' vizeSaNa ApavAmAM AvyuM che. vaizeSikAneA mata che; 'Izvara badhA padArthAne jANe ke na jANe, te iSTa padArthAna jANe, eTaluM ja khasa che. jo Izvara krIDAenI saMkhyA gaNavA bese te te amAre zuM kAmane!? vaLI, mATe ja izvarane upayAgI jJAnanI ja pradhAnatA che. kAraNa ke jo dUra sudhI jovAvALAne ja pramANabhUta mAnavAmAM Ave te pachI ame gIdhaDAMonI paNa pUjA karIe !' kahevAnA Azaya A che ke vaizeSika mata izvarane DhASarahita svIkAre che paraMtu izvarane sakala padArthanA jJAtA nathI mAnatA. mATe A matanuM kha Dana karavA graMthakAre anantavijJAna' vizeSaNa ApyuM che. A vizeSaNanI sAktA batAvatAM kahe che; ana tajJAna vinA kAI eka paNa artha yathArtha parijJAna thaI zakatuM nathI. AgamanuM vacana che; je ekane jANe che te badhAne ANe che, je badhAne jANe che te ekane jANe che.' vaLI kahyuM che; jeNe eka padArthane badhA prakAre jANyA che, teNe sa` padArthAne savaprakAre jANyA che tathA jeNe saMpadArthAne savaprakAre jANyA che teNe eka padArthane saprakAre jANyA che.' " (TIkA) nanu tarhi abAdhya siddhAntamityapArthakam yathoktaguNayuktasthAnyabhicArivacanatvena taduktasiddhAntasya bAdhAyogAt / na, amitrAyA jJAnAt / nirdoSapuruSapraNIta eva abAdhyaH siddhAntaH, nApare'pauruSeyAdyAH, asambhavAdidoSAghAtatvAt iti jJApanArtham / AtmamAtratArakamUkAntakRt kevalyAdirUpaguNDakevalino yathoktasiddhAntapraNayanAsamarthasya vyavacchedArtha vA vizeSaNametat // (anuvAda) zaMkA : akhAdhya siddhAnta' vizeSaNu devuM vya' che, kAraNa ke je puruSa ana-vijJAna vALe che ane doSarahita che, tenAM vacanAmAM koI doSa hotA nathI, mATe enA siddhAnta amAdhya ( khAdhArahita ) hAya ja,
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI samAdhAna : nAre, amArA kahevAnA AzayanuM tamane rijJAna nathI. amAre A vizeSaNathI A kahevuM che ke nirdoSapuruSa dvArA nirmita siddhAnta akhAdhya che, apauruSeya vagere khIjA nahI. kAraNa ke apauruSeyAdi siddhAnta ' asaMbhava' Adi doSothI dUSita che. tAlu AdithI utpanna vaNu samuhane veda kahe che, tAlu AdisthAna manuSyajanya che, te pachI veda Adi apauruSeya (puruSa vinA utpanna thayelA ) kevI rIte ? asaMbhava ! khIjI rIte ' amAdhyasiddhAMta' vizeSaNanI sAtha katA samajAve che. svaya' peAtAnA ja uddhAra karanArA mUkakevaLI' tathA annakRt muMDakevaLI' ke jeo yathAkta siddhAntanI racanA karavAmAM asamartha hAya che, temanuM nirAkaraNa karavA A vizeSaNu Apyu che. ( TIkA) anyastvAha, amartyapUjyamiti na vAcyam, yAvatA yathoddiSTaguNagariSThasya tribhuvanavibhora martyapUjyatvaM na kathazcana vyabhicaratIti / satyam, laukikAnAM hi amartyAH pUjyatayA prasiddhA:, teSAmapi bhagavAneva pUjya iti vizeSaNenAnena jJApayannAcAryaH paramezvarasya devAdhidevatvamAvedayati / evaM pUrvAddhe catvAro'tizayA st: 8 (anuvAda) " zaMkA : ' amartya pUjya ' na kahevu... joie. * anantavijJAna' * atItadoSa * mAya siddhAnta ' Adi guNAthI yukta tribhuvanavibhu amapUjya bane ja, emAM kAi doSa AvatA nathI. samAdhAna : tamArI vAta sAcI che, leAkeAmAM deve pUjya tarIke prasiddha che, te devA mATe paNa bhagavAna ja pUjya che, te sUcita karavA mATe pUjya AcASdeva ( graMthakartA) paramezvaranuM devAdhidevapaNuM A vizeSaNathI khatAve che.A pramANe leAkanA pUrvAddhamAM cAra atizayAnu vadhu na karavAmAM Avyu che. 1 (TIkA) ananta vijJAnatvaM ca sAmAnya kevalinAmapyavazyaMbhAvItyatastadvyavacchedAya zrIvardhamAnamiti vizeSyapadamapi vizeSaNarUpatayA vyAkhyAyate / zriyA catustriMzadatizaya samRddha yanubhavAtmaka bhAvArhantyarUpayA vardhamAna hiSNum / navRttishyaanaaN parimitatayaiva siddhAnte prasiddhatvAt kathaM vardhamAnatopapatti iti cet ? maiM, yathA nizIthacUNAM bhagavatAM zrImadarhatAmaSTottarasahasrasakhyavA hyalakSaNa satrakhyAyA upalakSaNatvenAntaraGgalakSaNAnAM satvAdInAmAnantyamuktam / evamatizayAnAmadhikRta parigaNanAyoge'pyaparimitatvamaviruddham / tato nAtizayazriyA vardhamAnatva' doSAzrayaH iti // ' khAdya atizayAthI rahita, sa'sAravirakta je kevaLI mAtra peAtAnA AtmAnA ja uddhAra kare che te ' muMDakevaLI ' kahevAya che. ' antakRt' ane ' mUka' A be prakAre teo hAya che. aMtakRt kevaLI emane kahevAya ke jemane mukta (meAkSa) thavA pUrve gheAr3A ja samayamAM kevaLajJAnanI prApti thAya che,
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyayogavya. dvA. zloka : 1 (anuvAI) anaMta vijJAna te sAmAnya kevaLIomAM paNa avazya hoya; eTale sAmAnya kevaLI enA parihAra mATe "zrIvaddhamAna" evuM vizeSyapada paNa vizeSaNa rUpe mUkavAmAM AvyuM che, "zrI vardhamAna eTale cetrIsa atizayonI samRddhinA anubhavarUpa bhAva ahaM tarUpa lakSamIthI vadhelA. zaMkA jaina siddhAntamAM atizaye to parimita rUpe ja (34) prasiddha che, te vardhamAnapaNAnI upapatti kevI rIte thaze? "atizaya samRddhithI vadhelA" ema kema kahevAya ? samAdhAna : je rIte "nizIthacUrNa" mAM zrI arihaMtanAM 1008 bAhya lakSaNane upalakSaNa mAnIne sava Adi aMtaraMga lakSaNene anaMta kahevAmAM AvyAM che; tevI rIte upalakSaNathI atizayone parimita mAnIne paNa temane anaMta kahI zakAya che, ema kahevAmAM kaI zAstravirodha nathI. mATe "atizayalakSamIthI vadhelA kahevuM deSayukta nathI. TIkA-atItadoSatA copazAntamohaguNasthAnavartinAmapi sambhavatItyataH kSINamohAkhyApratipAtiguNasthAnaprAptipratipattyartha jinamiti vizeSaNam / rAgAdijetRtvAd jina: samUlakASakaSitarAgAdidoSa iti / abAdhyasiddhAntatA ca zrutakevalyAdiSvapi dRzyate'tastadapohAyAptamukhyamiti vizeSaNam / Aptirhi rAgadveSamohAnAmaikAntika Atyantikazca kSayaH, sA yeSAmasti te khalvAptAH abhrAditvAda matvarthIyo'yapratyayaH / teSu madhye mukhamiva sarvAgAnAM pradhAnatvena mukhyam / "zAkhAderyaH" iti tulye yaH / amartyapUjyatA ca tathAvidhagurUpadezaparicaryAparyAptavidyAcaraNasaMpannAnAM sAmAnyamunInAmapi na durghaTA, atastanirAkaraNAya svayambhuvamiti vizeSaNam / svayam-Atmanaiva paropadezanirapekSatayAvagatatattvo bhavatIti svayambhU:svayaM saMbuddhaH, tam / evaMvidhaM caramajinendra stotu stutiviSayIkartum, aha yatiSye yatna kariSyAmi // atra cAcAryoM bhaviSyatkAlaprayogeNa yoginAmapyazakyAnuSThAna bhagavadguNastavana manyamAnaH zraddhAmeva stutikaraNe'sAdhAraNa kAraNa jJApayan yatnakaraNameva madadhIna na punaryathAvasthitabhagavadguNastavanasiddhiriti sUcitavAn / ahamiti ca gatArthatve'pi paropadezAnyAnuvRttyAdinirapekSatayA nijazraddhayaiva stutiprArambha iti jJApanArtham / / ___(anuvAda) jina" evuM vizeSaNa zA mATe mUkayuM che, tenuM samAdhAna karatAM TIkAkAra kahe cheatItaSa upazAntAha" nAmanA guNasthAne rahelA jIvone paNa saMbhave che mATe apratipAtI "kSINameha' nAmanA bAramAM guNasthAnanI prApti batAvavA mATe "jina" evuM vizeSaNa mUkyuM che. pra. fort' ane 4Aya ? syA . 2
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI u. jeNe rAgAdidone jaDamULathI ukhADI nAMkhyA che, tene "jina" kahe che, pra. "Aptamukhya" vizeSaNa zA mATe ? u. "abAdhyasiddhAnta' paNuM te zrutakevaLI AdimAM paNa dekhAya che, tene nirAsa karavA mATe "samukhya" vizeSaNa che. pra. "Apta' kene kahevAya ? u. rAga-dveSa ane mahine ekAntika ane Atmattika kSaya te Apti. A Ati jemanAmAM hoya te Apta kahevAya, ahI prAti gaNumAM matva mAM "" pratyaya thayo che. ('abrati hemasatra 7/2/46) jevI rIte saMpUrNa aMgemAM mukhya pradhAna che tevI rIte AtemAM jinezvaradeva pradhAna che. bannarava hemazabdAnuzAsana 7/1/114) sUtrathI "tulya arthamAM "ya pratyaya tha che. pra. "svayaMbhU vizeSaNe zA mATe? u. sadgurunA tevA prakAranA upadeza ane sevAthI jJAna tathA cAritrane prApta karanArA sAmAnya munio paNa de dvArA pUjAya che (amaryapUjyatA), temanuM nirAkaraNa karavA mATe "svayaMbhU' vizeSaNa che. svayaMbhU eTale svayaMsaMbuddha. AvA vizeSaNavALA aMtima jinendranI stuti karavA huM prayatna karIza. (huM=zrI hemacandrasUrijI). bhagavaMtanA guNonuM stavana anuSThAna gIpurUSe vaDe paNa azakya che, evuM mAnatA stuti karavAmAM asAdhAraNa kAraNa zraddhA ja che, tema jaNAvatA tathA "yatna kare eja mAre vaza che, yathAvasthita bhagavadguNastavananI siddhi mATe vaza nathI" ema sUcavavA temaNe "viSe evA bhaviSyakALane pravega karyo che. pra. yatiSe kahevAthI ane svayaMdha thaI jAya che, te ja pada zA mATe mUkayuM ? u. "bIjAonA upadeza vinA kevaLa pitAnI ja bhaktithI huM A stavanane AraMbha karUM chuM" A batAvavA ja pada mUkayuM che. __ (TIkA) athavA, zrIvarddhamAnAdivizeSaNacatuSTayamanantavijJAnAdi pada catuSTayena saha hetuhetumadbhAvena vyAkhyAyate / yata eva zrI varddhamAnam ata evAnantavijJAnam / zriyA kRtsnakarmakSayAvirbhUtAnantacatuSkasaMpadrUpayA vardhamAnam / yadyapi zrIvarddhamAnasya paramezvarasyAnantacatuSkasaMpatterutpattyanantaraM sarvakAla tulyatvAt cayApacayau na staH, tathApi mirapacayatvena zAzvatikAvasthAnayogAd varddhamAnatvamupacaryate / yadyapi ca zrIvarddhamAnavizeSaNenAnantacatuSkAnta vitvenAnantavijJAnatvamapi siddham, tathApyanantavijJAnasyaiva paropakArasAdhakatamatvAd. bhagavatpravRttezca paropakAraka nibandhanatvAda, anantavijJAnatvaM zeSAnantatrayAt pRthag nirdhAryAcAryeNottam / (anuvAda) athavA-(1) zrI vardhamAna (2) jina (3) Aptamukhya (4) svayaMbhU-A cAra vizeSaNanI vyAkhyA (1) anantavijJAna (2) atItaSa (3) abAdhyasiddhAnta
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyayonanya. DhA. jo z 11 (4) amartya pUjya-A cAra vizeSaNlRAnI sAthe hetu-hetumadda (kAraNa ane kA rUpe) bhAve karI zakAya, te A pramANe-- bhagavaMta saMpUNa karmonA nAzathI utpanna thanArI anaMta catuSTayanI lakSmIthI vRddhiMgata che tethI ja ananta vijJAnanA dhAraka che. jo ke va mAnasvAmIne anaMta catuSTayarUpa lakSmI sA eka samAna rahe che, temAM ghaTa-vadha nathI thatI, te paNa te lakSmI sadA ekasamAna rahevAnA kAraNe temanAmAM vadhu mAnapaNAne upacAra karavAmAM AvyeA che. jo zrI vaMmAna-vizeSaNathI anantavijJAna ananta catuSTayamAM garbhita rIte AvI jAya che, te| paNa anaMta vijJAnathI ja thavA para upakAra thAya che ane parepakAra mATe ja bhagavaMtanI pravRtti hAya chaeN, mATe ananta vijJAnane khIjA traNa anaMtA karatAM juduM, AcAya bhagavaMte kahyuM che, ( TIkA ) nanu yathA jagannAthasyAnantavijJAnaM parArtha tathAnantadarzanasyApi kevaladarzanAparaparyAyasya pArArthyamavyAhata metra, kevalajJAna kevaladarzanAbhyAmeva hi svAmI kramapravRttibhyAmupalabdhaM sAmAnyavizeSAtmakaM padArthasArthaM parebhyaH prarUpayati, tatkimarthaM bhopAttam ? iti cet ucyate, vijJAnazabdena tasyApi saMgrahAdadoSaH jJAnamAtrAyA ubhayatrApi samAnatvAt / ya eva hi abhyantarIkRtasamatAkhyadharmA viSamatAdharmaviziSTA jJAnena gamyante'rthAH ta eva abhyantarIkRta viSamatAdharmAH samatAdharmaviziSTA darzanena gamyante, jIvasvAbhAvyAt / sAmAnyapradhAnamupasarjanIkRtavizeSamarthagrahaNaM darzanamucyate / tathA pradhAnavizeSamupasarjanIkRta sAmAnyaM ca jJAnamiti / ( anuvAda) zaMkA : jevI rIte jagannAtha prabhunuM anaMtajJAna parApakAra mATe, tevI rIte ananta darzona-kevaLa darzananI paropakAritAnA pazu keAI apalApa na karI zake; kAraNa ke kevaLa jJAna ane kevaLadazana vaDe ja svAmI jANelA padArthonA samuhane khIjAo samakSa prarUpe che; teA ahI kevaLa dananA ullekha kema nathI karyAM? samAdhAna : ana tajJAnamAM 'jJAna ' zabdathI ana taddana paNa samAi jAya che, kAraNa ke baMnemAM jJAnanI mAtrA samAna che, je padArtha sAmAnya dharmane gauNa karIne, vizeSa dharmo sahita 'jJAna' dvArA jaNAya che te ja padmA vizeSadhamAMnI gauNutA pUrvaka sAmAnya dharmAsahita ' dana' dvArA jANI levAya che. jJAna ane dana ane jIvanA svabhAva che. pra. dazana kene kahe che? u, sAmAnyanI pradhAnatA pUrvaka vizeSanI gauNutA sahita padAne jANaveA te dana, pra. jJAna keAne kahe che ? u. vizeSanI pradhAnatApUrvaka sAmAnyanI gauNutA sahita padAne jANavA te jJAna kahevAya.
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI (TIkA) tathA yata eva jinam , ata evAtItadoSam , rAgAdijetRtvAd hi jinaH / na cAjinasyAtItadoSatA / tathA yata evAptamukhyam ata evAbAdhyasiddhAntam / Apto hi pratyayita ucyate / tata ApteSu mukhyaM zreSThamAptamukhyam , AptamukhyatvaM ca prabhoravisaMvAdivacanatayA vizvavizvAsabhUmitvAt / ata evAbAdhyasiddhAntam / na hi yathAvajUjJAnAvalokitavastuvAdI siddhAntaH kunayairvAdhituM zakyate / yata eva svayambhuvam ata evAmartyapUjyam / pUjyate hi devadevo jagattrayavilakSaNa lakSaNena svayasambuddha tvaguNena saudharmendrAdibhiramatyai riti / atra ca zrIvarddhamAnamiti vizeSaNatayA yad vyAkhyAtaM tadayogavyavacchedAbhidhAnaprathama-dvAtriMzikAprathamakAvyattIyapAdavartamAnaM "zrIvarddhamAnAbhidhamAtmarUpam" iti vizeSyavatamAnaM buddhau saMpradhArya vijJeyam / tatra hi AtmarUpamiti vizeSyapadam , prakRSTa AtmA AtmarUpastaM paramAtmAnamiti yAvat / AvRttyA vA vizeSaNamapi vizeSyatayA vyAkhyeyam // iti prathamavRttArthaH / (anuvAda) bhagavAna jina che mATe ja deSarahita che. rAgAdinA vijetA hovAthI jina kahevAya je. je jina na hoya te deSarahita na hoya. bhagavAna AptomAM mukhya che. mATe emanA siddhAnta-abAdhita che. je vizvAsa egya hoya te Apta kahevAya; mATe je AkhomAM mukhya-zreSTha hoya te Aptamukhya gaNAya. bhagavAnanAM vacanamAM kaI visaMvAda na hovAthI tathA badhA prANIonA vizvAsabhuta hevAthI bhagavAna Aptamukhya che, mATe bhagavAnanA siddhAnta abANa kahevAya che. je prakAre padArtha jJAnamAM dekhAya che, tene teja prakAre kahevAmAM siddhAntane kuna dvArA bAdhA na Ave. bhagavAna svayaMbhU che mATe ja dene vaMdanIya che. traNe lekamAM vilakSaNa svayaMsaMbuddhatva guNavALA hevAnA kAraNe devAdhideva (zrI vardhamAna) saudharmendrAdi devethI pUjAya che. A lekamAM zrI ramAnAmAmA' vizeSya, ke je ecagavyavacchedakAtrizikAnA prathama lekanuM tRtIya caraNa che, tenI sAthe zrI vartamA" vizeSaNane saMbaMdha joDavAnuM che. batrIzImAM "gArma' vizeSyapada che, prakRSTa AtmA e AtmarUpa; te paramAtmAnI huM stuti karIza, athavA prastuta lekamAMnA zrI vaddhamAna padane prathama vizeSaNa rUpe grahaNa karIne punaH teja padanI AvRtti karIne vizeSarUpe tenI vyAkhyA karavI. Ama karavAthI agavyavacchedikAmAMthI "zrI vartamAna' e padane buddhisthA karavAnI jarUra nahIM rahe. A pramANe prathama kalekano artha che.
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ avataraNa asyAM ca stutAvanyayogavyavacchedo'dhikRtastasya ca tIrthAntarIyaparikalpitatattvAbhAsa nirAsena teSAmAptatvavyavacchedaH svarUpam / tacca bhagavato yathAvasthitavastutatvavAditvakhyApanenaiva prAmANyamazrute / ataH stutikArastrijagadaguroniHzeSaguNastutizraddhAlurapi sadbhUtavastuvAditvAkhya guNavizeSameva varNayitumAtmano'bhiprAyamAviSkurvanAha __(anuvAda) A stutimAM anya vyavacheda (anyamAM AptavanA yogane vyavaccheda-nirAkaraNa) no adhikAra che. eTale Itara dArzanike dvArA parikapita tattvAbhAsano nirAsa karavAthI teomAM Aptatvane niSedha karavo e ja a gavyavacheda che. e te siddha thAya che bhagavAna yathAvasthita varatunA prazyaka che, evuM khyApana karavAmAM Ave. AthI ja stuti kAra jagadguru zrI tIrthakara bhagavaMtanA samasta guNemAM zraddhALu hovA chatAM paNa ekalA yathArthavAditA nAmanA guNavizeSanuM ja varNana karavA pitAno abhiprAya vyakata karatAM kahe che keH mUla- ayaM jano nAtha ! tava stavAya guNAntarebhyaH spRhayAlureva / vigAhatAM kintu yathArthavAdamekaM parIkSAvidhidurvidagdhaH // 2 // mULa-artha -he nAtha ! parIkSA karavAmAM potAnI jAtane paMDita mAnanAra A jana (hemacandra) ApanA anya guNenI stuti karavAmAM pRhA dharAve che, chatAM paNa Apano yathArtha vastune pratipAdana karavAno je asAdhAraNa guNa che. tenI ja stuti kare e thita che. (2) __ (TIkA) he nAtha ! ayaM mallakSaNo janaH, tava guNAntarebhyo-yathArthavAdavyatiriktebhyo'nanyasAdhAraNazarIralakSaNAdibhyaH spRhayAlureva-zraddhAlureva / kimartham ? stavAya-stutikaraNAya / iyaM 'tAdathye caturthI', pUrvatra tu 'spRheApya vA' iti lakSaNA caturthI / tava guNAntarANyapi stotuM spRhAvAnayaMjana iti bhAvaH / nanu yadi guNAntarastutAvapi spRhayAlutA tatkiM tAnyapi stoSyati sa uta netyAzakyottarArdhamAha-kintviti abhyupagamapUrvakavizeSadhotane nipAtaH / ekam-ekameva / yathArthavAdaM yathAvasthitavastutattvaprakhyApanAkhyaM tvadIyaM guNa; ayaM jano bigAhatAM stutikriyayA samantAda vyApnotu / tasmikasminnapi hi guNe paNite tantrAntarIyadaivatebhyo baiziSTayakhyApanadvAreNa vastutaH sarvaguNastavanasiddheH / (manuvAda) he nAtha ! A jana (hemacandra) ApanAM yathArtha vAditAbhinna, pazu keImAM nahIM jaNAtAM evAM zarIra saMbaMdhI lakSaNa-Adi guNanI stuti karavAmAM atyaMta pRhAzIla
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdama jarI che, zraddhALu che. arthAt tamArA bIjA guNonI paNa stuti karavAmAM zraddhA che. mULamAM stavAya" e zabdamAM je catuthI che te toLe' e sUtrathI ane "guNetarebhyaH" emAM je catuthI che te " rthAtrA ' e sUtrathI che. je anya guNonI stuta karavAmAM zraddhALu che te te guNonI stuti karaze ke nahIM ? Ano uttara uttarAddhamAM che. "kinta' svIkArapUrvaka vizeSatAnuM ghatana kare che, eTale ke anyaguNonI stuti karavAnI zraddhA te che kinatu tamArAmAM rahele yathAvasthita vastune pratipAdana karavAno je eka mahAna guNa che tenI ja stuti ahIM mAre karavI che. kAraNa ke te ekaja guNanI stuti karavAthI anya dArzanikonA devo karatAM ApanI viziSTatA siddha thatI hovAthI vastutaH saMpUrNa guNonI stuti thaI zake che. (TIkA) atha prastutaguNastutiH samyakaparIkSAkSamANAM divyadRzAmevaucitImaJcati, nArvAgadRzAM bhavAdRzAmityAzaGkA vizeSaNadvAreNa nirAkaroti / yato'yaM janaH parIkSAvidhidurvidagdhaH-adhikRtaguNavizeSaparIkSaNavidhau durvidagdhaH-paNDitamanya iti yAvat / ayamAzayaH, yadyapi jagadaguroryathArthavAditvaguNaparIkSA mAdRzAM materagocaraH, tathApi bhaktizraddhAtizayAt tasyAmahamAtmAnaM vidagrdhAmava manya iti / vishuddhzrAmamitravahAravAra tune ta kRtArtha rA. (anuvAda) prastuta ( yathArthavAditA) guNanI stuti karavAnI yegyatA te samya rIte parIkSA karavAmAM samartha divyadaSTivALA viziSTa jJAnIonI ja che; paraMtu tamArA jevA chadmasthamAM tevA prakAranI yogyatA nathI." A zaMkAnA uttaramAM jaNAvyuM che ke " huM prastuta guNanI stuti karavAmAM pitAne paMDita mAnanAra chuM. ahIM bhAva e che ke yadyapi bhagavaMtanA. yathArthavAditA guNanI parIkSA karavI e mArI buddhino viSaya nathI, te paNa, bhagavaMta pratyenI bhakti ane zraddhAnA atireka mAtrathI ja temAM mane huM kuzaLa samajate thaI gayo chuM. kAraNa ke vizuddha zraddhA ane bhakitane pragaTa karavI te ja te stutinuM svarupa che. A bIjA kalekano artha che. (2)
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ avataraNa atha ye kutIrthyAH kuzAstra vAsanAvAsitasvAntatayA tribhuvana svAminaM svAmitvena na pratipannAH tAnapi tatravicAraNAM prati zikSayannAha (anuvAda) have je kutIthikA kuzAstronI vAsanAthI vAsita thayelA aMtaHkaraNavALA hAvAne lIdhe triaAkanAtha paramAtmAne svAmirUpe svIkAratA nathI, teone paNa tattvanI vicAraNA karavAnI zikhAmaNa ApatAM kahe che ke : mUla - guNeSvasUyAM dadhataH pare'mI mA zizriyannAma bhavantamIzam / tathApi saMmIlya vilocanAni vicArayantAM nayavartma satyam // 3 // mULa-artha : he nAtha, guNeAmAM matsarabhAvane vahana karanAra A anya dArzanike bhale Apane izvara tarIke na svIkAre, te paNa AMkha mIMcIne ApanA satya nyAyamA ne te avazya vicAra kare. (3) 9 ( TIkA) amI iti - 'adasastu viprakRSTe' itivacanAt tattvAtacvavimarzabAhyatayA dUrIkaraNAItvAd viprakRSTAH, pare =kutIrthikAH bhavantaM = tvAm ananyasAmAnyasakalaguNanilayamapi mA IzaM zizriyan mA svAmitvena pratipadyantAm / yato guNeSvasUyAM dadhataH - guNeSu baddhamatsarAH guNeSu doSAviSkaraNaM hyasUyA, yo hi yatra matsarI bharvAta sa tadAzrayaM nAnurudhyate, yathA mAdhuryamatsarI karabhaH puNDrekSukANDam / guNAzrayazca bhavAn / evaM paratIrthikAnAM bhagavadAjJApratipattiM pratiSidhya stutikAro mAdhyasthamivAsthAya tAn prati hitazikSAmuttarArddhanopadizati / tathApi tvadAjJApratipatterabhAve'pi locanAni-netrANi saMmilya - militapuTIkRtya, satyaM - yuktiyuktaM nayavartmanyAyamArga vicArayantAM-vimarzaviSayIkurvantu / (anuvAda) ahIM bhRNamAM ' amI' yA jIna hArzanime viSe adas' zabdana 3panA prayoga 4 jaNAve che ke tavAtattvane vicAra nahi karatA heAvAthI dUra karavA lAyaka che, eTale viprakRSTa-dUranA che. asAdhAraNa sakalaguNunAM sthAnarUpa Apane bhale izvararUpe nA svIkAre, kAraNa ke teAne guNa pratye matsara che, eTale ke tee guNamAM paNa doSa zodhe che, A temanI asUyA ja che. je jenA pratye matsaravALA hAya che te tenA Azrayane svIkArata nathI. jemake madhurasa pratye matsara rAkhanAra 8 zveta ane mAdhuryathI bharapura zelaDIne svIkAratA nathI, tema zRNNAmAM asUyA rAkhanAra A paratIrthika guNNAnA AzrayabhUta
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 syAdvAdamaMjarI ApanA svIkAra karatA nathI, e prakAre puratIthikA bhagavad-AjJAne bhale svIkAra na kare, ema jaNAvI stutikAra taTastha jevA banI jaIne temane hitazikSA ApatA uttarAddhamAM kahe che ke tA paNa-eTale ke bhale jinAjJA na mAne, paraMtu AMkhA mIMcIne satya evA nyAyamAga nA te jarUra vicAra kare. (TIkA) atra ca vicArayantAmityAtmanepadena phalavatkartRviSayeNaiva N jJApayatyAcAryo yadavitathanayapathavicAraNayA teSAmeva phalaM vayaM kevalamupadeSTAraH / kiM tatphalam ? iti cet, prekSAvateti brUmaH / saMmIlya vilocanAnIti ca vadataH prAyaH tattvavicAraNamekAgratA hetu nayananimIlanapUrvakaM loke prasiddhamityabhiprAyaH / athavA ayamupadezastebhyo'rocamAna evAcAryeNa vitIryate, tato'svadamano'pyayaM kaTukauSadhapAnanyAyenAyatisukhatvAd bhayadbhirnetre nimitya peya evetyAkRtam // (anuvAda) ahIM DiyAnu urtAnAM che mevu tAvanAra AtmanepamAM " bicArayantAM "me prakAre prayAga karI zrI AcAya mahArAja sUcave che ke satya evA nyAya mArgonI vicAraNAnu phaLa tA je vicAra karaze tene ja maLaze, ame teA phakata tema karavA upadeza mApIe chIe. ane te phaLa zuM che? ene uttara che ke buddhimattA prApta karavI te che, netro baMdha karI vicAravAnuM' eTalA mATe kahyuM che ke prAyaH tattvavicAra karavA hAya tyAre ekAgratA mATe prathama AMkha baMdha karI devAmAM Ave che, A vastu leAkamAM prasiddha che. athavA ema paNa kahI zakAya ke AcArya A upadeza temane nathI gamatA chatAM paNa Ape che, te| jema AMkhA baMdha karI kaTu auSadha pIvAya che tema A aNugamatA upadeza paNa ati sukhakArI hAi AMkha mI'cIne tame svIkArI lyA, evuM AcAnuM tAtparyAM che. ( TIkA ) nanu yadi ca pAramezvare vacasi teSAmavivekAtirekAdazecakatA, tatki - marthaM tAn pratyupadezakleza iti ? naivam, paropakArasArapravRttInAM mahAtmAnAM pratipAdyagatAM rUmirUci tAnapekSya hitopadezapravRttidarzanAt teSAM hi paramArthasyaiva svArthatvenAbhimatatvAt na ca hitopadezAdaparaH paramArthikaH parArthaH / tathA cArSam : "rUsau vA paro mA vA visaM vA pariyattaU / bhAsiyanvA hiyA bhAsA sapakkhaguNa kAriyA / / " " uvAca ca vAcakamukhyaH na bhavati dharmaH zrotuH sarvasyaikAntato hitazravaNAt / to'nugrahabuddhayA vaktustvekAntato bhavati // iti vRttArthaH ||3|| zaMkA : avivekanI mAtrA adhika hovAthI paramezvaranAM vacane anyatIthiMkAne rUcatAM nathI, te| pachI temane hitApadeza ApavAnA zrama zA mATe uThAvavA joI e ?
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyayogavya. zloka : 3 samAdhAna : evuM nathI, kema ke paropakAra karavAmAM ja sAra jonAra mahAtmA puruSo zrotAnA gamA-aNagamAnI apekSA rAkhyA vinA ja hite dezanI pravRtti kare che. kAraNa ke temane mana paropakAra e ja svArtha che. ane hitopadezathI caDiyAto keI pAramArthika parArtha nathI vaLI RSi-vAya paNa che keH anya kaI roSe bharAya ke na bharAya athavA te upadezane bhale jherarUpe samaje te paNa hitakArI vacana avazya kahevuM joIe. ethI potAnuM te bhaluM thAya ja che." vaLI vAcakavarya zrI umAsvAti mahArAje paNa kahyuM che ke - "hitakArI vacana sAMbhaLavAthI zrotAne ekAte lAbha ja che. e niyama nathI paraMtu upakAra-buddhithI kahenAra vaktAne te avazya lAbha ja thAya." A pramANe trIjA lokane artha che. (3)
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ avataraNa cA thathAmavarNavirAme pracayituM. verfmAtAnAM prAmAthuM nirAkumaaditstaavt kAvyapaTUkenaulukyamatAbhimatatattvAni dUSayitukAmastadantaHpAtinau prathamataraM sAmAnyavizeSau dUSayannAhaH ' (anuvAda) - have yathArtha nayamArganA vicArane ja vistAravA mATe anya dArzanikoe svIkArelA tanA prAmAyanuM nirAkaraNa karavAnuM hoI prathama te cha kaleke vaDe vaizeSikasaMmata tamAM dUSaNa devAnI abhilASA rAkhIne AcArya temanA tamAMnA sAmAnya ane vizeSa e be padArthonuM sauthI prathama dUSaNa A pramANe kare cheH mUla : svato'nuvRttivyativRttibhAjo bhAvA na bhaavaantrneyruupaaH| parAtmatattvAdatathAtmatattvAd dvaya vadanto'kuzalAH skhalonta / 4 / mULa-artha bhAve svataH ja anuvRtti ane vyAvRttirUpa che, arthAt sAmAnya vizeSA tmaka che. anyabhAvane kAraNe teo tevA nathI, paraMtu akuzala vaizeSike atathAbhUta-ayathArtha parapadArtho vaDe tevuM che, ema kahe che. A temanI nyAya mArgathI skUlanA che. (4) (TIkA) abhavan bhavanti bhaviSyanti ceti bhAvAH-padArthAH, AtmapudgalAdayaste, svata iti-sarva hi vAkyaM sAvadhAraNamAmananti iti eba AtmIyasvarUpAdeva, anuvRttivyativRttibhAja:-ekAkArA pratItirekazabdavAcyatA cAnuvRttiH, vyativRttiH vyAvRttiH, sajAtIyavijAtIyebhyaH sarvathA vyavacchedaH, te ubhe api saMvarjite manajo- bacatIti anukRttitivRttimAzA, sAmAvizeSomavArajU I (anuvAda), je hatA che ane haze te bhAve-padArtho kahevAya che. te AtmA pudgalAdi che. muLa kalekamAM svataH kahyuM che paNa sarve vALe avadhAraNavALA samajavA joIe, e nyAyane AdhAre "svataH " ema samajavuM. eTale ke "svataH ja' evuM tAtparya thAya, arthAt "AtmIyasvarUpathI ja' evo artha thAya. ekAkAra pratIti ane ekazakhavAcatA te anuvRtti kahevAya, vyativRtti eTale vyAvRtti arthAt sajAtIya ane vijAtIya padArthothI sarvathA bhinna thavAvALI pratIti. A vyAvRttine vizeSa" kahe che. AtmA ane pudgala Adi padArtha svabhAvathI ja A be-sAmAnya vizeSathI yukta hoya che,
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyayogavya. dvA zloka : 4 (TIkA) asyaivArthasya vyatirekamAha na bhAvAntaraneyarUpA iti / neti niSedhe, bhAvAntarAbhyAM-parAbhimatAbhyAM dravyaguNakarmasamavAyebhyaH padArthAntarAbhyAM bhAvavyatiriktasAmAnyavizeSAbhyAM / neyaM-pratItiviSayaM prApaNIyaM / rupaM-yathAsaMkhyamanuvRttivyativRttilakSaNaM svarUpaM yeSAM te tathoktAH / svabhAva eva hyayaM sarvabhAvAnAM yadanuvRttivyAvRttipratyayau svata eva janayanti / tathAhi-ghaTa eva tAvat pRthubudhnodarAdhAkAravAn pratItiviSayIbhavan samanyAnapi tadAkRtibhRtaH padArthAn ghaTarUpatayA ghaTaikazabdavAcyatayA ca pratyAyayan sAmAnyAravyAM labhate / sa eva cetarebhyaH sajAtIyavijAtIyebhyo dravya-kSetra-kAla-bhAvairAtmAnaM vyAvartayan vizeSavyapadezamaznute / iti na sAmAnyavizeSayoH pRthakU padArthAntaratvakalpana nyAyyam / padArthadharmatvenaiva tayoH pratIyamAnatvAt / na ca dharmA dharmiNaH sakAzAdatyantaM vytiriktaaH| ekAntabhede vizeSaNavizeSyabhAvAnupapatteH, karabharAsabhayoriva dharmadharmivyapadezAbhAvaprasaGgAcca / dharmANAmapi ca pRthakpadArthAntaratvakalpane ekasminneva vastuni padArthAnannyaprasaGgaH anantadharmakatvAd vastunaH / (anuvAda) mAya ne yati24bhubhe (niSedha35) 3 cha. " na bhAvAntaraneyarUpAH 25 vizeSamA 'na' niSedha - arthamAM che. vaizeSikamatane mAnya dravya-guNa karma ane samavAyathI bhinana sAmAnya ane vizeSa, AtmA, pudgalAdi padArthathI jUdA nathI, arthAt enI judI pratIti thatI nathI. anuvRtti ane vyAvRtti e padArthonuM svarUpa ja che. AtmA-pudgalAdi padArthone svabhAva ja che ke teo anuvRtti ane vyAvRttinI pratIti svataH pedA kare che, te A pramANe prathabudAdarAdi (meTA,gaLa ane pahoLA peTavALe) AkAravALe padArtha ghaTa' tarIke pratItino viSaya thAya che ane anya pRthubudarAdi AkAravALA padArthone paNa ghaTarUpe, 'ghara' zamthI vAyya tarI. pratIta 42rAve che. tethI ghaTa....ghaTa....ghaTa....mevI pratAtine sAmAnya kahevAya, te ja ghaDe bIjA sajAtIya vijAtIya padArthone dravya-kSetra-kALa ane bhAvathI potAnI jAtane jyAre judA paDe tyAre; vizeSa saMjJAne prApta thAya che. mATe sAmAnya ane vizeSane judA padArtha tarIke kalpavA te nyAyI nathI. padArthonA dharmothI ja teo (sAmAnya vizeSa) pratIta thAya che. dharmo dhamI karatAM atyaMta bhinna nathI hotA, kAraNa ke dhamI ane dhamane sarvathA bhinna mAnavAthI vizeSaNa-vizeSya saMbaMdha nathI banato. dA.ta. uMTa ane gadheDe baMne ekabIjAthI sarvathA bhinna che, tethI temanAmAM dharma-dhamI saMbaMdha nathI banato. dharmone paNa judA padArtha mAnavAmAM Ave te eka ja vastumAM anaMta padArthanI mAnyatAne prasaMga Avaze. vastu te anaMtadharmAtmaka che. ___ (TIkA) tadevaM sAmAnyavizeSayoH svatattvaM yathAvadanavabudhyamAnA akuzalAH ata. vAbhiniviSTadRSTayaH tIrthAntarIyA skhalanti-nyAyamArgAd bhrazyanti--niruttarIbhavanti
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI ityarthaH / skhalanena cAna prAmANikajanopahasanIyatA dhvanyate / kiM kurvANAH? dvayam anuvRtti-vyAvRttilakSaNaM pratyayadvayaM vdntH| kasmAdetatpratyayadvayaM vadantaH ityAha parAtmatattvAt-parau padArthebhyo vyatiriktatvAdanyau parasparanirapekSau ca yo sAmAnyavizeSau tayoryadAtmatattvasvarUpam anuvRttivyAvRttilakSaNaM tasmAt-tadAzrityetyarthaH / 'gamyayapaH karmAdhAre' ityanena paJcamI / kathaMbhUtAt parAtmatattvAd ityAha-atathAtmatatvAt mA bhUt parAbhimatasya parAtmatattvasya satyarUpateti vizeSaNamidam / yathA yenaikAntabhedalakSaNena prakAraNa paraiH prakalpitaM na tathA tena prakAreNAtmatattvaM svarUpaM yasya tattathA / tasmAt yataH padArtheSvaviSvagbhAvena sAmAnyavizeSau vartate, taizca tau tebhyaH paratvena kalpitau / paratvaM cAnyatvaM taccaikAntabhedAvinAbhAvi / (anuvAI) A pramANe sAmAnya ane vizeSanA svarUpane nahIM jANatA evA akuzaLa ane atavamAM kadAgrahavALA anya dArzanike nyAyamArgathI bhraSTa thAya che arthAta nittara bane che. nittara thAya che ene vanyartha e che ke teo prAmANika puruSe mATe hAsyAspada. thAya che! zuM karatAM teo hAsyAspada bane che? ene uttara che, ke anuvRtti (sAmAnyavizeSa) ne padArthothI bhinna mAne che. kevI rIte teo bhinna kahe che? tene uttara ApatAM kahe che, padArthothI sAmAnya-vizeSa bhinna hevAthI, sAmAnya vizeSa paraspara nirapekSa che; bhanu 135 manuttivyAvRtti che. bhRga mA parAtmatattvAt ' zamA 5yamA vimalso 'gamyayapaH karmAdhAre se sUcanA mAghAre che. 'atathAtmatattvAt mA praatmtattaH nuM vizeSaNa che. anya dArzanikane abhimata parAtmatatvanI satyatAno nirAsa karavA A vizeSaNa mukavAmAM AvyuM che. arthAta je ekAMtarUpane anya dArzanike e mAnyuM , te ekAMtarUpe svarUpa nathI; kAraNa ke padArthomAM sAmAnya-vizeSa athabhAve (abhinnarUpa) rahelA che. anya dArzanikee te sAmAnya vizeSane padAthethI bhinna kapelA che; bhinnatA anyatva ekAnta bheda vinA saMbhavI na zake. TIkA : kiJca, padArthe bhyaH sAmAnyavizeSayorekAntabhinnatve svIkriyamANo ekavastuviSayamanuvRttivyAvRttirUpaM pratyayadvayaM nopapadyeta / ekAntA bhede cAnyatarasyAsattvaprasaGgaH / sAmAnyavizeSavyavahArAbhAvazca syAt / sAmAnyavizeSobhayAtmakatvenaiva vastunaH pramANena pratIteH / parasparanirapekSapakSastu purastAbhilAThayiSyate / ata eva teSAM vAdinAM skhalanakriyayopahasanIyatvamabhivyajyate / yo hi anyathAsthita vastusvarUpamanyathaiva pratipadyamAnaH parebhyazca tathaiva prajJApayan svayaM naSTaH parAnAzayati, na khalu tasmAdanya upahAsapAtram / iti vRttArthaH // 4 //
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyayogavya. dvA. zloka : 4 21 (anuvAda) padArthothI sAmAnyavizeSane je ekAMte bhinna mAnavAmAM Ave te eka ja vastumAM anuvRtti ane vyAvRttirUpa be pratIti na ghaTe; tevI rIte ekAMta abhina mAnI levAmAM Ave te padArtha ane sAmAnya vizeSa ekarUpa thaI jAya, tethI bemAMthI ekane abhAva mAnavAnI Apatti Ave, ane sAmAnya vizeSano vyavahAra paNa na thaI zake ! vAstavamAM tunI prAmANika pratIti sAmAnya vizeSa-ubhayAtmaka ja thAya che. padArtho ane sAmAnya vizeSanI paraspara nirapekSatA mAnanAra matanuM khaMDana ame AgaLa karIzuM. je manuSya vastunA vAstavika svarUpane judI ja rIte mAne ane bIjAone pitAnI mAnyatA mujaba batAve, te manuSya svayaM potAne nAza kare che ane bIjA ne mAre che, mATe te upahAsane pAtra bane che. A lekano artha che. ()
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ avataraNa atha tadabhimatAnekAntanityAnityapakSau dUSayannAha (anuvAda) have vaizeSikone mAnya ekAnta nitya ane ekAMta anitya mAnyatAmAM doSa batAvatAM kahe che? mUla :-AdIpamAvyomasamasvabhAva syAdAdamudrAnatibhedi vastu / tannityamevaikamanityamanyaditi tvadAjJAdviSatAM pralApAH // mULa-artha: dIpakathI mAMDI AkAza sudhI, sarvapadArtha nityAnityasvabhAvavALA che, keIpaNa vastu syAdavAdanI maryAdAnuM ulaMghana karatI nathI. evI vastusthitimAM paNa ApanA virodhI leke dIpaka Adine sarvathA anitya ane AkAza Adine sarvathA nitya mAne che ! . (TIkA) AdIpa-dIpAdArabhya Avyoma-vyoma maryAdIkRtya, sarvavastupadArthasvarUpa, samasvabhAva-samaH tulyaH svabhAvaH svarUpaM yasya tattathA / kiJca vastunaH svarUpa dravyaparyAyAtmakatvamiti brUmaH tathA ca vAcakamukhyaH 'utpAdavyayadhrauvyayukta sat' iti / samasvabhAvatvaM kutaH ? iti vizeSaNadvAreNa hetumAha-syAdvAdamudrAnatibhedi, syAt ityavyayam anekAntadyotakam, tataH syAdvAdaH anekAntavAdaH nityAninityAdhanekadharmazabalaikavastvabhyupagama iti yAvat / tasya mudrA-maryAdA, tAM nAtibhinatti nAtikrAmati iti syAdvAdamudrAnatibhedi / yathA hi nyAyaikaniSThe rAjani rAjyazriyaM zAsati sati sarvAH prajAstanmudrAM nAtivartitumIzate, tadatikrame tAsAM sarvArthahAnibhAvAt, evaM vijayini niSkaNTake syAdvAdamahAnarendre tadIyamudrAM sarve'pi padArthA nAtikrAmanti, tadullaGghane teSAM svarUpavyavasthAhAniprasakteH / (manupA4) dIpakathI laIne AkAzaparyata badhA padArthonuM svarUpa ekasamAna che. jaina siddhAMta anusAra vastunuM svarUpa dravya paryAyarUpa che. zrI umAsvAti vAcaka kahe che: "je utpAda-vyaya ane dhavyathI yukta che te sata che." samasvabhAvatA kevI rIte? tene uttara vizeSaNa "myApaamudraanti dvArA mApe che. syAt ' bhavyaya cha, , 2 ganenta sUya che. syAdrA eTale anekAntavAda arthAta nityanityAdi aneka dharmovALI vastune svIkAra ! tenI (svAduvAdanI) mudrA eTale maryAdA. te maryAdAnuM ullaMghana vaturavabhAva nathI karatA. arthAt varatune svabhAva nitya-anitya Adi aneka dharmone dhAraka, syAdvAdanI maryAdAnuM
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyayogavya. dvA. zloka : 5 ullaMghana nathI karate. jema nyAyaniSTha rAjA zAsana karate hoya tyAre prajA tenI maryAdAnuM ullaMghana karavA zakitamAna thatI nathI; ema vinayI ane niSkaTaka svAduvAdarUpa mahArAjAnI maryAdAnuM, sarve padArtho atikramaNa karI zakatA nathI, te ulaMghana karavAmAM padArthonA svarUpanI vyavasthAmAM hAni thAya.' (TIkA) sarvavastUnAM samasvabhAvatvakathanaM ca parAbhISTasyaikaM vastu vyomAdi nityameva, anyacca pradIpAdi anityameva iti vAdasya pratikSepabIjam / sarve hi bhAvA dravyAthikanayApekSayA nityAH, paryAyArthikanayAdezAta punaranityAH / taukAntAnityatayA paraigIkRtasya pradIpasya tAvannityAnityatvavyavasthApane diGamAtramucyate / (anuvAda) sarva padArthonuM dravya-paryAyarUpa kahevAthI AkAza Adi padArthonuM ekAMta nityatva ane pradIpa Adi padArthonuM ekAMta anityatva khaMDita thaI jAya che, kAraNa ke sarva padArtha dravyArthikanayanI apekSAthI nitya che. paryAyArthika nayanI apekSAe aniya che. ahIM anya dArzaniko dvArA mAnya dIpakanI ekAMta anityatA para vicAra karatAM dIpakanuM nityAnityapaNuM siddha karavA kaMika saMkSepamAM kahevAmAM Ave che. () tathA-vINAbArtAnA paramANavA tataikSayAt vAtAmaghaataadvaa jyotiSparyAyaM parityajya tamopaM paryAyAntaramAzrayanto'pi naikAntenAnityAH, pudgaladravyarUpatayAvasthitattvAt teSAm / na hyetAvataivAnityatvaM yAvatA pUrvaparyAyasya vinAzaH, uttaraparyAyasya cotpAdaH / na khalu mRdravya sthAsakakozakuzUla zivakaghaTAdyavasthAntarANyApadyamAnamapyekAntato vinaSTam, teSu mRdayAnugamasyAbAlagopAlaM pratInatvAt / na ca tamasaH paudgalikatvamasiddham . cAkSuSatvAnyathAnupapatteH pradIpAlokavat / (anuvAda) te A pramANe-pradIpanA paryAyamAM pariNata tejasa paramANu svAbhAvika rIte tela samApta thaI jatAM athavA havAne jhapATo lAgatAM prakAzarUpa paryAya choDI "aMdhakAra rUpa paryAya prApta kare che. chatAM te tejasaparamANu ekAnta anitya nathI, kAraNa ke aMdhakAraparyAyamAM paNa taijasaparamANuo pudgala-dravyarUpe rahelA che. pUrva paryAyano nAza ane uttara paryAyanI utpattimAtrathI dIpakanI anityatA siddha thatI nathI. mATImAMthI ghaDe bane che, temAM uttarattara mATImAMthI sthAsaka kezakazUla,zivaka...ane ghaTa Adi avasthAe badalAya che; chatAM mATIno sarvathA nAza nathI thatA, kAraNa ke te sarva avasthAomAM mATInuM jJAna AbAlagopAlane hoya che. vaLI aMdhakAranuM pagalikapaNuM asiddha nathI, je aMdhakAra paddagalika na hoya te tenuM cAkSuSa-pratyakSa na thAya. jema pradIpane prakAza padgalika che te tenuM cAkSuSa-pratyakSa thAya che.
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI (TIkA ) atha yaccAkSuSaM tatsarva svapratibhAse AlokamapekSate, na caivaM tamaH / tatkathaM cAkSuSam ? naivam, ulUkAdInAmAlokamantareNApi tatpratibhAsAt / yaistvasmadAdibhiranyaccAkSuSaM ghaTAdikamAlokaM vinA nopalabhyate tairapi timiramA lokayiSyate / viciRtvAt bhAvAnAm / kathamanyathA pItazvetAdayo'pi svarNamuktAphalAdyA AlokApekSadarzanAH ? pradIpacandrAdayastu prakAzAntaranirapekSAH iti siddhaM tamazcAkSuSam / 24 (anuvAda) zakA : je cAkSuSa padAtha che te pratibhAsita thavAmAM AleAkanI apekSA rAkhe che, paraMtu aMdhakAranA pratibhAsamAM prakAzanI jarUra nathI, mATe aMdhakArane cakSune viSaya na havAya. samAdhAna : A vyApti kharAkhara nathI, kAraNa ke ghuvaDa vagere prakAza vinA paNu adhakArane jue che! ame cAkSuSa ghaTa, paTa Adine prakAza vinA nathI joi zakatA, paraMtu ene artha e nathI ke aMdhakArane jovA paNa prakazanI jarUra paDe ! pArdhAnA svabhAva vicitra hAya che nahIMtara pILAM, sapheda vagare sonuM, muktAphaLa Adi taijasa hovA chatAM paNa prakAza vinA pratibhAsita nathI thatAM ane dIpaka candra vagere prakAza vinA paNa dRSTigocara thAya che, bhATe aMdhAra yAkSuSa che. - ( TIkA) rUpavavAcca sparzavattvamapi pratIyate, zItasparzapratyayajanakatvAt / yAni tvaniviDAvayavatvama pratighAtitvamanubhUta sparza vizeSatvamapratIyamAnakhaNDAvayavidravya pravibhAgatvamityAdIni tamasaH paudgalikatvaniSedhAya paraiH sAdhanAnyupanyastAni tAni pradIpapramAdRSTAntenaiva pratiSedhyAni tulyayogakSematvAt / (anuvAda) aMdhakAra rUpavAna hAvAthI spaza vALA paNa che, kAraNa ke adhakAra zItampanuM jJAna karAve che. vaizeSika danakAra adhakAra paudgagalika nathI. te sidhdha karavA arthAt adha kAranuM paudgalikapaNa niSedhavA mATe (1) kaThora avayavAnuM na hovApaNuM. (ra) apratighAtI hAvApaNuM (3) sparzInuM na hAvu. (4) khaMDita avayavIrUpa drazyanA vibhAganI pratIti na thavI vagere hetu Ape che. te hetuone pratiSedha pradIpa prabhAnA dRSTAMtathI karI zakAya. prakAza ane aMdhakAra ane samAna che.(jainadarzIna anusAra aMdhakAra ane prakAza-khatemAM vadhu gaMdha, rasa ane sparzI levAnA kAraNe pudgalaparyAyapaNAnI samAnatA che.) (TIkA) na ca vAcyaM taijasAH paramANavaH kathaM tamastvena pariNamanta iti, pudgalAnAM tattat sAmagrIsahakRtAnAM visadRzakAryotpAdakatvasyApi darzanAt / dRSTo hyardrendhanasaMyogavazAd bhAsvararUpasyApi bahunerabhAsvararUpadhUmarUpakAryotpAdaH / * iti siddho nityAnitya: pradIpa | yadApi nirvANAdarvA dedIpyamAno dIpastadApi navanavaparyAyotpAdavinAzabhAtvAt pradIpakatvAnvayAcca nityAnitya eva /
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyayogavya. dvA. zloka : 5 25 (anuvAda) evI zaMkA na karavI ke dIpakanA teja paramANuo kevI rIte baMdhakArarUpe pariNata thaI jAya che. kAraNa ke te sAmagrInA sahakAravALA pudgalenuM asamAna kAryanuM utpAdana paNa jovA maLe che. agni bhAsvara rUpavALo hovA chatAM bhInAM lAkaDAMnA saMgathI jenuM rU5 bhAvara nathI tevA dhUmADAne pedA kare che, te joyuM che. A rIte pradIpanuM nityAnityapaNuM sidhdha che. dIpakanA bujhAvA pUrve jyAre dedIpyamAna hoya che tyAre paNa navA navA paryAyanI utpatti ane vinAzavALa hovAthI ane pradIpa- nitya rahetuM hovAthI pradIpa nityAnitya ja che. (TokA) evaM vyomApi utpAdavyayadhrauvyAtmakatvAd nityameva / tthaahiavadazAnAM navapurAnAmavAdAnIpaprada ghara taraphaTE, garajAmAjArASTra iti vacanAt / yadA cAvagAhakA jIvapudgalAH prayogato vistrasAto vA ekasmAnabhaHpradezAt pradezAntaramupasarpanti tadA tasya vyomnastairavagAhakaiH samamekasmin pradeze vibhAgaH uttarasmiMzca pradeze sNyogH| saMyogavibhAgau ca parasparaM viruddhau dhauM / tadabhede cAvazya dharmiNo bhedH| tathA cAhuH "ayameva hi bhedo bhedaheturvA yadviruddhadharmAdhyAsaH kAraNa bhedazceti" / tatazca tadAkAzaM pUrvasaMyogavinAzalakSaNapariNAmApatyA vinaSTam, uttarasaMyogotpAdAkhyapariNAmAnubhavAccotpannam / ubhayatrA''kAzadravyasyAnugatatvAccotpAdavyayayorekAdhikaraNatvam / A rIte AkAza paNa utpAda. vyaya ane ghavyarUpa hovAthI nitya ane anitya (nityAnitya) che; te A rIte-avagAhaka evAM jIva ane pudgalene avakAza-dAnano upakAra kare e ja AkAzanuM lakSaNa che. "avakAza Ape te AkAza" AvuM zAstra vacana che. jyAre te avagAhaka jIva ane pudagale puruSazakitathI ke svAbhAvika eka AkAzapradezathI bIjA pradeza para jAya che tyAre AkAzane jIva-pudagale sAthe eka pradezamAM viga ane bIjA pradezamAM saMyoga thAya che. saMyoga ane vibhAga ( viga) paraspara virudha dharma che. dhamabhede dhamano bheda avazya hoya ! vaLI kahyuM che ke "virudadha dharmonuM rahevuM ane bhinna bhinna kAraNonuM hovuM Aja bheda ane bhedanuM kAraNa che." (varatumAM lakSaNanI bhinnatAthI ane kAraNanI bhinnatAthI bhinnatA Ave che. dA.ta. ghaDe jalAharaNudi guNavALo che, paTa zItatrANadiguNavALe che. tathA gharanuM kAraNa mRpiMDAdi che, paTanuM kAraNu tatu vagere che.) jIva ane pudgalanA saMcegavALuM AkAza pUrvasaMganA vinAzarUpa lakSaNa pariNAmathI nAza pAmeluM kahevAya ane uttarasaMganA utpAdarUpa pariNAmathI utpanna thayeluM kahevAya. banane ThekANe AkAza dravya anugata rahetuM hovAthI te utpAda ane vyayanuM ekAdhikaraNa bane che. (TIkA) tathA ca yad "apracyutAnutpannasthiraikarUpaM nityaM" iti nityalakSaNamAcakSate tadapAstam, evaMvidhasya kasyacid vastuno'bhAvAt / "tadbhAvAvyayaM nityam" syA, 4
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 syAdvAdamaMjarI iti tu satyaM nityalakSaNam, utpAdavinAzayoH sadbhAve'pi tadbhAvAd, anvayirUpAd yanna vyeti tannityamiti tadarthasya ghaTamAnatvAt / yadi hi apracyutAdilakSaNaM nityamiSyate tadotpAdavyayayornirAdhAratvaprasaGgaH / na ca tayoryoge nityatvahAni: / 'dravyaM paryAyaviyutaM paryAyA dravyavarjitAH / kadA kena kiMrUpA dRSTA mAnena kena vA / / ' iti vacanAt / na cAkAza na dravyam / (anuvAda) , vaNI / 'apracyutAnutpannasthiraraikarUpa nityam' arthAt 'nAza bhane utpatti rahita ane ekarUpe sthira rahe te nitya ' AvuM ' nitya ' nuM lakSaNa kahe che. tenuM khaMDana thaI gayu; bhiDe yAvI azyA vastu 4 nathI ! tadbhAvAvyayaM nityam' (tatvArtha : a. 5. sU. 30) padArthanA strarUpanA nAza na thavA, te nityatva che; A nityanuM lakSaNa sAcu' che. utpatti ane vinAza hAvA chatAM paNa je potAnu svarUpa nathI choDatu, teja nitya che; A rIte tene artha' ghaTe che. le 'apracyutAnutpanna....' me nityanu sakSaNa mAnavAmAM Ave to utpatti bhane vyaya (vinAza)ne koi AdhAra nahI' rahe, nirAdhAra banI jaze ! nitya padArthamAM utpatti ane vinAza mAnavAthI padArthanI nityatAmAM vAMdhA Avate nathI. kahyuM che keH " paryAyarahita dravya ane dravyarahita paryAya koNe kyA samaye kayA kayA rUpe ane kayA pramANathI joyA che ? " arthAt dravya vinA paryAya ane paryAya vinA dravya kayAMya na hAi zake vaLI AkAza dravya nathI ema nahIM paNa dravya ja che. (TIkA) laukikAnAmapi ghaTAkAzaM paTAkAzamiti vyapahAraprasiddherAkAzasya nityA - nityatvam / ghaTAkAzamapi hi yadA ghaTa/pagame paTAkrAntaM tadA paTAkAzamiti vyavahAraH / na cAyamaupacArikatvAdapramANameva, upacArasyApi kiJcitsAdharmyadvAreNa mukhyArthasparzisvAt / nabhaso hi yatkila sarvavyApakatvaM mukhyaM parimANaM tat tadAdheyaghaTapaTAdisambandhi niyata parimANavazAt kalpitabhedaM sat pratiniyata dezavyApitayA vyavahniyamANaM ghaTAkAzapaTAkAzAditattadvayapadezanibandhanaM bhavati / tattadghaTAdisambandhe ca vyApakatvenAvasthitasya vyomno'vasthAntarApattiH, tatazvAvasthAbhede'vasthAvato'pi bhedaH / tAsAM tato'viSvagbhAvAt / iti siddhaM nityAnityatvaM vyomnaH | (anuvAda) leAkeAmAM paNa 'ghaTAaza...paTAaza' bhevo vyavahAra prasiddha hovAthI Azanu nityAnityatva siddha thAya che. 'ghaTAkAza, ' paNa jyAre gha dUra thAya che ne AkAza paTAkrAnta bane che tyAre 'pAkAza' evA vyavahAra thAya che. , prazna : A vyavahAra tA aupacArika che, mATe te apramANa kahevAya nahIM ? samAdhAna : nA, upacAra paNa koine koI sAdha'thI mukhya ane prakAzita karatA hAya che. AkAzanu sarvavyApakala mukhya parimANu AkAzamAM rahevAvALA ghaTAdi saMbadhI
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyayogavya. dvA. zloka : 5 niyata parimANathI bhinna thaI pratiniyata pradezomAM vyApaka hovAthI "ghaTAkAza, ghaTAkAza.' Adi vyavahAranuM kAraNa thAya che. arthAt mukhyarUpe sarvavyApakatva parimANuvALuM AkAza pitAnA Adheya ghaTapaTAdinA saMbaMdhathI pratiniyata dezavyApindu pariNAmarUpa kahevAya che. vyApaka AkAzanA amuka ghaTa-paTAdinA saMbaMdhathI eka avasthAmAMthI bIjI avasthA utpanna thavAnI Apatti Ave cheane tethI avasthAnA bhedathI avasthAvALAne paNa (AkAzano) bheda mAne paDe ! avasthAthI avasthAvALo judo nathI. A rIte AkAzanuM nityAnityatva siddha thAya che. (TI) vAjaMyuvA gari fha nivAInA vatu prapannA, tathA rASaspkta"trividhH khalvayaM dharmiNaH pariNAmo dharmalakSaNAvasthArUpaH / suvarNa dharmi, tasya dharmapariNAmo varddha mAnarucakAdiH / dharmasya tu lakSaNapariNAmo'nAgatatvAdiH / yadA khalvayaM hemakAro varddhamAnakaM bhaktvA rucakamAracayati tadA vardhamAnako vartamAnatA lakSaNaM hitvA atItatA lakSaNamApadyate / rucakantu anAgatatAlakSaNaM hitvA vartamAnatAlakSaNamApadyate vartamAnatApanna eva tu rucapho navapurANabhAvamApadhamAno 'vasthApariNAmavAn bhavati / so'yaM trividhaH pariNAmo dhrminnH| dharmalakSaNAvasthAzca dharmiNo bhinnAzcAbhinnAzca / tathA ca te dharmyabhedAt tannityatvena nityaaH| bhedAccotpattivinAzaviSayatvam , ityubhayamupapannamiti" // (anuvAda) pAtaMjala-gadarzanavALA paNa vastunuM nityAnityapaNuM mAne che, teo kahe cheH dhamInA pariNAma, dharma, lakSaNa, ane avasthAnA bhedathI traNa prakAranuM che. dA. ta. dhamI suvarNa che, tene dhama-pariNAma. "vardhamAna", "rAka vagere che. lakSaNapariNAma, dharmanuM anAgatattva vagere che. je samaye sonI vardhamAnakane teDIne rucaka banAve che te samaye vardhamAnaka vartamAna-lakSaNane tyajIne atIta (bhUta) lakSaNane prApta kare che. tathA caka anAgata-lakSaNane cheDIne vartamAna-lakSaNane prApta kare che. vartamAna dazAne prApta thayela rucaka navApaNuM ane junApaNuM dhAraNa karate, dhamIne avasthA pariNAma kahevAya che. A vividha pariNAma dhamIno che, A dharmo. lakSaNa ane avasthA dhamIthI bhinna Aje abhinna che, ane te dharmanA abhedathI, dhamI nitya heIne, nitya che. dhamInA bhedathI, utpatti ane nAza thavAvALAM che, mATe anitya che. A pramANe dharma, lakSaNa ane avasthA nityaanitya bane che. ' (TIkA) athottarArdha viviyate / evaM cotpAdavyayadhrauvyAtmakatve sarvabhAvAnAM siddhe'pi tadvastu ekamAkAzAtmAdikaM nityameva, anyacca pradIpaghaTAdikamanityameva ityevakAro'trApi sambadhyate / itthaM hi durnyvaadaapttiH| anantadharmAtmake vastuni svAbhipretanityatvAdidharmasamarthanapravaNAH zeSadharmatiraskAreNa pravartamAnA durnayA iti tallakSaNAt /
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI ityanenola lekhe ma tvadAjJAdviSatAM bhavatpraNItazAsanavirodhinAM pralApAH - pralapitAni asambaddhavAkyAnIti yAvat / 28 (anuvAda) have pAMcamI kArikAnA uttarAnuM vivecana karAya che. A prakAre badhA padArtho utpAda, vyaya ane dhravyarupa siddha thavA chatAM paNa 'AkAza, AtmA Adi savathA nitya che ane pradIpa, ghaDo Adi sarvathA anitya che,' A mAnavuM te duyavAdane svIkAravAnuM che. ananta dharmAtmaka vastumAM potAne mAnya nityAdi dharmonuM samana karavAmAM pravINa ane bAkInA dharmAnA tiraskAra karavAmAM pravRtta durnIyA hAya che. mULa kArikAmAM uttarArdhamAM 'vRtti' je che, tene artha che : 'A pramANe kahevA dvArA' (he prabhu !) ApanA zAsananA vireSThIonA asaMbaddha pralApeA che ! (TIkA) atra ca prathamamAdIpamiti paraprasiddhayA'nityapakSollekhe'pi yaduttaratra yathAsaMkhyaparihAreNa pUrvataraM nityamevaika mityuktam tadevaM jJApayati : yadanityaM tadapi nityameva kathaJcit yacca nityaM tadapyanityameva kathaJcit / prakAntavAdibhirapyekasyAmeva pRthivyAM nityAnityatvAbhyupagamAt / tathA ca prazastakAraH - sA tu dvividhA fter cAnityA ca paramANulakSaNA nityA, kAryalakSaNA tvanityA iti / ' (anuvAda) A leAkamAM pUrvAdha mAM pahelAM anitya dIpaka ane nitya AkAzanA ullekha karyo che, ane uttarArdhamAM A kramanuM ullaMghana karIne pahelAM nitya ane pachI anityane ullekha karyA che, tenA A abhiprAya che ke, je anitya che te paN kathaMcit nitya ja che, je nitya che. te paNu kathaMcit anitya ja che. vaizeSikAe paNa eka ja pRthvImAM nitya ane anitya, ane dhama mAnyA che. prazastakAre (prazastapAtta bhASyamAM) kahyu che : pRthvI nitya anitya, e prakAranI che, paramANurUpa pRthvI nitya ane kArUpa pRthvI anitya che. , (TIkA) na cAtra paramANu kAryadravyalakSaNa viSayadvayabhedAd naikAdhikaraNaM nityAnityatvamiti vAcyam, pRthivItvasyobhayatrApyavyabhicArAt / evamAdiSvapIti / AkAze'pi saMyogavibhAgAGgIkArAt tairanityatvaM yuktyA pratipannameva / tathA ca sa evAha - zabdakAraNatvavacanAt saMyogavibhAga, iti nityAnityapakSayoH saMvalitatvam / etacca lezato bhAvitameveti / (anuvAda) adhikaraNa eka pRthvI nathI para Mtu paramANu zakA : nitya-anitya ane dharmAMnu ane kAya, e alaga alaga padAtha che, samAdhAna : nahI, kAraNa ke pRthvItva anemAM rahe che, paramANu pRthivImAM rahe che ane anitya pRthivI-kArUpa pRthivImAM paNa rahe che. jala AdimAM paNa vaizeSiktane
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyayogavya, dvA. zloka: 5 baMne dharma svIkAryA che. tathA saMga-vibhAga svIkAravAthI AkAzamAM paNu yukti dvArA anityatva siddha thaI ja jAya che. prazastapAda bhASyamAM kahyuM che ke "A kAza zabdanuM kAraNa che, tethI AkAzamAM saMga ane vibhAga thAya che A pramANe bhASyakAre AkAzanuM nitya-anityapaNuM svIkAryuM che. __ (TIkA) pralApaprAyatvaM ca paravacanAnAmitthaM samarthanIyam / vastunastAvadarthakriyAkAritvaM lakSaNam / taccaikAntanityAnityapakSayona ghaTate / apracyutAnutpannasthiraikarupo hi nityaH / sa ca krameNArthakriyAM kurvIta akrameNa vA ? anyonyavyavacchedarUpANAM prakArAntarAsambhavAt / tatra na tAvat krameNa, sa hi kAlAntarabhAvinIH kriyAH prathamakriyAkAla eva prasahya kuryAt, samarthasya kAlakSepAyogAt / kAlakSepiNo vA'sAmarthyaprApteH / samartho'pi tattatsahakArisamadhAne taM tamartha karotIti cet na tarhi tasya sAmarthyam, aparasahakArisApekSavRttitvAt / "sApekSamasamartham" iti nyAyIta | (anuvAda) * itara dArzanikanuM vacana pralApa rUpa che, tenuM samarthana karatAM jaNAve che ke vastunuM lakSaNa arthakyAkAritva che (je je artha kriyA karanAra hoya che te ja vastu (padArtha) kahevAya che. dA. ta. ghaTanI arthakriyA jalAharaNa rUpa ane peTanI arthakiyA "AcchAdana 35) vastanuM arthayikAritvalakSaNa ekAnta nitya ane ekAta anitya pakSamAM ghaTI zakatuM nathI, kAraNa ke te ekAntavAdIe, jenI utpatti ane nAza nathI paraMtu sthira eka svabhAvavALuM hoya tene ja nitya mAne che, arthAt phUTa-nitya svIkAre che. tethI tevA prakAranA nitya padArthamAM kama ane akama ubhaya rIte arthakiyA ghaTI zakatI nathI. ane kama tathA akrama sivAya anya kaI prakArano saMbhava nathI, te A pramANe : prazna-nitya padArtha kamathI arthAkiyA kare che ke akramathI? je artha kriyA kramathI kare che, tema kahe che te arthakriyA kare ja nahIM ! kAraNa ke nitya te samartha che tethI te samartha heIne kAlAntaramAM thanArI kriyA prathama kriyAkAlamAM ja kema nA kare? kemake je samartha che, te kArya karavAmAM vilaMba zA mATe kare ? ane je samartha kALavilaMba kare te asAmarthyanI Apatti thaze. je kaheze ke padArtha samartha che te paNa sahakArI (nimitta) kAraNuM maLavAthI ja padArtha amuka kArya kare che. te jaNAvavAnuM keH je nitya padArthane anya sahakArInI apekSA rahetI hoya te siddha thAya che ke temAM sAmarthya ja nathI ! kemake "je je sApekSa che te te asamartha che.' e nyAyathI je apekSAvAna hoya te asamartha ja hoya che. (TIkA) na tena sahakAriNo'pekSyante, api tu kAryameva sahakAriSvasatsvabhavat tAna pekSata iti cet, tat ki sa bhAvo'samarthaH samarthoM vA ? samarthazcet , kiM sahakArimukhaprekSaNadInAni tAnyupekSate na punarjhaTiti ghaTayati / nanu samarthamapi bIjaM ilAjalAnilAdisahakArisahita mevAGkuraM karoti nAnyathA / tat ki tasya sahakAribhiH kiJcidu
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI pakriyeta, na vA ? yadi nopakriyeta tadA sahakArisannidhAnAt prAgiva kiM na tadApyarthakriyAyAmudAste / upakriyeta cet saH tarhi tairupakAro'bhinnobhinno vA kriyata iti vAcyam, abhede sa eva kriyate / iti lAbhamicchato- mUlakSatirAyAtA kRtakatvena tasyAnityatvApatteH / je kaheze ke nitya padArtha svayaM sahakAranI apekSA rAkhatuM nathI paraMtu tenAthI utpanna thatuM kArya nimitta (sahakArI) kAraNanA abhAve thaI zakatuM nathI. teTalA pUratI ja sahakAranI apekSA che. te ahIM prazna thAya che ke padArtha svayaM kArya karavA mATe samartha che ke asamartha ? je samartha che, te tene sahakArI kAraNonI apekSAnI zI jarUra ? arthAta svayaM nirapekSa bhAve artha kriyAmAM kema pravRtta na thAya? je kaheze keH "samartha evuM paNa bIja pRthavI, jala, vAyu Adi sahakArI-sApekSa rahIne aMkurane utpanna karI zake che, paraMtu temanuM tema raheluM bIja sahakArI vinA kayAre paNa aMkurane utpanna karI zakatuM nathI. A pramANe kahevuM te paNa vAjabI nathI. kemake ahIM paNa prazna thAya che ke: "te nitya padArtha para sahakArI kAraNa kaMI paNa upakAra kare che ke nahIM ? je sahakArI vaDe nitya padArtha para kaMI upakAra na thatuM hoya te nitya padArtho sahakArInA saMbaMdha pUrve jema arthe kriyA karavAmAM udAsIna hatA tema sahakArInA AvyA bAda paNa kema udAsIna nA rahe? je kaheze ke "sahakArI kAraNe dvArA nitya padArthano upakAra thAya che. te pUchIe chIe ke H sahakArIkRta je upakAra che te nitya padArthathI bhinna che ke abhinna ? je kaheze ke upakAra, upakArya rUpa nitya padArthathI, abhinna che te te nitya padArtha ja kAryarUpa banaze ! ane tema thavAthI lAbha levA jatAM gAMThanuM gumAvavA jevuM thaze ! kAraNa ke nitya padArtha kAryarUpa thaI javAthI temAM anityatArUpa Apatti Avaze. arthAta nitya e nitya nahIM kahI zakAya. (TIkA) bhede tu kathaM tasyopakAraH ki na shyvindhyaatrpi| tatsambandhAta tasyAyamiti cet, upakAryopakArayoH kaH sambandhaH, na tAvat sNyogH| dravyayoreva tasya bhAvAt / atra tu upakArya dravyam , upakArazca kriyeti na saMyogaH, nApi samavAyaH, tasyaikatvAt vyApakatvAcca pratyAsattiviprakarSAbhAvena sarvatra tulyatvAda na niyataiH sambandhibhiH sambandho yuktH| niyatasaMbandhisaMbandhe cAGgIkriyamANe tatkRta upakAro'sya smvaaysyaabhyupgntvyH| tathA ca sati upakArasya bhedAbhedakalpanA tadavasthaiva / upakArasya samavAyAdabhede samavAya eba kRtaH syAt / mede punarapi samavAyasya na niyatasaMbandhisaMbandhatvam / tannaikAntanityo bhAvaH krameNArthakriyAM kurute / (anuvAda). - je kaheze ke upakAryarUpa dravyathI upakAra taddana bhinna che, te te upakAra nitya padArthane ja kema kahevAze ? atyaMta dUravatI sahyAdri ane viMdhyAcalAdine kema nahIM?
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyayogavya dvA. zloka : 5 kemake upakAranI bhinanatA jevI nitya padArthanI sAthe che, tevI bhinnatA vidhyAcalAdinI sAthe paNa tulya ja che. zaMkA : upakArya rUpa padArthanI sAthe upakArane saMbaMdha che paraMtu sahyAdri-vidhAcalAdinI sAthe tene saMbaMdha nathI, mATe tene upakAra kahevAtuM nathI ! samAdhAna : padArtha ane upakAra vacce karyo saMbaMdha che ? saMga saMbaMdha to ghaTI zakaze nahIM, kemake saMga te dravya dravyane ja thAya che, A to upakAya e dravya che ane upakAra e kriyA che, mATe dravya-kiyAno saMga saMbaMdha banI zakti nathI. je kaheze ke te bannene samavAya saMbaMdha che." te paNa ghaTI zakaze nahIM, kemake samavAya eka, nitya ane vyApaka che, tethI te kaI padArthathI dUra nathI ke najIka nathI. te te badhA padArthomAM samAna che. mATe niyata saMbaMdhIonI sAthe samavAyane saMbaMdha mAne ThIka nathI. je niyata saMbaMdhinI sAthe samavAya saMbaMdha svIkAravAmAM Ave te sahakArIo dvArA karAyelA upakArane paNa samavAyano ja upakAra mAnavo paDaze ! ane tema thavAthI upakAranA viSayamAM je bhedabhedanI kalpanA karavAmAM AvI hatI, te tevIne tevI ja rahI ! je samavAyathI upakAra abhinna hoya te samavAya ane upakAra baMne eka ja raheze ! ane samavAya ane upakAra paraspara bhinna hoya te amuka saMbaMdhIonI sAthe saMbaMdha ghaTI zako nathI. mATe ekAnta nitya padArthamAM kramathI artha kriyA ghaTI zakatI nathI. ___ (TIkA) nApyakrameNa, na dheko bhAvaH sakalakAlakalAkalApabhAvinIyugapat sarvAH kriyAH karotIti prAtItikam / kurutAM vA, tathApi dvitIyakSaNe kiM kuryAt karaNe vA kramapakSabhAvI dossH| akaraNe tvarthakriyAkAritvAbhAvAt avastutvaprasaGgaH / ityekAntanityAt kramAkramAbhyAM vyAptArthakriyA vyApakAnupalabdhibalAt vyApakanivRttau nivartamAnA svavyApyamartha kriyAkAritvaM nivartayati / arthakriyAkAritvaM ca nivartamAnaM svavyApyaM sattvaM nivartayati, iti naikAntanityapakSo yuktikSamaH / . (anuvAda) e pramANe ekAnta nitya pakSamAM akramathI paNa arthakriyA ghaTI zakatI nathI; kemake eka padArtha samasta kALamAM thavAvALI sarvakriyAone ekI sAthe kare te anubhavamAM AvatuM nathI; athavA mAne ke ekI sAthe eka ja kAlamAM sarva kriyAo karI le te bIjI kSaNamAM zuM kare ? ane e rIte padArtha bIjI kSaNamAM arthakriyAthI rahina thAya te padArtha avastu banI jaze ! kAraNa ke jemAM artha kriyA hoya te ja vastu kahevAya che. je kahezo ke dvitIya kSaNamAM paNa padArtho artha kriyA kare che te je-je deze krama pakSamAM Ave che te sarve doSe ahIMyAM paNa Avaze. A rIte ekAnta nitya pakSamAM krama ane akramathI artha kriyA ghaTI zakatI nathI, ane tema thavAthI, vastumAM artha kriyA nahIM ghaTavAnA kAraNe sattvapaNuM paNa nahIM rahe. kAraNa ke "artha kriyAkALa ratna" e vastunuM lakSaNa che, ane sarvApaNuM nahI rahevAthI vastu (padArtha) "kharazaMganI jema at thaI jaze. mATe padArthane ekAnta nitya rUpe mAna. te yuktiyukta nathI.
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAda maMjarI ( TIkA ) ekAntA nityapakSo'pi na kakSIkaraNArhaH / anityo hi pratikSaNavinAzI, saca na krameNArthakriyAsamarthaH dezakRtasya kAlakRtasya ca kramasyaivAbhAvAt / kramo hi paurvAparyam, tacca kSaNikasyAsambhavi / avasthitasyaiva hi nAnAdezakAlavyAptiH dezakramaH kAlakramacAbhidhIyate na caikAntavinAzini sAsti / yadAhu:"yo yatraiva sa tatraiva yo yadaiva tadaiva saH / na dezakAlayorvyAptirbhAvAnAmiha vidyate ||" 32 (anuvAda) bauddha darzana padArthane ekAnte anitya mAne che; te mAnyatA paNa svIkAravA cethya nathI. bha, yAnitya--pratikSaNe nAza thayo, te 35 anitya (kSaNiu ) padArtha mAM dezabha ane kAlakrama, ubhayarIte arthakriyA ghaTI zakatI nathI. kema ke pUrva-apara bhAvarUpa krama kSaNika padArthamAM saMbhavatA nathI, tethI kSaNika padArtha kramapUrvaka arthakriyA karavAmAM samartha nathI. kAraNa ke (jema mithilA pATalIputrathI dUra che, te rUpa dezakama ane devadatta yajJadattathI jyeSTha che te rUpa kAlakrama) te banne prakAranA krama sthira padArthamAM ja saMbhave che; para Mtu ekAnta vinAzI kSaNamAM (padArthamAM) rahI zakatA nathI. kahyuM che ke je jayAM hAya te tyAMja hAya che ane je jyAre hAca te tyAre ja hAya che, A prakArane dezakAlanA saMbaMdha kSaNika padAtha mAM ghaTI zakate nathI. ( TIkA ) na ca santAnApekSayA pUrvottarakSaNAnAM kramaH sambhavati, santAnasyAvastusyAt vastutve'pi tasya yadi kSaNikatvaM na tarhi kSaNebhyaH kazcit vizeSaH / athAkSaNikatvaM tarhi samAptaH kSaNabhaGgavAdaH / jo kahevAmAM Ave ke " saMtAnanI apekSAe pUrva-uttara kSaNamAM kramane sa'bhava che,'' te paNa ThIka nathI, kemake saMtAna koI vastu nathI. jo saMtAnane * vastu ' mAnavAmAM Ave, ane te paNa kSaNika mAnavAmAM Ave, teA kSaNathI vizeSa kAMIja nathI. kAraNake bauddha mate kSaNathI bhinna khIjI koi vastu nathI. vaLI jo saMtAnane aNuika mAnaze| tA ApanA kSaLuikavAda samApta thaze. arthAt ApanA siddhAMtanA varAdha Avaze. A rIte ekAnta anitya padArthImAM kramathI akriyA ghaTI zakatI nathI. ( TIkA) nApyakrameNArthakriyA kSaNike saMbhavati / sa hyeko bIjapUrAdikSaNo yugapada nekAn rasAdikSaNAn janayan ekena svabhAvena janayet, nAnAsvabhAvairvA ? yadyekena tA teSAM rasAdikSaNAnAmekatvaM syAt, ekasvabhAvajanyatvAt / atha nAnAsvabhAvairjanayati kiJcidrUpAdikamupAdAnabhAvena, kiJcidrasAdikaM sahakAritvena, iti cet, tarhi te svabhAvAstasyAtmabhUtA anAtmabhUtA vA, ? anAtmabhUtAzcet svabhAvatvahAniH / yadyAtmabhUtAH tarhi tasyAnekatvam anekasvabhAvatvAt / svabhAvAnAM vA ekatvaM prasajyeta, tadavyatiriktatvAt teSAM tasya caikatvAt / 1
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyayogabya. dvA. zloka : 5 (anuvAda). akramathI paNa kSaNika padArthamAM artha kriyA ghaTI zakatI nathI; eka birAdi kSaNa (bauddhake padArthane kSaNa kahe che, kemake temanA matamAM sarve padArtho kSaNika che.) ekI sAthe aneka rasAdi kSaNone, eka svabhAva vaDe utpanna kare che ke aneka svabhAva vaDe ? je "eka svabhAvavaDe utpanna kare che" ema kahe che te rasAdikSaNanuM ekapaNuM thaI jaze. kAraNa ke te rasAdikSaNe eka svabhAvathI janya banI jaze. je kaheze ke "aneka svabhAvavaDe keI rUpAdine upAdAna svabhAvathI pedA kare che. keI rasAdine sahakArI (nimitta) svabhAvathI utpanna kare che... te te te svabhAve tenA AtmabhUta birAdi svarUpa che. ke tenAthI bhinna svarUpe che? je te te svabhAva padArthathI bhinna svarUpe hoya te tenA svabhAvapaNunIja hAni thaze. ane je te svabhAve padArthathI abhinna svarUpe che, te svabhAvanI anekatA hovAthI birAdi eka padArthanuM anekapaNuM prApta thaze. athavA svabhAvanuM eka mAnavuM paDaze. kAraNa ke svabhAva padArthathI abhinna che ane padArtha eka che, tethI aneka svabhAvanuM paNa ekatva Avaze. ___ (TIkA) atha ya eva ekatropAdAnabhAvaH sa evAnyatra sahakAribhAva iti na svabhAvabheda iSyate tarhi nityasyaikarUpasyApi krameNa nAnAkAryakAriNaH svabhAvabhedaH kAryasAGkayaM ca kathamiSyate kssnnikvaadinaa| atha nityamekarUpatvAdakramama, akramAcca kramiNAM nAnAkAryANAM kathamutpatti iti cet , aho svapakSapAtI devAnAMpriyaH yaH khalu svayamekasmAd niraMzAd rUpAdikSaNalakSaNAt kAraNAt yugapadanekakAryANyaGgIkurvANo'pi parapakSe nitye'pi vastuni krameNa nAnAkAryakaraNe'pi virodhamudbhAvayati / tasmAd kSaNikasyApi bhAvasyAkrameNArthakriyA durghaTA / ityanityaikAntAdapi kramAkramayogapakayonivRttyaiva vyApyArthakriyApi vyAvartate / tadvyAvRttau ca sattvamapi vyApakAnupalabdhibalenaiva nivartate / ityekAntAnityavAdo'pi na rmnniiyH| (anuvA) ekaja svabhAva eka sthAne upAdAna bhAve ane anya sthaLe sahakArI bhAve vate te rItano svabhAva bheda te ISTa ja nathI. je svabhAva bheda mAnavAmAM Ave te kSaNikavAdIo nitya ane eka svarUpa kamathI aneka prakAranAM kAryo karanAra nitya padArthamAM svabhAva bheda ane kArya karyAnI (aneka kAryonuM ekarUpa thavA rUpa) Apatti kaI rIte ApI zakaze ? bauddha darzanakAre kahe che ke nitya "eka-rUpa"hevAthI samartha che, te ekI sAthe ja aneka kAryo kema nA kare? mATe nitya padArthamAM kamapUrvaka arthakiyA ghaTI zakatI nathI. svamatanA AgrahI he mUrkha ! tuM svayaM niranvaya vinAzI evA rUpAdi-kSaNa-svarUpa eka ja kAraNathI, eka sAthe (aneka kAraNa sAdhya evAM) aneka kAryonI utpatti svIkAravA chatAM para-matane mAnya nitya vastu ke je kamathI aneka prakAranA kAryo karavAmAM samartha che. teno virodha kare che ! mATe kSaNika padArthamAM paNa akamathI artha kiyA ghaTavI muzkela che ! A pramANe ekAnta anitya pakSamAM paNa kama-akrama, ubhayarIte artha kriyA ghaTatI nahI hovAthI kyA. 5
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI artha kriyAzUnya padArthamAM sattvapaNuM paNa rahI zakatuM nathI. tethI vastumAM asata paNuM prApta thaze. mATe ekAnta nitya ane ekAnta anitya e baMne pakSe barAbara nathI. (TIkA) syAdvAde tu pUrvottarAkAraparihArasvIkArasthitilakSaNapariNAmena bhAvAnAmarthakriyopapattiraviruddhA / na caikatra vastuni parasparaviruddhadharmAdhyAsAyogAdasan syAdvAda iti vAcyam, nityAnityapakSavilakSaNasya pakSAntarasyAGgI kriyamANatvAt, tathaiva ca sarvairanubhavAt / tathA ca paThanti bhAge siMho naro bhAge yo'rthoM bhAgadvayAtmakaH / tamabhAgaM vibhAgena narasiMhaM pracakSate // iti / vaizeSikairapi citrarUpasyaikasyAvayavino'bhyupagamAta ekasyaiva paTAdezcalAcalaraktAraktAvRtAnAvRtatvAdivirUddhadharmANAmupalabdheH / saugatairapyekatra citrapaTIjJAne nIlAnIlayo. virodhAnaGgIkArAt / (anuvAda) syAdvAdamAM te pUrva paryAyane tyAga, uttara paryAyane svIkAra ane dravya rUpe sthira arthAta utpAda, vyaya dhrauvyayukta padArtha manAya che, tethI te rUpa padArthamAM kama-akrama ubhaya rIte artha kiyA ghaTI zake che. to paNa paramatavALA zaMkA kare che ke eka ja vastumAM nitya aninya rUpa paraspara virodhI dharmo rahI zakatA nathI; mATe syAdvAda asat che. tenuM samAdhAna A cheH ame (syAdvAdIo) ekAnta nitya ane ekAnta anitya pakSathI vilakSaNa evo "kathaMcita nityAnitya pakSane svIkAra karIe chIe, mATe kaI paNa jAtano virodha Avato nathI. vaLI te prakArane sarvane anubhava che. temaja kahyuM paNa che ke ardhabhAga siMha ane ardhabhAga manuSyane, te bane bhAgarUpa eka ja avayavI ne narasiMha kahevAya che, tevI ja rIte pratyeka vastu nityAnitya dharmayukta che. tAtparyo e che ke je prakAre narasiMha avatAramAM eka bhAgamAM nara ane eka bhAgamAM siMha ema eka ja nRsiMhamAM paraspara virUddha manuSya ane siMha ema bane AkRtio rahe che, temAM koI virodha nathI, tema syAdvAda siddhAMtamAM paNa eka ja varatumAM nityAnityAdi paraspara virUddha dharmo svIkAravA chatAM paNa virodha AvatuM nathI. vaLI vaizeSike paNa eka ja paTAdimAM cala,acala, rakta(lAla) araktalAlathIbhinna), AvRta-anAvRta Adi paraspara viruddha dharmono sAkSAtkAra thato hovAthI eka ja paTAdi avayavAne paraspara viruddha dharmayukta mAne che. tevI ja rIte bauddho paNa eka ja citrapaTanA jJAnamAM nIla-anIla Adi viruddha dharmane svIkAra kare che, AthI paravAdIonA mate paNa padArtha paraspara viruddhadharmayukta siddha thAya che. (TIkA) atra ca yadyapyadhikRtavAdinaH pradIpAdikaM kAlAntarAvasthAyitvAta kSaNikaM na manyante tanmate pUrvAparAntAvacchinnAyAH sattAyA evAnityatAlakSaNAt /
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyayogavya. dvA zloka : 5 tathApi buddhisukhAdikaM te'pi kSaNikatayaiva gratipannAH iti tadadhikAre'pi kSaNikavA carcA nAnupapannA / yadASi ca kAlAntarAvasthAyi vastu tadApi nityAnityameva / kSaNo'pi na khalu so'sti yatra vastu utpAdavyayadhrauvyAtmakaM nAsti / iti kAvyArthaH // 5 // ( anuvAda ) > ahI' vaizeSika matavALA dIpaka Adi padArtho amuka kAlapa``ta rahevAvALA hAvAthI, tene atyaMta jJaNika nathI mAnatA; kAraNa ke teonA matamAM, pUrva ane apara kAlanA saMbaMdhathI yukta hoya tene ja anitya kahevAya che. tema DAvA chatAM paNa buddhi sukhArdikane kSaNika mAne che ! AthI A sthaLe kSaNikavAdanI carcA ayukta (aprastuta nathI, vaLI amuka kAla paryaM ta rahevAvALI vastu paNa nityAnitya dharma thI yukta ja hAya che. eve koi paNa paDhArtha nathI ke jemAM utpAda, vyaya ane prauvya svarUpa nA hAya ! arthAt padA mAtra nizcayathI utpatti, vinAza ane sthira svarUpa ja hAya che. A pramANe pAMcamA kSeAkanA artha jANavA // 5 // 35
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ avataraNa aya tadabhimanamIzvarasya jagatkartRtvAbhyupagamaM mithyAbhinivezarUpaM nirUpayannAha (anuvAda) have vaizeSika darzanane mAnya IzvaranuM jagatapaNuM, tenA svIkArarUpa mithyAbhinivezanuM nirupaNa karatAM yahe che. mUla--kartAsti kazcid jagataH sa caikaH sa sarvagaH sa svavazaH sa nityaH / imAH kuhevAkaviDambanAH syusteSAM na yeSAmanuzAsakastvam // 6 // mULa-artha : he nAtha, "A jagatane kaI kartA che te eka che, sarvavyApI che, svataMtra che ane nitya che. AvA prakAranI kadAgraharUpa viDaMbanA teone hoya che ke jeonA Apa zAsanakartA nathI. (TIkA) jagataH pratyakSAdipramANopalakSyamANacarAcararUpasya vizvatrayasya, kazcidaanirvacanIyasvarUpaH puruSavizeSaH kartA-sraSTA, asti-vidhate / te hi itthaM pramANayanti / 'urvIparvatatarvAdikaM sarva buddhimatkartRka kAryatvAt' yad yat kArya tat tat sarva buddhimatkatakaM yathA ghaTaH, tathA cedaM tasmAt tathA / vyatireke vyomAdi / yazca buddhimArataskartA sa bhagavAnIzvara eveti // (anuvAda) pUrvapakSa-pratyakSAdi pramANathI jaNAtA evA sthAvara ane jaMgama rUpa traNe jagatane anirvacanIya agamyasvarUpavALe ke puruSa vizeSa kartA che, te anumAna pramANuthI A rIte siddha thAya cheH-pRthvI, parvata, vRkSa Adi padArtho buddhimAna kartAthI janya che, kema ke te sarve kAryarUpa che, je je kArya hoya che te te kaIne kaI kartAthI janya hAya. dA. ta. ghaTa. ghaTa kAryarUpa hovAthI jema kulAlAdi(kuMbhAra Adi)thI janya che, tema pRthvI pRthvIdharAdi paNa kAryarUpa hovAthI koI buddhimAna kartAthI janya che, je kArya nathI te buddhimAna kathI janya paNa nathI. jemake AkAzAdi nitya padArtha kArya nathI, te tene kaI kartA paNa nathI, mATe pRthvI pRthvIdharAdi kAryano kaI avazya kartA che. je kta che te ja bhagavAna Izvara che. (TIkA) na cAyamasiddho hetuH, yato bhUbhUdharAdeH svasvakAraNakalApajanyatayA avayavitayA vA kAryatvaM sarvavAdinAM pratItameva / nApyanaikAntiko virUddho vA / vipakSAdatyantavyAvRttatvAt / nApi kAlAtyayApadiSTaH / pratyakSAnumAnAgamAbAdhita.
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ acAnca. . sTova ? dharmadharmyanantarapratipAditatvAt / nApi prakaraNasamaH tatpratipandhidharmopapAdanasamarthapratyanumAnAbhAvAt / (anuvAda) vaLI kArya hetu asiddha nathI. kemake pRthvI, parvata Adi tipitAnAM kAraNa samUhathI janya athavA te avayavI svarUpa heIne kArya che, te sarva darzanakArane pratIta che; mATe kAryarata hetu pakSamAM rahevAthI asiddha deSathI grasta nathI. temaja kAryatva hetu nityapadArtharUpa (akAryarU5) vipakSamAM nahIM rahevAthI vyabhicArI ane virUddha SothI yukta nathI. pratyakSa, anumAna tathA Agama pramANathI dharma dhamI abAdhita hovAne kAraNe bAdha doSathI rahita che. temaja buddhimatkarTUkavAbhAvarUpa sAdhyAbhAvane siddha karanAra anya koI pratipakSI anumAna nahIM hovAthI satipakSa deSathI paNa rahita che. ___ (TIkA) na ca vAcyam, IzvaraH pRthvIpRthvIdharAdevidhAtA na bhavati, azarIratvAt , nirvRttAtmavat, iti pratyanumAna tadvAdhakamiti / yato'ozvararUpo dharmI pratIto'pratIto vA prarUpitaH ? na tAvadapratItaH hetorAzrayAsiddhiprasaGgAt / pratItazcet, yena pramANena sa pratItastenaiva kiM svayamutpAditasvatanurna pratIyate / ityataH kathamazarIratvam ? tasmAbhiravadya evAyaM heturiti / (anuvAda) ahiM prativAdI kahe che ke Izvara prathivI parvata Adino kartA nathI. kemake Izvara azarIrI che. jema muktAtmA azarIrI che mATe te kaI paNa kAryane kartA nathI, tema Izvara paNa azarIrI hovAthI koI paNa kAryane kartA banI zakto nathI. A pratipakSI anumAna teno bAdhaka hevAthI kAyava hetu prakaraNasama (sapratipakSa) hetvAbhAsathI dUSita che. vaizeSika darzanakAra kahe che : Ama kahevuM te barAbara nathI, kemake ApanA A anumAnamAM je iAvararUpa dhama(pakSa) che te keIpaNa pramANathI siddha che ke asiddha ? yadi asiddha che te pakSamAM azarIratva hatuM nahIM rahevAthI AzrayAsiddha deSa Avaze. je kaheze ke pratIta (siddha) che te je pramANa vaDe siddha che, te ja pramANathI Izvare svayaM utpanna kareluM IzvaranuM zarIra kema pratIta na thaI zake ? mATe Izvarane azarIrI kahI zakAze nahIM; arthAt azarIratva hetu banI zakaze nahIM; mATe IzvaramAM tva siddha karavA amArA kAryatva hetu koIpaNa deSathI grasta nathI; arthAt nirava che. (TIvA) sa aiti ! : punarartha ja punaH puSi , para maDhatIyaH bahUnAM hi vizvavidhAtRtvasvIkAre parasparavimatisaMbhAvanAyA anivAryatvAt ekaikasya vastuno'nyAnyarUpatayA nirmANe sarvamasamaJjasamApadyeta iti / (anuvAda) vaLI te puruSa vizeSa Izvara jagatanA kartA tarIke eka ja che. kAraNa ke jagatanA kartA je ghaNA hoya to parasparamAM bhinna bhinna matinI saMbhAvanA sahaja hoya ja ane tethI
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 syAdvAda maMjarI ekeka vastunu' anya anya rUpe nirmANa thavAthI pratyeka vastumAM asamaMjasapaNa prApta thAya. mATe jagatkartA eka ja izvara che. (TIjA) tathA A sarvagati| sarvatra vajjatIti..sarve:-sarvasthApI / tasya hi pratiniyatadezavartitve'niyata dezavRttInAM vizvatrayAntarvartipadArthasArthAnAM yathAvanirmANAnupapattiH / kumbhakArAdiSu tathA darzanAd / athavA sarvaM gacchati jAnAtIti sarvagaH sarvajJaH sarve gatyarthA jJAnArthAH" iti vacanAt / sarvajJatvAbhAve hi yatho citopAdAnakAraNAdyanabhijJatvAd anurUpakAryotpattirna syAt // ( anuvAda ) temaja te Izvaranu sa ThekANe rahevApaNuM hAvAthI te savavyApI che. jo Izvara niyata dezamAM ja rahetA hoya te aniyata dezamAM rahetA traNe jagatanA padArthAnA samUhanuM yathA vasthita nirmANa thai zake nahI. jemake kulAlAdi (kuMbhakArAdi) niyata dezamAM rahIne ja niyata ghaTAdi kAryane karI zake che tema Izvara paNa amuka dezamAM rahela hoya te amuka (niyata) kAne ja kare; para Mtu samasta kAryane karI zake nahI, tethI izvaramAM sa`byApIpaNa siddha thAya che. athavA to sarve gati ane kahenArA dhAtue jJAnAnAM paNa dyotaka che. tethI sarva chatIti' sarva vastune jANe te sa`jJa kahevAya che. AthI izvara sa vastune jAnAra che. citte izvaramAM sarvajJapaNu nA hoya teA yathAyoga upAdAnAdghi kAraNeAne anurUpa kArDanI racanA thai zake nahIM ane izvara teA te te kAraNeAne anurUpa ja kAryAMnA kartA che. tethI izvaramAM sarvajJapaNAnI siddhi thAya che. ( TIkA ) tathA sa svavazaH svatantraH sakalaprANinAM svecchayA sukhaduHkhayoralubhAvanasamarthatvAt / tathA coktam - izvaraprerito gacchet svarga vA zvabhrameva vA / anyo janturanIzo'yamAtmanaH sukhaduHkhayoH || pAratantrye tu tasya paramukha prekSitayA mukhyakartRtvavyAghAtAd anIzvaratvApattiH || (anuvAda) temaja Izvara svataMtra che; kema ke jIvamAtrane peAtAnI icchAnusAra sukhadu:khane anubhava karAvavA sama che. temaja kahyuM paNa che keH izvaranI preraNAthI ja prANI svarga athavA narkamAM jAya che. kemake sukhadu:khane prApta karavAmAM prANI svayaM asama` che.' arthAt darekane sukhadu:khanu vedana IzvaranI IcchAthI ja prApta thAya che. jo Izvarane parataMtra mAnavAmAM Ave te paranI apekSA rAkhavAthI izvaramAM mukhyakartApaNAne| vyAghAta thAya. ane tethI IzvaramAM anIzvarapaNAnI Apatti Ave. mATe izvara svayaM svataMtra che. ( TIkA ) tathA sa nitya iti / apracyutAnutpannasthiraikarUpaH / tasya hyanityatve parotpAdyatayA kRtakatvaprAptiH / apekSitaparavyApAro hi bhAvaH svabhAvaniSpattau kRtaka ityucyate / yazcAparastatkartA kalpyate sa nityo'nityo vA syAt ? nitya
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyayogavya. dvA. zloka : 6 zvet adhikRtezvareNa kimaparAddham ? anityazcet tasyApyutpAdakAntareNa bhAvyam / tasyApi nityAnityatvakalpanAyAM anavasthAdausthyamiti // temaja izvara avinAzI, anutpanna ane sthira eka rUpa che, arthAta nitya che. yadi Izvara anitya hoya te tenI bIjAthI utpatti thavA vaDe IzvaramAM kArya paNuM prApta thaze. kemake je kArya hoya che te pitAnI utpatti pratye paranI apekSA rAkhe che. ane A rIte Izvarane je anitya mAnavAmAM Ave che te adhikRta Izvarano anya kaI kartA mAnava paDe pachI te Izvarano utpAdaka anya Izvara nitya che ke anitya ? je te anya izvara nitya hoya te A adhikRta Izvarano zuM aparAdha che ke jethI tene anitya mAna ? je kaheze ke "te anya Izvara anitya che te te anya IzvaranA kartA ne paNa kaI anya IzvaranI apekSA raheze ! vaLI te anyano utpAdaka Izvara paNa nitya che ke anitya ? A prakAre anya anya IzvaramAM nityAnityanI kalpanA karavAthI "aprAmANika kalpanAnI avizrAntirUpa" anavasthA deSa Avaze. mATe ema nahI mAnatAM, Izvara svayaM nitya che tema mAnavuM ja zreSTha che ! (TIkA) tadevamekatvAdivizeSaNaviziSTo bhagavAnIzvarastrijagatkarteti parAbhyupagamamupadarya uttarArdhena tasya duSTatvamAcaSTe / imAH etAH, anantaroktAH kuhevAkaviDabanAH-kutsitA hevAkAH-AgrahavizeSAH kuhevAphAH kadAgrahA ityarthaH / ta eva viDambanAH vicAracAturIbAhyatvena tiraskArarUpatvAd vigopakaprakArAH / syuH bhaveyuH / teSAM prAmANikApasadAnAm / yeSAM he svAmin tvaM nAnuzAsaka; na zikSAdAtA // (anuvAda) uttara pakSaH- itara dArzanike bhagavAna Izvarane ekatva nityatve Adi vizeSaNethI yukta mAne che. te jaNAvIne have, lekanA uttarArdhamAM, teonI A eka prakAranI viDaMbanAne jaNAvatAM kahe che ke teo sadu vicArathI bAhya hoIne tiraskArane prApta che. AthI prAmANika puruSamAM kaniSTha evA teone ja AvA prakAranI viDaMbanA che ke jeono he svAmin ! tuM anuzAsaka nathI. - (TokA) tadabhinivezAnAM viDambanArUpatvajJApanArthameva parAbhipretapurUSavizeSaNeSu pratyekaM tacchabdaprayogamasyAgarbhamAvirbhAvayAzcakAra stutikAraH / tathA caivameva nindanIyaM prati vaktAro vadanti / sa mUrkhaH sa pApIyAn sa daridra ityAdi / tvamityekavacanasaMyuktayuSmacchabdaprayogeNa paramezituH paramakArUNikatayAnapekSitastraparapakSavibhAgamadvitIyaM hitopadezakatvaM dhvanyate //
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdama jarI (anuvAda) temaja te vaizeSikenI kadAgraharUpa viDaMbanA batAvavAne mATe stutikAre parane mAnya IzvaranuM varNana karatAM vAraMvAra 'ta' zabdano prayoga karela che. jema keI eka nindanIya jana pratye vaktAo vAraMvAra te pApI, te mUrkha, te daridrI ItyAdi vacanano prayoga kare che. kemake te eka jAtano nindA prakAra che, tema ahiMyA paNa hatutikAre vAraMvAra tatva zabdanA prayoga vaDe tenA pratye aNagame pragaTa karyo che. tema ja paramezvara atyaMta kAruNika hovAne kAraNe svaparapakSanA bhedabhAva(pakSapAta) vinA jagatamAM hitepadezaka bhagavAna jinezvaradeva e eka ja che. te jaNAvavA mATe ekavacanayukta "yuma' zabdano prayoga karavAmAM AvyuM che. . (TIkA) ato'trAyamAzayaH / yadyapi bhagavAnavizeSeNa sakalajagajjantujAtahitAvahAM sarvebhya eva dezanAvAcamAcaSTe tathApi saiva keSAzcid nicitanikAcitapApakarmakaluSitAtmanAM rucirUpatayA na pariNamate / apunarvandhakAditiriktatvenAyogyatvAt / tathA ca kAdambaryA bANo'pi babhANa-"apagatamale hi manasi sphaTikamaNAviva rajanikaragabhastayo vizanti sukhamupadezaguNAH / ' gurUvacanamamalamapi salilamiva mahadupajanayati zravaNasthitaM zUlamabhavyasya iti / ato vastuvRttyA na teSAM bhagavAnanuzAsaka iti / (anuvAda) tAtparya e che ke ghapi bhagavAna sakala prANIonA samUhane vinA pakSapAte eka sarakhI hitakArI dezanA ApanAra che, te paNa keTalAka che ke jevA-pUrve bAMdhelA tIvrakarmanA udayavALA, tema ja udIraNa, apavartAnAdi sarva karaNathI asAdhya evA nikAcita kamanA udayavALA ane te sudhAsAriNI evI hitakArI paNa dezanA rucikara na lAge. arthAt jene pudgala parAvartanathI vadhu saMsAra nA hoya, tevA apunabaMdhakapaNAno abhAva hovAthI rucikara nA lAge, temAM kaMI jagadgurunI laghutA nathI ! tema ja kAdaMbarImAM bANakavie paNa kahyuM che ke jema svaccha evA sTaphika ratnamAM caMdranAM kiraNo sukhethI pravezI zake che, tema jene karmamala cAlyA gayA che, tevA svaccha aMtaHkaraNamAM mahAtmAne hitepadeza sukhakara nIvaDe che. paraMtu bhAre kamI' evA agya AtmAne nirmala evuM gurunuM vacana karNane viSe pANInI jema zalyarUpa lAge che ! temAM te te jenI ayogyatA ja kAraNuM che. vAstavikatA te A che ke bhagavAna durAgrahI puruSonA anuzAsaka-upadezaka nathI. (TIkA) na caitAvatA jagadgurorasAmarthyasambhAvanA / na hi kAladaSTamanujjIvayan samujjIvitetaradaSTako viSabhiSagupAlabhbhanIyaH atiprasaMgAt / sa hi teSAmeva doSaH / na khalu nikhila bhuvanAbhogamavabhAsayanto'pi bhAnavIyA bhAnavaH kauzikalokasyAloka hetutAmabhajamAnA upAlambhasambhAvanAspadam / tathA ca zrIsiddhasenaH-- "saddharmabIjavapanAnaghakauzalasya yallokabAndhava ! tavApi khilAnyabhUvan / tAnnAyuta zAMvida tAnasey gzavo madhuzIvarAvavAtA !"
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyayogavya. dvA. zloka : 6 (anuvAda) A pramANe tathA prakAranA jIvane bhagavAnanAM vacanonI asara nA thAya temAM kaMI bhagavAnanI asamarthatA nathI; kemake bhayaMkara kAla sarpanA DaMkhathI DasAyela manuSya para niSNAta viSanAzaka vaidya aneka prakAranA prayogo kare chatAM paNa te nA che. ane te ja vaidya tevA prakAranA upacAra karIne sAmAnya sarpanA DaMkhathI DasAyela manuSyane jIvADI zake che; temAM kaMI te vaidyano deSa nathI; paraMtu te kAla sarpanA DaMkhathI DasAyelI vyaktine che. tevI ja rIte samasta jagatane prakAzita karavAmAM samartha evAM sUryanAM kiraNe hovA chatAM paNa ghuvaDa Adine te kiraNo prakAzanA kAraNarUpa nathI banatAM, temAM kaMi sUryanA kiraNe upAlaMbhane pAtra nathI, paraMtu te te jInI vicitratA ja kAraNarUpa che. temaja zrI siddhasena mahArAje paNa kahyuM che ke "he jagadubaMdhu ! saddharmarUpI bIjanuM vAvetara karavAmAM ApanI adbhuta dakSatA hovA chatAM paNa durAgrahI leke pratye Apa niSphaLa nIvaDayA, temAM kaMI Azcarya pAmavA jevuM nathI ! kemake aMdhakAramAM ja cAlavAnA svabhAvavALAM ghuvaDa Adi pakSIonA samUha pratye tejasvI evA paNa sUryanAM kiraNo bhramarInAM caraNa (paga) samAna zyAmavarNanAM lAge che, tethI kaMI sUryamAM sAmarthyano abhAva pragaTa thatA nathI. tevIja rIta jagadgurumAM saMpUrNa jagatane tAravArUpa viziSTa prakAranI zakti hovA chatAM paNa kadAgrahI lekone asara na thAya temAM kaMi bhagavaMtanI asamarthatA nathI, paraMtu te te jIvonI agyatA ja kAraNarUpa che __(TokA) atha kathamiva tat kuhevAkAnAM viDambanArUpatvam iti / brUmaH / yattAvaduktaM pareH 'kSityAdayo buddhimatkartRkAH kAryatvAd ghaTavaditi / tadayuktam, vyApteragrahaNAt / "sAdhanaM hi sarvatra vyAptau pramANena siddhAyAM sAdhyaM gamayet" iti sarvavAdisaMvAdaH / sa cAyaM jaganti sRjana sazarIro'zarIro vA syAta ? sazarIro'pi kimasmadAdivad dRzyazarIraviziSTaH, uta pizAcAdivadadRzyazarIraviziSTaH ? prathamapakSe pratyakSabAdhaH tamantareNApi ca jAyamAne tRNatarupurandaradhanurabhrAdau kAryatvasya darzanAt prameyatvAdivat sAdhAraNAnaikAntiko hetuH / (anuvAda) have te vaizeSika lokonI durAgraharUpa viDaMbanA kevA prakAranI che, te batAvatA WkAra kahe che ke; "je vaizeSika lakevaDe IzvaranI siddhi mATe "pRthvI, parvata Adi ghaTanI jema buddhimAna kartAthI janya che, kAryarUpa hevAthI. AvA prakAranA anumAnane prayoga karavAmAM Avyo che, te ayukata che, kemake ApanA A anumAnamAM "jyAM jyAM kAryatva che, tyAM tyAM buddhimAna kartAthI janya che AvI vyApti ghaTI zakatI nathI. kAraNa ke pramANa dvArA sarvatra vyApti siddha hoya to te sAdhanathI sAdhyanI siddhi thAya che. tethI ja ahIM prazna thAya che ke jagakartA Izvara zarIrasahita che ke zarIra rahita che? have je te sazarIrI che te amArI jema pratyakSa zarIravAna che ke pizAcAdinI jema adazya zarIravAna che? yadi IzvaranuM zarIra amArI jema pratyakSa hoya te temAM pratyakSa bAdha Ave che; kemake sthA. 6
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI hajusudho kaI zarIradhArI Izvara jovAmAM AvyuM nathI. vaLI tRNa (ghAsa) vRkSa, IdradhanuSya, vAdaLa Adi kAryo Izvara vinA paNa utpanna thatAM dekhAya che. jema "rvato ttimAna ane tyAZ" A anumAnamAM "prameyatva hetu jema sAdhyavAna parvatamAM rahe che tema sAthAbhAvavAna sarovarAdimAM paNa che. mATe "prameya' hetu jema sAdhAraNa anaikAtika, che tema kArya hetu paNa sazarIrI IzvarathI banAvAyelA padArthomAM che ane IzvarathI nahIM banAvAyela ghAsa Adi padArthamAM paNa rahe che. tethI kAryava" hetu sAdhAraNa anaikAtika hetvAbhAsa deSathI yukta che. (TIkA) dvitIyavikalpe punaradRzyazarIratve tasya mAhAtmyavizeSaH kAraNam, AhosvidasmadAdyadRSTavaiguNyam ? prathamaprakAraH kozapAnapratyAyanIyaH, tatsiddhau pramANAbhAvAt / itaretarAzrayadoSApattezca / siddhe hi mAhAtmyavizeSe tasyAdRzyazarIratvaM pratyetavyam / tatsiddhau ca mAhAtmyavizeSasiddhiriti / dvaitIyikastu prakAro na saMcaratyeva vicAragocare; sNshyaanivRtteH| kiM tasyAsattvAd adRzyazarIratvaM vAndhyeyAdivat kiM vAsmadAdyadRSTavaiguNyAt pizAcAdivaditi nizcayAbhAvAt / / (anuvAda) je kahezo ke IzvaranuM zarIra pizAca AdinI jema adazya che te te kaI mAhAsya vizeSathI adazya che ke amArA durbhAgyathI adazya che ? je kaI mAhAmya vizeSathI adazya mAnavAmAM Ave te sogaMdapUrvaka pratIti karAvavA samAna che. athavA to tenI siddhimAM koI pramANa nahIM hovAthI vizvAsa karavA gya nathI ! tema ja mAhAbhya vizeSathI adazya zarIranI siddhi ane adazya zarIrathI mahAmyavizeSanI siddhi, te rUpa ItaretarAzraya deSa paNa Avaze. jo kaheze ke amArA durbhAgyathI IzvaranuM zarIra daSTigocara thaI zakatuM nathI. to paNa te vicArasaha nathI. kemake tyAM paNa prazna thAya che ke: IzvaranuM zarIra amArA durbhAgyathI adezya che ke vadhyAputranI jema taddana asat che mATe adazya che ? tevA prakArano koI nirNaya nahIM thavAthI dvitIya pakSa paNa yuktiyukta nathI. (TIkA) azarIrazcet tadA dRSTAntadAntikayovaiSamyam / dhaTAdayo hi kAryarUpAH sazarIrakartRkA dRSTAH / azarIrasya ca satastasya kAryapravRttau kutaH sAmarthyam AkAzAdivat / tasmAt sazarIrAzarIralakSaNe pakSadvaye'pi kAryatva hetoAptyasiddhiH / (anuvAda). je Izvarane azarIrI mAnavAmAM Ave te daSTAMta dArzanikamAM viSamatA Avaze. kemake daSTAMtarUpa ghaTAdikArya zarIrathI banAvelA dekhAya che ane dAtika rUpa jagatanuM azarIrI evA IzvarathI nirmANa thAya, mATe daSTAMta-dAnitaka banemAM viSamatA Ave che. vaLI jema AkAza azarIrI hovAthI koIpaNa kArya karavAmAM samartha nathI, tema azarIrI Izvara paNa kArya karavAmAM samartha thaI zakaze nahI. A prakAre sazarIra
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyayogavya dvA zloka : 6 43 ane azarIra e banne pakSamAM 'kAtva' hetunI 'satRkatva' rUpa sAdhyanI sAthe vyApti ghaTI zakatI nathI. (TIkA) kiJca tvanmatena kAlAtyayApadiSTo'pyayaM hetuH / dharmyekadezasya taruvidyudAderidAnImapyutpadyamAnasya vidhAturanupalabhyamAnatvena pratyakSavAdhitadhanantaraM hetubhaganAt / tadevaM na kazcid jagataH kartA / ekatvAdIni tu jagatkartRtvavyavasthApanAyAnIyamAnAni tadvizeSaNAni SaNDaM prati kAminyA rUpasaMpannarUpaNaprAyAyeva / tathApi teSAM vicArAsaha tvakhyApanArtha kiJciducyate // (anuvAda) vaLI tamArA matamAM je 'kAtva' hetu che, te pratyakSa pramANathI bAdhita che; kemake jagatarUpa dharmInA eka bhAga ke je vRkSa, vijaLI, vAdaLa Adi, te kAipaNu kartAthI banAvAyelA dekhAtA nathI, para Mtu te svataHsiddha hAya che. mATe kAtva 'hetu 'mAgha 'hoSathI dUSita che. A prakAre IzvaramAM jagathattvanI siddhi thaI zakatI nathI. ane jagatkartA tarIke izvaranI siddhi nahIM thai zakatI hovAthI tenI siddhi mATe tame (vaeNzeSidaza nakArAe ) ApelAM ekAdi vizeSaNA kharekhara, napuMsakanI AgaLa strIonAM rUpa lAvaNya Adinu nirUpaNa karavA kharAkhara che ! arthAt te savizeSaNA niSphaLa che. tenuM avicArIpaNuM jaNAvavA kaMIka kahIe chIe. (TIkA) tatraikatvacarcastAvat / bahUnAmekakAryakaraNe vaimatyasambhAvanA iti nAyamekAntaH / anekakITikAzataniSpAdyatve'pi zakramUrdhnaH, anekazilpikalpitatve'pi prAsAdAdInAM naikasaraghA nirvartitatve'pi madhucchatrAdInAM caikarUpatAyA avigAne nopala - mbhAt / athaiteSvapyeka evezvaraH karteti Se / evaM ced bhavato bhavAnIpatiM pratiniSpratimA vAsanA, tarhi kuvindakumbhakArAditiraskAreNa paTaghaTAdInAmapi kartA sa eva kiM na kalpyate ? atha teSAM pratyakSasiddhaM kartRtvaM kathamapahnotuM zakyam ? tarhi kITikAdibhiH kiM tava virAddhaM yat teSAmasadRzatAdRzaprayAsasAdhyaM kartRtvameka hailayaivApalapyate ? tasmAd vaimatyabhayAd maheziturekatvakalpanA bhojanAdivyayabhayAt kRpaNasyAtyantavallabhaputrakalatrAdiparityajanena zUnyAraNyAnI sevanamivAbhAsate // (anuvAda) have prathama ekatvanI carcA karavAmAM Ave che : jo ghaNA izvara mAnavAmAM Ave te teo dvArA thatA jagatarUpa eka kArya mAM matibhedanI saMbhAvanAthI, krAryamAM ekarUpatA thaI zake nahIM; mATe jagatkartA izvara eka ja che; anyadarzanakArAnu AvA pakAranuM kathana yathArtha nathI; kemake evA kAI ekAnte niyama nathI ke ghaNA purUSo dvArA thatA kAya'mAM virUpatA Ave ! kemake seMkaDo kIDIoe manAvela rAphaDA, aneka zilpIoe banAvela
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI eka mahela, temaja aneka madhamAkhIee banAvelA madhapuDA...tyAdi kAryamAM ekarUpatAnA virAdha jaNAtA nathI. te paNa kadAca anyadarzanakAra kahe ke : * prAsAda, madhapuDA AdinA paNa Izvara ja che.' te tene uttara sIdhA ja che : tamArI izvara pratyenI eka asAdhAraNa kartA zraddhA ja A kathanamAM pragaTa thAya che ! kemake jo rAphaDA adinA kartA paNa izvara ja hAya, te ku bhAra vaNakara ( sALavI ) Adine tyAga karIne ghaTa paTa Adi pratyeka kArDanA kartA paNa Izvara kema na thai zake ? ema na kaheze ke - ghaTa paTa Adi kAryoMnA kartA kuMbhakAra, vaNakara Adi tA pratyakSa siddha che, tethI tenA apalApa karavA cegya nathI.' jo ema kaheze| teA ame pUchIe chIe ke : kIDI Adine zuM aparAdha che ke je satata parizramathI sAdhya evA rAphaDA AdRi kArcInA kartA tarIke teonA phaTAka daIne apalApa karo che ? AthI paraspara matibhedanA bhayathI IzvaranI ekatvakalpanA, te kharekhara bhAjana Adi kharcanA bhayathI kAi kRpaNa puruSa peAtAne atyaMta priya strI-putra Adi svajanenA tyAga karIne zUnya jaMgalamAM Azraya kare, tenA jevI che. arthAt jema kRpaNa purUSa kharcanA bhayathI svajanAnA tyAga karIne jaMgalamAM vase che, tema tame paNa matibhedanA bhayathI izvaranI ekatvakalpanA kareA che, eTale ke izvara eka ja mAneA che. ( TIkA ) tathA sarvagatatvamapi tasya nopapannam / taddhi zarIrAtmanA, jJAnAtmanA vA syAt ? prathamapakSe tadIyenaiva dehena jagattrayasya vyAsatvAd itaranirmeyapadArthAnAmAzrayAnavakAzaH / dvitIyapakSe tu siddhasAdhyatA / asmAbhirapi niratizayajJAnAtmanA paramapuruSasya jagattrayakroDIkaraNAbhyupagamAt / yadi paramevaM bhavatpramANIkRtena vedena virodhaH / tatra hi zarIrAtmanA sarvagatatvamuktam - "vizvatazcakSuruta vizvatomukho vizvataH pANiruta vizvataHpAt" ityAdi zruteH / ( anuvAda ) have sagatapaNAnI carcA karatAM prakAra kahe che keH Izvaranu` sabyApipaNuM yukta nathI, te A pramANe :--Izvara zarIranI apekSAe sarvavyApI che ke jJAnanI apekSAe ? zarIranI apekSAe sarvavyApI hAya te Izvaranu ja zarIra traNe jagatamAM vyApta thavAthI bAkI sarve nirmANa karavA ceAgya ( banAvavA caiAgya ) padArthone rahevA mATenu DhAI sthAna ja nahI rahe ! jo jJAnanI apekSAe savavyApI kaheze te siddha sAdhana deSa Avaze. kemake ame ( jainadarzIna ) paNa niratizaya evA anaMta jJAna vaDe paramAtmA traNe jagatamAM vyApIne rahelA che; ema mAnIe chIe. vaLI ApanA mate te jJAnanI apekSAe sarvavyApI svIkArAze ja nahIM, kemake Ape pramANarUpe grahaNa karelA vedo sAthe virAdha Avaze; vedamAM IzvaranAM sarva sthaLe mukha, savataH hAtha, sarvAMtaH paga ityAdi zruti dvArA zarIranI apekSAe sarva vyApipaNuM siddha che. (ThIkA ) yaccoktaM tasya pratiniyatadezavartitve tribhuvanagatapadArthAnAmaniyatadezavRttInAM yathAvannirmANAnupapattiriti / tatredaM pRcchayate / sa jagattrayaM nirmimANa 44
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 45 anyonya, DhA, joda 6 svakSAdivat sAkSAd dehavyApAreNa nirmimIte, yadivA saGkalpamAtreNa ? Adhe pakSe ekasyaiva bhUmUvarAdervidhAne'kSodIyasaH kAlakSepasya sambhavAd baMdIyasApyanehasA na parisamAptiH / dvitIyapakSe tu saGkalpamAtreNaiva kAryakalpanAyAM niyata dezasthAyitve'pi na kiJcid dUSaNamutpazyAmaH / niyata dezasthAyinAM sAmAnyadevAnAmapi na saGkalpamAgeNaiva tattatkAryasampAdana pratipatteH / (anuvAda) temaja IzvaramAM sabhyApipaNuM' siddha karavA mATe je hetu ApyA che ke Izvara savavyApI nA hoya ane niya dezamAM ja rahelA hAya, te aniyata dezamAM rahelA traNe jagatanA padArthAne yathAsvarUpa banAvI zake nahIM.? A pratipAdana para prazna thAya che ke : Izvara suthAra AdinI jema sAkSAt zarIranA vyApArathI jagatanI racanA kare che ke saMkalpa ( icchA ) mAtrathI ? ne sAkSAt zarIra vaDe sRSTinuM nirmANa kare teA eka ja pRthvI athavA paryaMta Adine ja banAvavAmAM ghaNA samaya lAgavAthI, khIjA pArthAMnI racanA ghaNA samaye paNa pUrI karI zake nahI. jo kaheze! ke: izvara saMkalpa mAtrathI ja sRSTinI racanA kare che; te eka sthAnamAM rahIne paNa jagatane manAve ! te emAM koi dUSaNu amane jovAmAM AvatuM nathI; kAraNa ke niyata sthAnamAM rahelA sAmAnya deve paNa sakalpa mAtrathI te te kAryo saMpAdana karI zake che. (TIkA) kiJca tasya sarvagatatve'GgIkriyamANe azuciSu nirantarasantamaseSu narakAdisthAneSvapi tasya vRttiH prasajyate / tathA cAniSTApatiH / atha yuSmatpakSepi yadA jJAnAtmanA sarve jagattrayaM vyApnotItyucyate tadA'zucirasAsvAdAdInAmapyupalambhasaMbhAvanAt narakAdiduHkhasvarUpasaMvedanAtmakatayA duHkhAnubhavaprasaGgAcca aniSTApatistulyaiveti cet, tadetadupapattibhiH pratikartumazaktasya dhUlibhirivAvakaraNam / yato jJAnamaprApyakAri svasthAnasthameva viSayaM paricchinati, na punastatra gatvA, tatkuto bhavadupAlambhaH samIcInaH ? nahi bhavato'pyazucijJAnamAtreNa tadrasAsvAdAnubhUtiH / tadbhAve hi candanAGganArasavatyAdicintanamAtreNaiva tRptisiddhau tatprAptiprayatna vaiphalyaprasaktiriti / (anuvAda ) varNI izvarane zarIranI apekSAe sarva vyApI mAnavAmAM Ave te azucipadArthomAM ane niraMtara mahAadhakArathI vyApta evA narakagni sthAneAmAM izvarane rahevAnu' mAnavuM paDaze ! te kene pasaMda hoya ? ahIM izvaravAdI jeneAne kahe che ke 'ApanA matamAM paNa bhagavAna jinezvaradeva jJAnasvarUpe traNe jagatamAM vyApIne rahyA che, te te paramAtmAne paNa azuci padArthonA rasAsvAdanuM jJAna ane naraka AdinAM duHkhanuM vedana heAvAthI teone paNa sukhadukhaneA anubhava thaze, mATe aniSTApatti tA ApaNu bannene samAna ja che. jainadarzanakAra
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 syAdvodamaMjarI A AkSepane radIyo ApatAM kahe che ke, yukti vaDe doSane pratikAra karavAmAM tame samartha na hovAthI tame sAmI dhULa uDADavA je javAba Ape che. kAraNa ke ame jJAnane aprApyakArI mAnIe chIe ! eTale ke jJAna AtmAmAM rahIne ja padArthone jANe che, nahIM ke ya padArtha pAse jaIne ! tethI tame Apela deSa ThIka nathI. vaLI ApaNane paNa padArthanA jJAnamAtrathI ja rasano anubhava thato nathI. paraMtu te te vastunI prAptithI ja vastune anubhava thAya che. jo tema nA hoya te mAlA, caMdana, strI, jalebI Adi padArthanAM jJAna mAtrathI ja tRpti thavI joIe ! ane tema thavAthI te te vastunI prApti mATenA saghaLAye prayane niprayojana kahevA paDaze. (TIkA) yattu iAnAtmanA sarvagatatve siddhasAdhanaM prAguktam tacchaktimAtramapekSya mantavyam / tathA ca vaktAro bhavanti-asya matiH sarvazAstreSu prasarati iti / na ca jJAnaM prApyakAri, tasyAtmadharmatvena bahinirgamAbhAvAt / bahinirgame cAtmano'caitanyApattyA ajIvatvaprasaGgaH na hi dharmo dharmiNamatiricya kvacana kevalo vilokitaH / yacca pare dRSTAntayanti yathA sUryasya kiraNA guNarUpA api sUryAd niSkramya bhuvanaM bhAsayanti, evaM jJAnamapyAtmanaH sakAzAd bahirnigatya prameyaM paricchinattIti / tatredamuttaram / kiraNAnAM guNatvamasiddham, teSAM taijasapudgalamayatvena dravyatvAt / yazca teSAM prakAzAtmA guNaH sa tebhyo na jAtu pRthag bhavatIti / tathA ca dharma saGgrahiNyAM zrIharibhadrAcAryapAdAH 'kiraNA guNA na davvaM tesiM payAso guNo na vA davvaM / jaM nANaM AyaguNo kahamadavyo sa annattha // 1 // gantUNa na parichindai nANaM NeyaM tayammi desammi / AyatthaM ciya navaraM aciMtasattI u viSNeyaM // 2 // lohovalassa sattI AyatthA ceva bhinnadesaMpi / lohaM AgarisaMtI dIsai iha kajjapaccakkhA // 3 // evamiha nANasattI AyatthA ceva haMdi logaMtaM / jai parichiMdai sammaM ko Nu viroho bhave tattha" // 4 // ityAdi / / (anuvAda) temaja ame jaina darzana) jJAnanI apekSAe Izvarane sarvavyApI mAnIe chIe, te IzvaranA jJAnamAM saghaLA padArthone jANavAnI acinya zaktinI apekSAe jANavuM. jema koI manuSanI tIkSaNa pratibhAne joIne loko kahe che keH "A puruSanI buddhi sarva zAstromAM prasarelI che. tema bhagavAnanuM nirUpama ane aciMtya jJAna phakta eka ja samaya (sUmamAM sUphamakAla)mAM carAcara samasta jagatane hAthamAM rahelA AMbaLAnI jema jANe che aje dekhe che, tethI jJAnApekSayA bhagavAna sarvavyApI che.
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyayogavya. dvA. zloka : 6 jJAna prApyakArI nathI. (viSayadezamAM jaIne padArthane nathI jANatuM, paraMtu AtmAmAM rahIne ja padArthane jANe che. kema ke jJAna e AtmAno dharma che mATe te Amadravyane cheDIne kayAMya paNa bahAra jatuM nathI. je jJAna guNa AtmArUpI guNano tyAga karIne bahAra cAlyuM jAya te citanyasvarUpa Atmadravya acetana banI jAya, te to koI paNuM darzanakArane ISTa ja nathI ! mATe dhamIne tyAga karIne dharmo kaI bIjA sthaLe rahI zakatA nathI. vaizeSike jJAnamAM aprApyakArIpaNunuM khaMDana karatAM dRSTAMta Ape che ke : jema sUryanAM kiraNa guNarUpa hovA chatAM paNa sUryathI bahAra nIkaLIne jagatane prakAzita kare che, tema jJAna paNa AtmAne guNa hovAthI AtmadravyathI bahAra pheya (viSaya) dezamAM jaIne ja padArthone jANe che. jainadarzana A daSTAMtane ayogya batAvatAM kahe che ke : tamAruM A dRSTAMta ThIka nathI. kiraNomAM guNarUpatA ja asiddha che ! kiraNe taijasapudagalarUpa che, tethI te dravya che. ane te kiraNane prakAzarUpa guNa, kiraNathI keIpaNa vakhate alaga thato nathI. pUjya haribhadrasUrIzvarajIe dharmasaMhaNa graMthamAM kahyuM che ke kiraNe e guNa nathI paraMtu dravya che. ane teno prakAza e guNa che; paraMtu dravya nathI. AthI prakAzarUpa guNa kiraNarUpI guNIne tyAga karIne anyatra hoI zakato nathI, tema AtmAne jJAnaguNa AtmAne cheDIne anyatra heta nathI. tethI ja jJAnavaguNa dezamAM jaIne padArthone nathI jANatuM paraMtu AtmAmAM rahIne dUra rahelA paNa padArthone jANI zake che. AtmAmAM rahelA jJAnamAM tevA prakAranI aciMtya zakti hoya che. jema lehacuMbakamAM rahelI AkarSaNa zakti te cuMbakamAM rahIne ja bhinna dezamAM rahelA lehanuM AkarSaNa kare che, tema AtmAmAM rahelI aciMtya jJAnazakti lekanA cheDe rahelA paNa padArthone samyapha prakAre jANe che, temAM kaI jAtane virodha na hoI zake. (TIkA) atha sarvagaH sarvajJa iti vyAkhyAtam / tatrApi pratividhIyate / nanu tasya sArvatya kena pramANena gRhItam ? pratyakSeNa parokSeNa vA ? na tAvat pratyakSeNa, tasyendriyArthasannikarpotpannatayAtIndriya grahaNAsAmarthyAt / nApi parokSeNa / taddhi anumAnaM, zAbdaM vA syAt / na tAvadanumAnam , tasya liGgiliGgasambandhasmaraNapUrvakatvAt / na ca tasya sarvajJatve'numeye kizcidavyabhicAri liGgaM pazyAmaH / tasthAtyantaviprakRSTatvena tatpratibaddhaliGgasambandhagrahaNAbhAvAt / : -(anuvAda ) - vaizeSike "sarvaga" zabdano artha "sarvajJa" kare che, te paNa izvaramAM ghaTI zakaze nahI. IzvaranuM sarvazapaNuM kyA pramANathI siddha karo cho ? pratyakSa pramANuthI ke parokSa pramANathI ? pratyakSa pramANuthI sarvajJatAnI siddhi thaze nahIM; kemake iMdriya ane padArthanA saMbaMdhathI utpanna thatuM pratyakSajJAna bahizta padArthane jANe che, paraMtu atIdriya vastune jANavAmAM pratyakSanuM sAmarthya nathI ! A prakAre pratyakSa pramANathI ivaramAM sarvajJatAnI siddhi thaI zakatI nathI.
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___ syAdvAdamaMjarI parokSa pramANathI paNa sarvajJatA siddha thaI zakatI nathI. kemake parokSamAM anumAna dvArA sarvajJanI siddhi karo cho ke Agama dvArA ? temAM anumAnathI te sarvajJatAnI siddhi thaze nahIM. kemake anumAna te sAdhya ane hetunA saMbaMdhanAM smaraNapUrvaka thAya che (jema parvata vaddhimAna (agnivALe) che, dhUma hovAthI temAM dhUma hatu ane agni sAdhya che. "jyAM jayAM dhUma hoya che tyAM tyAM agni hoya che. AvuM vyAptijJAna thayA bAda tenA saMbaMdhanuM smaraNa thAya che ane tyArabAda "parvato vanimAna AvuM anumAna thAya che) tema ahiM paNa sarvajJatAnI siddhi mATe keIpaNa hetunuM jJAna Avazyaka bane che, paraMtu ahiM te IkavaranuM atyaMta dUrapaNuM hovAthI sarvajJatvarUpa sAyanI sAthe saMbaMdha dharAvanAra kaI paNa nirdoSa hetu jovAmAM AvatuM nathI, tethI avyabhicArI hetunA abhAve anumAna dvArA paNa IkavaramAM sarvajJatAnI siddhi thaI zakatI nathI, (TIkA) atha tasya sarvajJatvaM vinA jagaddhecitryamanupapadyamAnaM sarvajJatvamarthAdApAdayatIti cet / na / avinAbhAvAbhAvAt / na hi jagadvaicitrI tatsAzyaM vinA'nyathA nopapannA / dvividhaM hi jagata sthAvarajaGgamabhedAt / tatra jaGgamAnAM vaicitrya svopAttazubhAzubhakarmaparipAkavazenaiva / sthAvarANAM tu sacetanAnAmiyameva gatiH / acetanAnAM tu tadupabhogayogyatAsAdhanatvenAnAdikAlasidameva vaicitrya miti / ' (anuvAda) IkavaravAdI kahe che ke : "IvaramAM sarvajJapaNuM nA hoya te jagatanI vicitratA banI zake nahIM, A rIte arthA5tti pramANa dvArA sarvajJatAnI siddhi thaze." jainadarzana teno radIyo ApatAM kahe che : e paNa ApanuM kathana barAbara nathI. jagatanI vicitratA ane sarvajJatAnI vyAptino abhAva hovAthI jagatanI vicitratA sarvajJa vinA nA hoI zake tevuM hotuM nathI; jagata sthAvara ane jaMgama ema be prakAre che. temAM jagama (trasajInI) ane sthAvara jInI vicitratA pita-panAnAM upArjana karelAM zabhAzabha karmanA udayathI che. acetana sthAvaro te upabheganAM sAdhanarUpa hovAthI teonI vicitratA te anAdikAlathI siddha che. mATe jagatanI vicitratAnAM kAraNarUpa IkavaramAM sarvajJapaNAnI siddhi arthopatti pramANa dvArA paNa thaI zakatI nathI. (TIkA) nApyAgamastatsAdhakaH / sa hi tatkRto'nyakRto vA syAt ? tatkRta eva cet tasya sarvajJatAM sAdhayati tadA tasya mahattvakSatiH / svayameva svaguNokIrtanasya mahatAmanadhikRtatvAt / anyacca, tasya zAstrakartRtvameva na yujyate / zAstraM hi varNAtmakam / te ca tAlyAdivyApArajanyAH / sa ca zarIre eva smbhvii| zarIrAbhyupagame ca tasya pUrvoktA eva doSAH / anyakRtazcet so'nyaH sarvajJo'sarvajJo vA ? sarvajJatve tasya dvaitApattyA prAguktatadekatvAbhyupagamavAdhaH tatsAdhakapramANacaryAyAmanavasthApAtazca / asarva jJazcet kastasya vacasi vizvAsaH ?
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyayogavya. dvA. zloka : 6 49 (manuvAha) Agama pramANuthI paNuM ikavaramAM sarvajJatAnI siddhi thaze nahIM. IzvaramAM sarvajJatAnI siddhi karavAvALAM Agama Ikavare banAvelAM che ke keI bIjAe? je sarvajJatAnI siddhinA vidhAyaka AgamanI svayaM Ikavare ja racanA karI hoya te IzvaramAM mahatvapaNAnI kSati thaze. kAraNa ke mahAtmA puSe svayaM potAnA guNenI prazaMsA 42tA nathI. temaja IkavaramAM zAstrakatRtva paNa siddha thaI zakatuM nathI. juo, enuM A kAraNa rahyuM : zAstra e akSararUpa che, ane akSaro te mukha tAlu AdinA vyApArathI janya che; mukhatAlu Adine vyApAra te zarIradhArI puruSamAM ja saMbhave che ! ane e rIte je ivarane zarIradhArI mAnavAmAM Ave te IzvaramAM pUrve kahelA tamAma deze Avaze, je kaheze ke IvaranI siddhi mATenA Agama anya vaDe banAvAyelA che, to te zAstranA praNetA sarvajJa che ke asarvajJa ? yadi te anya paNa sarvajJa hoya te be sarvajJa thaze ! ane tame te eka ja Izvara mAnyo che. temAM tamane abhyapagama bAdha deSa lAgaze! tema ja te anya sarvajJanI siddhine mATe koI anya sarvajJakRta Agama joIze ! vaLI tene paNa sAdhaka keI anya sarvajJa joIze ! A rIte uttarottara ghaNu puruSanuM sarvajJapaNuM vIkAravAthI anavasthA doSa Avaze ! ane te anya zAstra praNetA asarvajJa hoya te tenAM vayanamA vizvAsaya 421 ___ (TIkA) aparaM ca bhavadabhISTa AgamaH pratyuta tatpraNetarasarvajJatvameva sAdhayati / pUrvAparavirUddhArthavacanopetatvAt / tathAhi "na hiMsyAt sarvabhUtAni" iti prathamamuktvA pazcAt tacaiva paThitam ___ "SaTzatAni niyujyante pazUnAM madhyame'hani / azvamedhasya vacanAnnyUnAni pazubhistribhiH" // tathA "agrISomIyaM pazumAlabheta" "saptadaza prAjApatyAn pazUnAla meta" ityAdi vacanAni kathamiva na pUrvAparavirodhamanurudhyante / tathA "nAnRtaM brUyAt"ityAdinA anRtabhASaNaM prathamaM niSidhya, pazcAt 'brAhmaNArthe'nRtaM brUyAt" ityaadi| tathA "na narma yuktaM vacanaM hinasti na strISu rAjanna vivAhakAle // prANAtyaye sarvadhanApahAre pazcAnRtAnyAhurapAtakAni" // tathA "paradravyANi loSThavat" ityAdinA adattAdAnamanekadhA nirasya, pazcA-- duktam "yadyapi brAhmaNo haThena parakIyamAdatte chalena vA tathApi tasya nAdattAdA. nam / yataH sarvamidaM brAhmaNebhyo dattam brAhmaNAnAM tu daurbalyAd vRSalAH paribhuJjate / tasmAdapaharan brAhmaNaH svamAdatte svameva brAhmaNo bhuGkte svaM daste svaM dadAti" iti / tathA "aputrasya gati sti" iti lapitvA, "anekAni sahasrANi kumArabrahmacAriNAm / divaM gatAni viprANAmakRtvA kulasantatim" / syA , 7
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI 1 ityAdi / kiyanto vA dadhimASabhojanAt kRSaNA vivecyante / tadevamAgamo' pi na tasya sarvajJatAM vakti / kiJca, sarvajJaH sannasau carAcaraM ced viracayati, tadA jagadupapaLavakaraNavairiNaH pazcAdapi kartavyanigrahAn suravairiNaH etadadhikSepakAriNazcAsmadAdIn kimarthaM sRjati iti, tannAyaM sarvajJaH / 50 (anuvAda ) khIjI eka vAta : tamane gamatA Agama pUrvApara nirUddha arthIne kahetA haiAvAthI pratyuta pAtAnA praNetAmAM ja asannatA pragaTa kare che ! dA.ta. * kAI paNa prANInI hiMsA na karavI" e pramANe kahIne pachIthI kahyu` che ke : ' avamedha yajJa'nA madhyama divasamAM pAMcaseA sattANuM (pa97) pazuonA hama karave!; tema ja agniSAma saMbaMdhI pazuonA ane sattara prajApati saMbadhI pazuonA hema karavA ityAdi vacanAne kahevAvALAM zAstrAmAM pUrvIpara vidha kema na Ave ? tema ja asatya na khelavuM joie ityAdi kathana vaDe prathama asatyanA niSedha kare che, ane pachIthI kahe che ke: brAhmaNA mATe asatya ekalavAmAM koI doSa nathI ! tema ja kahyuM che ke, hAsyamAM, strI-sabhAgamAM, prANAMta kaSTa Ave tyAre, vivAhamAM ane sarvadhananA nAza thatA hoya temAM asatya elavAmAM pApa nathI !' pArakuM dhana mATInA DhakA samAna che' ityAdi kathana vaDe cArInA niSedha karyAM ane pachIthI kahyuM ke : kadAca koi brAhmaNu pAraku' dhana khaLAkAra yA kapaTa vaDe phAinI pAsethI chInavI le tA paNa te brAhmaNane cArInA dASa lAge nahI'; kema ke jagatanI sarva sapatti brahmAe brAhmaNAne ja ApelI che ! paraMtu brAhmaNeAnI dukhalatAthI zUdro tene bhegavaTo kare che, mATe bIjAnuM dhana chInavI le teA pazu brAhmaNa peAtAnuM ja grahaNa kare che, peAtAnI vastunA ja upabhAga kare che, peAtAnuM ja pahere che ane peAtAnu ja Ape che! ityAdi. temaja putra vinA gati thatI nathI ' ema kahIne pachIthI kahe che ke : aneka hajAra kumAra brahmacArI brAhmaNeA putrotpatti karyA vinA ja traMgamAM gayela che ! ityAdi. athavA ' dahI ane aDadanAM bhAjanathI kaMgAlatAne pAmelAonu` keTalu' vivecana karavuM ? A rIte Apane abhiSTa AgamamAM pUrvAparanA vAdha spaSTapaNe mAluma paDe che. tema ja sarvajJa evA izvara sthAvara ane jaMgamarUpa jagatane manAvatA hAya te jagatane upadrava karavAvALA duSTa ane pachIthI nAza karavA ceAgya evA dAnavAnu ane jagatkartA ivaranuM khaMDana karavAvALA evA amArUM zA mATe sana kare ? AthI siddha che ke IzvaramAM sa`jJapaNuM nathI, IzvaranuM svataMtrapaNuM' paNa yuktiyukta nathI. thAya ( TIkA) tathA svavazatvaM - svAtantryaM tadapi tasya na kSodakSamam / sa hi yadi nAma svAdhInaH san vizvaM vidhatte, paramakAruNikaca tvayA varNyate, tat kathaM sukhataduHkhitAdyavasthAbhedavRndasthapuTitaM ghaTayati bhuvanam ? ekAntazarma saMpatkAntameva tu kiM na nirmimIte / atha janmAntaropArjitatattattadIyazubhAzubhakarmapreritaH san tathA karotIti dattastarhi svavazatvAya jalAJjaliH / 2
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAda maMjarI 51 (anuvAda) izvara strata MtrapaNe jagatanI racanA karatA hAya teA izvara parama dayALu hAvAthI sukhIdu:khI Adi avasthAvALA jagatane zA mATe banAve ? ekAnte sukhasaMpadAthI paripUrNa jagatane kema nA manAve ? arthAt Izvare paramakAruNika hAI ekAnta sukhI jagata banAvavuM joIe. jo kahezeA ke jIvAe janmAMtarAmAM upArjana karelA zubhAzubha karmonA paripAkanA vazathI prANIe sukhI du:khI Adi tathAprakAranI avasthAne pAme che, ema kaheze! te IzvaranI svata MtratAne jalAMjali arpaNu thaI ! arthAt IzvaramAM svataMtratAnA lepa thaze ! (TIkA) karmajanye ca tribhuvanavaicitrye zipiviSTahetuka viSTapasRSTikalpanAyAH kaSTaikaphalatvAt asmanmatamevAGgIkRtaM prekSAvatA / tathA cAyAto'yaM " ghaTakuTayAM prabhAtam" iti nyAyaH / kiJca prANinAM dharmAdharmAvapekSamANazcedayaM sRjati, prAptaM tarhi yadayamapekSate tanna karotIti / na hi kulAlo daNDAdi karoti evaM karmApekSavedIzvaro jagatkAraNaM syAt tarhi karmaNIzvaratvam Izvaro'nIzvaraH syAditi / (anuvAda) jagatanI vicitratA kamajanya mAnavAthI 'bhagavAna izvara sRSTinA kartA che'....tyAdi kalpanAe! kevala tamane kaSTarUpa thaze, ane ema thavAthI buddhimAna evA tamArA vaDe amAre mata aMgIkAra karAyeA kahevAze ! AthI tamene ghaTakuTayAM prabhAtam" e nyAyanA prasaMga Avaze. jema dANIne mhesula ApavAne nahI IcchatA koi manuSya rAjamArgane tyAga karIne anya mAge gaye, rAtrimAM mArga bhUlavAthI Ama tema pharatAM pharatAM prabhAta thaI javAthI teja dANInA mukAma para AvI gayA ! A rIte, unmAga mAM javArUpa prayAsa jema niSphaLa gayeA, tema tamArA IzvaramAM paNa svataMtrapaNe jagattRtva siddha karavA mATenA aneka prayAse niSphala jaze. ane aMte kathI janya jagata che,' tevA amAre mata svIkAravA paDaze. jo izvara jIvAnAM puNyapApanI apekSAe ja suSTinI racanA karatA hAya te te dharmAMdhama rUpa karmone Izvara nirmANa karatA nathI te siddha thayuM ! kAraNa ke je jenI apekSA kare te tene banAvanAra na heAya, jema kuMbhakAra (kuMbhAra) ghaTa anAvavAmAM daMDanI apekSA rAkhe che, tethI te daMDane banAvanAra nathI, tema izvara paNa jagatane anAvavA mATe jIvAnA dharmAMdhanI apekSA rAkhatA haiAvAthI, izvara dharmAdhArUpa karmAne anAvanAra nathI, ema siddha thAya che. A prakAre karmanI samatA siddha thavAthI jagatanI vicitratAnA kAraNarUpa karmAM ja sama che, paraMtu Izvara samatha nathI. A prakAre izvaramAM svataMtratAnI siddhi thaI zakatI nathI. (TIkA) tathA nityatvamapi tasya svagRha evaM praNigadyamAnaM hRdyam / sa khalu nityatvenaikarUpaH san tribhuvanasargasvabhAvo'tatsvabhAvo vA ? prathama vidhAyAM jaganirmANAt kadAcidapi noparameta / taduparame tatsvabhAvatvahAniH / evaM ca sargakriyAyA aparyavasAnAd ekasyApi kAryasya na sRSTiH / ghaTo hi svArambhakSaNAdArabhya
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyayogavya. zloka : 6 parisamApterupAntyakSaNaM yAvad nizcayanayAbhiprAyeNa na ghaTavyapadezamAsAdayati / jalAharaNArthakriyAyAmasAdhakatamatvAt / (anuvAda). Izvara nitya che, tema kahevuM, te paNa potAnA gharamAM bhASaNa karavA jevuM che ! Ivara nitya eka svarUpa hovAne kAraNe te sUSTinI racanA sarjanasvabhAvathI (racanA karavAvALA svabhAvathI) kare che ke tenAthI bhinna svabhAva vaDe ? je te sarjana svabhAvathI jagatane banAvatA hoya te koIpaNa kALe racanA karavAthI virAma pAmaze nahIM. je te jagatanI racanAthI virAma pAme te tenA svabhAvanI hAni thaze. e prakAre sarjanakriyAno aMta nahIM thavAthI ekapaNa kAryanI saMpUrNatayA racanA thaI zakaze nahI ! jema ke ghaTamAM pitAnI utpattikSaNathI AraMbhIne samAptiparyaMta, nizcaya nayanA abhiprAya jyAM sudhI saMpUrNa ghaTe taiyAra na thayA hoya tyAMsudhI temAM jalane lAvavuM, dhAraNa karavuM, ityAdi artha kreyAe nahIM thavAthI, temAM ghaTa zabdano vyavahAra thatuM nathI tema Ivara nitya hevAne kAraNe tene svabhAva paNa nitya hevAthI niraMtara jagatane banAvyAM ja karaze! tethI kadApi tene aMta nahIM Ave. ane te sarjanakriyAne virAma thavAthI keIpaNa kAryanI samApti paNa nahIM thAya ane jyAM sudhI keIpaNa kAryanI samApti nahIM thAya tyAM sudhI bhagavAna Izvara jagatanA niyantA che, tema paNa nahIM kahI zakAya. (TIkA) atatsvabhAvapakSe tu na jAtu jaganti sRjet tatsvabhAvAyogAd gaganavat / api ca tasyaikAntanityasvarUpatve sRSTivat saMhAro'pi na ghaTate / nAnArUpakAryakaraNe'nityatvApatteH / sa hi yenaiva svabhAvena jaganti sRjet tenaiva tAni saMharet, svabhAvAntareNa vA ? tenaiva cet sRSTisaMhArayoyauMgapadyaprasaGgaH, svabhAvAbhedAt / ekasvabhAvAt kAraNAdane kasvabhAvakAryotpattivirodhAt / svabhAvAntareNa ced nityatvahAniH / svabhAvabheda eva hi lkssnnmnityttaayaaH| yathA pArthivazarIrasyA''hAraparamANusahakRtasya pratyahamapUrvApUrvotpAdena svabhAvabhedAdanityatvam / iSTazca bhavatAM sRSTisaMhArayoH zambhau svabhAvabhedaH / rajoguNAtmakatayA sRSTau, tamoguNAtmakatayA saMharaNe, sAtvikatayA ca sthitI, tasya vyApArasvIkArAt / evaM cAvasthAbhedaH tadbhede cAvasthAvato'pi bhedAd nitytvksstiH| (anuvAda) yadi Izvarane jagatanI racanA karavAne svabhAva nA hoya te AkAzanI jema kayAreya paNuM jagatane banAvI zakaze nahIM. AkAzane svabhAva jagatanI racanA karavAne nahI hovAthI te jema jagatane banAvI zakatuM nathI tema Izvarane paNa jagakartAvasvabhAva nahIM hovAne kAraNe kayAre paNa jagatanuM utpAdana karI zakaze nahIM. temaja IzvaranuM ekAnta nityapaNuM mAnavAmAM Ave che, suSTinI jema saMhAra paNa ghaTI zakaze nahI. kemake Izvara sRSTi ane saMhAra Adi bhinna bhinna kAryo kare che temAM
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyayogavya. dvA zloka : 6 svabhAva bheda thavAthI IzvaramAM anityatA mAnavI paDaze. vaLI bIjo prazna - Izvara je svabhAva vaDe sRSTinI racanA kare che, teja svabhAva vaDe saMhAra kare che ke tenAthI bhinna svabhAva vaDe? je te sajanasvabhAvathI ja saMhAra kare te sRSTi ane saMhAra te bannenuM ekapaNuM thaI jaze. kAraNake sarjana ane saMhAra rUpa ubhaya kAryanA kartA izvarano eka svabhAva mA. vaLI eka svabhAvavALA kAraNathI bhinna bhinna kAryonI utpatti thaI zakatI nathI. je te sarjana karavAnAM svabhAvathI nahIM paraMtu tenAthI bhinna bhAva vaDe saMhAra mAnavAmAM Ave, te svabhAvabheda thAya ! tethI IzvaramAM anityapaNuM khAvaze. svabhAvabheda eja anityatAnuM lakSaNa che. jemake AhAranAM paramANuthI yukta pArthiva (dArika Adi) zarIramAM niraMtara navA paryAyonI utpatti thavA vaDe temAM svabhAvabheda thavAthI pArthiva zarIra jema anitya che, tema IzvaramAM paNa svabhAva bheda thavAthI anityapaNuM prApta thaze. ! sajana ane saMhAra bhinna svabhAvathI thAya che, te te tamane mAnya che. kemake tamArA abhiprAya mujaba rajoguNa vaDe Izvara sRSTinI racanA kare che, tame guNa vaDe saMhAra ane satvaguNu vaDe sthiti (pAlana) kare che, A prakAre bhinnabhinna svabhAvarUpa avasthAnA bhedathI avasthAvAnane paNa bheda thAya che. A rIte IzvaramAM bhinna bhinna svabhAva hevAthI ekAnta ninyapaNuM paNa ghaTI zakatuM nathI. (TI) gaNAtuM nathI, tathApi zartha sattAva sRSTI na jete ? chatrashaat cet, nanu tA apIcchAH svasattAmAtranibandhanAtmalAbhAH sadaiva kiM na pravartayantIti sa evopAlambhaH / tathA zambhoraSTaguNAdhikaraNatve, kAryabhedAnumeyAnAM tadicchAnAmapi viSamarUpatvAd nityatvahAniH kena vAryate ? | (anuvAda) bhale mAne, ke Izvara nitya che. te te jagatane banAvavA mATe niraMtara prayatna kema nA kare ? je kaheze ke "jyAre Izvarane jagata banAvavAnI icchA thAya che tyAre ja jagatane banAve che. A kathana paNa ThIka nathI. kemake IzvaranI IcchA izvarane adhIna ja hoya. tethI izvarane sadA kALa jagatane banAvavAnI icchA kema nA hoya? A prakAre avirAma jagatane banAvavArUpa pUrvokta deza Avaze. temaja tame IzvaramAM buddhi, IrachA, prayatna, saMkhyA, parimANa, pRthaphava, saMga, ane vibhAga e ATha guNa mAne che, tethI bhinna bhina kAnA dekhavA vaDe anumAna thAya che ke IzvaranI IcchAo paNa bhinna bhinna hovI joIe! A rIte IzvaramAM IcchAonuM viSamapaNuM hovAthI IzvaramAM anityatAnuM nivAraNa kaI rIte thaI zake ? arthAt IcchAonI bhinnatAthI IzvaramAM anityapaNuM prApta thaze. (TIkA) kiJca, prekSAvatAM pravRttiH svArthakaruNAbhyAM vyAptA / tatazcAyaM jagatsarge vyApriyate svArthAt kAruNyAd vA ? na tAvat svArthAt tasya kRtakRtyatvAt / na ca kAruNyAt, paraduHkhaprahANecchA hi kAruNyam / tataH prAk sAMjjIvAnAmindriyazarIraviSayAnutpattau duHkhAbhAvena kasma prahANecchA kAruNyam / sagottarakAle tu
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamajarI duHkhino'valokya kAruNyAbhyupagame duruttaramitaretarAzrayam, kAruNyena sRSTiH sRSTayA ca kAruNyam / iti nAsya jagatkartRtvaM kathamapi siddhayati // (anuvAda) buddhimAna purUSonI pravRtti kaIne kaI prajanathI thAya che, athavA te karuNA bhAvathI thAya che. te ahiM IzvaramAM jagatane banAvavAnI pravRtti svArthathI te saMbhavatI ja nathI, kemake teo kRtakRtya che. tema karUNAthI paNa saMbhavatI nathI, kAraNake karuNuM eTale bIjAnA duHkhane dUra karavAnI IcchA, paraMtu ahiM te Izvara vaDe sRSTinI racanA thayA pahelAM jene IMdriya, zarIra ane viSayane abhAva hovAthI koIpaNa jAtanuM duHkha na hatuM. te kyA dukhane nAza karavA mATe Izvarane karuNAbhAva utpanna thAya ke jethI te duHkhane dUra karavA mATe sRSTinI racanA kare ? ja kaheze ke sRSTinI racanA karyA bAda chanAM duHkhene joIne IzvaramAM kAruNyabhAva utpanna thAya che. tethI Ivara teonAM duHkhanuM nivAraNa karavA mATe sRSTinuM sarjana karavAnI pravRtti kare che. te te paNa ThIka nathI, kemake tema mAnavAmAM ItaretarAzraya deSa Avaze. karuNA bhAva vaDe jagatanI racanA ane jagatanI racanA vaDe karuNuM ! A rUpa anyAzraya deSano saMbhava hovAthI IzvaramAM jagatkatRtva siddha thaI zakatuM nathI. (TokA) tadevameva vidhadoSakaluSite puruSavizeSe yasteSAM sevAhevAkaH sa khalu kevalaM balavanmohaviDambanAparipAka iti / atra ca yadyapi madhyavartino nakArasya "ghaNTAlAlAnyAyena" yojanAdarthAntaramapi sphurati yathA "imAH kuhevAkaviDambanAsteSAM na syuryeSAM tvamanuzAsakaH" iti, tathApi so'rthaH sahRdayairna hRdaye dhAraNIyaH, anyayogavyavacchedasyAdhikRtatvAt ||iti kaavyaathH||6|| (anuvAda) A prakAre aneka dethI dUSita evA puruSavizeSane jagakartA rUpe mAnavAne teono durAgraha, te kevaLa balavAna hanI viDaMbanAnA phalarUpa che. A kalekanA cethA caraNanI madhyamAM rahela nakAra ghaMTAlAlA nyAye (jema ghaMTa potAnI banne bAju vAge che tema) javAthI bhinna artha paNa thAya che te A pramANe : he bhagavan, AvA prakAranI kadAgraharUpI viDaMbanA teone nathI ke jeone tuM anuzAsaka che. paraMtu A artha paMDita puruSoe hRdayamAM dhAraNa karavuM nahIM. kema ke prastuta stutimAM anya vyavacheThane adhikAra hovAthI pUrvokta artha ISTa che. A pramANe chaThThA lekane artha jANa.
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ avataraNa atha caitanyAdayo rUpAdayazca dharmA AtmAderghayadezca dharmiNo'tyantaM vyatiriktA api samavAyasambandhena saMbaddhAH santo dharmadhamivyapadezamazmuvate tanmataM dRSayannAha (anuvAda) have tanya tathA rUpAdi dharmo anukrame AtmA tathA ghaTa Adi dhamIothI atyaMta bhinna che, paraMtu samavAya saMbaMdhathI saMbaddha thaye chate paraspara dharma-dhamIpaNane vyavahAra thAya che, AvA prakAranI vaizeSikenI mAnyatAne duSita karatAM kahe che. na dharmadharmitvamatIvabhede vRttyAsti cena tritayaM cakAsti / ihedamityasti matizca vRttau na gauNabhedo'pi ca lokavAdhaH // 7 // mUla-artha : dharma ane jamIne sarvathA bheda nathI. yadi dharma ane dhamane paraspara sarvathA bheda mAnavAmAM Ave to "A dhamIne A ja dharma che tevA prakAranI pratIti thaze nahI. vaizeSika kahe che ke dharma ane dhamI sarvathA bhinna hovA chatAM paNa samavAya saMbaMdha vaDe saMbaddha thavAthI A dhamane A dharma che, tevA prakAranI pratIti helAIthI thaI zake che. jaina darzana kahe che : A tamAruM kathana ThIka nathI. amuka dharma, amuka dhamI ane te dhamadhamIne jeDanAra tenAthI bhina samavAya saMbaMdha, A rIte bhinna bhinna traNa vastunI pratIti thaI zakatI nathI paraMtu dharma ane dhamI te banenI ja pratIti thAya che. vaizeSika kahe che : taMtu samUhamAM paTa che, AtmAmAM jJAna che, ane mRttikAmAM ghaTa che, ItyAdi prakAranI pratIti samavAya saMbaMdha vinA thaI zakatI nathI. mATe bhinna eka samavAya saMbaMdha mAna Avazyaka che. | jaina kahe che : tame leke pRthvImAM pRthavItva pRthvInuM svarUpa mAne che tema samavAyamAM paNa "samavAyatva pitAnuM svarUpa mAnavuM paDaze ane te rIte samavAya ane samavAyatvane jeDanAra anya koI bhinna samavAya mAnave paDaze ! te bhinna samavAyane samavAyatva svarUpa sAthe joDanAra anya koI trIje samavAya saMbaMdha mAnave paDaze ! A pramANe uttarottara saMbaMdhanI kalpanA karavAthI aMte anavasthA deSa Avaze. vaizeSika kahe che : svarUpa yA jAti jenA aneka bheda hoya che temAM ja te rahe che. jema ke pRthvIrUpa padArthanA aneka bheda hovAthI temAM pRthavItva rUpa jAti rahe che. temAM jema samavAya saMbaMdha mukhya che tema samavAya eka hovAthI temAM samavAyatvane saMbaMdha mukhya nathI, paraMtu gauNa che. jaina kahe che jema pRthvI AdinAM aneka bheda che tema samavAyanA paNa ghaTa samavAya, paTa samavAya Adi aneka bhede pratIta thAya che, mATe pRthvI AdimAM samavAya saMbaMdha jema mukhya che tema samavAyamAM paNa samavAyatva rUpa jAtine saMbaMdha mukhya che. gauNa nathI. temaja sarva sAdhAraNa lekane peTamAM taMtu che tevA prakAranI pratIti thAya che. paraMtu taMtumAM paTa che tevA prakAranI pratIti hotI nathI, mATe samavAya saMbaMdha mAnavAthI lekabAdhA paNa upasthita thaze,
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI (TIkA) dharmadharmiNoratIvabhede [atIvetyatra icazabdo vAkyAlaMkAre taM ca praayostijJA zire vadhu te zakita yathA-"rAnitA phivi ratanarkhyA" "uvRttaH ka iha sukhAvahaH pareSAm" ityAdi] tatazca dhamadharmiNoH atIvamedeekAntabhinnatve'GgIkriyamANe, svabhAvahAnemadharmitvaM na syAt asya dharmiNa ime dharmAH eSAM ca dharmANAmayamAzrayabhUto dharmI ityevaM sarvaprasiddho dharmadharmavyapadezo na prAmoti / tayoratyantabhinnatve'pi tatkalpanAyAM padArthAntaradharmANAmapi vivakSitadharmamitvApatteH / (anuvAda) karmA je "atIva pada che, temAM rahele Iva zabda vAkyAlaMkAramAM hovAthI tene kaMI artha nathI. zAbdike (vyAkaraNa vizArade) A rIte Ivazabdane "ati" ane kima' zabdanI sAthe prayoga kare che. (dA.ta. bAvanitA zigniviya ratanAkhyA- stanovaDe kaMIka namelA uttara deva suNAva vAma-uddhata bIjAne kaI rIte sukha Ape ? ityAdimAM) jemaIva' zabdane kaMI artha nathI arthAt vAkayAlaMkAramAM che tema ahiMyAM paNa vAyAlaMkAramAM che. je dharma ane dhamane ekAnta bheda mAnavAmAM Ave te dharmadhamInAM svarUpanI hAni thaze. AthI A dhamanA A dharmo che temaja "A dhamene AzrayabhUta A dhamI che, tevA prakArane leprasiddha dharmadhamI paNane vyavahAra banI zakaze nahIM. (jemake manuSyathI manuSyatva dharma sarvathA bhinna che. tema pazuthI paNa manuSyatva dharma sarvathA bhinna che, A pramANe bhedanuM samAnapaNuM levAthI manuSyamAM pazudharma ane pazumAM manuSyatva dharmanI prApti thaze.) A rIte dharmadhamIne sarvathA bheda mAnavAthI eka padArthanA meM bIjA padArthamAM prApta thaze (TIkA) evamukte sati paraH pratyavatiSThate / vRttyAstIti-ayutasiddhAnAmAdhAryAdhArabhUtAnAmihapratyayahetuH sambandhaH samavAyaH / sa ca samavayanAt samavAya iti dravyaguNakarma sAmAnyavizeSeSu paJcasu padArtheSu vartanAd vRttiriti cAkhyAyate / tayA vRtyA samavAyasambandhena, tayordharmadharmiNoH itaretaravinilaNThitatve'pi dharmamivyapadeza iSyate / iti nAnantarokto doSa iti / (anuvAda) vaizeSika kahe che ke ame vRtti (samavAya) thI dhamadhamI mAM saMbaMdha mAnIe chIe. te A pramANe eka bIjA vinA nA rahI zake tevA ayutasiddha padArtho ke je paTa rUpa Adheya ane taMtue rUpa AdhAra, ItyAkAraka AdhAra-Adheya Adi padArthomAM Ihapratyaya (A taMtumAM paTa che) nA kAraNarUpa je pratIti thAya che, te pratItine kAraNarUpa samavAya saMbaMdha che, ane te samavAya saMbaMdha vaDe paraspara bhinna evA dharma ane dharmanuM joDANa thatuM hovAthI tene samavAya kahevAya che. ane tethI dharma ane dhamapaNAne vyavahAra
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI thaI zake che. te samavAya saMbaMdha dravya, guNa, karma sAmAnya ane vizeSa, e pAMce padArthomAM rahevAthI tene vRtti paNa kahevAya che. (avayava avayavI, guNa guNI, kriyA kriyAvAna, vyakti, jAti nityadravya ane vizeSamAM rahe che, ane tethI dharma ane dhamI paraspara sarvathA bhinna hovA chatAM paNa temAM samavAya saMbaMdha vaDe jeDANa thavAthI, dharmadhamIpaNane vyavahAra thaI zake che. AthI pUrvokta deSa (anya padArthamAM anya dharmanuM Agamana)ne atre avakAza nathI. (1) pagArA samAdhA resipi. vayavaM tava matiH sA prANapratikSA. yato na tritayaM cakAsti / ayaM dharmI ime cAsya dharmAH, ayaM caitatsambandhanibandhanaM samavAya ityetat tritayaM-vastutrayaM, na cakAsti-jJAnaviSayatayA na pratibhAsate / yathA kila zilAzakalayugalasya miyo'nusandhAyaka rAlAdi dravyaM tasmAt pRthak tRtIyatayA pratibhAsate, naivamatra samavAyasyApi pratibhAsanam, kintu dvayoreva dharmadharmiNoH iti zapathapratyAyanIyo'yaM samavAya iti bhAvArthaH / (anuvAda) jaina kahe che. pUrvokta tamArI mAnyatA pratyakSa pramANuthI bAdhita che. "A dhamI A dhamInA A dharmo ane te dharma dhamIne joDanAra eka bhinna samavAya, A prakAre traNa padArthanuM jJAna thatuM nathI, jema eka pattharanA be TukaDAne sAMdhanAra judu eka rALa vagere dravya che, tema ahiM paNa dharma ane dhamI ne joDanAra alaga keI samavAya dekhavAmAM Avato nathI. te paNa samavAyane svIkAra kare te kharekhara, zapatha ApIne manAvavA jevuM che. (TIkA) kiJca, ayaM tena vAdinA eko nityaH sarvavyApakaH amUrtazca parikalpyate / tato yathA ghaTAzritAH pAkajarUpAdayo dharmAH samavAyasambandhena ghaTe samadetAH tathA kiM na paTe'pi ? tasyaikatvanityatvavyApakatvaiH sarvatra tulyatvAt / - (anuvAda) vaLI samavAyane eka, nitya ane vyApaka mAno che tethI agni vaDe pakavelA ghaTamAM pAkaja rUpAdi dharmo jema samavAya saMbaMdha vaDe ghaTamAM rahe che, tema samavAya eka, nitya ane vyApaka hovAthI ghaTanA pAkaja rUpAdi dharmo paTamAM paNa rahevA jaIe ! kemake ghaTamAM ghaTa samavAya rahe ane paTamAM paTava samavAya rahela te bane samavAya eka, nitya ane vyApaka che. (TA) thayA jo niyo cAi: pUrve sana sarve mithunapdvishessenn sambadhyate, tathA kiM nAyamapIti / vinazyadekavastusamavAyAbhAve ca samastabastusamavAyAbhAvaH prasajyate / tattadavacchedakabhedAd nAyaM doSa iti cet, evamanityatvApattiH / prativastusvabhAvamedAditi / hyA. 8
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ banyA. tA. Dhola 7 (anuvAd). jema AkAza eka, nitya, vyApaka ane amUta hovAthI sarva saMbaMdhIonI sAthe tene ekI sAthe saMbaMdha che, tema yathAkta guNathI yukta samavAyane paNa ekI sAthe sarve saMbaMdhIo sAthe saMbaMdha kema nahIM thAya ? temaja eka ghaTa vastuno nAza thavAthI temAM rahela ghaTatva samavAyane jema abhAva thAya che, tema pratyeka vastumAM rahela samavAyane paNuM abhAva the joIe ne? kemake te eka, nitya ane vyApaka hovAthI pratyeka vastumAM samAna rIte rahela che. jo kahezo ke samavAya to eka ja che, paraMtu ghaTatyAvacchedana ghaTavasamavAya ane paTavAra idena paTavasamavAya bhinna che. te rIte bhinna bhinna avacchedakane AzrayIne samavAyamAM paNa te rUpe bheda thAya che, tethI ghaTane nAza thavAthI ghara-samavAyane. abhAva hovA chatAM paNa kaMI paTAdimAM rahela paratva Adi samavAyane nAza thatuM nathI. - tyAre jaina kahe che ke e prakAre pratyeka vastumAM bhinna bhinna samavAya mAnaze te padArthanI jema samavAyanA svabhAvano paNa bheda thaze ane te prakAre svabhAvabheda thavAthI samavAyamAM anityatA prApta thaze. (TIkA) atha kathaM samavAyasya na jJAne pratibhAsanam yatastasyehetipratyayaH sAvadhAnaM sAdhanam / ihapratyayazcAnubhavasiddha eva / iha tantuSu paTaH, ihAtmani jJAnam, iha ghaTe rUpAdaya iti pratIterupalambhAt / asya ca pratyayasya kevaladharmadharmyanAlambanatvAdasti samavAyAkhya padArthAntaraM taddhetuH iti parAzakAmabhisandhAya punraah| ihedamityasti matizca vRttAviti / ihedamiti-ihedamiti AzrayAyibhAva hetuka ihapratyayo vRttAvapyasti-samavAyasambandhe'pi vidyate / cazabdo'pizabdArthaH tasya ca vyavahitaH sambandhaH tathaiva ca vyAkhyAtam / (anuvAda) have vaizeSika kahe che ke: samavAyane jJAnamAM pratibhAsa nathI tema nahIM; paraMtu avazya samavAyanuM dhama-dhamIthI bhinnapaNe jJAna thAya che, ane te samavAyanuM jJAna karavAmAM "Iha pratyaya"-(A taMtumAM paTa che.) e prabala sAdhana che. tema ja 'taMtumAM paTa che, "AtmAmAM jJAna che." "ghaTamAM rUpAdi che, ItyAdi pratItine sAkSAtkAra thavAthI ahIM Ihapratyaya anubhavasiddha che. temaja Iha Idama'-'ahiMyAM A che te prakAranI buddhi kevala dharmarUpa Adheya ane dharmarUpa AdhAramA thatI nathI. paraMtu te AdhAra ane AdheyathI bhinna IhapratyayanA kAraNarUpa samavAya saMbaMdha vaDe ja thAya che, mATe ukta pratItinA kAraNarUpa eka samavAya saMbaMdha avazya mAna joIe. . (TIkA) idamatra hRdayam / yathA vanmate pRthivItvAbhisaMbandhAt pRthivI, tatra pRthivItvaM pRthivyA eva svarUpamastitvAkhya nAparaM vastvantaram / tena svarUpeNaiva samaM yo'sAvabhisambandhaH pRthivyAH sa eva samavAya ityucyate / "prAptAnAmeva prAptiH samavAyaH" iti vacanAt / evaM samavAyatvAbhisambandhAt samavAya ityapi
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI kiM na kalpyate / yatastasyApi yat samavAyatvaM svasvarUpaM, tena sAdha sambandho'styeva / anyathA niHsvabhAvatvAt zazaviSANavadavastutvameva bhavet tatazca iha samavAye samavAyatvam ityullekhena ihapratyayaH samabAye'pi yuktyA ghaTata eva / tato yathA pRthivyAM pRthivItvaM samavAyena samavetaM, evaM samavAye'pi samavAyatvaM samavAyAntareNa sambandhanIyam. tadapyapareNa. ityevaM dustarA'navasthA mahAnadI / (anuvAda) jena kahe che. tame dharma ane dhamImAM IhapratyayanA kAraNarUpa samavAya saMbadha mAne che te ThIka nathI. kemake dharmadhamInA kAraNarUpa Ihapratyaya jema dharma ane dhamImAM che, tema samavAyamAM paNa che. kAraNa ke tamArA mate pRthvItvanA saMbaMdhathI pRthvImAM je pRthvItva che te tenuM svarUpa (svabhAva) che, ane te pRthvItva sAthe pRthvIne je saMbaMdha che, te ja samavAya kahevAya che. kahyuM che ke prApti padArthanI prApti te ja samavAya kahevAya che. e prakAre samavAyamAM paNa samavAyatvanI kalpanA kema nA thaI zake ? kAraNa ke samavAyatva e samavAyanuM svarUpa che ane te samavAyanI sAthe samavAyatvane saMbaMdha paNa che. je samavAyamAM samavAyatva-ravarUpa mAnavAmAM nA Ave te samavAya pitAnAM svarUpathI yuta thaze ane e rIte svarUpabhraSTa thavAthI samavAya zazazuganI jema asat thaI jaze mATe samavAyamAM samavAyatva-svarUpa mAnavuM Avazyaka che. A rIte samavAyamAM samavAyatva che, ItyAkAra Ihapratyaya samavAyamAM yuktithI siddha thAya che. tethI pRthavImAM pRthvItva jema samavAya saMbaMdha vaDe rahe che, tema samavAyamAM paNa samavAyatva ke bIjA samavAya saMbaMdha vaDe raheze, ane te bIjA samavAyamAM paNa samavAyatva kaI trIjA samavAya saMbaMdha vaDe raheze. A pramANe eka samavAyanI siddhimAM anaMta samavAya mAnavAthI anavasthArUpI mahAnadI dutara thaze ! arthAt anavasthA nAmane deSa Avaze. (TIkA) evaM samavAyasyApi samavAyatvAmisambandhe yuktyA upapAdite sAhasikya. mAlambya punaH pUrvapakSavAdI vadati / nanu pRthivyAdInAM pRthivItvAdhabhisambandha. nibandhanaM samavAyo mukhyH| tatra tvatalAdipratyayAbhivyayasya saGgRhItasakalAvAntarajAtilakSaNavyaktibhedasya sAmAnyasyodbhavAt / iha tu samavAyasyaikatvena vyaktibhedAbhAve jAteranudbhUtatvAd gauNo'yaM yuSmatparikalpita ihetipratyayasAdhyaH samavAyatvAbhisambandhaH tatsAdhyazca samavAya iti / A prakAre samavAyamAM samavAyatvane saMbaMdha yuktithI siddha thayA chatAM paNa vaizeSika darzanakAra sAhasikatAnuM avalaMbana karIne pharIthI kahe che ke samavAyanA mukhya ane gauNa ema be bheda che. temAM je pRthavI AdimAM pRthavItvAdi rahe che. te mukhya samavAyathI rahe che, ane te mukhya samavAyanuM jJAna "va-tala' Adi pratyaya dvArA thAya che. ane te pRthvI AdimAM rahela samavAya saMpUrNa ghaTava Adi avAntara jAtirUpa vyaktionA bhedane sAmAnyatayA . (anuvAda)
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ jancAra. a[. koi 7 grahaNa kare che, tethI temAM mukhya samavAya saMbaMdha che. ane samavAya te eka ja che. tethI temAM vyaktibhedane abhAva hovAthI samavAyamAM samavAyatva rUpa jAti (sAmAnya) rahI zakatI nathI. tethI jana darzana vaDe kapita "A samavAyamAM samavAyatva che te 3pa IDapratyayathI sAdhya samavAyamAM samavAyatvane saMbaMdha mukhya nathI, kintu gauNa che. A rIte samavAya eka hovAthI temAM samavAyatva rUpa jAti heI zakatI nathI. (TIkA) tadetad na vipazciccamatkArakAraNam / yato'trApi jAtirudbhavantI kena nirUdhyate / vyakterabhedeneti cet / na / tattadavacchedakavazAt tadbhedopapattI vyaktibhedakalpanAyA durnivaartvaat| anyo ghaTasamavAyo'nyazca paTasamavAya iti vyakta eva samavAyasyApi vyaktibheda iti, tatsiddhau siddha eva jaatyudbhvH| tasmAdanyatrApi mukhya eva samavAyaH ihapratyayasyobhayatrApyavyabhicArAt / (anuvAda) jaina kahe che : upara mujabanuM A5nuM kathana paMDita purUSanAM cittane camatkAra karanArUM nathI, kemake je prakAre pRthvImAM mukhya samavAya rahevAthI temAM jema pRthvItva jAti mAne che, tema samavAyamAM paNa mukhya samavAya ja hovAne kAraNe temAM paNa samavAyatva jAtinuM nivAraNa kaI rIte thaI zakaze? je kaheze keH samavAya eka che, mATe rameka ityAdi vacanathI samavAyamAM samavAyatva jAtine virodha che. te paNa tamAruM kathana yukitasaMgata nathI, ghaTatyAvacchedana ghaTasamavAya bhinna che, ane paTavAvacchedena paTa samavAya paNa bhinna che. ItyAdi bhinnabhinna avacchedakanA bhedathI samavAyamAM paNa vyaktibheda siddha thAya che, ane vyaktinuM bhinnabhinnapaNuM thavAthI jema pRthavImAM pRthavItvajAti mukhya samavAyathI rahe che; tema samavAyamAM paNa samavAyatva jAti mukhya samavAya saMbaMdhathI raheze. kemake pRthvI ane samavAya-ubhayamAM IhapratyayanI samAnatA che. __(TIkA) tadetatsakalaM sapUrbapakSaM samAdhAnaM manasi nidhAya siddhAntavAdI prAha / na gauNabheda iti / gauNa iti yo'yaM bhedaH sa nAsti / gauNalakSaNAbhAkAt / tallakSaNaM cetthamAcakSate "avyabhicArI mukhyo'vikalo'sAdhAraNo'ntaraGgazca / viparIto gauNo'rthaH sati mukhye dhIH kathaM gauNe" // tasmAda dharmiNoH sambandhane mukhyaH samavAyaH, samavAye ca samavAyatvAbhisambandhe gauNa ityayaM bhedo nAnAtvaM nAstIti bhaavaarthH| (anuvAda) tema ja samasta pUrvapakSa manamAM dhAraNa karIne pU. AcArya mahArAja kahe che : tame kaho cho ke samavAyamAM je samavAyatva che te gauNa che, paraMtu mukhya nathI; e paNa 'ThIka nathI. kemake temAM vyabhicArI, vikala, sAdhAraNa ane bahiraMga te rUpa gauNanuM lakSaNa ghaTatuM nathI, jema anirUpa padArtha dAhAdi kriyAmAM samartha hevAthI temAM agnizabdane
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI mukhyatayA vyavahAra thAya che, ane "agni mANavaka ItyAdi prayogamAM mANuvaka (bALaka)mAM dAhAdi kriyA nahi rahevAthI, mANvakamAM avina zabdane proga upacArathI thAya che. tevI rIte samavAyamAM je samavAyatva che te mukhya arthamAM rahe che, kemake jemAM mukhyaartha rahetuM hoya temAM upacAra karI zakAto nathI. mATe samavAyamAM samavAyatva che te mukhya che kintu gauNa nathI. A rIte samavAyamAM mukhya samavAyatva ghaTavA chatAM paNa dharma ane dhamIne saMbaMdha mukhya samavAyathI thAya che. ane samavAyamAM samavAyatvane saMbaMdha gauNa samavAyathI thAya che. A prakAre samavAyanA mukhya ane gauNa ema be bheda mAnavA te gya ja che. (TIkA) kizva, yo'yamiha tantuSu paTa ityAdipratyayAt samavAyasAdhanamanorathaH sa khalvanuharate napuMsakAdapatyaprasavamanoratham / iha tantuSu paTa ityAdervyavahArasyA laukikatvAt / pAMzulapAdAnAmapi iha paTe tantava ityeva pratItidarzanAt / iha bhUtale ghaTAbhAva ityatrApi samavAyaprasaMgAt / yata evAha apica lokabAdha iti / api ceti-dakSaNAbhyuccaye, lokaH-prAmANikalokaH sAmAnyalokazca; tena bAdho-virodhaH; lokavAyaH / tadapratItavyavahArasAdhanAt bAdhazabdasya "IhAyAH pratyayabhedataH" iti puMstroliGgatA / tasmAddharmadharmiNoraviSvagbhAvalakSaNa eSa sambandhaH pratipattavyo nAnyaH samavAyAdiH / iti kAvyArthaH // 7 // (anuvAda) vaLI A tatumAM paTa che, ItyAdi pratyaya dvArA samavAyanI siddhi karavAne Apano manoratha, te kharekhara napuMsakathI putra prAptinI AzA samAna che ! arthAt samavAyanI siddhi kaI paNa rIte saMbhavita nathI, kemake "takhtamAM paTa che " ItyAdi vyavahAra sAmAnya lokathI bAdhita che, sAmAnya lokane paTamAM tattva che" tevA prakAranI pratIti hoya che, kintu "tatvamAM paTa che tevA prakAranI pratIti hetI nathI. samavAyanA kAraNarUpa Ipratyaya to "A bhUtalamAM ghaTa che, temAM paNa thAya che, te te pratItinA kAraNarUpa samavAya tyAM paNa mAnavuM paDaze. temaja kalekamAM "api" ane "' zabdathI e sUcana thAya che ke pUrve kahelA deze te che ja, paraMtu te uparAMta bIjA paNa aneka doSe che. samavAyanI pratIti prAmANika loka ane sAdhAraNa leka te banethI bAdhita che, kemake tevA prakAranI pratIti vyavahArasiddha nahi hovAthI anubhavagamya nathI. A prakAre aneka dezono saMbhava hevAthI samavAya nAmane bhinana padArtha nahi - mAnatA, dharma ane dhamIne avizvabhAva nAma "tAdAmya saMbaMdha" svIkAre ja ISTa che; temaja lokamAM je bAdhazada che tene haima vyAkaraNanA "kSA pratyamevataH " sUtrathI puliMga ane sIliMga ubhayamAM prayoga thAya che. A pramANe mA loko artha jANu.
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ avataraNa atha sattAbhidhAnaM padArthAntaram, Atmanazca vyatiriktaM jJAnAkhyaM guNam, AtmavizeSaguNocchedasvarUpAM ca muktim, ajJAnAdaGgIkRtavataH parAnupahasalAha (1) sattA se bhinna hAtha che. (2) mAmAthI jJAna sapatha linna che. (3) temA AtmAnA vizeSa guNane nAza te ja mokSa che. AvA prakAranI mAnyatAone ajJAnathI svIkAranAra kadamatAnusArIone upahAsa karatAM granthakAra kahe che keH mUlaH satAmapi syAt kvacideva sattA caitanyamaupAdhikamAtmano'nyatU / na saMvidAnandamayI ca muktiH susUtramAsUtritamatvadIyaH // 8 // mULa-artha : vaizeSikae mAnela dravya, guNa, karma, sAmAnya, vizeSa ane samavAya, e cha padArtho je ke sasvarUpa che, te paNa sAmAnya (sattA) te dravya, guNa ane karmae traNa padArthamAM ja rahe che. jJAna e upAdhithI janya hovAne kAraNe AtmAthI sarvathA bhinna che. mokSa jJAna ane AnaMda svarUpa nathI. A prakaranI he bhagavAna, ApanI AjJAthI vimukha evA vaizeSika darzane kevI suMdara zAcaracanA karI che ! __ (TIkA) vaizeSikANAM dravyaguNakarmasAmAnyavizeSasamavAyAkhyAH ssttpdaarthaastttvtyaa'bhipretaaH| tatra "pRthIvyApastejo vAyugakAzaH kAlo digAtmA mana" iti nava dravyANi / guNAzcaturviMzatiH tadyathA "rUparasagandhasparzasaMkhyAparimANAni pRthaktvaM saMyogavibhAgau paratvAparatve buddhiH sukhaduHkhe icchAdveSau prayatnazca" iti sUtroktAH saptadaza / cazabdasamuccitAzca sapta-dravatvaM gurutvaM saMskAraH sneho dharmAdhauM zabdazca ityevaM caturvizatirguNAH / saMskArasya vegabhAvanAsthitisthApakabhedAt vidhye'pi saMskAravajAtyapekSayA ekatvAt, zauyaudAryAdInAM cAraivAntarbhAvAda nAdhikyam / karmANi pazca / tadyathA-utkSepaNamAkuzcanaM prasAraNaM gamanamiti / gamanagrahaNAd bhramagarecanasyandanAdyavirodhaH // (anuvAda) vaizeSika darzana dravya, guNa, karma, sAmAnya, vizeSa ane samavAya, e cha padArthane tapa3 sIAre che. tebhA pRthvI, sa, ani, vAyu, mA.za. sa, zAmAtmA bhane mana se nava dravyo che. 35, 2sa, gaMdha, 25za, sadhyA, pariNAma, pRthatva, saMyoga, vibhA, paratva, a52.5, muddhi suma, huma, 427, dveSa, prayatna, bhane 'ya' zamthA pa, guru.1, 242, sneha, dharma, adha, zav4, me yovIsa gur| che. te paiTInAre
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 syAdvAdamaMjarI saMskAra che te vega, bhAvanA ane sthitisthApaka ema traNa prakAre che, paraMtu saMskAratva jAtinI apekSAe te eka che. zaurya ane audArya Adine paNa A covIzamAM ja aMtarbhAva thAya che. tethI guNonuM adhikapaNuM nathI. temaja ulleSaNa, apakSepaNa, AkuMcana, prasAraNa ane gamana A pAMca bhede karma pAMca prakAre che. ahIM gamananA grahaNathI bhramaNa, recana ane spandana Adine paNa samAveza thaI jAya che. (TIkA) atyantavyAvRttAnAM piNDAnAM yataH kAraNAd anyo'nyasvarUpAnugamaH pratIyate, tadanuvRttipratyayahetuH sAmAnyam / tacca dvividhaM paramaparaM ca / tatra paraM sattA bhAvo mahAsAmAnyamiti cocyate / dravyatvAdhavAntarasAmAnyApekSayA mahAviSayatvAt / aparasAmAnyaM ca dravyatvAdi / etacca sAmAnyavizeSa ityapi vyapadizyate / tathAhi- dravyatvaM navasu dravyeSu vartamAnatvAt sAmAnyam, guNakarmabhyo vyA vRttavAda vizeSaH / tataH karmadhAraye sAmAnyavizeSa iti / evaM dravyatvAdyapekSayA pRthivItvAdikamaparaM. tadapekSayA ghaTatvAdikam / evaM caturvizatau guNeSu vRtterguNatvaM sAmAnyam , dravyakarmabhyo vyAvRttezca vizeSaH / evaM guNatvApekSayA rUpatvAdikaM, tadapekSayA nIlatvAdikam / evaM paJcasu karmasu vartanAt karmatvaM sAmAnyam, dravyaguNebhyo vyAvRttatvAd vizeSaH / evaM karmatvApekSayA utkSepaNatvAdikaM jheyam / (anuvAda). je kAraNathI atyaMta bhinna bhinna padArthonAM anyonya svarUpano anugAma-ekAkAra pratIti thAya che, te anuvRtti pratyayana (eka sarakhI pratItinAM) kAraNarUpa sAmAnya kahevAya che. ane te sAmAnya "para" ane "apara" bhedathI be prakAre che. temAM "para" sAmAnya sattAbhAva, temaja mahAsAmAnya kahevAya che. temAM sattA dravyatvAdikanI apekSAe mahAna viSayavAna hovAthI te para sAmAnya kahevAya che. kemake sattA dravya, guNa ane karma e traNemAM rahe che. AthI te parasAmAnya kahevAya che ane dravyatva te kevala dravyamAM ja rahe che, tethI te dravyatva Adi arasAmAnya kahevAya che. ane te dravyatyAdi apara sAmAnya sAmAnyavizeSa paNa kahevAya che, kemake dravyatva nava dromAM rahetuM hovAthI sAmAnya ane guNa karmamAM nahI rahevAthI vizeSa kahevAya che. A dravyavAdinI apekSAe pRthvItyAdi e apara ane pRthvItyAdinI apekSAe ghaTatAdi a5ra kahevAya che. temaja guNatva jevIsa guNemAM rahevAthI sAmAnya ane dravya ane karmamAM nahIM rahevAthI vizeSa kahevAya che. e rIte rUpasvAdinI apekSAe guNatva para sAmAnya--ane rUpalvAdi "apara-sAmAnya' kahevAya che. ane te ja rIte nIlavAdinI apekSAe rUpasvAdi para ane nIlatvAdi apara sAmAnya kahevAya che. karmava pAMce karmamAM rahevAthI sAmAnya ane dravya ane guNamAM nahIM rahevAthI vizeSa kahevAya che. temaja karma tvanI apekSAe ukSepaNutvAdi apara che ane karmava e para sAmAnya che. A pramANe adhika dezamAM rahevAvALuM hoya te para ane nyUna dezamAM rahevAvALuM hoya te apara sAmAnya kahevAya che.
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyayogavya.dvA. zloka : 8 (TIkA) atra sattA dravyaguNakarmabhyo'rthAntaraM kayA yuktyA iti ced / ucyate / na dravyaM sattA, dravyAdanyetyarthaH / eka dravyavattvAd / ekaikasmin dravye vrtmaantvaadityrthH| dravyatvavat / yathA dravyatva navasu dravyeSu pratyeka bartamAna dravya na bhavati, kintu sAmAnyavizeSalakSaNaM dravyatvameva evaM sattApi / vaizeSikANAM hi bhadravyaM vA dravyam , anekadravyaM vA dravyam / tatrAdravyaM AkAzaH kAlo die AtmA manaH paramANavaH / anekadravyaM tu dvayaNukAdiskandhAH / ekadravyaM tu dravyameva na bhavati / ekadravyavatI ca sattA / iti dravyalakSaNavilakSaNatvAd na dravyam / evaM na guNaH sattA / guNeSu bhAvAd / guNatvavat / yadi hi sattA guNaH syAd na tarhi guNeSu varteta / nirguNatvAd guNAnAm / vartate ca guNeSu sattA / san guNa iti prtiiteH| tathA na sattA karma / karma / karmama bhAvAt / karmatvavat / yadi ca sattA karma syAd na tarhi karmasu varteta / niSkarmatvAt karmaNAm / vartate ca karmasu bhAvaH, sat karmeti pratIteH / tasmAt padArthAntaraM sattA / (anuvAda) pUrvapakSa sattA vya, guNa ane karmathI bhinna padArtharUpe siddha thAya che, te A pramANe sattA e dravya nathI, kemake te nave dravyamAM rahe che. jema dravyatva e nave dramAM rahetuM hovAthI dravya nathI paraMtu sAmAnya vizeSa svarUpa dravyatva kahevAya che, temAM sattA paNuM pratyeka dravyamAM rahetI hovAthI dravya nathI kintu dravyathI atirikta (bhinna) padArtha svarUpa che. vaizeSika mate dravya "adravyatva" dravya ane "ane dravyatva dravyanA bhedathI be prakAre che, temAM adravya dravya-je koInAthI paNa utpanna thatuM nathI ane koI paNa padArthane utpanna karatuM nathI. te AkAza, kAla, dizA, AtmA mana ane paramANu Adi adravya dravya kahevAya che. ane je dravya aneka dravyothI utpanna thAya che ane anekane utpanna karI zake che, arthAta je dravya kArya ane kAraNarUpe hoya che, te kayaNuka AdithI AraMbhIne ghaTAdi parvatane "anekadravya dravya kahevAya che. prakAranuM dravyanuM lakSaNa sattAmAM ghaTatuM nahIM hovAthI sattA e dravya nathI paraMtu pratyeka dravyeAmAM rahevAvALI hovAthI dravyathI bhinna che. e pramANe sattA e guNa nathI, jema guNatva guNamAM rahetuM hevAthI te guNa nathI tema sattA paNa guNamAM rahetI hovAthI guNa nathI. je sattA guNarUpa hoya te te guNamAM rahe nahIM. kemake guNa e nirguNa che. temaja guNa sata che tevA prakAranI pratIti thAya che. arthAt sattA guNamAM vidyamAna che tethI sattA e guNasvarUpa nathI; jema kameva karmamAM rahetuM hovAthI te karmatva karma nathI, tema sattA paNa karmamAM rahetI hovAthI te karma nathI, je sattA e karma hoya te te karmamAM rahe nahi; kemake karma e niSkarma che, temaja karma e sat che, tevA prakAranI pratIti thAya che mATe sattA, dravya, guNa ane karma e traNathI bhinna padArtharUpe che.
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAda maMjarI 65 * ( TIkA ) - tathA vizeSA nityadravyavRttayaH antyAH - atyantavyAvRttihetavaH te dravyAdivailakSaNyAt padArthAntaram / tathA ca prazastakAraH - "anteSu bhavA antyAH svAzrayavizeSakatvAda vizeSAH / vinAzArambharahiteSu nityadravyeSvaNvAkAzakAla digAtmamanastu pratidravyamekaikazo vartamAnA atyantavyAvRttibuddhihetavaH / yathAsmadAdInAM gavAdiSvazvAdibhyastulyA kRtiguNa kriyAvayavopacayAvayava vizeSa saMyoganimittApratyayavyAvRttirdRSTA / gauH zulaH zIghragatiH pInaH kakudmAn mahAghaNTa iti, tA'smadviziSTAnAM yoginAM nityeSu tulyAkRtiguNakriyeSu paramANuSu, muktAtmamanassu cAnyanimitAsambhavAdyebhyo nimittebhyaH pratyAdhAraM vilakSaNo'yaM vilakSaNo'yamiti pratyayavyAvRttiH, dezakAlaviprakRSTe ca paramANau sa evAyamiti pratyabhijJAnaM ca bhavati, te'ntyA vizeSAH" iti / amI ca vizeSarUpA eva na tu dravyatvAdivat sAmAnya vizeSobhayarUpAH, vyAvRttereva hetutvAt / (anuvAda) nitya drabyAmAM rahevAvALA ane padArthAMmAM paraspara bhinnatA karavAnA kAraNarUpa je vizeSo che, te dravyAdinAM svarUpathI vilakSaNa hAvAnA kAraNe, te eka bhinna padmA rUpe che. temaja prazastakAre paNa kahyuM che keH aMtamAM rahevAvALA hovAthI te antya kahevAya che ane peAtAnA AzrayanAM niyAmaka hAvAthI te vizeSa kahevAya che. te vizeSo nAza, ane utpattithI rahita evA paramANu, AkAza, kAla, dizA, AtmA . ane mana vagere nitya drabyAmAM rahe che; vaLI vizeSo atyanta vyAvRtti (A AnAthI sarvathA bhinna che) rUpa jJAnanA kAraNa paNa che. jema ApaNane gAya ane azva AdimAM tulya AkRti (gAya e zveta che, zIghragativAlI che. puSTa che, khAMdhavALI che ane meTI ghaMTavALI che. vi. nimitto dvArA) guNa, kriyA, avayaveAnI vRddhi ane avayava vizeSanA saMcAga joine azva ane gAyamAM jema bhinnatA dekhAya che; tema ApaNAthI viziSTa jJAnI evA ceAgIone tulya AkRti, guNu ane kriyA vALA paramANumAM temaja muktAtmA ane mana Adi nitya drabyAmAM, paraspara bheda karavA mATenAM anya nimittonA asaMbhava hAvAthI, te ceAgI puruSAne 'A paramANu A paramANuthI bhinna che.' tevA prakAranI pratItinA kAraNabhUta vizeSa padArtho che. temaja deza kAlathI dUra rahelA paramANumAM savAyuM " ( te ja A paramANu che ) ItyAkAraka pratyabhijJAnanAM kAraNarUpa paNa vizeSo vizeSasvarUpa haiAvAne kAraNe, vyAdinI jema sAmAnya ane vizeSa te svarUpa nathI, paraMtu atyanta vyAvRtti-atyanta bhinna pratItimAM kAraNa che, AthI vizeSa paNa eka bhinna padAtha che, ( TIkA ) - tathA ayutamiddhAnAmAdhAryAdhArabhUtAnAmiha pratyayahetuH sambandhaH samavAya iti / ayuta siddhayoH parasparaparihAreNa pRthagAzrayAnAzritayorAzrayAzrayibhAvaH iha syA. 9
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 anyayonya. nrA. xo : 8 tantuSu paTa: ityAdeH pratyayasyAsAdhAraNaM kAraNaM samavAyaH / yadvazAt svakAraNasAmarthyAdupajAyamAnaM padyAdhArya tantvAdyAdhAre sambadhyate yathA chidikriyA chedyeneti so'pi dravyAdilakSaNa vaidharmyAt padArthAntaram / iti SaT padArthAH (anuvAda) ayutasiddha eTale ekabIjAne cheDIne nA rahI zake tevA parUpa Adheya ane tantusamUharUpa AdhArAdi padArthomAM chahupratItinA kAraNarUpa che te samavAya saMbadha kahevAya che. ayutasaddha eka khIjAne cheDIne bhinna AzrayamAM nahi rahevAvALA evA guNa ane guNI, avayava ane avayavI Adine ' Azraya-AzrayibhAva ' thAya che, ( jema A tantuene viSe paTa che) te rUpa iMhupratItinA asAdhAraNa kAraNarUpa samathAya saMbaMdha che, jema chedana kriyAne chedya (chevA caiAgya) padArthonI sAthe sabaMdha che, tema peAtapAtAnAM kAraNasAmarthya'thI utpanna thayelA pArUpa AdhAnA tanurUpa AdhAranI sAthenA je sAdha che te samavAya saMbadha che. A rIte dravyAdinA lakSaNathI vilakSaNa hAvAnA kAraNe samavAya paNa eka bhinna padmA che. 1 (TIzA)-sAmnatamasarAthI thayite| satAviyAti| satAmati-sargddhivedytyaa sAdhAraNAnAmapi paNNAM padArthAnAM madhye kvacideva keSucideva padArtheSu sattAsAmAnyayogaH syAda - bhavet, na sarveSu / teSAmeSA vAcoyuktiH saditi / yato " dravyaguNakarmasu sA sattA" iti vacanAd yatraiva satpratyayastatraiva sattA / satpratyayazca dravyaguNakarmasveva, atasteSveva, sattAyogaH / sAmAnyAdipadArthatraye tu na, tadabhAvAt / idamuktaM bhavati, yadyapi vastusvarUpaM astitvaM sAmAnyAditraye'pi vidyate tathApi tadanuvRttipratyayaheturna bhavati / ya eva cAnuvRttipratyayaH sa eva saditipratyaya iti, tadabhAvAd na sattAyogastatra / dravyAdInAM punastrayANAM SaTpadArthasAdhAraNaM vastusvarUpam / astitvamavi vidyate / anuvRttipratyayahetuH sattAsambandho'pyasti / niHsvarUpe zazaviSANAdau sattAyAH samavAyAbhAvAt // (anuvAda) have kSeAkanA pratyeka padyanA a`nuM varNana karatAM kahe che ke : satbuddhithI jANavA caiAgya cha e padArthAM hAvA chatAM paNa te cha padArthomAMthI amukamAM ja sattA rahe che, paraMtu sarva padArthomAM rahetI nathI. kemake jyAM sat pratyaya thatA hai.ya tyAM ja sattA haiAya che. dravya, guNu ane karmamAM pratyaya che, mATe tyAM sattA che ane sAmAnya, vizeSa, samavAyamAM sat pratIti nahi hAvAne kAraNe temAM sattAnA yAga nathI; joke vastunuM svarUpa-astitva te sAmAnya, vizeSa ane samavAyamAM paNa che, paraMtu sAmAnyAdi traNamAM anuvRtti pratyaya ( ekAkAra buddhi ) na heAvAthI temAM sattAnA ceAga nathI, kemake je anuvRtti pratyaya che te ja satpratyaya che, tethI sAmAnyAdi traNamAM tevA prakAranA satpratyaya nahi hovAne kAraNe sAmAnya, vizeSa ane samavAyamAM sattA rahetI nathI ane dravya, guNa, kama A traNumAM che vastunuM
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMja 67 svarUpa-astitva paNa che tathA anuvRtti pratyayanA kAraNarUpa sattA saMbaMdha paNa che, kemake astitva-svarUpathI rahita padArtho zazazRganI jema asat thaI jAya che tethI temAM sattAnA samavAya thaI zakatA nathI. . (TIkA) - sAmAnyAditrike kathaM nAnuvRttipratyayaH iti ved, bAdhakasadbhAvAditi brUmaH / tathAhi - sattAyAmapi sattAyogAGgIkAre anavasthA | vizeSeSu punastadabhyupagame vyAvRttihetutvalakSaNatatsvarUpahAniH / samavAye tu tatkalpanAyAM samvandhAbhAvaH kena hi sambandhena tatra sattA sambadhyate, samavAyAntarAbhAvAt / tathA ca prAmANikaprakANDamudayanaH ,, " vyakterabhedastulyatvaM saGkaro'thAnavasthiti: / rUpahAnirasambandho jAtibAdhakasaGgrahaH 11 iti / tataH sthitametatsatAmapi syAt kvacideva satteti / (anuvAda) prazna : sAmAnya, vizeSa ane samavAya A traNamAM anuvRtti pratyaya kema thatA nathI ? uttara H sAmAnyAdi traNamAM tevA prakAranI pratItinA bAdha Ave che. tethI temAM sattA--saMbadha thai zakatA nathI, te A pramANe : sAmAnyamAM jo sattA svIkAravAmAM Ave te anavasthA doSa Ave che, ane vizeSamAM sattA mAnavAmAM vyAvRtti ( bhinna pratIti ) nA kAraNarUpa vizeSanA svarUpanI hAni thAya. che. tevI ja rIte samavAyamAM paNa anya kAi sabaMdhanA abhAve, sattA-saMbadha ghaTI zakatA nathI. temaja prAmANikemAM zirAmaNI udayanAcArye kahyuM che ke : vyaktine abheda, tuNyatva, saMkara, anavasthA, rUpahAni, ane asaMbaMdha, A cha jAtinAM khAdhaka che. jayAM vyaktinu abhedapaNuM Aya eTale ke eka ja vyakti hoya tyAM jAti rahI zakatI nathI, dA. ta. AkAza eka che. mATe temAM jAti heAtI nathI. (2) tulyatA hAya tyAM paNa jAti mAnavAmAM AvatI nathI. dA. ta. ghaTatva ane lazatva te kha Mne eka ja ghaTarUpa adhikaraNumAM rahe che, mATe temAM jAti rahetI nathI. (3) vaLI jyAM saMkara doSa AvatA hAya, tyAM paNa jAti na rahe. dA.ta. bhUtatva, mUtva, temAM bhUtatva bhUtatva vinA kaivala AkAzamAM rahe che, ane bhUtatva mRtatva vinA kevala manamAM ja rahe che, ane bhUtatva-bhUtatva ane pRthvI, jala, agni ane vAyu A cAre padArthAMmAM rahe che, mATe sAMkaya doSa hovAthI bhUtatva-bhUta jAti anI zakatI nathI. (4) temaja sAmAnyamAM jAti rahetI nathI, jAti (sAmAnya)mAM jAtine svIkAra karavAmAM Ave te eka jAtimAM khIjI bhati ane te mIjI jAtimAM paNa trIjI jAtine svIkAra karavA paDaze. A pramANe uttarAttara anaMta jAti mAnavAthI anavasthA doSa Ave che. (5) vizeSamAM paNa jAti rahetI nathI. jo vizeSamAM jAti mAnavAmAM Ave te byAvRttirUpa vizeSanA svarUpanI hAni thaze. (6) tevI ja rIte samavAyamAM paNa sattA (jAti) nA ceAga nathI kemake samavAya eka che tA
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyayogavya. dvA loka : 8 temAM jAtine saMbaMdha karAvanAra anya koI saMbaMdhane abhAva hovAthI temAM paNa jAtino vega thatuM nathI. tethI cha e padArtho sat hovA chatAM paNa amukamAM ja sattA rahe che, te kathana barAbara che. . (TIvA) tathA, timirAri | vaitanya jJAna, gAma - kSetrajJA, gaLa -atyantavyatiriktam , asamAsakaraNAdatyantamiti labhyate / atyanta bhede sati kathamAtmanaH sambandhi jJAnamiti vyapadezaH, iti parAzaGkAparihArathaM aupAdhikAmiti vizeSaNadvAreNa hetvabhidhAnam / upAdherAgatamaupAdhikam -samavAyasambandhalakSaNenopAdhinA Atmani samavetam AtmanaH svayaM jaDarUpatvAt samavAyasambandhopaDhaukimiti yAvat / yadyAtmano jJAnAdavyatiriktatvamiSyate, tadA duHkhajanmapravRttidoSamithyAjJAnAnAmuttarottarApAye tadanantarAbhAvAd buddhayAdInAM navAnAmAtmavizeSaguNAnAmucchedAsara Atmano'pyucchedaH syAt , tadavyatiriktatvAt / ato bhinnamevAtmano jJAnaM yauktikamiti / (anuvAda) jJAna AtmAthI atyaMta bhinna che. prastuta lekamAM anya padane AtmA zabdanI sAthe samAsa karavAmAM AvyuM nathI, tethI e sUcita thAya che ke jJAna AtmAthI sarvathA. bhinna che. praznaH je jJAna AtmAthI sarvathA bhinna heya te "AtmAnuM jJAna' tevA prakAranA vyavahAra kaI rIte thaI zakaze? uttaraH jJAna AtmAthI sarvathA bhinna hovA chatAM paNa samavAya saMbaMdharUpa upAdhi vaDe AtmAmAM saMbaddha (jeDAyeluM) che. jo ke AtmA svayaM jaDarUpa che, te paNa samavAya saMbaMdha vaDe jJAna AtmAmAM rahetuM hovAthI AtmAmAM citanyanI prApti thAya che. je AtmA ane jJAna abhinna hoya te duHkha, janma, pravRtti, deva ane mithyAjJAnane nAza thaye chate tenI anaMtara nAza pAmanArA AtmAnA vizeSa guNe buddhi, sukha, dukha, IcchA, dveSa, prayatna, dharma, adharma ane saMskAra, tene paNa uccheda (nAza) thAya ane tenAthI abhina evA AtmAne paNa nAza thaI javo joIe; paraMtu AtmAne nAza te saMbhavita ja nathI ! kema ke AtmA nitya che. mATe jJAna e AtmAthI sarvathA bhinna che te ja yuktiyukta che. (TIkA) tathA na saMvidityAdi / muktiH-mokSaH na saMvidAnandamayI-na jJAnasukhasvarUpA / saMvita-jJAnaM, AnandaH-saukhyam , tato dvandvaH, saMvidAnandauM prakRtau yasyAM sA sNvidaanndmyii| etAdRzI na bhavati buddhimukhaduHkhecchAdveSaprayasvadharmAdharmasaMskArarUpANAM navAnAmAtmano vaizeSikaguNAnAmatyantocchedo mokSa iti vacanAt / cazabdaH pUrvoktAbhyupagamadvayasamuccaye / jJAna hi kSaNikatvAdanityaM, sukhaM ca
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 69 syAdvAdamaMjarI saprakSayatayA sAtizayatayA ca na viziSyate saMsArAvasthAtaH / iti taducchede AtmasvarUpeNAvasthAnaM mokSa iti / prayogazcAtra-navAnAmAtmavizeSaguNAnAM santAnaH atyantamucchidyate, santAnatvAt , yo yaH santAnaH sa so'tyantamucchidyate yathA pradIpasantAnaH, tathA cAyam , tasmAttadatyantamucchidyate iti / taduccheda eva mahodayaH, na kRtsnakarmakSayalakSaNa iti / " na hi vai sazarIrasya priyApriyayorapahatirasti azarIraM vA vasantaM priyApriye na spRzataH" / ityAdayo'pi vedAntAstAdRzImeva muktimAdizanti / atra hi priyApriye sukhaduHkhe, te cAzarIraM muktaM na spRshtH| api ca "yAbadAtmaguNAH sarve nocchinnA vaasnaadyH| tAvadAtyantikI duHkhavyAvRttina vikalpyate / 1 / dharmAdharmanimitto hi sambhavaH sukhaduHkhayoH / mUlabhUtau ca tAveva stambhau saMsArasamanaH / / taducchede ca tatkAryazarIrAdhanupaplavAt / / nAtmanaH sukhaduHkhe sta ityasau mukta ucyate / / icchAdveSaprayatnAdi bhogAyatanabandhanam / ucchinnabhogAyatano nAtmA tairapi yujyate / 4 / tadevaM dhiSaNAdInAM navAnAmapi mUlataH / guNAnAmAtmano dhvaMsaH so'pavargaH pratiSThitaH / 5 / nanu tasyAmavasthAyAM kIDagAtmAvaziSyate / svarUpaikapratiSThAna: parityakto'khilaiguNaiH / / UrmiSaTkAtigaM rUpaM tadasyAharmanISiNaH / ( saMsArabandhanAdhInaduHkhazokAdyadUSitam / 7 / / kAmakrodhalobhagarvadambhaharSAH UrmiSaTkamiti / "" ... (anuvAda) mokSa jJAna ane AnaMda svarUpa nathI, kemake AtmAnA vizeSa guNe buddhi, sukha, duHkha, IcchA, dveSa, prayatna, dharma, adharma ane saMskAra te nava guNono nAza te ja mokSa che. paraMtu jJAnasvarUpa ane AnaMda svarUpa mokSa nathI. kema ke jJAna kSaNika hovAthI anitya che ane sukha paNa vinAzI hovAne kAraNe caya-upacaya dharmathI yukta che, mATe jJAna ane sukha saMsArAvasthAthI bhinna nathI. arthAt saMsArI jIvane ja jJAna ane sukha hoya che. AthI jyAre jJAna ane sukhane sarvathA nAza thAya che tyAre ja AtmA pitAnAM varUpamAM sthita thAya che. te ja AtmAne mokSa che.
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyayogavya. dvA. zloka : 8 AvA svarUpavALA mokSane anumAna pramANathI siddha karatAM kahe che ke H AtmAnA buddhi Adi vizeSa guNone saMtAna (samUha) atyaMta nAzavaMta che, kema ke te saMtAna che ! je saMtAnarUpa hoya che teno atyaMta nAza hoya che, jema ke pradIpa-saMtAna, te jema saMtAna hevAthI atyaMta vinAzI che, tema buddhi Adi vizeSaguNo paNa santAnarUpa hevAthI atyaMta vinAzI che. mATe buddhi Adi AtmAnA vizeSaguNane sarvathA nAza te ja mokSa kahevAya che, paraMtu jainone mAnya karmonA sarvathA kSayarUpa mokSa hotuM nathI. | vedAntIo paNa tevA prakAranI ja mukti svIkAre che. te A pramANe zarIradhArIne sukhaduHkhano nAza nathI. ane azarIrI evA muktAtmAne priya apriya, sparza hote nathI. arthAta sukha-duHkha saMsArI chane ja hoya che, paraMtu muktAtmAne tene sparzamAtra paNa heta nathI. temaja kahyuM che keH jayAM sudhI vAsanA (saMskAra) Adi samasta guNone nAza thato nathI tyAM sudhI AtmAne duHkhane atyaMta abhAva he I zakatA nathI. (1) dharma ane adharmanA nimittathI sukha ane duHkhanI utpatti thAya che. ane te dharma ane adharma saMsArarUpI gharanA mUlabhUta staMbhe (thAMbhalA) che. (2) mATe te dharma ane adharmane nAza thAya tyAre AtmAne sukhaduHkhanuM saMvedana hoI zakatuM nathI, te ja AtmAne mekSa kahevAya che. (3) IcchA, dveSa, prayatna Adi zarIranAM baMdhanarUpa che. tethI zarIrane nAza thavAthI AtmA IcchA, dveSa, prayana AdithI baMdhAtuM nathI. (4) A prakAre buddhi, sukha, duHkha, IcchA, dveSa, prayatna, dharma, adharma ane saMskAra te rUpa AtmAnA vizeSaguNono saMpUrNa nAza tene ja mokSa kahevAya che. (5) te avasthAmAM AtmA kevA prakArano hoya che, teno uttara ApatAM kahe che ke : mekSa avasthAmAM AtmA saMpUrNa guNothI rahita hovAthI sva svarUpamAM ja sthita hoya che. (6) temaja buddhimAna puruSo kahe che ke muktAtmA saMsAranAM baMdhanarUpa duHkha-zekAdithI rahita che ane kAma, krodha, lobha, garva, daMbha ane harSarUpa azvithI rahita hoya che. A prakAre jJAna ane AnaMda svarUpa mokSa nathI. paraMtu svasvarUpamAM sthita thavuM te ja mokSa che. __ (TIkA ) tadetadabhyupagamatrayamitthaM samarthayadbhiH atvadIyaiH-tvadAjJAbahirbhUtaiH kaNAdamatAnugAmibhiH, susUtramAratritam-samyagAgamaH prpshcitH| athavA susUtramiti kriyAvizeSaNam / zobhanaM sUtra vastuvyavasthAghaTanAvijJAna yauvamAsUtrita-tattacchA - svArthopanibandhaH kRtaH, iti hRdayam / "sUtraM tu sUcanAkAri granthe tantuvyavasthayoH" ityanekArthavacanAt / atra ca susUtramiti viparItalakSaNayopahAsagarbha prazaMsAvacanam / yathA "upakRta bahu tatra kimucyate sujanatA prathitA bhavatA ciram / " ityAdi / upahasanIyatA ca yuktiriktatvAt tadaGgIkaraNam / tathAhi / avizeSeNa sadbuddhiveveSvapi sarvapadArtheSu dravyAdiSveva triSu sattAsambandhaH svIkriyate, na sAmAnyAditraye iti mahatIya pazyatoharatA / yataH paribhAnyatAM sattA zabdArthaH / astIti san , sato bhAvaH sattA astitva tadvastusvarUpa / tacca nirvizeSamazeSaSvapi padAryeSu
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI tvayApyuktam / takimidamardhajaratIyaM yad dravyAditraya eva sattAyogo. netaratra tra kRti | (anuvAda) uttara pakSaH have vaizeSikone abhimata siddhAMta A che : cha padArtho sasvarUpa hovA chatAM paNa dravyAdi traNamAM sattAga che, ane sAmAnyAdi traNamAM nathI. (1) AtmAthI jJAna atyaMta bhinna che. (2) mukti saccidAnaMdamaya nathI. (3) tevA prakAranA siddhAMtanuM pratipAdana karanArA ApanI AjJAthI bahista evA kaNAdamatAnuyAyI oe he bhagavAna, bahu sArI siddhAMtaracanA karI che. kalekamAM je susUtra" pada che. te upahAsagabhita che. jema huM sakhe, zuM kaha, tArA vaDe ghaNe ja upakAra karAye che ! ityAdi vacana jema kaTAkSarUpa che tema "zobhanuM sUtra--susUtrama' e pada paNa upahAsarUpa che. kema ke teothI racita siddhAMta yuktithI rikta (hina) che. ane kArya koSanA anusAre sUtra zabda, graMtha, taMtu ane vyavasthA arthamAM che. - jaina darzana kahe cheH sarakhI rIte sarva padArtho sadubuddhithI ya hovA chatAM paNa teo dravya, guNa ane karmamAM sattA saMbaMdha svIkAre che, ane sAmAnya, vizeSa ane samavAyamAM sattA mAnatA nathI te kharekhara moTI dekhatI cerI samAna che. kema ke sattA zabdano artha vicAratAM sattA pratyeka dravyamAM ghaTI zake che. te A pramANe sata-astitva ane te astitva e vastunuM svarUpa che. tevA prakAranuM astitva (vastunuM svarU5) tamArA vaDe samagra padArthamAM svIkArAyuM che chatAM paNa ardhajaratI (adhI yuvatI ane adhI vRddha evI strIonI jema dravyAditraNamAM sattA svIkAro che ane sAmAnyAdi traNamAM sattA saMbaMdha nathI mAnatA, e kharekhara ApanuM mahAna sAhasa che! (TIkA ) anuvRttipratyayAbhAvAd na sAmAnyAditraye sattAyoga iti cet / na, tatrApyanuvRttipratyayasyAnivAryatvAt / pRthivItvagotvaghaTatvAdisAmAnyeSu sAmAnya sAmAnyamiti; vizeSeSvaSi bahutvAd ayamapi vizeSo'yamapi vizeSa iti; samavAye ca prAguktayuktyA tattAdacchedakabhedAd ekAkArapratIteranubhavAt / (anuvAda) vaizeSika darzana kahe che : sAmAnya traNamAM anuvRtti pratyaya (ekAkAra buddhi)ne abhAva hovAthI temAM sattA saMbaMdha nathI. ane dravyAtrimAM anuvRtti pratyaya che, tethI temAM sattAno saMbaMdha thAya che. jaina darzana kahe che : sAmAnyAditraNamAM paNa anuvRtti pratyaya anivArya che, kema ke pR pItva, gotva ane ghaTatAdi sAmAnyamAM "rU sAmAnyam sAmAnya" tevA prakAranI pratIti jarUra thAya che. temaja vize paNa ghaNuM hevAthI acaM viroSa jayaM vizeja: ItyAkAraka pratIti vizeSamAM paNa thAya che. tevI ja rIte samavAyamAM paNa ghaTavAva chedana ghaTasamavAya, paTavAva chedena paTa samavAya ItyAdi bhinna bhinna avacchedakanA bhedathI samavAyamAM paNa ekAkAra pratIti thAya che. A rIte sAmAnyAditraNamAM anuvRtti pratyaya ghaTato hovAthI sAmAnyAditraNamAM paNa sattAne saMbaMdha thaI zake che,
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyayogavya, dvA. zloka : 8 (TIkA ) svarUpasattvasAdhamryeNa sattAdhyAropAt sAmAnyAdiSvapi satsadityanugama iti cet, tarhi mithyApratyayo'yamApadyate / atha bhinnasvabhAve'vekAnugamo mithyaiveti ced dravyAdiSvapi sattAdhyAropakRta evAstu pratyayAnugamaH / naivam / asati mukhye'dhyAropasyAsambhavAd dravyAdipu mukhyo'yamanugataH pratyayaH, sAmAnyAdiSu tu gauNa iti cet / na, viparyayasyApi zakyakalpanatvAt / (anuvAha) vaizeSika darzana kahe che : sAmAnyAditraNamAM je ekAkAra buddhi thAya che te jema dra0yAhizubhAM mastit135 2135 sattAnA sAyabhya 43 'idaM sat ida sat' 5tyaa4|24 pratAta thAya che, tebha sAmAnyAtrimA 55 2135 sattAnA sAdhabhyathI 'sat' tyaa4|24 pratIti upacArathI thAya che. jaina darzana kahe che je e rIte sAmAnyAdimAM sattAne upacAra mAnaze te temAM je sata pratyaya thAya che te mithyA thaze. vaizeSika darzana kahe che : bhinna bhinna svabhAvavALA padArthomAM je ekAkAra pratIti thAya che te mithyA ja hoya che. jaina darzana kahe che : te e rIte dravya, guNa ane karmamAM paNa sattAne upacAra karavAthI temAM paNa sampratIti mithyA kema nahIM thAya? vaizeSika darzana kahe che : mukhya arthamAM upacArane asaMbhava che tethI dravyAdi traNamAM anuvRtti pratyaya mukhya rUpe rahe che, tethI temAM sattA saMbaMdha mukhya che ane sAmAnyAdi traNamAM anuvRtti pratyaya nahI hevAnA kAraNe temAM sat pratyaya gauNa rUpe jaina darzana kahe che: vinigamanA virahathI (yuktino abhAva hovAthI) dravya, guNa ane karmamAM sattA gaNarUpe ane sAmAnyAdi traNamAM mukhyarUpe sattA che tevA prakAranI viparyaya (ulaTI) kalpanA kema nahIM thAya? arthAt sAmAnyAdimAM mukhya ane dravyAdimAM gauNa sattA mAnI zakAze. (TIkA ) sAmAnyAdiSu bAdhakasambhavAd na mukhyo'nugataH pratyayaH, dravyAdiSu tu tadabhAvAd mukhya iti ced , nanu kimida bAdhakam / atha sAmAnye'pi sattA 'bhyupagame anavasthA, vizeSeSu punaH sAmAnyasadbha ve svarUpahAniH' samavAye'pi sattAkalpane tadavRttyartha sambandhA-tarAbhAva iti bAdhakAnIti cet / na / sAmAnye'pi sattAkalpane yadyanavasthA, tarhi kathaM na sA dravyAdiSu / teSAmapi svarUpasacAyAH prAgeva vidyamAnatvAt / vizeSeSu punaH sattAbhyupagame'pi na rUpahAniH, svarUpasya pratyunottejanAt / niHsAmAnyasya vizeSasya kvacida pyanupalambhAt / samavAye'pi samavAyatvalakSaNAyAH svarUpasattAyAH svIkAre upapadyata evAviSvagbhAvAtmakaH sambandhaH, anyathA tasya svarUpAbhAvaprasaGgaH / iti bAdhakAbhAvAt teSvapi dravyAdivad mukhya eva sattAsambandha iti vyartha dravyaguNakarmasveva sattAkalpanam /
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI (anuvAda) vaizeSika darzana kahe che: dravyAdi traNamAM mukhya sattA mAnavAmAM koI bAdha nathI paraMtu sAmAnyAdimAM bAdhakano saMbhava hovAthI temAM sattA saMbaMdha nathI. sAmAnyamAM je sattA svIkAravAmAM Ave te anavasthA deSa Ave che, ane vizeSamAM sattA saMbaMdha mAnavAmAM Ave te vizeSanA svarUpanI hAni thAya che. temaja samavAyamAM paNa anya keI saMbaMdhanA abhAve sattA saMbaMdha nathI. A rIte bAdhakane saMbhava hovAthI sAmAnyAdi traNamAM mukhyathI sattAne yoga nathI. jaina darzana kahe che: e tamAruM kathana ThIka nathI. kema ke sAmAnyamAM sattA mAnavAthI je anavasthA doSa AvatuM hoya te dravya, guNa ane karmamAM paNa sattA mAnavAthI anavasthA deSa kema nahI Ave ? kema ke sAmAnyamAM jema svarUpa sattA pahelethI vidyamAna che tema dravyAdi traNamAM svarUpa sattA pahelethI ja vidyamAna che! have, drakhyAdi traNa padArtho satrUpa hovA chatAM paNa temAM anya sattA mAne che te te anya sattAmAM paNa eka bhinna sattA mAnavI paDaze. A rIte uttarottara sattAnI kalpanA karavAthI dravyAdimAM paNa anavasthA doSa Avaze. temaja vizeSamAM paNa sattA svIkAravAthI tenA svarUpanI hAni nahIM thAya pratyuta vizeSanA svarUpanI siddhi thaze, kema ke svarUpa rUpa sAmAnyathI rahita evA vizeSa paNa jovAmAM AvatA nathI. tevI ja rIte samavAyamAM paNa sAmAnyarUpa sattA svIkAravAthI aviSyabhAva (tAdAtmya) saMbaMdhanI siddhi thaze; kema ke samavAyamAM sattA saMbaMdha mAnavAmAM nA Ave te samavAyanA svarUpane ja hAsa thaze. mATe dravyAdinI jema sAmAnyAdi traNamAM paNa mukhya sattA saMbaMdha mAnavAmAM kaI paNa jAtane bAdha Avato nathI. A pramANe cha e padArthomAM sattA ghaTatI hovA chatAM paNa dravyAdi traNamAM sattA che ane sAmAnyAdi traNamAM sattA saMbaMdha nathI tevA prakAranI tamArI kalpanA vyartha che. __ (TIkA) kizca, tairvAdimiryo dravyAditraye mukhyaH sattAsambandhaH kakSIkRtaH so'pi vicAryamANo vizIyeta / tathAhi-yadi dravyAdibhyo'tyantavilakSaNA sattA, tadA dravyAdInyasadrapANi syuH / sattAyogAt sattvamastyeveti cet, asatAM sattAyoge'pi kutaH sattvam ? satAM tu niSphalaH sattAyogaH / svarUpasatva bhAvAnAmastyeveti cet, tarhi kiM zikhaNDinA sattAyogena ? sattAyogAt prAgU bhAvo na sat , nApyasat , sattAyogAt tu sanniti ced, vAGmAtrametat / sadasadvilakSaNasya prakArAntarasyAsambhavAt / tasmAt satAmapi syAt kvacideva satteti teSAM vacana viduSAM pariSadi kathamiva nopahAsAya jAyate ? / (anuvAda). temaja teo (vaizeSika dravyAdi traNamAM mukhyasattA saMbaMdha svIkAre che. te paNa vicAra karavAthI asaMgata kare che. te A pramANe je dravyAdithI sattA atyaMtabhinna hoya te drazyAdi asat thaze. ema nA kaheze ke drathAdithI sattA atyaMta bhinna hovA chatAM sthA. 10
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 anya..jo : 8 paNa sattAnA saMbaMdhathI drAdi sat svarUpa thAya che ! kema ke AkAzapuSpanI jema je padArtha svaya' asat hoya temAM sattA-saMkha dha kevI rIte ghaTI zakaze ? ane te dravyAdi svayaM satRrUpa hAya te te saMtu padArthomAM sattA saMba Mdha karavA te nipraveAjana che. yadi kaheze ke padArthomAM svarUpasattA vidyamAna che ja, para`tu anuvRtti pratyayanA kAraNarUpa sattAnA abhAva hAvAthI dravyAdi traNamAM sattA saMbaMdha svIkAravAmAM Ave che. te paNa ApanuM kathana kharAkhara nathI. kema ke padArthomAM astitvarUpa svarUpasattAthI ja sat sata ityAkAraka pratIti thAya che teA pachI akicitkArI evA sattAnA saMbaMdha mAnavAthI zuM? jo kahezeA ke sattAnA saMbaMdha pahelAM dravyAdi padArthAM sat nathI ane asat nathI, paraMtu sattAnA saMkha'dhathI satarUpa bane che. te paNa tamArUM kathanamAtra che. kema ke sat ane asat sivAya ApanA matamAM anya koI prakAraneA saMbhava nathI ke jethI ApanA vaDe sattA saMbaMdha pahelAM vyAdi 'na sat' ane 'na asat' mAnI zakAya ? AthI saMpUrNa padArtho sat svarUpa hAvA chatAM paNa amukamAM sattA saMbaMdha che ane amuka padmArthomAM nathI, tevA prakAranu vaizeSikAnuM vacana vidvAneAnI sabhAmAM upahAsapAtra kema nA thAya ? ( TIkA ) jJAnamapi kAntenAtmanaH sakAzAd bhinnamiSyate, tadA tena caitrajJAnena maitrasyeva naiva viSayaparicchedaH syAdAtmanaH / atha yatraivAtmani samavAyasambandhena samaveta jJAnaM tatraiva bhAvAvabhAsaM karotIti cet ! na, samavAyasyaikatvAd nityatvAd vyApakatvAcca sarvatra vRtteravizeSAt samavAyavadAtmanAmapi vyApakatvAdekajJAnena sarveSAM viSayAvabodhaprasaGgaH / yathA ca ghaTe rUpAdayaH samavAyasambandhena samavetAH tadvinAze ca tadAzrayasya ghaTasyApi vinAzaH evaM jJAnamapyAtmani samaveta tacca kSaNikaM, tatastadvinAze Atmano'pi vinAzApatteranityatvApattiH / - (anuvAda) jo AtmAthI jJAna atyaMta bhinna mAnazeA te, caitrathI caitranuM jJAna atya Mta bhinna che, tethI matranA jJAna vaDe caitrane jema padmAnuM jJAna thatuM nathI, tema rautranA AtmAthI paNa jJAna atyaMta bhinna hovAne kAraNe caitranA AtmAne paNa peAtAnA jJAnathI paddA nuM jJAna thaze nahI. jo kaheze ke je AtmAmAM samAya saMkha dha vaDe jJAna samaveta (joDAyu) hoya che, te ja AtmAne padArthanuM jJAna thAya che. e paNa tamArUM kathana kharAkhara nathI, kema ke samavAya saMbadha eka, nitya ane vyApaka he!vAthI pratyeka padArthomAM samAnarUpe rahe che, tema AtmAnuM paNa vyApakapaNuM hAvAthI eka AtmAnA jJAna vaDe sarve AtmAone padArthAMnuM jJAna thaze. tema ja jevI rIte ghaTamAM rUpAdi samavAyasaMbaMdha vaDe rahe che ane te rUpAdinA nAza thavAthI tenA AzrayabhUta ghaTanA paNa nAza thAya che; tevI ja rIte AtmAmAM paNa jJAna samavAyasaMbaMdha vaDe rahe che ane jJAna kSaNika hovAne kAraNe tenA nAza thavAthI jJAnanA AzrayabhUta AtmAneA paNa nAza thaze; e rIte AtmAnA vinAza thavAthI AtmAmAM anityapaNuM prApta thaze,
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI | (W) gaNAtuM samarAna jJAnAmanI sattA / jiMtu gva samavAraH kena tayoH sambadhyate ? samavAyAntareNa ced anavasthA / svenaiva cet, kiM na jJAnAtmanArapi tathA ? atha yathA pradIpastatsvAbhAvyAd AtmAnaM paraM ca prakAzayati, tathA samavAyasyehageva svabhAvo yadAtmAna, jJAnAtmAnau ca sambandhayatIti cet, jJAnAtmanorapi kiM na tathAsvabhAvatA yena svayamevaitau sambadhyete ? kiJca, prdiipdRssttaajoI mavAle na vAparIti . vataH chIpAvat Ta, gALa tA gharma, dharmadharmiNozca tvayAtyanta bhedo'bhyupagamyate tatkathaM pradIpasya prakAzAtmakatA? tadabhAve ca svaparaprakAzasvabhAvatAbhaNitinirmUlaiva / (anuvAda) bhale jJAna ane AtmAne samavAya saMbaMdha vaDe saMbaMdha mAno te paNa te samavAya jJAna ane AtmAmAM kayA saMbaMdhathI rahe che? ema nA kahezo ke jJAna ane AtmAmAM rahevAvALa samavAya anya samavAya saMbaMdhathI rahe che! te te samavAyane rahevA mATe trIjo kaI samavAya jaIe ! A rIte anaMta samavAya mAnavAthI anavasthA depa Avaze, je kaheze ke samavAya svayaM svasvarUpathI ja AtmA ane jJAnamAM rahe che, to te pramANe jJAna ane AmAM svayaM svasvarUpathI kema nahIM rahI zake? ke tene saMbaMdha karavA mATe samavAya nAmanA atirikta padArthane mAna paDe. ema nA kaheze ke dIpaka jema sva-svabhAvathI ja sva ane parane prakAzita kare che, tema samavAyane paNa evA prakArane svabhAva che ke pote paNa raheze ane jJAna tathA AtmAne paNa saMbaMdhita karaze. je samavAyamAM tame A rIte mAne che te, jJAna tathA AtmA paNa svasaMbaMdhathI kema nahIM rahI zake ? ke jethI te banene saMbaddha karavA mATe eka bhinna samavAyanI vyartha kalpanA karavI paDe. vaLI tamArAM uparyukta kathananI siddhine mATe je pradIpanuM daSTAMta Ape che te paNa ghaTI zakaze nahIM; kema ke dIpaka dravya che ane prakAza e tene dhame che. tame dharma ane dhamIne atyaMta bhinna mAne che, tethI dIpakanuM prakAzathI atyaMta bhinnapaNuM hovAne kAraNe dIpakanuM prakAzasvarUpa ja ghaTI zakatuM nathI, te tenI (dIpakanI) sva-paraprakAzakSaNanI je vAta kare che te ApanA mate nirAdhAra che. (TIkA) yadi ca pradIpAt prakAzasyAtyantabhede'pi pradIpasya svaparaprakAzakatvamiSyate, tadA ghaTAdInAmapi tadanuSajyate, bhedAvizeSAt / api ca tau svaparasambandhasvabhAvau samavAyAd bhinnau syAtAm , abhinau vA ? yadi bhinnau, tatastasyaitau svabhAvAviti. katha' sambandhaH ? sambandhanibandhanasya samavAyAntarasyAnavasthAmayAdanabhyupagamAt / ayAbhinnau, tataH samavAyamAtrameva / na tau, tadavyatiriktatvAt tatsvarUpavaditi / kizca, yathA iha samavAyiSu samavAya iti matiH samavAya vinApyupapannA, tathA ihAtmani jJAnamityayamapi pratyayasta vinaiva ceducyate, tadA ko doSaH?
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyArA. tAko: 8 (anuvAda) je dIpakathI prakAza atyaMta bhinna hovA chatAM paNa dIpakane sva-paraprakAzaka kahe te ghaTa Adine paNa sva-paraprakAzaka kahevAmAM kaI vadhe na hovo joIe! kAraNa ke dIpakanI jema ghaTa vagere paNa prakAzathI atyaMta bhinna che. vaLI, sva ane para padArthomAM saMbaMdha karAvanAra samavAyane svabhAva samavAyathI bhinna che ke abhina? je bhina kahe te e samavAyane svabhAva ja na banI zake! ane svabhAva bhinna hovA chatAM paNa bIjA samavAyathI samavAyanI sAthe ene saMbaMdha mAne te anavasthA deSa Avaze. je abhina kahe te ene samavAya ja kahe joI e ! ene samavAyathI jude mAnavAnI jarUra nahIM. jema samavAyathI samavAyanuM svarUpa abhinna che tevI rIte. vaLI eka vAta. jema "A samavAyIomAM samavAya che A buddhi samavAya vinA paNa ghaTI zake che tevI rIte prastutamAM "AtmAmAM jJAna evuM jJAna paNa samaSAya vinA kema na kahevAya? ema kahevAmAM zo doSa? (TIkA)-athAtmA kartA, jJAna ca karaNaM, kartRkaraNayozca vardhakivAsIva bheda eva pratItaH, tatkathaM jJAnAtmanorabhedaH iti cet / na, dRSTAntasya vaiSamyAt / vAsI hi bAhya karaNaM, jJAna cAntaraM tatkathamanayoH sAdharmyam ? na caiva karaNasya saivighamAlita | tAluarmi "karaNaM dvividha jJeyaM bAhyamAbhyantaraM budhaiH / / ___yathA lunAti dAgeNa meruM gacchati cetasA" // . yadi hi kiJcitkaraNamAntaramekAntena bhinnamupadaryate, tataH syAd dRSTAntadAAntikayoH sAdharmyam , na ca tathAvidhamasti / na ca bAhyakaraNagato dharmaH sarvo'pyAntare yojayituM zakyate, anyathA dIpena cakSuSA devadattaH pazyatItyatrApi dIpAdivat cakSuSo'pyekAntena devadattasya bhedaH syAt / tathA ca sati lokapratItivirodha iti / (anuvAda) vaizeSika Atma kartA che ane jJAna karaNa che, evI mAnyatA dharAve che. te kahe che: jema suthAra tenAthI bhinna evA vAMsalA vaDe pitAnuM kArya siddha kare che tema AtmA paNa kartA heIne pitAthI bhinna evA jJAnarUpa karaNa vaDe padArthone jANe che! AthI kartA ane karaNa rUpe AtmA ane jJAnane bheda pratIta thAya che. jaina darzana kahe che; ApanuM e kathana barAbara nathI, kemake suthAra ane vAMsalAnuM daSTAMta ja viSama che. vAMsale e bAhA karaNa che ane jJAna e AtyaMtara karaNa che, tethI bAhya ane AtyaMtara karaNanuM sAdhamya kaI rIte thaze? temaja bAhya ane atyaMtara, be prakaraNanAM kAraNe prasiddha che, vaiyAkaraNe paNa kahe che ke paMDita puruSoe bAhya ane
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ arthAnya. DhA. jor : 8 AbhyaMtaranA bhedathI karaNa e prakAranAM kahyAM che. vAMsalA rUpa bAhya karaNa vaDe suthAra kASThAdine chele che, ane manarUpa abhyaMtara karaNa vaDe AtmA meru parvate paheAMce che. vAMsalArUpa khAdya karaNathI suthArarUpa kartA jema bhinna che, tema jJAnarUpa Abhya tarIkaraNathI AtmarUpa karyAM bhinna hoya te dRSTAMta dASntikanu sAdha thAta; paraMtu sudhAra ane vAMsalAnI jema AtmAthI jJAna bhinna nathI paNa abhinna che, tethI dRSTAMta dAntikanu sAdhamya kaI rIte ghaTI zakaze ? temaja bAhya karaNamAM rahelA saghaLAe dharmAM AbhyaMtara karaNamAM AvI zakatA nathI. je khAdya karaNamAM rahelA saghaLA dharmAM AbhyaMtara karaNamAM AvatA hAya teH devadatta dIpaka vaDe ane netra vaDe jue che temAM dIpakarUpa bAhya karaNanI jema netrarUpa AbhyaMtara paNa devadattathI sarvathA bhinna thavu joIe ane e pramANe devadattathI netranI bhinnatA thAya teA e pratIti leAkaviruddha thaze. (TIkSA)viSa, sAdhvanijoDa vAsIziSTAntaH / di-nAya vardhakaH kASThamidamanayA vAsyA ghaTayiSye' ityevaM vAsIgrahaNapariNAmenApariNataH san tAmagRhItvA ghaTayati, kintu tathA pariNatastAM gRhItvA / tathA pariNAme ca vAsirapi tasya kASThasya ghaTane vyApriyate puruSo'pi / ityeva lakSaNaiH kAryasAdhakatvAt vAsIvardhakyorabhedo'pyupapadyate / tatkathamanayorbheda eva ityucyate ? evamAtmApi 'vivakSitamarthamanena jJAnena jJAsyAmi' iti jJAnagrahaNapariNAmavAn jJAnaM gRhItvArtha vyavasyati / tatazca jJAnAtmanorubhayorapi saMvittilakSaNaika kAryasAdhakatvAdabheda eva / evaM kartRkaraNayogbhede siddhe saMvittilakSaNa kArya kimAtmani vyavasthita, Ahosvid viSaye iti vAcyam / Atmani cet, siddhaM naH samIhitam / viSaye cet, kathamAtmano'nubhavaH pratIyate ? atha viSayasthitasaMvitteH sakAzAdAtmano'nubhavaH, tarhi kiM na puruSAntarasyApi ? tadbhedAvizeSAt / 77 (anuvAda) vAsI ane varSAMkI (vAMsale ane suthAra)nuM dRSTAMta sAthyathI paNa rahita che, te A pramANe : 'hu' A kASThanI vAMsalA vaDe lAkaDI banAvIza.' Ava prakAranA vicAra karyA vinA suthAra pAte vAMsalAne grahaNa karIne kASThane te nathI, paraMtu 'huM vAMsalA vaDe daMDa banAvIza' tevA prakAranA pariNAmamAM pariNata thayela suthAra vAMsalAne grahaNa karIne kASThane chele che, tevI rIte vAMsale paNu kASThane chelavAmAM pravRtta khane che; tethI suthAra ane vAMsalAmAM daMDa banAvavA rUpa eka atha kriyAnI apekSAe te khaMnemAM jema abheda che, tema AtmA paNa huM amuka paTTAne jJAna vaDe jANIza.' A prakAre padmAne jANavAmAM pariNata thaele AtmA jJAna dvArA padArthane jANe che. AthI jJAna ane AtmA jANuvArUpa eka akriyAnAM sAdhaka hovAthI te baMnemAM abhedanI siddhi thAya che. tetI jJAna ane AtmAmAM bhedya siddha karavAvALuM tamArUM vAMsale ane suthAranuM dRSTAMta sAthyathI rahita che. A prakAre AtmArUpa kartA ane jJAnarUpa karaNamAM abhedyanI siddhi thatI hAvAthI jaina darzana vaizeSikane kahe che keH tame AtmAthI jJAna bhinna mAne che te te jJAna
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI AtmAmAM rahe che ke padamAM ? je jJAna AtmAmAM rahelu hoya te e amArA (jaina) siddhAMtane anukUla che, kemake ame paNa jJAna AtmAmAM ja raheluM mAnIe chIe. ema nA kaheze| ke padArthamAM rahela che'! te paTTAmAM rahelA jJAnathI AtmAne sukhaduHkhaneA anubhava thai zakaze nahI. kemake padArthamAM raheluM jJAna AtmAthI atyaMta bhinna che. jo padAmAM rahelA jJAnathI paNa AtmAne sukhaduHkhanuM saMvedana thatuM hoya to te paTTAmAM rahelA jJAnathI anna anya AtmAone paNa sukhaduHkhanuM savedana thavu joie ! kAraNake padArthamAM raheluM jJAna jevI rIte eka AtmAthI bhinna che, tevI rIte anya anya AtmAethI paNu bhinna che, mATe paTTAtha'mAM rahelA jJAnathI jo eka AtmAne anubhava thAya te tevI ja rIte khIjA AtmAone paNa anubhava thavA joie ! jo te jJAnathI eka AtmAne anubhava nA thatA hAya teA anya AtmAone paNa anubhava na thAya ane A rIte jagata ajJAnarUpa banI jaze ! mATe ema kahIe chIe ke jJAna AtmAthI abhinna hAvAthI AtmAmAM ja raheche, ema mAne. 78 (TIkA ) atha jJAnAtmanorabhedapakSe kathaM kartRkaraNabhAvaH iti cet nanu yathA sarpa AtmAnamAtmanA veSTayatItyatra abhede yathA kartRkaraNabhAvastathAtrApi / atha parikalpito'yaM kartRkaraNabhAva iti ced ? veSTanAvasthAyAM prAgavasthAvilakSaNagatinizeSalakSaNArthakriyAdarzanAt kathaM parikalpitatvam ? na hi parikalpanAzatairapi zailastambha AtmAnamAtmanA veSTayatIti vaktuM zakyam / tasmAdabhede'pi kartRkaraNabhAvaH siddha eva / kiJca, caitanyamiti zabdasya cintyatAmanvarthaH / cetanasya bhAvazcaitanyam / cetanazvAtmA tvayApi kIrtyate / tasya bhAvaH svarUpaM caitanyam / yazca yasya svarUpaM na tat tato bhinnaM bhavitumarhati / yathA vRkSAd vRkSastrarUpam / (anuvAda ) jaizeSika :- jJAna ane AtmAnA abheda mAnazeA te katR-karaNabhAva banI zakaze nahIM. jaina :- jema sapa` svayaMpAtA vaDe potAne vIMTe che, tyAM abhedamAM jema kaIM -karaNabhAva thaI zake che, tema ahIM paNu AtmA ane jJAnamAM abhedapaNuM hAvA chatAM paNa ketu karaNubhAva mAnavAmAM kaI paNa budha AvatA nathI. ema nA kaheze ke samAM je pahelAM tenI gatinA nirAdharUpa kriyA dekhavAmAM AvatI hAvAthI tene kalpita kahI zakAya nahI. temaja se'kaDA kalpanAo karavA chatAM paNa pASANune sta Mbha svayaM potAne pAtA vaDe vITI zate nathI! mATe abhedamAM kartA ane karaNane kalpita kahevuM te ThIka nathI. vaLI cetananA bhAvane-svarUpane caitanya kahe che, temaja tame paNa AtmAne cetana-svarUpa mAne che, tethI ubhayamata prasiddha caitanya e AtmAnuM svarUpa che, je jenuM svarUpa hoya te tenAthI bhinna hoI zakatuM nathI, jema vRkSanu svarUpa vRkSathI bhinna nathI, tema jJAna e AtmAnuM svarUpa hevAthI AtmAthI bhinna hAI zakatuM nathI.
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI (rA)-mathAti cetana gAtmA, paraM cetanAvAyApAra, na hatA, tathApratIte: iti cet / tadayuktam / yataH pratItizceta pramANIkriyate, tarhi nirbAdhamupayogAtmaka evAtmA prasiddhayati / na hi jAtucit svayamacetano'haM cetanAyogAt cetanaH, acetane vA mayi cetanAyAH samavAya iti pratItirasti / jJAtAhamiti samAnAdhikaraNatayA pratItaH / bhede tathApratItiriti cet ? na, kathaMcit tAdAmyAbhAve sAmAnAdhikaraNyapratIteradarzanAt / yaSTiH puruSa ityAdipratItittu bhede satyupacArAd dRSTA, na punastAttvikI / upacArasya tu bIjaM puruSasya yaSTigatastabdhatvAdiguNairabhedaH upacArasya mukhyArthasparzitvAt / tathA cAtmani jJAtAhamiti pratItiH kathazcit cetanAtmatAM gamayati tAmantareNa jJAtAhamiti pratIteranupapadyamAnatvAd ghaTAdivat / na hi ghaTAdiracetanAtmako jJAtAhamiti pratyeti / caitanyayogAbhAvAt asau na tathA pratyeti cet ? na. acetanasyApi caitanyayogAt cetano'hamiti pratipatteranantarameva nirastatvAt / ityacetanatva siddhamAtmano jaDasyArthaparicchedaM parAkAroti taM punaricchatA caitanyasvarUpatAsya svIkaraNIyA / (anuvAda) vaizeSika - Atma samavAya saMbaMdha vaDe cetana svarUpa bane che. paraMtu svayaM cetana svarUpa nathI, kemake tevA prakAranI pratIti thatI nathI. jaina - e paNa A5nuM kathana ThIka nathI. kAraNake je tame jJAnane pramANarUpa svIkAratA ho, te AtmAne paNa nirAbAdhitapaNe upagarUpa mAnavo paDaze, kemake huM svayaM acena chuM paraMtu cetanAnA saMbaMdhathI caitanyavAna chuM,' athavA "acetana evA mArA viSe cetanAne samavAya che. AvA prakAranI pratIti kayAreya paNa AtmAmAM thatI nathI, paraMtu tenAthI viparIta, AtmA ane jJAnanuM ekAdhikaraNa hovAthI huM jJAtA chuM" tevA prakAranI pratIti thAya che ! je kahezo ke AtmA ane jJAnamAM bheda che, tethI ja temAM huM jJAnavAna chuM'ItyAkAraka pratIti thAya che, te paNa tamAruM mana barAbara nathI, kemake kathaMcita tAdAmya-abhinnatA vinA ekAdhikaraNanI pratIti thaI zakatI nathI. dA. ta. daMDamAM puruSanI pratIti thAya che, tyAM bheda hovA chatAM paNa upacArathI abheda-pratIti thAya che, paraMtu vAstavika thatI nathI. kemake daMDamAM rahelA stabdhatA Adi guNene puruSanI sAthe kaMIka abheda che, tethI ja temAM upacArathI abhedanuM jJAna thAya che. kAraNa ke upacAra mukhya arthane anulakSIne ja thAya che. tevI ja rIte AtmAmAM huM jJAtA chuM" tevA prakAranI pratIti jJAna ane AtmAnA abhedane anulakSIne ja cetanya svabhAvane jaNAve che. kemake caitanya vinA jJAtA chuM" tevA prakAranI pratIti thaI zakatI nathI. jema ghaTamAM caitanya nahIM hovAthI huM jJAtA chuM' tevA prakAranI pratIti svapnamAM paNa thatI nathI.
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80. anyayogavya.dvA. zloka : 8 = AtmAne je acetana mAnavAmAM Ave te huM jJAnavAna chuM te prakAranI pratIti kyAre paNa thaze nahIMparaMtu AtmAmAM te huM jJAtA chuM tevA prakAranI pratIti vAraMvAra thAya che! tethI siddha thAya che ke AtmA catanyasvarUpa che. ema nA kaheze ke acetanarUpa ghaTamAM caitanya saMbaMdhane abhAva hovAthI huM cetana chuM" tevA prakAranI pratIti thaI zakatI nathI. kemake acetanamAM caitanyanA saMbadhathI "huM cetana chuM', tevA prakAranI pratIti thaI zakatI nathI, te vAta hamaNAM ja ame samajAvI che. A rIte AtmAne svayaM acetana mAnavAmAM Ave te jaDasvarUpa AtmAne padArthanuM jJAna paNa thaI zakaze nahIM. AthI AtmAmAM padArthanuM jJAna IcchatA he te AtmAnuM caitanya svarUpa svIkAravuM paDaze. (TIkA)-nanu jJAnavAnahamiti pratyayAdAtmajJAnayorbhedaH, anyathA dhanavAniti pratyayAdapi dhndhnvtobhdaabhaavaanussnggH| tadasat , jJAnavAnahamiti nAtmA bhavanmate pratyeti, jaDaikAntarUpatvAt, ghaTavat / sarvathA jaDazca syAdAtmA, jJAnavAnehamitipratyayazca syAd asya virodhAbhAvAt iti mA nirNaiSIH / tasya tathotpattyasambhavAt jJAnavAnahamiti hi pratyayo nAgRhIte jJAnAkhye vizeSaNe, vizeSye cAtmani jAtUtpadyate, svamatavirodhAt / "nAgRhItavizeSaNA vizeSye buddhiH" iti vacanAt / (anuvAda) vaizeSika : "huM jJAnavAna chuM tevA prakAranI pratItithI AtmA ane jJAnamAM bhedanI siddhi thAya che. je jJAna ane jJAnavAnamAM A prakAre bheda mAnavAmAM nA Ave te huM dhanavAna chuM" tevI pratItimAM dhana ane dhanavAnane paNa bheda na mAna joIe, jaina : e paNa ApanuM kathana ThIka nathI, kema ke ApanA mate te AtmA ghaTanI jema sarvathA jaDasvarUpa che. tethI "huM jJAnavAna chuM" ItyAkAraka pratIti thaze nahi. kemake ghaTanI jema jaDa evA AtmAmAM tevA prakAranI pratItino sarvathA virodha Ave che ! tethI jaDa AtmAmAM "huM jJAnavAna chuM" ItyAkAraka pratItinI utpattine ja asaMbhava che! hu jJAnavAna chuM, temAM jJAnarUpa vizeSaNane grahaNa (jANayA) karyA sivAya AtmArUpa vizeSamAM huM jJAnavAna chuM.' tevA prakAranI pratIti kyAre paNa thaI zakatI nathI ! vaLI kahyuM paNa che ke vizeSaNanuM jJAna thayA vinA vizeSanuM jJAna thaI zakatuM nathI. (TIkA)-gRhItayostayorutpadyate iti cet , kutastadgRhItiH ? na tAvat svataH, svasaMvedanAnabhyupagamAt / svavidite hyAtmani jJAne ca svataH, sA yujyate, nAnyathA, santAnAntaravat / paratazcet , tadapi jJAnAntara vizeSyaM nAgRhIte jJAnatva vizeSaNe grahItu zakyam / gRhIte hi ghaTatve ghaTagrahaNamiti jJAnAntarAt tadgrahaNena bhAvyam ityanavasthAnAn kutaH prakRtapratyayaH ? tadeva nAtmano jaDasvarUpatA saMgacchate tadasaGgatau ca caitanyamopAdhikamAtmano'nyaditi vAGmAtram /
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI 84 - - - (anuvAda). vaizeSika jJAnarUpa vizeSaNa ane AtmArUpa vizeSya, te bane jJAta heIne ja "huM jJAnavAna chuM" ItyAkAraka pratIti thAya che. jaina ? tevA prakAranI pratIti svataH (vayaM) thAya che ke parata H (bIjAthI) ? temAM svata; pratIti te tamArA mate thaze ja nahIM. kemake tame AtmAnuM svasaMvedanapaNuM svIkAratA nathI. ane "huM jJAnavAna chuM' tevA prakAranI pratIti to svasaMvidita AtmA ane jJAnamAM svayaM utpanna thAya che. paraMtu "parasaMtAna' arthAt ghaTapaTAdi svasaMvidita na hovAthI temAM jema huM jJAnavAna chuM' ItyAkAraka pratIti thatI nathI. tema AtmA paNa tamArA mate svasaMvidita nahIM hovAthI AtmAmAM paNa tevA prakAranI pratIti thaze nahIM. ema nA kaheze ke AtmA bIjA jJAna dvArA pitAnA jJAnarUpa vizeSaNane grahaNa kare che. te te bIjA jJAnarUpa vizeSya paNa potAnA jJAnavarUpa vizeSaNane grahaNa karyA sivAya AtmAnA jJAnarUpa vizeSaNane grahaNa karI zakatuM nathI ! jema ghaTatvarUpa (ghaTanuM svarUpa) vizeSaNane grahaNa karyA sivAya ghaTa rU5 vizeSyanuM jJAna thaI zakatuM nathI, tevI rIte anya jJAna dvArA jJAnanuM grahaNa karyA sivAya AtmAmAM jJAnarUpa vizeSaNanuM grahaNa thaI zakatuM nathI ane e prakAre eka jJAnamAM jJAnatvanuM grahaNa karavA mATe anya jJAnanI apekSA ane te anya jJAnamAM paNa jJAnasvarUpa pitAnuM svarUpa grahaNa karavA mATe trIjA jJAnanI apekSA ! A rIte uttarottara jJAnatvanuM grahaNa karavA mATe anaMta jJAnanI kalpanA karavAthI anavasthA deSa Avaze. tethI huM jJAnavAna chuM tevA prakAranI pratIti parataH paNa AtmAmAM thaI zakaze nahIM. eTalA mATe AtmAnuM jaDa-svarUpa svIkAravuM te yukti rahita te. A rIte AtmAnuM jaDa svarUpa siddha nahIM thavAthI; AtmAthI jJAna sarvathA bhinna che, ane te AtmAmAM samavAya rUpa upAdhithI rahe che, te prakAranuM ApanuM vacana, te kevaLa kathanamAtra belavAmAtra) ja che; AtmAnuM caitanyasvarUpa svIkAravuM teja pramANa che. ___ (TIkA) tathA yadapi na saMvidAnandamayI ca muktiriti vyavasthApanAyAm anumAnamavAdi santAnatvAditi / tatrAbhidhIyate / nanu kimidaM santAnatvaM svtntrmpraaprpvAthafpattimArAM vA, zcayAparAropatti ? tatrAghaH pakSa sthamavAraH | aparApareSAmutpAdakAnAM ghaTapaTakaTAdInAM santAnatve'pyatyantamanucchidyamAnatvAt / atha dvitIyaH pakSaH, tarhi tAdRza santAnatva pradIpe nAstIti sAdhanavikalo dRSTAntaH / paramANupAkajarUpAdibhizca vyabhicArI hetuH / tathAvidhasantAnatvasya tatra sadbhAve'pyatyantocchedAbhAvAt / api ca santAnatvamapi bhaviSyati atyantAnucchedazca bhaviSyati / viparyaye bAdhakapramANAbhAvAt / iti saMdigdhavipakSavyAvRttikatvAdapyanaikAntiko'yam / kizca syAdvAdavAdinAM nAsti kvacidatyantamucchedaH, dravyarUpatayA sthAsnunAmeva satAM bhAvAnAmutpAdavyayayuktatvAt iti viruddhazca / iti nAdhikRtAnumAnAd buddhayAdiguNocchedarUpA siddhiH siddhayati // sthA. 11
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyonya. dA. jo : 8 (anuvAda) have jaina dana vaizeSikane kahe che ke tame meAkSamAM jJAna ane sukhanA abhAva siddha karavA mATe je saMtAnatva' hetu ApyA che, te aneka doSAthI grasta che. te A pramANe : tame santAna kAne kaheA che ? zu svataMtrapaNe apara apara padAnI utpatti rUpa saMtAna ? ke ekaja adhikaraNamAM apara apara padmA'nI utpatti rUpa-saMtAna ! prathama pakSa vyabhicAra doSathI yukta che. kAraNa ke svataMtrapaNe ghaTa, ( ghaDA ) paTa, ( vajra ) kaeNTa ( sAdaDI ) Addhi padArtho eka pachI eka aneka padArthonA utpAdaka hAvAthI temAM sa`tAnapaNu te che, para Mtu te ghaTa paTa mAdinA sarvathA nAza thatA nathI. kemake vaizeSika matamAM paNa padArtha nA niranvaya nAza mAnavAmAM AnyA nathI, tethI atyaMta anucchidyamAnarUpa sAdhyAbhAvamAM santAnatva hetu rahevAthI te hetu vyabhicArI che. 82 jo ekaja AzrayamAM apara apara padmAnI utpattirUpa saMtAna kahezeA, te dIpaka rUpa deSTAMtanI sAthe vizeSa Avaze. kemake dIpakanAM saMtAneA (paraparA) ekaja adhikaraNamAM nathI, paraMtu bhinna bhinna AzrayamAM utpanna thAya che. kemake prathama je agninI javAlArUpa dIpaka, prathama agninI javAlA naSTa thAya eTale javALArUpa dIpakane paNa nAza thai jAya che. tethI dIpaka rUpa eka adhikaraNamAM apara apara padArthAMnI utpattirUpa saMtAna nathI, mATe pradIpanu dRSTAMta pazu santAnatvarUpa sAdhanathI zUnya che temaja santAnava hetu agnivaDe paramANumAM utpanna thayelA (pAkaja) rUpAdi sAthe vyabhicArI che, kemake paramANu pAkaja rUpAdimAM tevA prakAranuM santAnatva (saMtAnapaNuM) hevA chatAM paNa tenA atyaMta uccheda (nAza ) thatA nathI. kemake pAkA ghaTanAM paramANumAM kAcA ghaTanA rUpa (saMtAna) ne pheraphAra thai ne khIjuM rUpa ( saMtAna ) utpanna thAya che, tethI pUrva ane apara rUpa rUpI saMtAna ekaja AzrayamAM utpanna thAya che. mATe paramANu gata rUpAdimAM santAnatva hovA chatAM paNa tenA atyaMta nAza na thatA heAvAthI santAnatva hetu paramANu, pAkajarUpAdi sAthe sabhyabhicArI che. ane temAM keAi khAdhaka pramANu nathI. vaLI, jJAna ane AnaMdathI rahita muktinI siddhine mATe ( muktimAM buddhi Adi guNAnA atyaMta uccheda hAya che, kemake buddhi adi saMtAnarUpa che.) anumAnamAM je santAnatva hetu Ape che; te vipakSa ghaTAdimAM anucchedyarUpa sAdhyAbhAva sAthe hAvAthI 'saMdigdha vipakSa vyAvRtti' rUpa anekAtmika nAmanA hetvAbhAsathI grasta che, ghaTAdi padA saMtAna rUpa hAvA chatAM paNa tenA sarvathA nAza thatA nathI. temaja jaina darzInamAM kaIpaN dravyane sathA nAza thatA nathI ! kemake dravyarUpe pratyeka padArthA sthira rUpa che, paryAya rUpe utpatti ane vinAza svabhAvavALA che. tethI saMtAnatva hatu viruddha paNa che A prakAre ApanA anumAnathI paNa buddhi Adi ( jJAna ane Ana Mdarahita ) nA atyaMtauccheda svarUpa muktinI siddhi thai zakatI nathI. (TIkA) nApi na di hai sArIca rUzyAmeLamarsa phri gumAzumApripaakjnye sAMsArikapriyApriye parasparAnuSakte apekSya vyavasthitaH / muktidazAyAM tu sakalASTakSayahetukamaikAntikamAtyantikaM ca kevalaM priyameva, tatkathaM pratiSite / Agamasya cAyamarthaH sazarIrasya - gaticatuSTayAntamasthAnavartina AtmanaH,
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI priyApriyayoH--parasparAnuSaktayoH sukhaduHkhayoH apahatiH- abhAvo nAstIti / avazyaM hi tatra sukhaduHkhAbhyAM bhAvyam / parasparAnuSaktatvaM ca samAsakaraNAdabhyUhyate azarIraM muktAtmAna. vAzabdasyaivakArArthatvAt azarIrameva; vasantaM - siddhikSetramadhyAsIna, priyApriye-parasparAnuSakte sukhaduHkhe na spRzataH // __(anuvA) temaja mokSa avasthAmAM jJAna ane sukhano abhAva siddha karavA mATe tame "sazarIrIne priya apriyane abhAva hotuM nathI, ItyAdi je Agama pramANa ApyuM che, tenAthI paNa jJAna sukhAdithI rahita muktinI siddhi thaI zakatI nathI, "na hi vai sazarIrasya sataH priyApriyayorapahatirasti':-te zruti ta bhutahazAmA zubhAzubha karmanA pariNAmathI utpanna thayelAM ane eka bIjAthI saMbaddha evAM sAMsArika sukhaduHkhanI apekSAe priya-apriyane niSedha kare che. paraMtu mokSadazAmAM, samasta puNya pApanA kSayathI utpana thayela evuM ekAntika ane jenA nAza nathI tevA prakAranA AtyaMtika sukhano niSedha, uparyukta zrutithI thaI zakatuM nathI. te zrutine arthe A pramANe thAya che. zarIra-nara nAraka tiryaMca ane deva A cAra gati paikInI ke I55 gatimA 27dA mAtmAnA. priyApriyayoH-parasparAnuSaktayoH- priya bhane priya 52252 sApekSa subhmne| apahatirnAsti-mA ddaa| nathI, arthAta yAra gatimAMthA 5 55 tibhA 27sA mAmAne. 201zya subha bhne| anubhava jaya . 'priyApriyayoH' mA dvanda samAsa upAthI sumahAmanu para952 sApekSA samAve azarIraM vA vasantaM priyApriye na spRzataH bhAkSa avasthAmA 2 / arthAt siddhakSetramA 2sA azI sevA mAtbhAne paraspara sApekSa evA sAMsArika sukhaduHkhane sparza mAtra paNa hotuM nathI. __ (TIkA) idamatra hRdayam / yathA kila saMsAriNaH sukhaduHkhe parasparAnuSakte syAtAM, na tathA muktAtmanaH kintu kevalaM sukhameva / duHkhamUlasya zarIrasyaivAbhAvAt / sukhaM tvAtmasvarUpatvAdavasthitameva / svasvarUpAvasthAna hi mokSaH / ata eva cAzarIramityuktam / AgamArthazcAyamityameva samarthanIyaH / yata etadarthAnupAtinyeva smRtirapi dRzyate-- "sukhamAtyantika yatra buddhigrAhyamatIndriyam / taM vai mokSa vijAnIyAd duSprApamakRtAtmabhiH" // (TIkA) na cAyaM sukhazabdo duHkhAbhAvamAtre vartate / mukhyamukhavAcyatAyAM bAdhakAbhAvAt / ayaM rogAd vipramuktaH sukhI jAta ityAdivAkyeSu ca mukhIti prayogasya paunaruktyaprasaGgAcca / duHkhAbhAvamAtrasya rogAd vipramukta itIyataiva gatatvAt / / (anuvAha) arthAt saMsAra jIvane jema paraspara apekSita sukha duHkha hoya che, tema muktAtmAne hetuM nathI. muktAmAne te kevala sukha ja hoya che. kema ke sarva duHkhanuM mULa kAraNa
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 anyayogavya. dvA. zloka : 8 zarIra che ane mukta dazAmAM zarIrane abhAva hovAthI tyAM kevala sukhaja hoya che kema ke teo (mutAtmAo) svasvarUpamAM ja sthita hoya che. tethI teone sukhamAtra hoya che. svisvarUpamAM sthita thavuM teja mokSa che. eTalA mATe ja mukta dazAmAM jIvane azarIrI kahyA che. A pramANe uparyukta AgamanA arthanuM samarthana karavuM joIe. tema ja te ja arthane puSTa karavA vALI smRti paNa kahe che keH "je avasthAmAM IdriyethI agocara ane kevala buddhithI grAhya evuM AtyaMtika sukha vidyamAna hoya che te ja mekSa kahevAya che. ahiM sukha zabda che te du:khAbhAva rUpa arthane sUcaka nathI paraMtu mukhyatayA sukha arthane ja kahe che. A arthamAM koIpaNa jAtane bAdha nathI. je sukha zabdane artha dukhAbhAva thato hoya to "A regI roga rahita thavAthI sukhI thayo." ityAdi vAkAmAM sukhI zabdane praveza karavAmAM Ave che, temAM punarukti(enA e zabdane pharIthI kaheva) deASa Avaze; kema ke aregAbhAvathI sukhI thayo," A pramANe saMpUrNa vAkya belavAnI kaMI jarUra nathI; kAraNa ke "revAbhAva" ATaluM ja kahevAthI cAlaze ! pachI sukha zabdanA prayoganI kaMI jarUra nathI. paraMtu laukika vAkAmAM paNa A pramANe mukhyatayA sukhI zabdane pravega karavAmAM Ave che. tethI muktAvasthAmAM duHkhAbhAva rUpa sukha nathI. paraMtu risvarUpamAM ja magna rahevuM te rUpa anirvacanIya sukha che. ____ (TIkA) na ca bhavadudIrito mokSaH puMsAmupAdeyatayA saMmataH / ko hi nAma zilAkalpamapagatasakalasukhasaMvedanamAtmAnamupapAdayitu yateta / duHkhasaMvedanarUpatvAdasya sukhaduHkhayorekasyAbhAve'parasyAvazyambhAvAt / ata eva tvadupahAsaH zrayate / "varaM vRndAvane ramye kroSTutvamabhivAnchitam / na tu vaizeSikI mukti gautamo gantumicchati // " | (anuvAda) vaLI saMpUrNa sukhathI rahita e mokSa buddhizALI purUSane grahaNa karavA gya nathI. kema ke taddana patthara samAna ane sukhano anubhava vinAne AtmA je avasthAmAM hoya tevI avasthAne prApta karavA kahyuM prayatna kare? arthAt sukhechu e ke IpaNa jIvAtmA vizeSikee mAnelI muktinI IcchA kadApi na kare ! temaja mekSamAM je sukhane abhAva hoya te duHkha avazya hovuM joIe. kAraNa ke sukha ane duHkha paraspara virodhI heIne sukhanA abhAvamAM dukhane sadbhAva ane duHkhanA abhAvamAM sukhane sadbhAva avazya hoya che. tethI sukhAbhAva svarUpa mokSamAM duHkha avazya hovuM joIe. temaja gautama RSi upahAsa karatAM kahe che vaizeSike e mAnelI muktine prApta karavAnI IcchA karavA karatAM mane hara evA vRMdAvanamAM ziyALa thavAnI IcchA karavI zreSTha che. (TIkA) sopAdhikasAvadhikaparimitAnandaniSyandAt svargAdapyadhikaM tadvipa rItAnandamamlAnajJAnaM ca mokSamAcakSate vicakSaNAH / yadi tu jaDaH pASANanirvizeSa eva tasyAmavasthAyAmAtmA bhavet , tadalamapavargeNa / saMsAra eva varamastu / yatra tAvadantarAntarApi duHkhakaluSitamapi kiyadapi sukhamanubhujyate, cintyatAM tAvat kimalpamukhAnubhavo bhavya uta sarvasukhoccheda eva /
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI (anuvAda). temaja paMDita puruSa upAdhisahita, maryAdAyukta, ane parimita AnaMdanAM jharaNArUpa svargathI paNa adhika ane tenAthI viparIta nirupAdhika, avadhi (maryAdA) rahita, ane aparimita AnaMda ane nirmala jJAnasvarUpa ja mokSa kahe che. vaLI mokSamAM pASaNanI jema AtmA jaDa rUpa rahetuM hoya te evA mokSathI sayuM ? tenA karatAM saMsAra ja zreSTha che, ke je saMsAramAM bhale duHkha mizrita evA paNa sukhane anubhava thAya che. AthI vicAro ke a55Na sukhanA svAdarUpa saMsAra sAro ke atyaMta (sarvathA) sukhanA nAzavarUpa mekSa sAre? ___ (TIkA) athAsti tathAbhUte mokSe lAbhAtirekaH prekSAdakSANAm / te hyevaM vivecayanti / saMsAre tAvad duHkhAspRSTaM sukhaM na sambhavati, duHkha cAvazyaM heyam , vivekahAnaM cAnayorekabhAjanapatitaviSamadhunoriva duHzakyam , ata eva dve api tyajyate / tatazca saMsArAd mokSaH zreyAn / yato'tra duHkhaM sarvathA na syAt / varamiyatI kAdAcitkamukhamAtrApi tyaktA, na tu tasyAH duHkhabhAra iyAn vyUDha iti // (anuvAda) vaizeSikaH sAMsArika sukhanI apekSAe mokSamAM jarUra adhiktA che. tethI buddhizALI purUSone mokSa grAhya che. kema ke saMsAramAM duHkhathI rahita evA sukhane saMbhava ja nathI. ane duHkha te avazya tyAga karavA yaMgya che. tethI jema eka pAtramAM rahelA viSa ane madhanuM pRthakaraNa(alaga pADavuM) duza hovAthI viSa ane madha, ubhayano tyAga karavo jema rogya che; tema sAMsArika sukha ane du:kha te bane tyAga karavo eja zreyaskara che. mATe saMsAranI apekSAe mokSa ja lAbhadAyI che. mekSamAM duHkhane sarvathA abhAva che, mATe pariNAme ghaNuM duHkhathI yukta evA kSaNika sukhano tyAga karavo zreSTha che; alpa sukhanI icachAthI ghaNuM duHkhane bhAra vahana kare e kaI rIte hitAvaha nathI. (TIkA) tadetatsatyam / sAMsArikasukhasya madhudigdhadhArAkarAlamaNDalAyagrAsavad duHkharUpatvAdeva yuktaiva mumukSaNAM tjjihaasaa| kintvAtyantikasukhavizeSalipsUnAmeva / ihApi viSayanivRtti mukhamanubhavasiddhameva, tad yadi mokSe viziSTa nAsti, tato mokSo duHkharUpa evAdyata ityarthaH / ye api viSamadhunI ekatra sampRkte tyajyete, te api sukhavizeSalapsayaiva / kiJca, yathA prANinAM saMsArAvasthAyAM sukhamiSTaM duHkha cAniSTam , tathA mokSAvasthAyAM duHkhanivRttiriSTA, sukhanivRttistvaniSTaiva / tato yadi svadabhimato mokSaH syAt , tadA na prekSAvatAmatra pravRttiH syAt / bhavati ceyam / tataH siddho mokSaH sukhasaMvedanasvabhAkaH prekssaavtprvRtternythaanupptteH|| (anuvAda). jaina tamArI e vAta sAcI che ke sAMsArika sukha e madhathI lisa evI asi (talavAra)nI dhArAnA AsvAdana (cATavA) rUpa hevAthI pariNAme dakhadAyI che,
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyayogavya, dvA. zloka : 8 tethI mumukSuoe evA prakAranAM sukhane tyAga karavAnI IcchA karavI e vyAjabI che; paraMtu avinAzI sukhanI icchAvALAo mATe ja sAMsArika sukha tyAjya che ! kema ke saMsAramAM paNa viSayanI nivRttithI utpanna thaeluM sukha anubhava siddha che. tethI je saMsAranI apekSAe mokSamAM viziSTa prakAranuM sukha nA hoya te mokSa paNa duHkharUpa ja thaze ane tethI mokSa mATenI pravRtti paNa thaI zakaze nahIM. tema ja eka pAtramAM rahelA viSa (jhera) ane madhane tyAga karAya che, te paNa vizeSa sukhanI icchAthI karAya che. vaLI jema prANIone sAMsArika avasthAmAM sukha ISTa ane duHkha aniSTa che tema mokSamAM paNa duHkhanI nivRtti(abhAva) ISTa che. ane sukhano abhAva aniSTa che. AthI mokSamAM je jJAna ane AnaMdano abhAva hoya te tevA prakAranA mokSamAM buddhimAnanI pravRtti na thavI joIe. paraMtu prekSAvAnI pravRtti te mokSamAM thatI dekhAya che. tethI siddha thAya che ke mokSa e jJAna ane sukhanA saMvedana rUpa che. (TIkA) atha yadi sukhasaMvedanakasvabhAvo mokSaH syAt tadA tadrAgeNa pravartamAno mumukSurna mokSamadhigacchet / na hi rAgiNAM mokSo'sti rAgasya bandhanAtmakatvAt / naivam / sAMsArikasukhameva rAgo bandhanAtmakaH viSayAdipravRttihetutvAt / / mokSasukhe tu gagaH tanivRttihetutvAd na bandhanAtmakaH / parAM koTimArUDhasya ca * spRhAmAtrarUpo'pyasau nivartate "mokSe * bhave ca sarvatra niHspRho munisattamaH" iti vacanAt / anyathA bhavatpakSe'pi duHkhanivRttyAtmakamokSAGgIkRtau duHkhaviSaya kaSAyakAluSya kena niSidhyeta / iti siddhaM kRtsnakarmakSayAt paramasukhasaMvedanAtmako mokSo, na buddhayAdivizeSaguNocchedarUpa iti / / .. ( anuvAda ) zaMkA : je jJAna ane sukhasvarUpa mokSa hoya te muktimAM rAgabhAvathI pravartatA evA mumukSuone kayAre paNa mokSa thaI zakaze nahIM. kemake rAga e baMdhana svarUpa hovAthI rAgI purUSane mekSanI prApti thaI zakatI nathI. samAdhAna : ema kahevuM e ThIka nathI, kemake sAMsArika sukhano rAga e viSaya pravRttinuM kAraNa hovAthI te rAga baMdhanasvarUpa che; paraMtu mokSanA sukha pratyeno anurAga te viSaya pravRttinuM kAraNa nahIM hovAthI te rAga baMdhana svarUpa nathI. temaja parAkASThAe pahoMcelA paramarSione te mokSanI pRhA mAtra paNa hotI nathI, kahyuM che ke uttama muni mokSa ane saMsAra, ubhaya avasthAmAM niHspRha hoya che." je AvA prakAranA mokSanA rAgane paNa baMdhanasvarUpa kahetA hoya te tame svIkArela duHkhAbhAva rUpa mokSane prApta karavA mATe mumukSuone duHkha pratye aNagamo kenAthI nivArI zakAze ? arthAta mumukSuo duHkhanI nivRttine mATe ja prayatna karanArA hoya che. tethI teone paNa kadApi mekSa thaze nahIM. AthI siddha thAya che ke saMpUrNa karmanA kSayathI utpanna thayela parama sukha ane jJAna svarUpa mokSa ja yuktiyukta che. paraMtu buddhi Adi vizeSa guNenA ucchada svarUpa mekSa nathI.
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI (TIkA) api ca bhostapasvin , kathaJcideSAmucchedo'smAkamapyabhimata eveti mA virUpaM manaH kRthAH / tathAhi / buddhizabdena jJAnamucyate / tacca matizrutAvadhimanaHparyAyakevalabhedAt pazcadhA / tatrAdyaM jJAnacatuSTayaM kSAyopazamikatvAt kevalajJAnAvirbhAvakAla eva pralInam / "naTuMmi ya chAumathie nANe" ityAgamAt / kevalaM tu sarvadravyaparyAyagataM kSAyikatvena niSkalaGkAtmasvarUpatvAd astyeva mokSAvasthAyAm , mukha tu vaiSayikaM tatra nAsti / taddhenovedanIyakarmaNo'bhAvAt / yattu niratizayakSayamana pekSamanantaM ca sukhaM tad bADhaM vidyate / dukhasya cAdharmamUlatvAt taducchedAducchedaH // -- : (anuvAda) he tapasvI, Apa nirAza na thAo, kemake mekSamAM buddhi Adi guNeno kathaMcita uccheda te ame paNa mAnIe chIe. te A pramANe buddhi eTale jJAna, te jJAna mati, zrata, avadhi, mana:paryAya ane kevala ema pAMca prakAre che. temAM mati zrata, avadhi ane mana:paryAya e cAra jJAna te kSApazamikabhAvanAM heya che. kemake te jJAnAvaraNIya karmanA kaMIka kSaya ane upazamathI janya che. tethI te lApazamika jJAne kevalajJAnanI utpatti samaye naSTa thaI jAya che. kahyuM paNa che ke chAghasthika jJAna naSTa thae chate kevalajJAna utpana thAya che.' (jJAnAvaraNIya, dazanAvaraNIya, vedanIya, mohanIya Ayu, nAma, gotra ane aMtarAya te rUpa AThe karmo jene vidyamAna hoya te chaghasthA kahevAya che. ane jJAnAvaraNIya karmanA kSepazamathI utpanna thayelA jJAnane chAsthika jJAna kahe che. ane jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, mohanIya ane aMtaroya, te rU5 ghAtI karmanA saMpUrNa kSayathI utpanna thaeluM jJAna te kSAyikabhAvanuM hovAthI te kevala jJAna kahevAya che.) ane te kevalajJAna sarva prakAranA dravya ane paryAyane jANavAvALuM hoya che, tevA prakAranuM nirmala kevaLa jJAna ja mekSa avasthAmAM hoya che. mokSAvasthAmAM vaiSayika sukhane saMbhava ja heta nathI, kemake vaiSayika sukhanA kAraNarUpa vedanIya karmano tyAM abhAva hoya che. A karmanA saMpUrNa kSayathI utpanna thayeluM niratizaya, akSaya, anapekSa che ane anaMta sukha ja mokSamAM vidyamAna che, jethI duHkhanuM kAraNa adharma, ane te adharmane samUla nAza thavAthI mekSamAM duHkhane leza mAtra paNa nathI. __ (TIkA) nanvevaM sukhasyApi dharmamUlatvAd dharmasya cocchedAt tadapi na yujyate / "puNyapApakSayo mokSaH" - ityAgamavacanAta / naivam / vaiSayikamukhasyaiva dharmamUlatvAt bhavatu taducchedaH na punaranapekSasyApi mukhasyocchedaH / icchAdvaSayoH punarmohabhedatvAt tasya ca samUlakArSa kssittvaadbhaavH| prayatnazca kriyAvyApAragocaro nAstyeva, kRtakRtyatvAt / vIryAntarAyakSayopanatastvastyeva prayatnaH, dAnAdilabdhivat / na ca kvacidupayujyate, kRtArthatvAt / dharmAdharmayostu puNyapAparaparyAyorucchedo'styeva / tadabhAve mokSasyaivAyogAt / saMskArazca matijJAnavizeSa eva / tasya ca
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 anyayogavya. dvA. zloka : 8 mohakSayAnantaram eva kSINatvAdabhAva iti / tadeva na saMvidAnandamayI ca muktiriti yuktirikteyamuktiH / iti kAvyArthaH // 8 // (anuvAda). zaMkA-duHkhanuM kAraNa adharma che ane te adharmanA nAzathI mekSa avasthAmAM jema duHkhane abhAva che, tema sukhanuM kAraNa dharma che te te dharmane nAzathI sukhane paNa nAza tha joIe ne? vaLI kahyuM paNa che ke "puNya pApanA kSayathI mokSanI prApti thAya che.' samAdhAna ema kahevuM ThIka nathI. kemake vaiSayika (viSaya saMbaMdhI) sukhanuM kAraNa dharma che te te dharmanA nAzathI vaiSayika sukhane nAza bhale thAo, paraMtu tethI kaMI mekSanA sukhane nAza thatuM nathI. kAraNa ke mokSamAM vaiSayika sukha hetuM nathI. paraMtu makSa te nirapekSasukha ja heya che. vaLI IcchA ane zreSa, mehanIya karmanA bheda che ane muktAtmAone te mohane mUlamAMthI ja nAza hoya che, tethI teone IcchA ane Sa paNa hoI zaktA nathI. temaja muktAtmAone koIpaNa jAtane prayatna paNa hoI zakatuM nathI, kemake teo kRtakRtya hoya che. paraMtu vIryatarAya (je karmanA udayathI balavAna ane roga rahita evA yuvAna puruSa vaDe enDraNanA paNa TukaDA thaI zake nahI tevA prakAranAM) karmanA kSayathI upanna thayela dAna, lAbha, bhega, upaga ane vIrya te pAMca prakAranI labdhirUpa prayatna te hoya che, paraMtu muktAtmAo kRtakRtya hovAne kAraNe te labdhione upayoga teone hoI zakato nathI. temaja mekSamAM dharma-adharma arthAta puya ane pApa paNa hatA nathI, kemake dharma ane adharma (puNya ane pApa) nA sadubhAvamAM mikSa thaI zakto nathI. - saMskAra e matijJAnane bheda che, mohanIya karmane kSaya thayA bAda tene paNa kSaya thaI jAya che. AthI jJAna ane sukhasvarUpa mokSa nathI.' tema kahevuM yuktiyukta nathI, paraMtu "jJAna ane AnaMda svarUpa ja mukti che te ja yuktiyukta che. A pramANe AThamA zleka artha jANa.
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ avataraNa atha te vAdinaH kAyapramANatvamAtmanaH svayaM saMvedyamAnamapalapya, tAdRzakuzAstrazastrasaMparkavinaSTadRSTayastasya vibhutvaM manyante / atastatropAlambhamAha-- have AtmAnuM zarIra pramANa anubhava siddha hovA chatAM paNa tene apalApa karIne kuzArUpI zastranA saMparkathI naSTa thayelI daSTivALA vaizeSike AtmAnuM sarva vyApIpaNuM bhAne cha, tenu mana 420i 4 cha :mUla--yatraiva yo dRSTaguNaH sa tatra kumbhAdivad niSpratipakSametat / tathApi dehAdU bahirAtmatattvamatatvavAdopahatAH paThanti // 9 // zabdArtha : je sthAnamAM padArthanA guNe dekhAya che teja sthAnamAM padArtha paNa rahe che, jema ghaTAdinA rUpAdi guNe je sthAnamAM hoya che teja sthAnamAM ghaTa paNa pratIta thAya che, tevI ja rIte AtmAnA jJAnAdi guNe zarIramAM dekhAya che mATe AtmA paNa zarIramAM ja hoya che, AthI AtmAnuM zarIra-pramANa nirvivAda siddha thavA chatAM paNa asatya tattvathI brAnta thayelA kuvAdIe AtmAne zarIrathI bahAra (sarva vyApI) bhAne che. (TIkA) yatraiva-deze, yaH padAryaH dRSTaguNo, dRSTAH-pratyakSAdipramANato'nubhUtAH guNA dharmA yasya sa tathA, sa padArthaH, tathaiva-vivakSitadeza eva / upapadyate iti kriyAdhyAhAro gamyaH / pUrvasyaivakArasyAvadhAraNArthasyAtrApyabhisambandhAt tatraiva nAnyatretyanyayogavyavacchedaH / amumevArtha dRSTAntena draDhayati / kumbhAdivaditi-ghaTAdivat / yathA kumbhAderyatraiva deze rUpAdayo guNA upalabhyante, tauva tasyAstitva pratIyate nAnyatra / evamAtmano'pi guNAzcaitanyAdayo dehe eva dRzyante na bahiH, tasmAta tatpramANa evAyamiti / yadyapi puSpAdInAmavasthAnadezAdanyatrApi gandhAdiguNa upalabhyate, tathApi tena na vyabhicAraH / tadAzrayA hi gandhAdipudgalAH teSAM ca vaizrasikya prAyogikyA vA gatyA gatimattvena tadupalambhakaghrANAdidezaM yAvadAgamanopapatteriti / ata evAha / niSpratipakSametaditi / etad niSpratipakSaM-bAdhakarahitam "na hi dRSTe'nupapanna nAma" iti nyAyAt // syA. 12
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyayogavya. dvA zloka : 9 (anuvAda) je dezamAM pratyakSAdi pramANathI guNa anubhavamAM Ave che, te ja dezamAM padArtha hoya che. paraMtu anya dezamAM letA nathI. ahiM 'kAkA' e kriyApada adhyAhArathI gamya che, ane "vI temAM je evakAra che te nizcaya arthamAM che. tene saMbaMdha 'va' sAthe hovAthI anya dezane vyavaccheda (niSedha) kare che. temaja A ja ane daSTAMtathI samarthana karatAM kahe che ke jema ghaTAdinA rUpAdi guNe, je sthaLamAM pratIta hoya che te ja sthaLamAM ghaTAdi padArtho hoya che, paraMtu sva guNothI atirikta sthAnamAM ghaTAdi padArtho hatA nathI. A pramANe AtmAnAM cetanyAdi guNo zarIramAM ja upalabdha hoya che, paraMtu bahAra hetA nathI; tethI AtmA paNa zarIramAM ja hoya che, paNa zarIrathI bahAra nathI, arthAta pitAnA caitanyAdi guNAne cheDIne AtmA bhinna dezamAM rahetA nathI. jo ke puSpAdi eka sthAnamAM rahelAM hovA chatAM paNa teno gaMdha guNa anyatra (anya dezamAM) upalabdha hoya che (jaNAya che) tethI daSTa guNatva rUpa hetumAM vyabhicAra nahIM Ave. kemake puSpAdimAM rahelAM gaMdhAdinAM pudgala svabhAvathI athavA te vAyu vagerenI preraNAthI gamanazIla hevAne kAraNe nAsikA deza sudhI Ave che mATe ukta kathana bAdhA rahita che. kemake pratyakSa pramANathI joyelI vastumAM asiddhinI saMbhAvanA hotI nathI. (TIkA) nanu mantrAdInAM bhinnadezasthAnAmapyAkarSaNoccATanAdiko guNo yojanazatAdeH parato'pi dRzyata ityasti bAdhakamiti cet / maivaM vocaH / sa hi na khalu mantrAdInAM guNaH, kintu tadadhiSThAtRdevatAnAm / tAsAM cAkarSaNIyocATanIyAdidezagamane kautaskuto'yamupAlambhaH / na jAtu guNA guNinamatiricya vartanta iti / athottarArddha vyAkhyAyate / tathApItyAdi / tathApi evaM niHsapatnaM vyavasthite'pi tattve / atattvavAdopahatAH / anAcAra ityatraiva nagaH kutsArthatvAt / kutsitatattvavAdena tadabhimatAptabhAsapuruSavizeSapraNItena tattvAbhAsaprarUpaNenopahatAH-vyAmohitAH / dehAd bahi-zarIravyatirikte'pi deze, Atmatattvam-AtmarUpam , paThanti zAstrarUpatayA praNayante / ityakSarArtha: // (anuvAda) zaMkA-maMtra Adi bhinna dezamAM rahelA hovA chatAM paNa seMkaDo yajana dUra tenAM AkarSaNa, uccATana Adi guNe dekhAya che, tethI jyAM guNa hoya che tyAM ja padArtha hoya tevuM ApanuM kathana bAdhAvALuM che, * samAdhAna-ema kahevuM te ThIka nathI. kema ke AkarSaNa, uccATana Adi guNa te maMtranA nathI paraMtu maMtranA adhiSThAtA devAnA che. te adhiSThAtA deve svayaM AkarSaNa, ucATana Adi guNothI prabhAvita sthAnamAM jAya che mATe pUrvokta upAlaMbha ThIka nathI, kema ke jyAre paNa guNa guNI dezane choDIne anya dezamAM rahetA nathI.
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI have uttarArdhanI vyAkhyA karatAM kahe che ke A prakAre amArA siddhAMtanI nirvivAdapaNe siddhi thavA chatAM paNa teo abhimata AptAbhAsa (Asa nahIM paNa Apta jevA) puruSa vizeSa dvArA prakRta tattvAbhAsa vaDe vyAmohita(brAta) thayelA vaizeSika leke zarIrathI bahAra bhinna dezamAM paNa Atma tatvane svIkAre che. arthAta AtmAne sarvavyApI mAne che. (anAcAra zabdamAM jema na samAsa kutsita arthamAM che. tema ahIM paNa atavavAdamAM raga samAsa kutsita arthamAM che.) __ (TIkA) bhAvArthastvayam / AtmA sarvagato na bhavati, sarvatra tadguNAnupalabdheH / yo yaH sarvatrAnupalabhyamAnaguNaH sa sa sarvagato na bhavati, yathA ghaTaH / tathA cAyam / tasmAt tathA / vyatireke vyomAdi / na cAyamasiddho hetuH, kAyavyatiriktadeze tadguNAnAM budayAdInAM vAdinA prativAdinA vA'nabhyupagamAt / tathA ca bhaTTaH zrIdharaH-"sarbagatatve'pyAtmano dehapradeze jJAtRtvam / nAnyatra / zarIrasyopabho. gAyatanatvAt / anyathA tasya vaiyAditi" // (anuvAda) bhAvArtha A pramANe cheH AtmA sarvavyApI nathI. kemake AtmAnA guNenI sarva ThekANe upalabdhi nathI. je padArthanA guNe sarvatra dekhAtA nathI te padArtha sarva vyApaka hetuM nathI. jema ghaTanA rUpAdi guNe sarvatra dekhAtA nathI mATe ghaTa jema sarva vyApI nathI, tema AtmAnA caitanyAdi guNe sarvatra dekhAtA nathI mATe AtmA paNa sarvavyApI nathI. (A vyatireka vyApti che.) je AtmA sarvavyApI hoya te tenA jJAnAdi guNe paNa sarvavyApaka hovA joIe. jema AkAza sarvavyApaka hovAthI tenA guNe paNa sarvavyApaka che. mATe AtmA sarvavyApI nahIM hovAthI AtmAnA jJAnAdi guNe paNa sarvavyApaka nathI. prastuta anumAnamAM "sarvatra guNenI anupalabdhi" hetu asiddha nathI, kemake vAdI (jaina) ane prativAdI (vaizeSikAdi) AtmAnA jJAnAdi guNe zarIrane choDI anyatra svIkAratA nathI. temaja zrIdhara bhaTTe e paNa kahyuM che ke AtmAnuM sarvavyApakapaNuM hevA chatAM paNa AtmA zarIradezamAM rahIne ja padArthone jANe che. paraMtu zarIrathI bahAra rahIne nahIM. kema ke zarIra e upabheganuM sAdhana che. je zarIra upabheganuM sAdhana na hoya te te vyartha thaI jaze. A bhaTTanA kathanane anusAre paNa AtmAnA jJAnAdi guNe zarIrathI bahAra hoI zaktA nathI, mATe ukata hetu asiddha nathI. (TIkA) athAstyadRSTamAtmano vizeSaguNaH / tacca sarvotpattimatAM nimittaM sarvavyApakaM ca ? kathamitarathA dvIpAntarAdiSvapi pratiniyatadezavartipuruSopabhogyAni kanakaratnacandanAGganAdIni tenotpAdyante / guNazca guNinaM vihAya na vartate / ato'numIyate sarvagata Atmeti / naivam / adRSTasya sarvagatatvasAdhane pramANAbhAvAt / athAstyeva pramANaM vaharUprajvalanaM, vAyostiryapavanaM cAdRSTakAritamiti cet / na / tayostatsvabhAvatvAdeva tasiddha, dahanasya dahanazaktivat / sApyadRSTakAritA cet,
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyayogavya. dvA. zloka : 9 tahi jagattrayavaicitrIsUtraNe'pi tadeva sUtradhArAyatAM, kimIzvarakalpanayA / tanAyamasiddho hetuH / na cAnaikAntikaH / sAdhyasAdhanayoAptigrahaNena vyabhicArAbhAvAt / nApi viruddhaH / atyantaM vipakSavyAvRttatvAt / AtmaguNAzca buddhayAdayaH zarIra evopalabhyante, tato guNinApi tatraiva bhAvyam / iti siddhaH kAyapramANa AtmA // (anuvAda) zaMkA- AtmAne adaSTa (bhAgya) nAmano eka vizeSa guNa che ane te adaSTa guNa utpattimAna sarva padArthanuM nimitta kAraNa che. temaja te sarva vyApaka che. je te adaSTa sarvavyApaka nA hoya te amuka sthAnamAM rahele puruSa, anya dvIpamAM rahelI suvarNa, caMdana ane strI Adi upabhogya vastune saMpAdana kaI rIte karI zake? mATe guNa, guNIne cheDIne anyatra nahIM rahe te hevAthI, siddha thAya che ke AtmAnuM paNa sarvavyApaka paNuM che. samAdhAna : AtmAne guNa adaSTa sarvavyApaka che; temAM kaI pramANu nathI. ema nA kaheze ke agninuM Urdhvagamana, vAyunuM tiryam vahana vageremAM adaSTa kAraNa che. tethI tenI siddhi karanAra pramANa avazya che. kemake agninuM Urdhvagamana ane vAyunuM tichuM vahana vagere adaSTanA baLathI ja thAya che, tema nathI. kAraNa ke agnimAM jema dahana zakita svAbhAvika che tema avinanI Urvagati, ane vAyunI tirachI gati paNa svAbhAvika ja che, adaSTanA baLe nahIM. ema nA kaheze ke agnimAM je dAhaka zakti che temAM paNa adaSTa ja kAraNa che. te te traNe lekanI vicitra prakAranI racanAmAM adaSTane ja kAraNa mAne ! phegaTa jagatakartA IzvaranI kalpanA karavAnI zI jarUra ? AtmAnA guNe sarvatra upalabdha hotA nathI, te amAro hetu asiddha nathI, je je padArthonA guNo sarvavyApI hatA. nathI, te te padArtho paNa sarvavyApI hotA nathI. A vyApti asarvagata evA AtmA rUpa sAdhyanI sAthe saMbaddha hovAthI anaikAtika paNa nathI. vaLI sarvatra guNenI. anupalabdhi rUpa hetu sarvagata rUpa vipakSamAM nahIM rahevAthI, virUddha paNa nathI. tethI AtmAnA jJAnAdiguNa zarIrane viSe dekhAtA hovAthI guNa (AtmA) paNa zarIramAM ja hoya che. tethI siddha thAya che ke AtmA zarIrapramANa che, arthAt zarIra jevaDe AtmA che. (TIkA) anyacca tvayAtmanAM bahutvamiSyate "nAnAtmAno vyavasthAtaH" iti vacanAt , te ca vyApakAH / tatasteSAM pradIpaprabhAmaNDalAnAmiva parasparAnuvedhe tadAzritazubhAzubhakarmaNAmapi parasparaM saGkaraH syAt / tathA caikasya zubhakarmaNA anyaH sukhI bhaved, itarasyAzubhakarmaNA cAnyo duHkhItyasamaJjasamApadyate / anyacca, ekasyaivAtmanaH svopAttazubhakarmavipAkena sukhitvaM, paropArjitAzubhakarmavipAkasambandhena ca duHkhitvamiti yugapatsukhaduHkhasaMvedanaprasaGgaH / atha svAvaSTabdhaM bhogAyatanamAzrityaiva zubhAzubhayorbhogaH, tarhi svopArjitamapyadRSTa kathaM bhogAyatanAd bahiniSkramya baDherUddhajvalanAdikaM karoti iti cintyametat //
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI 93 (anuvAda) temaja vaizeSika pratyeka zarIramAM AtmAnuM bhinna bhinna paNuM ane sabyApakapaNu svIkAre che. bhinna bhinna AtmAe ghaNA hAvAthI ane pratyeka AtmA vyApaka hAvAthI dIpakAnI prabhAnu jema samizraNa thAya che, tema pratyeka AtmAonuM paNa mizraNa thaze ? ane tethI pratyeka AtmAmAM rahelAM zubhAzubha karmonu saMkramaNa thaze ! AthI eka AtmAnAM zubhaka vaDe anya AtmA sukhI thaze ane anya AtmAnAM azubhakama vaDe anya duHkhI thaze ! vaLI svayaM upArjana karelA zubhakarmAMnA udayathI sukhIpaNuM ane para AtmAe upArjana karelA azubha karmo vaDe du:khIpaNuM thavAthI ekIsAthe eka ja AtmAmAM sukhaduHkhanuM savedana thaze ! ema nA kaheze ke peAtAnA zarIramAM Azrita thaIne AtmA, svayaM upArjana karelA zubhAzubhakarmonAM phUlanA upaleAga kare che ! kema ke svayaM upArjana karela adRSTa ( zubhAzubhakama ) zarIrathI bahAra nikaLIne, agninuM uMce javuM vagere kAryo karI zakaze nahIM. kema ke zarIramAM rahIne ja AtmA sukhaduHkhanuM saMvedana kare che, A pramANe Apa svIkArA che, tethI ja agninu uMce javu vagere kAryAM adRSTa, zarIra pradezathI bahAra nIkaLIne, karI zakaze nahIM. paraMtu adRSTa e AtmAne guNa hAvAthI zarIramAM rahIne ja AtmAne priya vastunuM sa MpAdana karaze. AtmanAM ca sarvagatatve ekaikasya sRSTikartRtvaprasaGgaH / sarvagatatvenezvarAntaranupravezasya sambhAvanIyatvAt / Izvarasya vA tadanantaranupraveze tasyApyakartRtvApattiH / na hi kSIranIrayoranyonyasambandhe, ekatarasya pAnAdikriyA anyatarasya na bhavatIti yuktaM vaktum / kiJca, AtmanaH sarvagatatve naranArakAdiparyAyANAM yugapadanubhavAnuSaGgaH / atha bhogAyatanAbhyupagamAd nAyaM doSa iti cet, nanu sa bhogAyatanaM sarvAtmanA avaSTabhnIyAd ekadezena vA ? sarvAtmanA ced, asmadabhimatAGgIkAraH / ekadezena cet, sAvayavatvaprasaGgaH / paripUrNa bhogAbhAvazca // (anuvAda) tema ja AtmAnuM sandhyApakapaNu mAnavAthI pratyeka AtmA jagatanA sraSTA (kartA) thaze, kema ke pratyeka AtmAonuM sarva vyApakapaNuM ane IzvaranuM paNa sabyApakapaNu hovAthI paraspara saMmizraNa thavAthI kAM tA IzvaranuM kartApaNuM pratyeka AtmAmAM Avaze. athavA te sarvavyApI evA nAnA AtmAonuM jagatanuM akartApaNu' IzvaramAM Avaze ! jema dUdha ane pANInu' paraspara sa'mizraNa thavAthI dUdha-pANInuM alaga thavu duHzakaya che, tema pratyeka savavyApI AtmAethI IzvaranuM alaga thavuM du;zakaya heAine paraspara kartRtva akat varUpa Apatti Avaze, vaLI AtmAnuM savavyApIpaNu mAnavAthI ekIsAthe eka ja AtmAne nara-nArakAdi paryAcAne anubhava thaze, jo kahezeA ke 'AtmA zarIramAM rahIne ja zubhAzubha kama'nA bhagavaTA kare che, tethI ukta dASAne avakAza nathI,'ApanuM A thana paNa kharAkhara nathI, kemake ahI. prazna thAya che ke AtmA zarIramAM saMpUrNa rUpe vyApta thaIne zubhAzubha kamanA vipAkane anubhave che? ke eka dezathI vyApta thaIne ?
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyayeAnya. dA. jAla : huM ema nA kaheze| ke AtmA zarIramAM saMpUrNarUpe vyApta thaine kanAlanA anubhava kare che. ema kahevAmAM Ave te amArA pakSane svIkAra karyAM kahevAze ! kema ke ame paNa AtmAne zarIramAM sa pUrNa rUpe vyApta mAnIe chIe, ema nA kaheze ke AtmA zarIramAM eka dezathI vyApta thaine kamanAM phulane upabheAga kare che. ema mAnavAmAM AtmAnu sAvayavapaNuM mAnavuM paDaze, AmAM avayavaihata thavAthI paripUrNa rUpe zarIramAM bheAgane abhAva thaze, arthAt zarIranA je avayavamAM AtmA vyApta hoya teja avayavamAM bhAganuM sa Mvedana thAya ! paraMtu saMpUrNa zarIramAM bheAganA anubhava na thAya. ( TIkA ) athAtmaneo vyApakatvAbhAve digdezAntaravartiparamANubhiryugapatsaMyogAbhAvAd AdyakarmAbhAvaH, tadabhAvAd antyasaMyogasya, tanirmitazarIrasya, tena tatsambandhasya cAbhAvAd anupAyasiddhaH sarvadA sarveSAM mokSaH syAt / naivam / yad yena saMyuktaM tadeva taM pratyupasarpatIti niyamAsambhavAt / ayaskAntaM prati ayasastenAsaMyuktasyApyAkarSaNopalabdheH / athAsaMyuktasyApyAkarSaNe taccharIrArambha pratyekamukhI - bhUtAnAM tribhuvanodaravivaravartiSara mANUnAmupasarpaNaprasaGgAd na jAne taccharIra kiyatpramAyAd iti cet, saMyuktasyApyAkarSaNe kathaM sa eva doSo na bhavet / Atmano vyApakatvena sakalaparamANUnAM tena saMyogAt / atha tadbhAvAvizeSe'pyadRSTavazAd vivakSitazarIrotpAdanAnuguNA niyatA eva paramANava upasarpanti / taditaratrApi tulyam / (anuvAda) zakA : -jo AtmAnuM sarvavyApakapaNuM nA hAya teA bhinna dezamAM rahelA paramANuone ekIsAthe saceAganA abhAva thavAthI AdyakriyAne abhAva thaze ane AdyakriyAne abhAva thavAthI aMtya saMcegane abhAva thaze. anya saceganA abhAva thavAthI tenA dvArA nimi ta zarIrane paNa abhAva thaze. zarIrane abhAva thavAthI pratyeka jIvAne ha MmezA vinA prayatne mekSa thaze ! tAtpaya e che ke vaizeSike adRSTathI yukta evA AtmAnA sAgathI paramANumAM kriyA mAne che, ane paramANumAM kriyA thavAthI eka paramANu eka AkAza pradezane chADIne khIjAAkAza pradeza sAthe saMyukta thAya che. e pramANe AkAza pradezamAM ekaThA thayelA paramANuethI dvaSaNuka-tryaNuka Adi kArya utpanna thAya che, ane te caNuka-tryaNuka A avayavAnA saMcAgathI zarIra ane che. AthI je Atma savyApaka nA hoya to te badhA paramANu sAthe AtmAnA saMcAga nahIM thavAthI AkAza pradeze sAthe tenA saMcAga vibhAga khanI zakaze nahIM. tethI caNuka vyakadi avayavAnA sayAgathI je zarIra bane che te banaze nahIM, kemake dvaNuka-tryaNuka AdinA anya saMcAganA abhAva thavAthI zarIrane paNa abhAva thaze. ane zarIrane abhAva thavAthI avazya pratyeka jIvane anAyAse meAkSa thavA joie; kemake zarIra eja saMsAranu kAraNa che. : samAdhAna H ApanuM kathana ThIka nathI. kemake evA keAI niyama nathI. ke, je jenI sAthe sayukta hoya che te tenA pratye AkarSita haiAya che. kAraNa ke leAhacu'khaka leAhanI sAthe asaMyukta hovA chatAM paNa lAhanuM AkaSa Na kare che. eTale ke leAha ane lAcukhakane
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI paraspara saMyoga nahIM hovA chatAM paNa temAM AkarSaNa thAya che ! tema AtmA ane paramANuone saMga hovA na chatAM paNa AtmA pratye paramANuonuM AkarSaNa thAya che, mATe AtmAne sarvavyApaka mAnavAnI kaMI AvazyakatA nathI. zaMkA : je vinA saMge paNa AtmA pratye paramANuonuM AkarSaNa thatuM hoya te zarIrane banAvavAvALA traNe bhuvanamAM rahelA, ane AtmAthI asaMyukta evA paramANuenuM AkarSaNa thavAthI te zarIranuM pramANa kevaDuM moTuM thaze ? samAdhAna : ApanA matamAM paNa AtmA sAthe asaMyukta paramANuonuM AkarSaNa thavAthI ukata deSa kema nahIM Ave ? kemake tame AtmAne savavyApaka mAne che, tethI AtmAnI sAthe samasta paramANuono saMbaMdha hovAthI tamAre paNa zarIranI pramANapatatA banI zakaze nahIM. zaMkA : AtmA sarvavyApaka hovAthI samasta paramANuo sAthe AtmAne saMbaMdha hovA chatAM paNa adaSTanA baLathI zarIrane utpanna karavAvALA anukUla niyata paramANuo ja AtmA pratye AkarSita thaze; tethI amAre pramANapataja zarIra banavAthI utaSa Avaze nahI. samAdhAna : e vAtanuM samAnapaNuM to ubhayamAM paNa che, kemake amAre paNa AtmA sAthe asaMyukta paramANuo hovA chatAM aTavAza anukULa ja paramANuonuM AkarSaNa thaze, tethI zarIra pramANapata ja thaze. (TIkA) athAstu yathAkathaJciccharIrotpattiH, tathApi sAvayava zarIram pratyavayavamanupravizannAtmA sAvayavaH syAt / tathA cAsya paTAdivat kAryatvaprasaGgaH / kAryatve cAsau vijAtIyaiH sajAtIyairvA kAraNairArabhyeta / na tAvadvijAtIyaiH teSAmanArambhakatvAt / na hi tantavo ghaTamArabhante / na ca sajAtIyaiH / yata AtmatvAbhisambandhAdeva teSAM kAraNAnAM sajAtIyatvam / pArthivAdiparamANUnAM vijAtIyatvAt / tathA cAtmabhirAtmA Arabhyata ityAyAtam / taccAyuktam / ekatra zarIre'nekAtmanAmAsmArambhakANAmasambhavAt / sambhave vA pratisandhAnAnupapattiH / na hi anyena dRSTamanyaH pratisandhAtumarhati, atiprasaGgAt / tadArabhyatve cAsya ghaTavadavayavakriyAto vibhAgAt saMyogavinAzAd vinAzaH syAta / tasmAd vyApaka evAtmA yujyate / kAyapramANatAyAmuktadoSasadbhAvAditi cet / na / sAvayavatvakAryatvayoH kathazcidAtmanyabhyupagamAt / tatra sAvayavatvaM tAvad asaMkhyeyapradezAtmakatvAt / tathA ca drathANA -"gAzasfpa sarerAH saMsakRmisaradhAdevAta ? ta ! yadyapyavayavapradezayorgandhahastyAdiSu bhedo'sti tathApi nAtra sUkSmekSikA cintyA / pradezeSvavayavavyavahArAt / kAryatva tu vakSyAmaH / / zaMkA : zarIranI utpatti bhale saMyukta paramANuothI thAo ke asaMyukta paramANuothI thAo; paraMtu AtmAne zarIrapramANu mAnavAthI aneka doSo Ave che;
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ kanyAkya. dA. bAra che. kemake zarIra te avayavasahita che, tethI pratyeka avayavamAM praveza karate AtmA paNa sAvayava thaI jaze ane paTAdinI jema sAvayava thavAthI kAryarUpa banaze! A rIte AtmA kAryarUpa thavAthI prazna thAya che ke AtmAnI utpatti sajAtIya kAraNa vaDe thAya che ke vijAtIya kAraNa vaDe? vijAtIya kAraNa vaDe te AtmAnI utpatti thaze ja nahIM, kAraNa ke vijAtIya kAraNa vaDe kaI paNa kAryanI utpatti thaI zakatI nathI. jema vijAtIya evA taMtuo vaDe gharanI utpatti thaI zakatI nathI, tema AtmAnI paNa vijAtIya kAraNa vaDe utpatti thaI zakatI nathI. sajAtIya kAraNa vaDe paNa AtmAnI utpatti thaze nahIM. kemake pArthivAdi paramANuo te AtmAnI apekSAe vijAtIya che, tethI AtmAnuM sajAtIya kAraNa te AtmA sivAya anya koI nathI. vaLI, AtmAthI AtmAnI utpatti te mAnya nathI; kemake eka zarIramAM aneka AtmAothI eka AtmAnI utpatti saMbhavatI nathI. je eka zarIramAM eka AtmAnA utpAdaka aneka AtmAo hoya te smaraNAtmaka (smRti) jJAna thaze nahIM. kAraNa ke eka AtmAe dekhelA padArthonuM anya AtmAne smaraNa thaI zakatuM nathI. je AtmArUpa sajAtIya kAraNathI AtmAnI utpatti thatI hoya te jema ghaTa rUpa kAryanA avayavane kriyAthI vibhAga ane vibhAgathI avayanA saMgane nAza tathA avayanA saMgane nAza thavAthI jema ghararUpa kAryane nAza thAya che tema AtmA paNa sAvayava hAIne AtmAnA avayavane kriyAthI vibhAga ane vibhAgathI avayava saMgane nAza tathA avayava saMgane nAza thavAthI AtmAne paNa nAza thaze! mATe AtmAne zarIra pramANe mAnavAthI uktadoSane sadbhAva thAya che, tethI AtmAnuM sarvavyApakapaNuM ja egya che. samAdhAnaH e paNa tamAruM kathana ThIka nathI, kemake ame (jaina) apekSAe AtmAnuM sAyavapaNuM ane kArya paNuM svIkArIe chIe, AtmA asaMkhya pradezI hovAthI temAM sAvayavapaNuM ghaTI zake che. tema ja dravyAlaMkAranA kartA zrI hemacaMdrAcArya ane guNabhadra kahe che ke "AkAza paNa sapradeza che. kemake ekaja samayamAM AkAzamAM sarve mUrta padArthone saMbaMdha rahe che. jo ke gaMdhahastI Adi jaina zAstromAM avayava ane pradezamAM bheda batAvyo che, paraMtu ahiM te sUma carcAne avakAza nathI, pradezomAM paNa avayavono vyavahAra thAya che mATe AtmAnuM asaMkhya pradezIpaNuM hovAthI kathaMcita sAvayavapaNuM siddha che, AtmAnA kAryapaNAnuM te nirUpaNa karavAmAM Avaze. (TIkA) nanvAtmanAM kAryatve ghaTAdivatprAkprasiddhasamAnajAtIyAvayavArabhyatvaprasaktiH / avayavA hyavayavinamArabhante, yathA tantabaH paTamiti cet / na vAcyam / na khalu ghaTAdAvapi kArye prAkprasiddhasamAnajAtIyakapAlasaMyogArabhyatva dRSTam / kumbhakArAdi vyApArAntritAd mRtpiNDAt prathamameva pRthubudhnodarAyAkArasyotpattipratIteH / dravyasya hi pUrvAkAraparityAgenottarAkArapariNAmaH kAryatvam / tacca bahirivAntarapyanubhUyata eva tatazcAtmApi syAt kAryaH / na ca paTAdau svAvayavasaMyogapUrvakakAryatvopalambhAt sarvatra tathAbhAvo yuktaH / kASThe lohalekhyatvopalambhAd vo'pi tathAbhAvaprasaGgAt pramANabAdhanamubhayatrApi tulyam / na coktalakSaNakArya
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 67 syAdvAdamaMjarI svAbhyupagame'pyAtmano'nityatvAnuSakAt pratisandhAnAbhAvo'nuSajyate / kathaJcidanityatve satyevAsyopapadyamAnasAt / pratisandhAna hi yamahamadrAkSa tamahaM smarAmItyAdirU ! tArAvize thAivarane mAthAmAtA gayA hanumavAvasthA, anyA ca smaraNAvasthA / avasthAbhede cAvasthAvato'pi bhedAdekarUpatvakSateH kathaJci danityatvaM yuktyAyAta kena vAryatAm // (anuvAda) zaMkA : AtmAnuM je kArya paNuM svIkAraze te ghaTAdi kAryanI jema AtmAnI utpatti sajAtIya avayave dvArA svIkAravI paDaze! kAraNa ke avayavo avayavIne utpanna kare che. jema taMtuo paTane utpanna kare che tema AtmAne paNa sajAtIya avayave utpanna karaze. samAdhAna ? e keI niyama nathI ke avaya avayavIne utpanna kare, kAraNa ke sajAtIya kapAlaDhayanA saMgathI ghaTarUpa kAryanI utpatti dekhavAmAM AvatI nathI. paraMtu kuMbhakAranA vyApArathI yukta evA mATInA piMDathI kapAlanI utpatti pahelAM ja meTA goLa AkAravALe ghaTa utpanna thAya che, temaja pUrva AkArane tyAga ane uttara AkAranuM grahaNa karavuM teja dravyanuM kArya kahevAya che. ane te rUpa kAryAtva jema bahirbhata ghaTAdi padArthomAM che tema aMtaraMga AtmAmAM paNa anubhavAya che. eTalA mATe AtmA kathaMcita kAryarUpa che. ema nA kaheze ke takhtarUpa avayanA saMgathI jema paTarUpa kAryanI utpatti thAya che, tema sarve padArtho paNa avayanA saMgathI utpanna thAya che, kemake sarvatra e keI niyama hotI nathI, jema kAThamAM lehanuM Alekhana dekhAya, tema vajAmAM lehanuM Alekhana dekhAtuM nathI, tethI eka jagAe samAnatA dekhavAmAM AvavAthI sarvatra samAnapaNuM hotuM nathI. je kaheze ke vajAmAM lehanuM Alekhana e pratyakSathI bAdhita che, te ame kahIe chIe ke tulya nyAye ghaTamAM kapAlayanA saMgathI ghaTanI utpatti paNa pratyakSathI bAdhita che. temaja pUrvAkArane tyAga ane uttara AkAranuM grahaNa, te rUpa kAryava AtmAmAM hovAthI AtmA kathaMcit anitya hovA chatAM paNa smRtino abhAva thatuM nathI, kemake AtmAnuM kathaMcita anityapaNuM hovAthI maraNanI siddhi thaI zake che, kAraNa ke je meM joyuM hatuM tenuM huM smaraNa karuM chuM te rUpa smaraNa te kathaMcita anitya AtmAmAM ja ghaTI zake che paraMtu jeo AtmAnuM ekAnta nityapaNuM mAne che tevA eka svarUpa nitya AtmAmAM maraNa thaI zakaze nahI! anubhava avasthAthI smaraNa-avasthA bhinna che, mATe avasthAthI avasthAvAnane paNa bheda che, tethI AtmAnuM ekAnta nityapaNuM ghaTI zakatuM nathI. A rIte yuktithI AtmAnuM kathaMcita anityapaNuM siddha thAya che. (TIkA) athAtmanaH zarIraparimANatve mUrtatvAnuSaGgAt zarIre'nupravezo na syAda, mUrte mUrtasyAnupravezavirodhAt / tato nirAtmakamevAkhilaM zarIraM prApnotIti cet, kimidaM, mUrtatva nAma / asarvagatadravyaparimANatva, rUpAdimattva vA ? tatra nAdyaH pakSo doSAya, yA. 13
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyonya. dA. jo ! huM saMmatatvAt / dvitIyastvayuktaH, vyAptyabhAvAt / nahi yadasarvagata N tad niyamena rUpAdimadityavinAbhAvo'sti / manaso'sarvagatatveM'pi bhavanmate tadasambhavAt / AkAzakAla - digAtmanAM sarvagatatvaM paramamahattvaM sarvasaMyogisamAnadezatvaM cetyuktatvAd manaso vaidharmyAt sarvagatatvena pratiSedhanAt / atau nAtmanaH zarIre'nupravezAnupapattiH, yena nirAtmakaM tat syAt / asarvagatadravyaparimANalakSaNamUrtasvasya manovat pravezApratibandhakatvAt / rUpAdimazvalakSaNamUrtatvopetasyApi jalAdevalukAdAvanupravezo na niSidhyate Atmanastu tadrahitasyApi tatrAsau pratiSidhyata iti mahaccitram // (anuvAda) 98 zaMkA ; AtmAne zarIrapramANa mAnavAthI AtmAmAM mRtapaNu' Avaze ane e rIte AtmA mRta hAine, mRta zarIramAM praveza karI zakaze nahi, kemake bhUta padArtha ne bhUta padArthImAM praveza saMbhavatA nathI. tethI saMpUrNa zarIra AtmAthI rahita thaze. samAdhAna ; tame mUtva kAne kaheA che? zuM asa`gata evA dravya parimANune mUta kaheA che ke rUpAdithI yukata dravyane mUrta kahe che ? temAM prathama pakSa doSa vALA hAvAthI barAbara nathI. ane bIjo pakSa paNa yuktisaMgata nathI. kemake rUpArttithI yukata padArtho sAthe asava'gatanI vyAptinA abhAva che, je asava gata (zarIra pramANa) che te niyamA rUpAdithI yukata hAya che,' tevuM hAtuM nathI. kemake mana asa`gata hAvA chatAM ApanA (vaizeSikanA) mate rUpAdimAn nathI. vaLI AkAza, kAla, dizA ane AtmAnuM sarvavyApIpaNuM, paramamahat parimANu, ane sarva bhUta dravyeAnAM dhAraka, arthAt AdhArarUpa hoi manamAM tenAthI viparItapaNuM hAya che. tethI manamAM sabyApIpaNAne niSedha che. mATe tamArA mate mana jema asava gatarUpa mUta hAvA chatAM paNa rUpAddhimAn nathI. A rIte asagata ane rUpAdithI yukta drabyAnI sAthe vyAptinA abhAva che ane tethI mana jema mRta zarIramAM praveza karI zake che. tema amArA mate AtmA paNa asava gata rUpa mUta`hAvAthI mRta evA zarIramAM praveza karI zake che. have AtmArahita zarIra thaze, te doSa Avaze nahIM. temaja jala Adi padArthomAM rUpAdithI yukta evuM mU paNuM hovA chatAM paNa tene mUrta evI vAlukA (ratI) AphrimAM pravezane niSedha nathI. tema hovA chatAM paNa rUpAdithI rahita evA AtmAnA bhUta zarIramAM pravezanA niSedha karI che te meTA AzcaryanI vAta che ! ' ( TIkA ) athAtmanaH kAyaparimANatve bALazarIraparimANasya sato yuvazarIraparimANasvIkAraH kathaM syAt / kiM tatparimANatyAgAt, tadaparityAgAd vA ? parityAgAt cet tadA zarIravat tasyAnityatvaprasaGgAt paralokAdyabhAvAnuSaGgaH / athA parityAgAt, tanna / pUrvaparimANAparityAge zarIravat tasyottaraparimANotpazyanupapateH / tadayuktam / yuvazarIraparimANAvasthAyAmAtmano bAlazarIraparimANaparityAge sarvathA vinAzAsambhavAt, viphaNAvasthotpAde sarpavat / iti kathaM paralokAbhAvo'nuSajyate / paryAyatastasyAnityatve'pi dravyato nityatvAt //
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthAdvAdamaMjarI (anuvAda) zaMkA : je AtmAne zarIrapramANa mAnavAmAM Ave te ahiM prazna thAya che ke bAla zarIranuM parimANu yuvAna zarIramAM kaI rIte badalAya che? zuM bAla zarIranA parimANane tyAga karIne yuvAna zarIra bane che, ke bAla zarIrane tyAga karyA vinA ja yuvAna zarIra bane che? je bAla zarIrane tyAga karIne yuvAna zarIra banatuM hoya te AtmA paNa zarIrapramANu hAIne zarIranI jema AtmAmAM paNa anityapaNuM mAnavuM paDaze ane AtmAmAM anityatA mAnavAthI paraloka Adine paNa abhAva thaze ! kemake zarIrane nAza thavA sAthe AtmAne paNuM nAza thaze. pachI paralake koNa jaze? have bIje pakSa bAla zarIrane tyAga karyA vinA yuvAna zarIra bane che tema mAnavAthI anubhavane apalopa thAya che. kemake zarIranI jema AtmAnuM paNa uttara parimANa thaze nahIM. samAdhAna: ApanuM kathana ThIka nathI kemake bAlazarIrano tyAga vaDe yuvAna zarIranI prApti thavAthI kaMI AtmAne sarvathA nAza thatuM nathI, jemake phaNAvALA sarSanI sarala avasthA thavAthI kaMI sapano sarvathA nAza thato nathI ! tema bAlyAvasthAnA tyAga vaDe yuvAna avasthAnI prApti thavAthI, AtmAne sadaMtara nAza thato nathI. mATe AtmAnuM zarIrapramANa mAnavAthI kaMI paraleka Adino abhAva thatuM nathI. AtmA dravyAstikane nitya che ane paryAyAstika naye anitya che. 6 (TIkA) athAtmanaH kAyaparimANatve tatkhaNDane khaNDanaprasaGgaH, iti cet , kaH kimAha zarIrasya khaNDane kathaMcit tatkhaNDanasyeSTatvAt / zarorasambaddhAtmapradezebhyo hi katipayAtmapradezAnAM khaNDitazarIrapradeze'vasthAnAdAtmanaH khaNDanam / taccAtra vidyata eva / anyathA zarIrAt pRthagbhUtAvayavasya kampopalabdhirna syAt / na ca khaNDitAvayavAnupraviSTasyAtmapradezasya pRthagAtmatvaprasaGgaH, tatraivAnupravezAt / na caikA santAne'neke AtmAnaH / anekArthapratibhAsijJAnAnAmekapramAtrAdhAratayA pratibhAsAbhAvaprasaGgAt / zarIrAntaravyavasthitAnekajJAnAvaseyArthasaMvittivat // (anuvAda) zaMkA je AtmAne zarIra pramANa mAnaze te zarIranA avayave khaMDita thavAthI AtmA paNa khaMDita thaze ne ? samAdhAna : tethI tame zuM kahe che? kemake ame AtmAnuM kathaMcita khaMDanasvarUpa te svIkArIe ja chIe! kemake zarIrathI saMbaMdhita Atmapradezane zarIranA avaya khaMDita thavAthI, khaMDita zarIramAM rahela AtmAnuM paNa kathaMcita khaMDana thAya che ja. je khaMDita zarIranA avayavanI apekSAe AtmAnuM kathaMcita khaMDanasvarUpa svIkAravAmAM nA Ave te talavAra AdithI kapAIne bhinna thayelA zarIranA avayavomAM kaMpana na thavuM joIe, paraMtu zarIrathI pRthagRbhUta thayelA hAtha, paga Adi avayavomAM kaMpana Adi te thAya che! mATe siddha thAya che ke talavAra AdinA prAga vaDe zarIrathI alaga thayelA avayamAM paNa Atmapradezane sadubhAva che. anyathA pRthagata avayamAM kaMpana Adi kriyA na thavI joIe.
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 anyA . tA. bIja 2 zakA : jo tame khaMDita avayamAM paNa Atmapradezane svIkAra karatA ho, te zarIrathI bhinna thayelA avayayomAM bhinna bhinna AtmA mAnavA joIze. samAdhAna amArA abhiprAyane samajI na zakavAthI A pramANe kahe che. kemake khaMDita avayamAM rahelA Atmapradeza pAchA pUrva zarIramAM ja AvI jAya che. kAraNa ke eka zarIra rUpa saMtAnamAM aneka AtmAo hoI zakatA nathI. je eka zarIramAM aneka AtmAo heya te aneka padArthane nirNaya karavAvALA jJAnenA eka jJAtA rUpa AtmAne vyavasthita jJAna thaze nahIM. kAraNa ke eka zarIramAM aneka AtmAo mAnavAthI cakSurUpa avayavamAM rahele AtmA rUpanuM avalokana karaze ane zrotra rUpa avayavamAM rahele AtmA zabdanuM zravaNa karaze tethI cakSustha ane zrotrastha AtmAne ja padArthanuM jJAna thaze. paraMtu pratyeka avayamAM rahela bhinna bhinna AtmAone te te padArthone nizcaya thaze nahIM. mATe eka zarIramAM rahele pramAtArUpa ekaja AtmA hevAthI vyavasthita paNe huM jevuM chuM, huM sAMbhaLuM chuM tyAkAraka jJAnane nizcaya thAya che. (TIkA) kathaM khaNDitAvayavayoH saMghaTana pazcAd iti cet , ekAntena chedAnabhyupagamAt / padmanAlatantuvat chedasyApi svIkArAt / tathAbhUtAdRSTavazAt tatsaMghaTTanamaviruddhameveti tanuparimANa evAtmAGgIkartavyaH, na vyaapkH| tathA ca AtmA vyApako na bhavati, cetanatvAt, yattu vyApakaM na tat cetanam , yathA vyoma, cetanazcAtmA, tasmAd na vyaapkH| avyApakatve cAsya tagaivopalabhyamAnaguNatvena siddhA kaayprmaanntaa| yatpunaraSTamasamayasAdhyakevalisamudghAtadazAyAmAhetAnAmapi caturdazarajjvAtmakalokanyApitvenAtmanaH sarvavyApakatvam, tat kAdAcitkam, iti na tena vyabhicAraH / syAdvAdamantrakavacAvaguNThitAnAM ca nezavibhISikAbhyo bhayam // iti kAvyArthaH // 9 // (anuvAda) zakAH AtmAnA khaMDita Atma pradezanuM pharIthI gaThana kaI rIte thaI zake? samAdhAna : ame Atma pradezanuM sadaMtara khaMDana svIkAratA nathI. tethI kamalanI nALanA TukaDA karavAthI tUTelA taMtuonuM jema pharIthI gaThana thaI jAya che. tema khaMDita zarIranA avayanI sAthe, khaMDita thayelAM Atma pradezanuM, adaSTanA baLathI, zarIrastha Atma pradezanI sAthe, gaThana thAya che. mATe AtmAnuM vyApakapaNuM nahIM mAnatAM zarIrapramANa mAnavuM te ja zreSTha che. temaja AtmA cetana hevAthI vyApaka nathI. je vyApaka hoya che te cetanavarUpa hetA nathI. jemake AkAza vyApaka che tethI te cetana nathI, tema AtmA tanyarUpa hovAthI vyApaka nathI. vaLI je sthAnamAM je padArthanA guNe dekhAya che, te ja sthAnamAM te padArtha rahe che. A pUrvokta hetuthI AtmAnuM zarIra pramANu siddha thAya che, temaja ATha samayamAM sAdhya evI kevalI samudulAta dazAmAM AhatenuM cauda rAja kapramANu vyApakapaNuM hevAthI AtmAnuM niyamita nahIM paraMtu kAdacitya sarvavyApakapaNuM che.
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI 202 samuddaghAtanuM varNana H samRdughAta eTale zuM ? prabaLatAthI Atma pradezane zarIrathI bahAra kADhI junAM karmonI udIraNA karI, karmone bhegavI karma pudgalene nAza kara, tene samudughAta kahe che. te samudughAta vedanA, kaSAya, maraNa, vaikriya, taijasa, AhAraka ane kevalI bhedathI sAta prakAre che. (1) tIvra vedanA vaDe vyAkula thayele AtmA zarIrathI bahAra pitAnA Atma pradezane kADhI, prabala udIraNA vaDe, vedanIya karmanAM pudgalene udayamAM lAvIne kSaya karavo, te vedanA samudughAta" kahevAya che. (2) kaSAya vaDe vyAkula thayele AtmA zarIrathI bahAra pitAnA Atma pradezane kADhIne prabalatAthI kaSAya mehanIya karmanAM pudgalene udayamAM lAvIne nAza kare te kaSAya samudughAta." . (3) maraNa samaye vyAkula thayele AtmA maraNa samayathI aMtamuhurta (be ghaDI) pahelAM Atma pradezane zarIrathI bahAra kADhIne je sthAnamAM utpanna thavAnuM che. te sthAna sudhI Atmapradezane ahaMkAra karIne AyuSya karmanA pudgalene prabaLatAthI udayamAM lAvIne nAza kare te maraNa samudughAta. (4) vekiya labdhivALe AtmA pitAnA Atmapradezane bahAra kADhI vaikriya zarIra yogya pudgalene grahaNa karI, kriya zarIra banAvatI vakhate vaikriya nAmakarmanA pudgalene nAza kare te vekriya samudaghAta. (5) tejalezyAnI labdhivALo AtmA pitAnA Atmapradezane zarIrathI bahAra kADhI prabalatAthI taijasanAmakarmanAM pudagalene udayamAM lAvIne kSaya kare te taijasa samuddaghAta. A samudughAta, telezyA athavA zIta lezyA mUke tyAre hoya che. (6) AhAraka labdhivaMta cauda pUrvadhara mahAtmAo tIrthakara bhagavaMtanI addhi Adi jevA mATe athavA zaMkA AdinuM nivAraNa karavA mATe muMDA hAtha pramANa AhA2ka zarIra banAve tyAre potAnA Atmapradezane zarIrathI bahAra kADhIne AhAraka nAmakarmanA pudgalene prabaLatAthI udayamAM lAvI kSaya kare te AhAraka samudavAta kahevAya che. (7) kevalI bhagavaMtane AyuSya karatAM nAma, gotra ane vedanIya karmanI sthiti vadhAre hoya te te traNe bhapazAhI kamanI sthitine AyuSya karma jeTalI karavA potAnA Atmapradezane zarIra bahAra kADhI, bAhA Atmapradezane prathama samaye cauda rAja leka-pramANu daMDakAre kare che, bIjA samaye kavATakAre, trIje samaye, maMthanAkAre (ravaiyAnA AkAre) ane ethe samaye maMthananA AMtarA pUre tyAre kevalI bhagavAna saMpUrNa kAkAza vyApI thAya che. tyArabAda pAMcame samaye maMthananA AMtarAmAM rahelA AtmapradezanuM saMharaNa kare che. chaThe samaye maMthananuM saMharaNa kare che. sAtame samaye kapATanuM saMkaraNa kare che ane AThame samaye daMDanuM saMharaNa karIne pUrvavat saMpUrNa dehastha AtmA thAya che. A pramANe kevalI samuddaghAtamAM AtmA sarvavyApaka hovAthI vyabhicAra Avato nathI. A rIte syAdvAda maMtra rupI kavacavaDe sansaddha thayelA syAdvAdIone pUrvokata bhayanA sthAnarUpa tame ApelA dethI bhaya hoto nathI. A pramANe navamA glaeNkane artha Ave.
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ avataraNa vaizeSikanaiyAyikayoH prAyaH samAnatantratvAdaulUkyamate kSipte yogamatamapi kSiptamevAvaseyam / padArtheSu ca tayorapi na tulyA pratipattiriti sAMpratamakSapAdapratipAditapadArthAnAM sarveSAM caturthapuruSArtha pratyasAdhakatamatve vAcye'pi, tadantaHpAtinAM chalajAtinigrahasthAnAnAM paropanyAsanirAsamAtraphalatayA atyantamanupAdeyatvAt tadupadezadAturvairAgyamupahasalAha vaizeSika tathA niyAcikenA siddhAMta prAyaH tulya hovAthI maizeSika matanuM khaMDana karavAthI niyAyika siddhAMtanuM khaMDana thaI gayuM samajavuM, te paNa vaizeSika ane naiyAyikanA siddhAMtamAM padArthonI tulyatA nathI, mATe taiyAyikoe pratipAdana karelA sarva padArtho caturtha puruSArtha (mokSa) sAdhaka nathI. teoe mAnelA 16 padArthomAMnA chala, jAti ane nigrahasthAna nAmanA padArtho atyaMta tyAjya che. mAtra bIjAnA matanA tiraskAra mATenA ja e padArtha che. te padArthonA upadeSTA akSapAda RSinA vairAgyane upahAsa karatA AcArya mahArAja kahe che : mUla-svayaM vivAdagrahile vitaNDApANDityakaNDUlamukhe janemisn / mAyopadezAt paramarma bhindannaho virakko muniranyadIyaH // 10 // (mUla-arthI Azcarya thAya che ke svayaM vivAdarUpI grahathI grasta thavAthI asaMbaddhapralApI. vitaMDAvAda rUpa pAMDityane dhAraNa karavAthI jANe mukhamAM khaNuja AvatI hoya tema taravajJAnathI zUnya lekene chala, jAti ane nigrahasthAna rUpI mAyAne upadeza karavAthI bIjAnA marmasthAnIya nirdoSa hetuonuM khaMDana karavAvALA akSapAda muni kevA suMdara zairAgI che! (TIkA)-anye-avijJAtatvadAjJAsAratayA'nupAdeyanAmAnaH pare, teSAmayaM zAstatvena sambandhI anyadIyo muniH akSapAdaRSiH, aho viraktaH-aho bairAgyavAn / aho ityupahAsagarbhamAzcarya sUcayati / anyadIya ityatra "IyakArake" iti do'ntH| / kiM kurvanityAha / paramarma bhindan-jAtAvekavacanaprayogAt paramarmANi vyathayan / "bahumirAtmapradezairadhiSThitA dehAvayavA marmANi" iti pAribhASikI saMjJA / tata upacArAt sAdhyasvatasvasAdhanAvyabhicAritayA prANabhUtaH sAdhanopanyAso'pi marmeva marma / kasmAt tadvindan . mAyopadezAddhetoH, mAyA-paravacanam, tasyA upadezaH chalajAtinigra
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI 105 hasthAnalakSaNapadArthatrayaprarupaNadvAreNa ziSyebhyaH pratipAdanaM, tasmAt "guNAdastriyAM na vA" ityanena hetau tRtIyAprasaGge paJcamI / kasmin viSaye mAyAmayamupadiSTavAn ityAha / asmin pratyakSopalakSyamANe, jane-tattvAtatvavimarzabahirmukhatayA prAkRtaprAye loke / kathambhUte , svayam-AtmanA paropadezanirapekSameba, vivAdagrahile-viru ddhA-parasparalakSyIkRtapakSAdhikSepadakSaH, vAdo-vacanopanyAso vivAdaH / tathA ca bhagavAn haribhadrasariH "labdhikhyAtyarthinA tu syAd duHsthitenAmahAtmanA / chala jAtipradhAno yaH sa vivAda iti smRtaH" // tena grahila iva-grahagRhIta iva / tatra yathA grahAdhapasmAraparavazaH puruSo yatkiJcanapralApI syAd evamayamapi jana iti bhAvaH / tathA, vitaNDA-pratipakSasthApanAhInaM vAkyam / vitaNDayate Ahanyate'nayA pratipakSasAdhanamiti vyutpatteH / "abhyupetya pakSaM yo na sthApayati sa vaitaNDika ityucyate" iti nyAyavArtikam / vastutastvaparAmRSTatattvAtatvavicAraM maukhayaM vitaNDA / tatra yatpANDityam-avikalaM kauzalaM, tena kaNDUlaM mukha lapanaM yasya sa tathA tasmin / kaNDUH-kharjU:, kaNDUrasyAstIti kaNDUlam, sidhmAditvAd matvarthIyo lprtyyH| yathA kilAntarutpanna kRmikulajanitAM kaNDUrti niroddha mapArayan puruSo vyAkulatAM kalayati, evaM tanmukhamapi vitaNDApANDityenAsaMbaddhapralApacApalamAkalayat kaNDUlamityuparyate // (anuvAda) he jinezvara ! ApanI AjJAnA sArane nahIM jANanArA taiyAyikanA akSapAda kaSi kevA suMdara vairAgI che! ahiM je "aha" pada che te upahAsa garbhita che. temaja paramarma zabdamAM jAtinI apekSAe eka vacana karavAmAM AvyuM che. have te marma zabdanuM nirvacana karatAM kahe che ke jema ghaNuM Atmapradeza vaDe adhiDita zarIranA avayane marmasthAna kahevAya che, tema ahIM paNa je hetuo vaDe sAdhyanI siddhi avazya thAya che tevA avyabhicArI ( niTa) hetuo upacArathI marmarUpa kahevAya che. paramata vALAonA AvA marmasthAnIya hetuonuM khaMDana karavA chala, jAti ane nigrahasthAnarUpa paravaMcanAne akSapAdamuni upadeza kare che. vaLI svayaM paropadezathI nirapekSa tathA parane abhimata siddhAMtane apalopa karavAmAM dakSa e je vAda, tene vivAda kahe che. temaja bhagavAna zrI haribhadrasUrIzvarajIe aSTakamAM (hAribhadrI-aSTaka) kahyuM che ke "koIpaNa vastunI prAptinI temaja khyAtinI AkAMkSA vaDe dujena chala, jAtithI yukta vacanane upanyAsa kare che, te vivAda kahevAya
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 anyayogavya, dvA. zloka : 10 che. jema graha ane pizAca AdithI gherAyele puruSa asaMbaddha pralApa kare che tema svayaM vivAdathI grasta akSapAda muni asaMbaddha pralApI che. vitaMDA prativAdIe vAdIne pakSa para karelA deSAropaNanuM khaMDana nahIM karavAthI svapakSanI siddhi karavAmAM asamartha, te vitaMDA kahevAya che. temaja "nyAya vArtikamAM paNa kahyuM che ke pitAne abhimata pakSane svIkAra kare paraMtu te pakSane sthApita karI zake nahIM, tene taMDika kahevAya che." athavA te tavAtatvane vicAra karyA vinA je bakavAda teja vitaMDA! AvA vitaMDAmAM pAMDitya-avikala kuzalatA eTale ke vitaMDAnuM pAMDitya dhAraNa karavAthI khaNuja upaDelA mukhavALA muni akSapAda che! jema koI puruSa pitAnAM zarIramAM utpanna thayelAM kIDAnA samUhathI utpanna thayelI khaNujane nirodha karavA mATe asamartha heIne vyAkulatA anubhave che, tema te muninuM sukha paNa vitaMDAvAda rUpa pAMDitya vaDe, asaMbaddha pralApa karavAthI, jANe khaNajavALuM na hoya ! bhAvArtha : vivAdagrasta ane vitaMDAvAdanA paMDita akSapAda muni asaMbaddha pralApa kare che ane e pralApa karIne tatvajJAnazUnya sAmAnya janatAne chala, jAti ane nigraha sthAnane upadeza Ape che! bIjA matavALAonA nirdoSa hetuonuM khaMDana kare che ! he jinezvara bhagavaMta! ApanI AjJAne anAdara karavAvALA A akSapAda munine ke sarasa vairAgya che ! (TIkA) evaM ca svarasata eva svasvAbhimatavyavasthApanAvisaMsthulo vaitaNDikalokaH / tatra ca tatparamAptabhUtapuruSavizeSaparikalpitaparavaJcanapracuravacanaracanopadezazcet sahAyaH samajani. tadA svata eva jvAlAkalApajaTile prajvalati hutAzana iva kRto ghRtAhutiprakSepa iti / taizca bhavAbhinandibhirvAdibhiretAdRzopadezadAnamapi tasya muneH kAruNikatvakoTAvAropitam / tathA cAhu: "kuzikSitatAzarAvAvAstrijJAnanA ! zakyAH kimanyathA jetuM vitaNDATopamaNDitAH // 1 // gatAnugatiko lokaH kumArga tatpratAritaH / mA jAti aDhAvIna kAra jANo punaH' iArA kAruNikanvaM ca vairAgyAd na bhidyate / tato yuktamuktam aho virakta iti stutikAreNopahAsavacanam // (anuvAda) vitaMDAvAdI manuSya svabhAvathI ja pota potAnA pakSane sthApana karavAmAM | catura te hoya che ja, ane temAM vaLI teonA parama Apta puruSa vaDe kalpita , ane pArakAne ThagavA mATenAM vacanathI bharapUra evA upadezanI sahAyatA maLe tyAre kharekhara ! svabhAvathI ja pracaMDa evA agnimAM ghI homavA jevuM thAya che, arthAt prajavalita
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI agnimAM ghI nAkhavAthI agni jema pracaMDa svarUpa dhAraNa kare che, tema vitaMDAvAdI leke svabhAvathI ja parane ThagavAmAM cAtura che. temAM vaLI AptAbhAsa samAna puruSane upadeza sahAyaka thAya che ! temaja saMsAra asArarUpa hovA chatAM paNa tene sAro mAnanAra bhavAbhinandIo vaDe bIjAne ThaganAro upadeza ApanAra akSapAda muni parama kAruNika manAya che ! vaLI te vAdIo kahe che ke duzikSita evA kutarkone pralApa karavAvALA vitaMDAvAdIne chalaAdi vinA jItI zakAtA nathI, ane leka te gatAnugatika hoya che, tethI bheLA ke kutIthI kethI ThagAIne kumArganuM anukaraNa na kare, te hetuthI parama kAruNika evA gautama munie chala Adine upadeza karyo che ! mATe stutikAra kahe che ke "karuNu vairAgya vinA hoI zakatI nathI. prastutamAM "aho vira" A prayoga karIne stutikAre upahAsa karyo che. te yuktiyukta che, (TIkA) atha mAyopadezAditi sUcanAsUtra vitanyate / akSapAdamate kila SoDaza padArthAH / "pramANaprameyasaMzayaprayojanadRSTAntasiddhAntAvayavatarkanirNayavAdajalpavitaNDAhetvAbhAsacchalajAtinigrahasthAnAnAM tattvajJAnAd niHzreyasAdhigamaH" iti vacanAt / na caiteSAM vyastAnAM samastAnAM vA adhigamo niHzreyasAvAptihetuH / na hyekeneva kriyAvirahitena jJAnamAtreNa muktiyuktimatI / asamagrasAmagrIkatvAt / vighaTitaikacakrarathena manISitanagaraprAptivat // . (anuvAda). have teonA mAyAvI upadezanuM vistArathI varNana karatAM kahe che ke naiyAyike soLa padArthane mAne che, te A pramANe pramANe, prameya, saMzaya, prayojana, dRSTAMta, siddhAnta avayava, tarka, nirNaya, vAda, jalpa, vitaMDA, hetvAbhAsa, chala, jAti ane nigrahasthAna, A soLa padArthanA jJAnathI mokSanI prApti thAya che. paraMtu padArthomAMthI be cAra athavA te samasta padArthonuM mAtra jJAna mokSaprAptinuM kAraNuM nathI. kemake kriyA vinAnA jJAnathI muktinI prApti thaI zakatI nathI, jema rathanAM be paiDAM vinA kevala eka paiDAthI abhISTa nagaramAM pahoMcI zakAtuM nathI. tema mekSanI sAmagrIrUpa jJAna ane kriyA-ubhaya vinA jJAnamAtrathI ja mukti maLI zakatI nathI. __(TIkA) na ca vAcya na khalu vayaM kriyAM pratikSipAmaH, kintu tattvajJAnapU. vikAyA eva tasyA muktihetutvamiti jJApanArtha tattvajJAnAd niHzreyasAdhigama iti bama iti / na hyamISAM saMhate api jJAnakriye muktiprAptihetubhUte / vitathatvAt tjjnyaankriyyoH| na ca vitathatvamasiddham / vicAryamANAnAM SoDazAnAmapi tattvAbhAsatvAt / tathA hi hai. pramANa tAt strakSaufmAM triraF-"athavariSadeva pramANa" kRti ! etacca na vicArasaham / yato'rthoMpalabdhau hetutvaM yadi nimittatvamAtra, tatsarvakArakasAdhAraNamiti kartRkarmAderapi pramANatvaprasaGgaH / atha kartRkarmAdivilakSaNaM hetuzabdena karaNameva vivakSita, tarhi tajjJAnameva yuktaM, na cendriyasabhikarSAdi / yasmin hi syA. 14
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 anyayonya. aa. joja 20 satyartha upalabdho bhavati sa tatkAraNam / na cendriyasannikarSasAma cAdau satyapi jJAnAbhAve'rthopalambhaH / sAdhakatamaM hi karaNam / avyavahitaphalaM ca tadiSyate / vyavahitaphalasyApi karaNatve dugdhabhojanAderapi tathAprasaGgaH / tana jJAnAdanyatra pramANatvam / janyatropacArAt / yadapi nyAyabhUSaNasUtrakAreNoktam - "samyaganubhavasAdhanaM pramANam" iti, tatrApi sAdhanagrahaNAt kartRkarmanizasena karaNasyaiva pramANatvaM sidhyati / tathA'pyavyavahitaphalatvena sAdhakatamatvaM jJAnasyaiva iti na tat samyagULakSaNam / " svaparavyavasAyi jJAnaM pramANam" iti tu tAttvikaM lakSaNam // (anuvAda) naiyAyika : ame saCthA kriyAnA niSedha karatA nathI, paraMtu seALa paTTAnA tattvajJAnapUrvIkanI je kriyA che, teja meAkSa prAptinuM kAraNa che, te jaNAvavA mATe ja kahyuM che ke; tattvajJAna dvArA mekSanI prApti thAya che,' jaina : tamArI mAnelI jJAnakriyA meAkSaprAptinuM kAraNa nathI, kemake te jJAna ane kriyA mithyA rUpa che. vicAra karavAthI e sALe padArtho tattvAbhAsarUpa siddha thAya che. te jJAnakriyAnuM mithyArUpa asiddha nathI, te batAvatAM zabdAnukrame pahelA padArtha (1) pramANanuM nirvAcana karatAM kahe che : tame paTTAnA jJAnamAM je kAraNa hoya tene pramANurUpa svIkArA che, te kharAkhara nathI. kemake jo padArtha jJAnamAM nimitta mAtra kAraNa mAnatA hai te kartA, kama Adi sarva kAromAM pramANurUpatA Avaze! kartA, kama Adi kArake paNa padmA nA jJAnamAM nimitta kAraNa che. ane jo kartA kama` AdithI vilakSaNa kAraNane karaNa kahetA hA, te| mAtra jJAna ja padArthInA jJAna pratye karaNa thaze ! paraMtu IMdriya ane paTTAnA saMbaMdha, jJAna pratye karaNa nahIM ane kemake iMdriya ane padAnA saMbadha hovA chatAM paNa jo jJAna nA hAya teA padAnuM jJAna thaI zakatuM nathI. kAraNake je hAte chate padArtha nu jJAna thatuM heAya te ja padArthonA jJAna pratye karaNa thAya che. te iMdriya ane paTTAnA saMbaMdha hAvA chatAM paNa jJAnanA abhAvamAM padmAnuM jJAna thaI zakatu nathI. mATe ikriyA sannika" e padArthAMnA jJAna pratye karaNa nathI. kintu jJAna ja padArthanA jJAna pratye karaNa che. je atyaMta sAdhaka hAya te ja karaNa kahevAya che; mATe paTTAnA jJAna pratye atyaMta sAdhaka evuM anaMtara karaNa te jJAna ja thAya che. jo padAnA jJAna pratye paraparAe phaLa ApavAvALuM karaNa mAnavAmAM Ave te dugdhabheAjana Adi paNa para parAe padAtha nA jJAna pratye karaNu khanaze ! kAraNa ke jJAna pratye dugdhAdi paNa nimitta kAraNa che. AthI padArthanA jJAna pratye jJAna sivAya anya keAi karaNa nathI, ane iMdriyA sanAikarSAdimAM je pramANurUpatA kahevAya che, te upacArathI kahevAya che, paraMtu vAstavika nathI, nyAyabhUSaNakAre kahyuM che ke; sabhya prakAre anubhavanu sAdhana heAya te pramANa kahevAya che.' A kathana paNa ThIka nathI. kemake kartA ane karmane cheADI karaNamAM ja pramANapaNuM siddha thAya che, tethI avyavahita phaLane ApavAvALuM 4
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI 107 sAdhatama karaNa te jJAna ja bane che. ane teja samyapha prakAranA anubhavanuM sAdhana che, paraMtu Idriya ane padArthane saMbaMdha anubhavanuM sAdhana banI zakatA nathI tethI pramANanuM a Aa ' arthopalabdhihetuH pramANam' 5 rAma2 nathI. prabhAnu sakSa svaparavyavasAyi jJAna pramANam" vAstavi4 cha. 2152 vyavasAyi-potAnA bhane 52ne| nizcaya karavAvALuM je jJAna hoya, teja pramANarUpa che. (TIkA) prameyamapi tairAtmazarIrendriyArthabuddhimanaHpravRttidoSapretyabhAvaphala duHkhApavargabhedAd dvAdazavidhamuktam / tacca na samyag / yataH zarIrendriyabuddhimana:pravRttidoSaphaLaduHkhAnAm AtmanyevAntarbhAvo yuktaH / saMsAriNa AtmanaH kathaJcit tadaviSvagbhUtatvAt / AtmA ca prameya eva na bhavati / tasya pramAtRtvAt / indriyabuddhimanasAM tu karaNatvAt prameyatvAbhAvaH / doSAstu rAgadveSamohAH, te ca pravRtterna pRthagbhavitumahenti / vAGmana:kAyavyApArasya zubhAzubhaphalasya viMzatividhasya tanmate pravRttizabdavAcyatvAt / rAgAdidoSANAM ca manovyApArAtmakatvAt / duHkhasya zabdAdInAmindriyArthAnAM ca phala evAntarbhAvaH / "pravRttidoSajanitaM sukhaduHkhAtmaka mukhya phalaM, tatsAdhana tu gauNam" iti jayantavacanAt / pretyabhAvApavargayoH punarAtmana eva pariNAmAntarApattirUpatvAd, na pArthakyamAtmanaH sakAzAducitam / tadeva dvAdazavighaM prameyamiti vAgvistaramAtram "dravyaparyAyAtmaka vastu prameyam" iti tu samIcIna lakSaNam / sarvasaMgrAhakatvAt / evaM saMzayAdInAmapi tatvAbhAsatvaM prekSAvagiranupekSaNIyam / atra tu pratItatvAd , granthagauravabhayAcca na apazcitam / nyakSeNa hyatra nyAyazAstramavatAraNIyam , taccAvatAryamANaM pRthagmanthAntaratAmavagAhata ityAstAm // - (anuvAda) nayAyI mAramA, 22, driya, artha, suddhi, mana, pravRtti, Sa, pretyamApa, phala, duHkha, ane apavarga, A bAra prakAranA prameya (mumukSuone jANavA gya viSaya) yA che, te 5y 1: nathI bhaDe zarIra, driya, muddhi, bhana, pravRtti, ghoSa, 58, ane duHkha A AThane AtmAmAM aMtarbhAva thAya che. zarIra IdriyAdi je ATha prameya che te saMsArI AtmAthI kathaMcita abhinna che, ane AtmA e pramAtA (jJAtA) hevAthI te prameyarUpa hoI zake nahIM. iMdriya, buddhi ane mana e traNa karaNa chearthAt Idriya buddhi ane mana dvArA AtmA ya padArthone jANe che, mATe te karaNarUpa hovAthI prameya nathI; rAga, dveSa ane meha e traNa doSo pravRttithI bhinna nathI. kemake taiyAyika mate zubhAzubha phaLarUpa 20 prakAranA mana, vacana, kAyAnA vyApArane "pravRtti" kahe che. rAgAdi doSo mananA vyApArarUpa che. duHkha ane IdrinA viSaye zabdAdi, tene phalamAM aMtarbhAva thAya che. tathA jayate kahyuM che keH pravRttirUpa doSathI utpana thayelAM sukha ane
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya vya. . : 20 duHkha e mukhya phala che, ane sukhaduHkha rUpa phalanAM sAdhana te gauNa phala che. pratyabhAva (maraNa) ane mekSa e AtmAnA pariNAma che, mATe te AtmAthI bhinna nathI. mATe bAra prakAranA prameya che ema je kahevuM te kharekhara vANIne vistAra che. dravya paryAya svarUpa vastu te ja vAstavika prameya che. kemake "caparama vastu meca e prameyanuM lakSaNa save padArthonuM saMgrAhaka hovAthI te ja vAstavika svarUpa che. A prakAre pramANa ane prameyanI jema teone abhimata bAkInA saMzayAdi cauda padArtho paNa tattvAbhAsarUpa hovAthI buddhimAna puruSone anupAdeya che. te saMzayAdi prasiddha hovAthI temaja prantha gauravanA bhayathI tene vistAra ahIM karavAmAM Avyo nathI, kemake tene saMpUrNa vistAra karavAthI te ahIMnyAya zAstranuM avataraNa karavuM paDe ! ane e rIte saMpUrNa nyAyazAstrane ahIM utAravAthI te eka jude moTe graMtha thaI jAya ! (TIkA)-tadevaM pramANAdiSoDazapadArthAnAmaviziSTe'pi tattvAbhAsatve prakaTakapaTanATakasUtradhArANAM trayANAmeva chalajAtinigrahasthAnAnAM mAyopadezAditipadenopakSepaH kRtaH / tatra parasya vadato'rthavikalpopapAdanena vacanavighAtaH chalam / tat tridhAvAkchalaM, sAmAnyacchalam, upacAracchalaM ceti / tatra sAdhAraNe zabde prayukte vakturabhipretAdayaudarthAntarakalpanayA taniSedho vAkchalam / yathA navakambalo'yaM mANavaka iti nUtana vivakSayA kathite, paraH saGkhyAmAropya niSedhati kRto'sya nava kambalAH iti / saMbhAvanayAtiprasaGgino'pi sAmAnyasyopanyAse hetutvAropaNena taniSedhaH sAmAnyacchalam / yathA aho nu khalvasau brAhmaNo vidyAcaraNasaMpanna iti brAhmaNastutiprasaGge, kazcid vadati sambhavati prAmaNe vidyAcaraNasampaditi, tatchalavAdI brAhmaNatvasya hetutAmAropya nirAkurvaabhiyukte yadi brAhmaNe vidyAcaraNasaMpad bhavati vrAtye'pi sA bhaved vrAtyo'pi brAhmaNa eveti / aupacArika prayoge mukhyapratiSedhena pratyavasthAnam upacAracchalam / yathA mazcAH krozantItyukte. paraH pratyavatiSThate kathamacetanAH mazcAH krozanti mazvasthAH purUSAH krozantIti // (anuvAda). Ama 16 padArthonuM sAmAnyarUpa tattvAbhAsapaNuM (mithyAtavANuM) siddha karavA uparAMta, pragaTa evA kapaTarUpI nATakamAM sUtradhArarUpe AcaraNa karavAvALA chala, jAti ane nigrahasthAnanuM "mArA " pada vaDe khaMDana karavAmAM AvyuM che. prathama chalanI vyAkhyA kare che. vAdInA vacananA arthane badalI tenA vacanane vighAta kare te chala. vApha, sAmAnya, ane upacAranA bhedathI chala traNa prakAre che (1) jyAM kaI vAdIe keI sAdhAraNa zabdano prayoga karyo hoya, tyAM te vAdInA abhiprAyanI upekSA karIne bIjA ja arthanI kalapanA vaDe vaktAnA vacanane niSedha kare te vAchala kahevAya che. jemake "navAjoDa mANava" ahIM vaktAne "nava" zabdane vikSita artha nUtana che, ema jANavA chatAM paNa durbhAvanAthI prerita chalavAdI prativAdInA vacanane
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 109 syAdvAdamaMjarI niSedha karavA mATe, nava zabadano artha nava saMkhyA karIne vAdIne pUche che ke A mANuvaka pAse kayAM nava kebala che ? eka ja kebala che. AnuM nAma vApUchala. (2) saMbhAvanAmAtrathI kahelI vAtane sAmAnya niyama banAvIne vaktAnA vacanano apalApa kare te sAmAnya chala, dA. ta. A brAhmaNa vidyA ane AcaraNathI yukta che.' ema kahIne keAI vaktA brAhmaNanI stuti karatAM kahe che ke saMbhave che ke brAhmaNemAM vidyA ane AcaraNa sahaja paNa hoya che, tyAre chala karanAra brAhmaNatva hetune Arepa karIne brAhmaNa mAtramAM vidyA ane AcArane sAmAnya niyama banAvIne vaktA pratye kahe che ke : je brAhmaNa mAtramAM vidyA ane AcAra svAbhAvikapaNe heya te patita brAhmaNamAM paNa vidyA ane AcaraNa hevAM joIe. kemake patita brAhmaNamAM paNa brAhmaNapaNuM te che ! A rIte saMbhAvanAmAtra kathananuM nirAkaraNa karavuM, tene sAmAnya chala kahevAya che, (3) aupacArika pragamAM mukhya arthane niSedha karI vaktAnA vacanane vyAghAta kare, te upacAra chalA dA. ta. mAMcA avAja kare che tyAre chalavAdI kahe che ke : zuM acetana evA mAMcA avAja karatA haze ? mATe ema kahevuM joIe ke mAMcA upara beThelA puruSe avAja kare che. A rIte vaktAnA abhiprAyanuM khaMDana karavuM te upacAra chala kahevAya che. (TIkA) tathA samyagRhetau hetvAbhAse vA vAdinA prayukte, jhaTiti tadoSatattvApratibhAse hetupratibimbanaprAyaM kimapi pratyavasthAna jAtiH dUSaNAbhAsa ityarthaH / sA ca caturviMzatibhedA / sAdhAdipratyavasthAna bhedena / yathA "sAdharmyavaidhayoMskarSApakarSavardhyAvarNya vikalpasAdhyaprAptyaprAptiprasaGgaprati dRSTAntA'nutpattisaMzayaprakaraNa hetvarthApattyavizeSopapatyupalabdhyanupalabdhinityAnityakAryasamAH" || (anuvAda) vAdI sabhya hetu athavA hevAbhAsano prayoga kare temAM doSa jANyA vinA zighratAthI kaMIka paNa hetu sarakhuM lAvIne pratyuttara Ape, te jAti nAmane dUSaNabhAsa kahevAya che. te jAti covIza prakAranI che. te A pramANe sAdha-vaidhamya utkarSa-apakarSa, vaya-avaNya, vikalpa, sAdhya, prApti, aprApti, prasaMga, pratidaSTAMta, anutpatti, saMzaya, prakaraNa, hetu, athapatti, avizeSa, upapatti, upalabdhi, anupalabdhi, nitya, anitya ane kAya sama. ___ (TIkA) tatra sAdhamryeNa pratyavasthAnaM sAdharmyasamA jAtirbhavati / anityaH zabdaH, kRtakatvAd, ghaTavaditi prayoge kRte sAdharmyaprayogeNaiva pratyavasthAnam nityaH ro, nivAravA, vAjArAvata ! rAti vizeSag: rakSAbata tAtvaadnityH zabdaH, na punarAkAzasAdhAd niravayavasvAd nityaH iti / vaidhamryeNa pratyavasthAnaM vaidharmyasamA jAtibhavati / anityaH zabdaH, kRtakatvAd, 'ghaTabadityacaiva prayoge sa eva pratiheturvaidhayeNa prayujyate nityaH zabdo, niravayavatvAt / anityaM hi sAvayavaM dRSTam ghaTAdIti / na cAsti vizeSahetuH ghaTasAdhAt kRtakatvAdanityaH
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 anyayogavya. dvA. zloka : 10 zabdaH, na punastadvaivAda niravayavatvAd nitya iti / utkarSApakarSAbhyAM pratyavasthAnam utkarSApakarSasame jAtI bhavataH / tathaiva prayoge, dRSTAntadharma kazcit sAdhyadharmiNyApAdayan utkarSasamAM jAtiM prayuGkte / yadi ghaTavat kRtakatvAdanityaH zabdaH ghaTavadeva mUrto'pi bhavatu, ma ceda mUrtaH, ghaTavadanityo'pi mA bhUditi zabde dharmAntarotkarSamApAdayati / apakarSastu ghaTaH kRtakaH san azrAvaNo dRSTaH evaM zabdo'pyastu no ced ghaTavadanityo'pi mA bhUditi zabde zrAvaNatvadharmamaparSatIti / ityetAzcatasro dichamAtradarzanArtha jAtaya uktAH / evaM zeSA api viMzatirakSapAdazAstradavaseyAH / atra tvanupayogitvAd na vitA: | (anuvAda) (2) vAdI sAdhamyane prayoga kare tyAre dAMtanI samAnatA batAvI sAyathI viparIta kathana karavuM, te sAmyasamA jAti. dA. ta. zabda anitya che, kemake kRtakatva (kAryarUpa) hevAthI, je je kAryarUpa hoya che te te anitya hoya che. jemake ghaTa e kAryarUpa che mATe te anitya che. A pramANe vAdI prayoga kare, tyAre tenuM sAdhamyanA prayega vaDe khaMDana karavA mATe kahe che keH zabda e nitya che, kemake te niravayava che. je je niravayava heya che te te nitya hoya che, jemake AkAza te niravayava che mATe te nitya che. A prayoga karIne vAdIne kahe che ke jevI rIte kAryarUpa dharmanI apekSAe zabda ane ghaTamAM samAnatA che tevI rIte niravayavarUpa dharmanI apekSAe zabda ane AkAzamAM paNa sAmyatA che, tethI zabdamAM AkAzanI jema nityatA paNuM hevI joIe. ahIM vAdIe zabdamAM anityatAnI siddhi karavA mATe kRtaka hetu Akhyo, tyAre prativAdI zabdamAM nityatAnI siddhi karavA mATe niravayavatva hetu ApIne AkAza rUpa daSTAntanA sAdhamyathI sAyamAM viparItatA jaNAve che! te sAdhamya samA jAti kahevAya che. (2) vAdIe karelA prayogamAM vaidharmIpaNuM batAvIne khaMDana karavuM, te vaidharyAsamAM jAti. dA. ta. zabda anitya che. kAraNa ke te kAryarUpa che, je je kAryarUpa che te te anitya che. AnI sAme prativAdI kahe che ke zabda nitya che kAraNa ke te niravayava che. je je niravayava hoya che te te nitya hoya che. dA. ta. AkAza. AkAza niravayava che mATe nitya che. Ama vadharyanA prayoga vaDe prativAdI kahe che ke, nitya evA AkAza rUpa daSTAntanA vadhasyathI jema zabda anitya che tema anitya evA ghaTarUpa daSTAntanA vaidharyAthI nityapaNuM thaze, A rIte daSTAntanA vaidharyAthI sAdhyamAM viparItatA jaNAvavI te vaidha. samA jAti kahevAya che. (3) dRSTAntanA dharmane sAdhyamAM lAvIne vAdInA vacananuM khaMDana karavuM te utkarSa samA jAti. dA.ta. zabda anitya che, kAraNa ke temAM kRtakatva che. jema ghaTa kAryarUpa hevAthI anitya che tema zabda paNa kAryarUpa hovAthI anitya che. A pramANe vAdI prayoga kare, ke temAM deSa ApavA mATe prativAdI kahe keH je zabdamAM ghaTanI jema anityatA mAne che te ghaTanI jema mUrtatA paNa mAnavI joIe. je zabdamAM ghaTagata mUrta va dharma na svIkAro te
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI ghaTagata anityatA dharma paNa na mAnavo joIe. A rIte daSTAntanA eka vizeSa dharmane sAdhyamAM lAvIne vAdInA vacananuM khaMDana karavuM te utkarSa mA jAti kahevAya che. (4) sAdhyarUpa dhamImAMthI daSTAntamAM nahIM rahevAvALA dharmanuM apakarSaNa karIne vAdInA vacanano yAghAta kara. te apakarSa samA jAti. dA. ta. zabda anitya che. kAraNa ke temAM kRtakatva che. ghaTanI jema, A prakAre vAdI praveza kare che tyAre prativAdI tenuM khaMDana karavA mATe kahe che ke jema ghaTa zravaNane viSaya nathI, tema zabda paNa zravaNane viSaya na hovo joIe ! je zabdamAM azrAvaNapaNuM na mAne te ghaTagata anityatA dharma paNa nA mAna joIe. A rIte dRSTAtamAM nahIM rahevAvALA dharmanuM dhamamAMthI apakarSaNa karavuM, te apakarSasamAM jAti kahevAya che. A prakAre cAra jAtinuM svarUpa dizAsUcana mATe kahela che, bAkInI vIsa jAtinuM svarUpa nyAyazAstramAMthI jANI levuM. prastutamAM tenuM varNana nirupayogI hovAthI nathI karyuM. (TIkA) tathA vipratipattirapratiprattizca nigrahasthAnam / tatra vipratipattiH sAdhanAbhAse sAdhanabuddhiH, dUSaNAbhAse ca SaNabuddhiriti / apratipattiH sAdhanasyAdUSaNa, dUSaNasya cAnuddharaNam / tacca nigrahasthAna dvAviMzatividham / tadyathA-pratijJAhAniH pratijJAntaram pratijJAvirodhaH pratijJAsaMnyAsaH hetvantaram arthAntaram nirarthakam avijJAtArtham apArthakam aprAptakAlam nyUnam adhikam punaruktam ananubhASaNam ajJAnam apratimA vikSepaH matAnujJA paryanuyojyopekSaNam niranuyojyAnuyogaH apsiddhAntaH devAmAAya | (anuvAda) have vipratipatti ane apratipattirUpa nigrahasthAna kahevAmAM Ave che. sAdhanAbhAsamAM sAdhanabuddhi ane dUSaNAbhAsamAM dUSaNabuddhi tene vimatipatti (virUddha pratipatti) kahe che. ane prativAdInA sAdhana(hetu)ne dUSaNa rahita mAnavuM, athavA te prativAdInA dUSaNane dUra nahIM karavuM te apratipatti kahevAya che. te nigrahasthAna bAvIza prakAre che. te A pramANe pratijJAhAni, pratijJAntara, pratijJAvirodha, pratijJAsaMnyAsa, hevantara, arthAntara nirarthaka, avijJAtArtha, apArthaka, aprAptakAla, nyUna, adhika; punarukta, ananubhASaNa, ajJAna, apratibhA, vikSepa, matAnujJA, paryAnupekSaNa, niragujyAnuga, apasiddhAMta, ane havAbhAsa, emAM ananubhASaNa, ajJAna, apratibhA, vikSepa, matAnujJA, ane paryanu pekSaNa, e cha prakAranAM nigrahasthAna, apratipattithI hoya che ane bAkInAM saLa vipratipattithI thAya che. (TIkA) tatra hetAvanaikAntikIkRte pratidRSTAntadharma svadRSTAnte'bhyupagacchataH pratijJAhAni ma nigrahasthAnam / yathA anityaH zabdaH aindriyakatvAd, ghaTavaditi pratijJAsAdhanAya vAdI vadan , pareNa sAmAnyamaindriyakamapi nityaM dRSTamiti hetAvanaikAntikIkRte, yadyevaM brUyAt sAmAnyavad ghaTo'pi nityo bhavatviti, sa evaM
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 anyayogavya. dvA zloka : 10 bruvANaH zabdA'nityatvapratijJAM jahyAt / pratijJAtArthapratiSedhe pareNa kRte tatraiva dharmiNi dharmAntaram sAdhanIyamabhidadhataH pratijJAntaraM nAma nigrahasthAnaM bhavati / anityaH zabdaH, aindriyakatvAdinyukte, tathaiva sAmAnyena vyabhicAre codite, yadi brUyAd yuktaM yat sAmAnyamaindriyakaM nityam . taddhi sarvagatam . asarvagatastu zabda iti / tadidaM zabde'nityatvalakSaNapUrva pratijJAtaH pratijJAntaramasarvagataH zabda iti nigrahasthAnam / anayA dizA zeSANyapi viMzati yAni / iha tu na likhitAni, pUrvahetoreva / / ityevaM mAyAzabdenAtra chalAditrayaM sUcitam / tadevaM paravacanAtmakAnyapi chalanAtinigrahasthAnAni tatvarUpatayopadizato akSapAdarSe vairAgyavyAvarNanaM tamasaH prakAzAtmakasvaprakhyApanamiva kathamiva nopahasanIyam iti kAvyAyaH // 10 // _ (anuvAda) (1) prativAdI hetumAM anekanikatA siddha kare tyAre vAdI virodhI daSTAMtanA dharmane svAbhimata daSTAMtamAM svIkAra kare, te pratijJA-hAni nAmanuM nigrahasthAna kahevAya che. dA. ta. zabda anitya che, kAraNa ke te Idriyane viSaya che. je je IdrinA viSaya hoya che te te anitya hoya che. jema ke ghaTa. ghaDe Idriyane viSaya hovAthI anitya che, tema zabda paNa Idriyano viSaya hovAthI anitya che. A pramANe vAdI pratijJA kare che tyAre prativAdI kahe che ke ukata vyApti barAbara nathI. kemake sAmAnya(jAti) paNa Idriyane viSaya che, paraMtu te anitya nathI. tethI nitya evA sAmAnyarUpa sAdhyAbhAvAdhikaraNamAM caMdriyakatva hetu rahevAthI, prastuta hetu anaikAnvika (vyabhicArI che. A pramANe prativAdI kahe che, tyAre vAdI kahe che ke ; je A pramANe che, te bhale sAmAnyanI jema ghaTa paNa nitya thAo ! A rIte vAdA zabdamAM anityakArUpa potAnI pratijJAno tyAga kare tene pratijJA hAni nigrahasthAna kahe che. (2) prativAdI dvArA pratijJAnuM khaMDana thAya tyAre dhamamAM anya dharmane svIkAra kare te pratijJAntara kahevAya che. dA. ta. zabda anitya che. kAraNa ke te Idriyane viSaya che. jema ke ghaTa. A pramANe jyAre vAdI praveza kare che tyAre prativAdI driyakatva hetu nitya evA sAmAnyamAM rahevAthI vyabhicArI banAve che. vAdI kahe che ke : sAmAnya Idriyane viSaya havAnI nitya che ane sarvavyApI che, paraMtu zabda te ghaTanI jema asagata che tethI te anitya che. A rIte pahelAM zabdamAM anityatA svIkArI ane tyArabAda zabdamAM asarvagatatva svIkArI, bIjI pratijJAne svIkAra kare, te pratijJAntara nAmanuM nigrahasthAna kahevAya che. A pramANe bAkInAM 20 nigrahasthAne nyAyazAstrathI jANI levAM. pUrve kahelA hetuthI, temaja atre anupayogI hovAthI temanuM varNana karavAmAM AvyuM nathI. ahIM mAyA zabdathI chalAdi traNanuM sUcana kareluM che. te chala, jAti ane nigrasthAna phakata parane ThagavA rUpa hovA chatAM paNa tene tattva rUpe upadeza karatA evA akSapAda RSine vairAgI kahevA, te kharekhara aMdhakArane prakAza rUpa kahevA barAbara che. tethI teo paMDita purUSomAM upahAsa pAtra kema nA thAya ! A pramANe dazamA kAvyano artha jANu.
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ avataraNa adhunA mImAMsa kamedAbhimata vedavihitahiMsAyA dharmahetutvamupapasipuraHsaraM nirasyabAha avataraNuM have mImAMsakamatanA ekadezIya pakSane abhimata vedamAM kahelI hiMsA te dharmanuM kAraNa che, tenuM yuktipUrvaka khaMDana karatAM kahe che keH mUla-na dharmaheturvihitApi hiMsA notsRSTamanyArthamapodyate ca / svaputradhAtAd nRpatitvalipsA sabrahmacAri sphuritaM pareSAm // 11 // (mUla-artha) vedamAM kahelI hiMsA dharmanuM kAraNa nathI. hiMsA dharmanuM kAraNa kevI rIte banI zake? ane je dharmanuM kAraNa che, te hiMsA kevI rIte heI zake? vedamAM kahela hiMsAnaM apavAda-vidhithI paNa pratipAdana thaI zakatuM nathI. kemake je kArya mATe sAmAnya vAkya hoya che te ja kAryane mATe apavAda vAkaya hoya che; anya kArya mATe prayoga karelA vAkyanuM apavAdarUpa hoI zakatuM nathI. je jIvanA vadhathI svarga prAptinI IcchA hoya te kharekhara te IcchA pitAnA putrane mArIne rAjyanI prApti karavI tenA barAbara che ! jema keI ajJAnI puruSa #ra pariNAmathI pitAnA putrane mArI rAjyalakSamI kadApi prApta kare te paNa tenuM putra-vadhathI utpanna thayeluM kalaMka dUra thaI zakatuM nathI, tema svargAdine prApta karavAnI IcchAthI jIvahiMsA karanAranuM jIvavadhajanya pApa dUra thaI zatu nathI. (TIkA) iha khalvacirmArgapratipakSadhUmamArgAzritA. jaiminIyA itthamAcakSate / yA hiMsA gAdAd vyasanitayA vA kriyate saivAdharmAnubandhahetuH, pramAdasaMpAditatvAt / zaunikalubdhakAdInAmiva / vedavihitA tu hiMsA pratyuta dharmahetuH, devatAtithipitRNAM prItisaMpAdakatvAt , tathAvidhapUjopacAravat / na ca tatprItisaMpAdakatvamasiddham / kArIrIprabhRtiyajJAnAM svasAdhye vRSTayAdiphale yaH khalvavyabhicAraH, sa tatprINitadevatAvizeSAnugrahahetukaH / evaM tripurArNavavarNitacchagalajAGgalahomAt pararASTravazIkRtirapi tadanukUlitadaivataprasAdasaMpAdyA / atithiprItistu madhuparkasaMskArAdisamAsvAda nA pratyakSopalakSyaiva / pitRRNAmapi tattadupayAcitazrAddhAdividhAnena prINitAtmanAM svasantAnavRddhividhAna sAkSAdeva vIkSyate / AgamazcAtra pramANam / sa ca cA. 15
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyayAca. dvA. jo : 22 devaprItyarthamazvamedhagomedhanaramedhAdividhAnAbhidhAyakaH pratIta eva / atithiviSayastu "mahokSa vA mahAjaM vA zrotriyAyopakalpayet" / ityAdiH / pitRprItyartha stu"dvau mAsau matsyamAMsena trIn mAsAn hariNena tu / aurabhreNAtha caturaH zAkuneneha paJca tu" / / ityAdiH / ( anuvAda ) 114 ahiM agni'mAMganA pratipakSa rUpe dhUmamArgane AzrayI rahelA evA jaiminIya matavALA(pUrva mImAMsake) kahe che ke: vyasana athavA te lelupatAnAM kAraNathI kasAIe tathA zikArIo vaDe karAyelI hiMsA, te pramAdathI thatI haiAvAthI, adhama'nu kAraNa thAya che. paraMtu vedamAM kahelI hiMsA tevA prakAranI pUjAnI sAmagrInI jema deva, atithi ane pitRonI prItine saMpAdana karavAvALI hAvAthI adharmanuM kAraNa nathI, alke dharmanu kAraNa che. vaLI vedokta hiMsAmAM devatA AdinI prItinuM saMpAdanapaNuM asiddha nathI, kemake kArIrI (je yajJa karavAthI vRSTi Adi phala thAya che, te), Adi yajJAthI sAdhya vRSTi Adi leAnI prApti dekhAya che. ane te vRSTi ADhi kLe kArIrI Adi yajJothI prasanna thayelA devatAvizeSanI kRpAne AbhArI che. temaja pripurANuCva ' nAmanA graMthamAM kahyuM che ke : bakarAM ane haraNanA hAma karavAthI tene anukUla devatAvizeSanI kRpAthI pararASTra vazIbhUta thAya che. vaLI dahIMthI yukta madha, ghI; sAkara ane pANI te madhupaka kahevAya che. te madhuparka Adi vaDe AsvAdita thayelA atithionI prasannatA te pratyakSa dekhAya che! tevI ja rIte zrAddhAdi karavAthI pitRonI prasannatA prApta thavAthI peAtAne saMtAnavRddhirUpa phUla pratyakSa jovAmAM Ave che. temaja AgamamAM paNa kahyu che ke : devatA AnI prIti mATe azvamedha, gAmedha, ane naramedha, Adi yajJo karavA joie. vaLI zrotriya ( veda pADI ) evA atithienI prasannatA mATe meTA khaLada, athavA teA moTA bakarAne mArIne tene ApavA joie, temaja pitRonI prIti sapAdana karavA mATe kahyuM che ke matsyamAMsanI e mAsa, hariNunA mAMsathI traNamAsa, meDhAnA mAMsathI cAra mAsa ane pakSInA mAMsathI pAMca mAsa sudhI pitRonI tRpti thAya che. * d , ( TIkA) evaM parAbhiprAyaM hRdi saMpradhAryAcAryaH pratividhatte na dharmetyAdi / vihitApi vedapratipAditApi / AstAM tAvadavihitA hiMsA-prANiprANavyaparopaNarUpA / na dharmahetuH - na dharmAnubandhanibandhanam / yato'tra prakaTa eva svavacanavirodhaH / tathAhi / 'hiMsA ced dharmahetuH katham ' dharmahetuzced hiMsA katham ' ** zrayatAM dharmasarvasva zrutvA caivAvadhAryatAm " ityAdiH / na hi bhavati mAtA ca bandhyA ceti / hiMsA kAraNa, dharmastu tatkAryamiti parAbhiprAyaH / na cAya nirapAyaH / yato yad yasyAnvayavyatirekAnuvidhatte tat tasya kAryam, yathA mRtpiNDAderghaTAdiH / na ca dharmo hiMsAta eva bhavatIti prAtItikram tapovidhAnadAnadhyAnAdInAM tadakAraNatvaprasaGgAt //
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdama jarI (anuvAda). A prakAranA paranA abhiprAyane vicArIne AcArya mahArAja kahe che ke prANIenA prANane nAza karavAvALI vedabAhya hiMsA to dUra rahe; paraMtu vedamAM kahelI hiMsA paNa dharmanuM kAraNa banI zakatI nathI. kemake je hiMsA che te dharmanuM kAraNa kaI rIte thaI zake ? ane je dharmanuM kAraNa che te hiMsA kaI rIte banI zake? hiMsA ane dharma, baneno paraspara virodha hovAthI teonAM vacanane sAkSAta virodha pragaTa thAya che. vaLI kahyuM che ke dharmano sAra sAMbhaLIne tene grahaNa kare joIe. mATe jema "mAtA vadhyA hotI nathI tema hiMsA e dharma rUpa thaI zakatI nathI. AthI hiMsA dharmanuM kAraNa che ane dharma e hiMsAnuM kArya che, AvA dharmanuM nirUpaNa karavAvALA mImAMsakeno abhiprAya sadoSa che, kemake jene jenI sAthe anvaya-vyatireka saMbaMdha thAya che, tene parasparakAryakAraNabhAva banI zake che, dA. ta. mATInA sadubhAvamAM ghaTane sadubhAva ane mATInA abhAvamAM ghaTane abhAva! A prakAre mATI ane ghaTane anvaya-vyatireka saMbaMdha hevAthI temAM jema parasparakAryakAraNabhAva banI zake che, tema praratutamAM hiMsAnA saddabhAvamAM dharma ane hiMsAnA abhAvamAM dharmane abhAva, A anvaya vyatireka saMbaMdha nahIM ghaTavAthI paraspara kAryakAraNa bhAva banI zaktA nathI. tethI hiMsA koI paNa rIte dharmanuM kAraNa thaI zaktI nathI. chatAM paNa je hiMsAthI dharma thatuM hoya te ahiMsA, tapa, kriyA, dAna ane dhyAna Adi dharmanAM kAraNarUpa anuSThAne badhAM ja niSphaLa jaze ! arthAta te akAraNa rUpa banaze. (TIkA ) atha na vayaM sAmAnyena hiMsAM dharmahetuM brUmaH, kintu viziSTAmeva / viziSTA ca saiva yA vedavihitA iti cet , nanu tasyA dharmahetutva kiM vadhyajIvAnAM maraNAbhAvena, maraNe'pi teSAmArtadhyAnAbhAvAt sugatilAbhena vA ? nAghaH pakSaH / prANatyAgasya teSAM sAkSAdavekSyamANatvAt / na dvitIyaH / paracetovRttInAM durlakSatayA''rtadhyAnAbhAvasya vAGmAtratvAt / pratyuta hA kaSTamasti na kopi kAruNikaH zaraNam , iti svabhASayA virasamArasatsu teSu vadanadainyanayanataralatAdInAM liGgAnAM darzanAd durdhyAnasya spaSTameva niSTayamAnatvAt // (anuvAda) zaMkA : ame sAmAnya hiMsAne dharmanuM kAraNa kahetA nathI, paraMtu viziSTa hiMsAne ja dharmanuM kAraNa kahIe chIe, ane te viziSTa hiMsA te te ja che ke je vedamAM kahelI che. samAdhAna : tame hiMsAne dharmanuM kAraNe kyA rUpe kahe che ? zuM vadhya jIvanuM maraNa thatuM nathI mATe hiMsA dharmanuM kAraNa che ? ke maraNa thavA chatAM paNa AdhyAna nahIM thavAthI te jene sadgatinI prApti thAya che, te kAraNathI hiMsA dharmanuM kAraNa che ! ema nA kaheze ke vedamAM kahelI vidhipUrvaka vadha karavAthI te jIvonuM maraNa thatuM nathI. prathama pakSa ThIka nathI, kemake vadhya jIvonuM maraNa te pratyakSa dekhAya che. je kahe
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 anyonya. DhA. jo : z ke vedamAM kahelI vidhipUrvaka tene vadha karavAthI te jIvAne Ata dhyAna thatuM nathI, te kevala khelavAnu che. kemake paranA cittamAM raheluM Ata dhyAna joI zakAtuM nathI. khalke 'hA kaSTam hA kam' kaI paNa kAruNikanuM zaraNu nathI, tevA prakAranI peAtAnI hRdaya drAvaka bhASAmAM AkraMda karatA evA te prANIonI mukhamudrAmAM dInatA, ane netronI caMcalatA Adi durdhyAnanAM cihno spaSTa paNe dekhavAmAM Ave che. ( TIkA ) athetthamAcakSIthAH yathA ayaHpiNDo gurutayA majjanAtmako'pi tanutarapatrAdikaraNena saMskRtaH san jakopari plavate, yathA ca mAraNAtmakamapi viSa mantrAdisaMskAra viziSTa sad guNAya jAyate, yathA vA dahanasvabhAvo'pyaniH satyAdiprabhAvapratihatazaktiH sat na hi pradahati / evaM mantrAdividhisaMskArAd na khalu vedavihitA hiMsA doSapoSAya / na ca tasyAH kutsitatva zaGkanIyam / tatkAfraNAM yAjJikAnAM loke pUjyatvadarzanAditi / tadetad na dakSANAM kSamate kSodam / vaidharmyeNa dRSTAntAnAmasAdhakatamatvAt / ayaHpiNDAdayo hi patrAdibhAvAntarApannAH santaH salilataraNAdikriyAsamarthAH / na ca vaidika mantra saMskAravidhinApi bizasyamA nAnAM pazUnAM kAcid vedanAnutpAdAdirUpA bhAvAntarApattiH pratIyate / atha teSAM vadhAnantaraM devatvApattirbhAvAntaramastyevetti cet kimatra pramANam / na tAvat pratyakSam / tasya saMbaddhavartamAnArthagrAhakatvAt / " sambaddha vartamAna ca gRhyate ckssuraamA / '' rUti vacanAt / nAnumAnam| taskRttiAinue :nAvyAgmH / tasyAdyApi vivAdAspadatvAt / arthApazyupamAnayostvanumAnAntargatatayA tadupaNenaiva gatArthatvam // ( anuvAda ) zaMkA : jema leAhanA piMDa bhAre hAvAthI pANImAM DUbavAnA svabhAvavALe hAvA chatAM, atyaMta halakA patarAnA rUpamAM pariNata thAya teA nAvanI jema jala upara tare che ! temaja mANu svabhAvavALuM paNa viSa mantrAdikanA prayAgathI sa MskArita karavAmAM Ave tA zarIramAM AreAgya vadhAranArU' thAya che. tathA jalana svabhAvavALA paNa agninI zakita satya AdinA prabhAvathI AvRta thAya che: dAhAdi kriyA karavA mATe asamartha bane che. tevIja rIte 'mantrAdi vidhinA saMskArathI karAyelI hiMsA pApa-baMdhananAM kAraNurUpa thatI nathI. te veDhAkata hi MsA nindvanIya paNa nathI, kemake vedokata hiMsAnA kartA yAjJika leAkeAne saMsAramAM pUjyadRSTithI jovAmAM Ave che. uttara : A prakAranu Apanu` kathana yuktiyukta nathI, kemake lepiMDAdghi dRSTAMtAnI sAthe tenI viSamatA heAvAthI, te dRSTAMta dvArA hetunI siddhi thaI zakatI nathI. leApiMDa vagere bhinna bhinna avasthA (patarA vagerenI) prazna karatAM pANImAM taravA mATe sama thAya che, paratu ahI... vaidika-mantra dvArA saMskArita paddhatithI paNa vadha karAyelA prANIenI vedanAnI anutpattirUpa bhinna avasthA dekhavAmAM AvatI nathI.
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI 27 zaMkA ; vedamAM kahelI vidhi pUrvaka vadha karavAthI, te prANIone svargAdinI prApti thavAthI, teonI deva paryAyarUpa bhinna avasthA thAya che. samAdhAna H ApanA A rItanA kathanamAM koi pramANa nathI. kemake pratyakSa pramANa tA kevala iMdriyasaMbaddha evA vamAna padAtha ne ja jaNAve che. kahyuM paNa che ke 'pratyakSapramANu cakSu Adi IMdriyeA vaDe sa Mbaddha evA vartamAna padArthane ja jaNAve che' tethI pratyakSa pramANa dvArA prANIonI svargAdinI prApti siddha thaI zakatI nathI. anumAna pramANathI paNa siddhi thai rAkaze nahIM kema ke anumAna pramANanA sAdhaka koI hetu jovAmAM AvatA nathI. Agama te haju atyAre paNa vivAdAspada heAvAthI tenA dvArA vaSya jIveAnI svargAdi prAptinI siddhi thaI zake nahI. arthApatti ane upamAna pramANa teA anumAna pramANamAM aMtagata haiAvAthI jevI rIte anumAna pramANathI vayajIvAnI svargAddhinI prApti siddha thaI zakatI nathI tevI ja rIte ukata banne pramANa paNa svarga prAptinI siddhi karI zakaze nahIM. ( TIkA ) atha bhavatAmapi jinAyatanAdividhAne pariNAmavizeSAt pRthivyAdijantujAtaghAtanamapi yathA puNyAya kalpyate iti kalpanA, tathA asmAkamapi kiM neSyate / vedoktavidhividhAnarUpasya pariNAmavizeSasya nirvikalpaM tatrApi bhAvAt / naivam / pariNAmavizeSo'pi sa eva zubhaphalo, yatrAnanyopAyatvena yatanayA'pakRSTapratacaitanyAnAM pRthivyAdijIvAnAM vadhe'pi svalpapuNyavyayenAparimita sukRtasaMprAptiH, na punaritaraH / bhavatpakSe tu satsvapi tacchrutismRtipurANetihAsapratipAditeSu yamaniyamAdiSu svargAvAtyupAyeSu tAMstAn devAnuddizyapratipratIkaM kartana kadarthanayA kAndizIkAn kRpaNapaJcendriyAn zaunikAdhika mArayatAM kRtsnasukRtavyayena durgatimevAnukUlayata durlabhaH zubhapariNAmavizeSaH / evaM ca yaM kazcana padArtha kizcitsAdharmyadvAreNaiva iSTAntIvRtAM mavatAmatitrasa: sadrajIte / / (anuvAda) zakA : tamane (jaineAne) paNa jinamadira Adi banAvavAmAM pRthvI Adi vAnI hiMsA thAya che ne ? te hi MsA thavA chatAM paNa vizuddha pariNAma AvAne kAraNe te puNya rUpa bane che, tema amAre paNa vidhipUrvaka karAyelI hiMsA vizuddha pariNAmanA mege puNyarUpa thAya che. samAdhAna : jina ma MdiranA nirmANamAM anya kAI upAya nahI. hAvAthI atyaMta alpa caitanyavALA pRthvI Adi jIvanA vadha anivArya che, mATe vizuddha pariNAmathI thayela pRthvI AdinA saMhAramAM apa puNyane vyaya thavA chatAM paNa aparimita puNyanI prApti thAya che. paraMtu tamArA pakSamAM teA zruti, smRti, purANu ane itihAsamAM yama niyama Adi sva-prAptinA anya upAyAnuM pratipAdana kareluM hovA chatAM paNu, te te devAne uddezIne pratyeka avayavAne kApavAnI nA karavAmAM Ave che tenA bhayathI
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyayogavya, dvA. zloka : 11 vihuvala banelA kRpApAtra bicArA paMcaMdriya jIvone kasAIthI paNa adhika kuratAthI mAravAmAM Ave che. te mAranArA puruSonA saMpUrNa puNyane nAza thAya che, tethI durgatine ja anukUla pariNAma utpanna thAya che. temAM durlabha e vizuddha pariNAma hoI zakato nathI. mATe ke padArthanA yatkiMcita sadazyane joI tene daSTAMtarUpa banAvI doSa Apa ThIka nathI. __ (TIkA) na ca jinAyatanavidhApanAdau pRthivyAdijIvavadhe'pi na guNaH / tayAhi tadarzanAd guNAnurAgitayA bhavyAnAM bodhilAbhaH pUjAtizayavilokanAdinA ca manaHprasAdaH, tataH samAdhiH, tatazca krameNa niHzreyasaprAptiriti / tathA ca bhagavAn paJcaliGgIkAraH "puDhavAiyANa jaivi hu hoi viNAso jiNAlayAhinto / tavvisayA vi sudidvissa Niyamao asthi aNukaMpA // 1 // eyAhiMto buddhA virayA rakkhanti jeNa puDhavAI / itto nivvANagayA abAhiyA AbhavamimANa // 2 / / rogisirAveho iva muvijjakiriyA va suppauttAo / pariNAmasuMdaracciya ciThThA se bAhajoge vi // 3 // " (anuvAda) temaja jinamaMdiranuM nirmANa karavAmAM (pRthvI Adi nI hiMsA thavA chatAM paNa puraya thatuM nathI tema nathI, arthAt purapArjana avazya thAya che. kema ke maMdiramAM jinezvarabhagavAnanAM darzana karavAthI, guNAnurAgI paNa vaDe bhavya jIvone samyaktvanI prApti thAya che. tema ja pUjAtizayane jovAthI cittanI prasannatA prApta thAya che. cittanI prasannatAthI samatAbhAva prApta thAya che. ane samatAbhAvathI anukrame mokSanI prApti thAya che. paMcaliMgIkAra bhagavAna zrI jinezvarasUrijIe kahyuM che keH yadyapi jinamaMdiranA nirmANamAM pRthavI AdinuM khedavuM ane jalanuM siMcana karavuM, ItyAdi kAraNothI pRthvI, pANI, agni, vAyu, vanaspati ane trasa Adi jIvone vinAza saMbhave che, te paNa samyagadaSTi AtmAne te ja pratye hamezA dayAbhAva ja hoya che. kAraNa ke jinezvara bhagavAnanI pratimAnAM darzana AdithI teone tattvajJAnanI prApti thAya che. tethI te tatvajJAna dvArA saMsArathI virakta thayelA AtmAo avazya pRthvI Adi nI rakSA kare che. ane paraMparAe teo abAdhita evA AtyaMtika nirvANa sukhanA bhakatA bane che. jevI rIte zubha AzayavALA vaidha rogIonA rogane nAbuda karavA mATe dadIonI nasa vigerenuM chedana kare che, laMghana karAve che, temaja kaTu auSadhanuM pAna karAve che. AvA prayogamAM rogIone bAdhA thavA chatAM paNa pariNAme hitakArI hovAthI jema vaidyane pariNAma suMdara che, tema kevala zuddha pariNAmathI jinamaMdiranA nirmANa karavAmAM pRthvI Adi jene saMhAra hovA chatAM paNa nirmANakartAne kevala puNya ja thAya che.
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI 119 (TIkA) iti / vaidikavadhavidhAne tu na kazcitpuNyArjanAnuguNa guNa pazyAmaH / atha viprebhyaH puroDAzAdipradAnena puNyAnubandhI guNo'styeva iti cet / na / pavitrasuvarNAdipradAnamAtreNaiva puNyopArjanasambhavAt / kRpaNapazugaNavyaparopaNasamutthaM mAMsadAna kevala nighaNatvameva vyakti / atha na pradAnamAtra pazuvadhakriyAyAH phala, kintu bhUtyAdikam / yadAha zrutiH- zvetaM vAyavyamajamAlabheta bhUtikAmaH" ityAdi / etadapi vyabhicArapizAcagrastatvAdapramANameva / bhUtezcaupayikAntarairapi sAdhyatvAt / atha tatra satre hanyamAnAnAM chAgAdInAM pretyasadgatiprAptirUpo'styevopakAra iti cet / vAGgamAtrametat / pramANAbhAvAt / na hi te nihatAH pazayaH sadgatilAbhamuditamanamaH kasmaicidAgatya tathAbhUtamAtmAna kathayanti / athAstyAgamAkhyaM pramANa I thar-- "auSadhyaH pazavo vRkSAstiryazcaH pakSiNastathA / yajJArtha nidhAna prAptAH prApnuvatyucchrita puna:" | ityAdi / naivam / tasya paurUSeyApaurUSeyavikalpAbhyAM nirAkariSyamANatvAt // (anuvAda) vaidika hiMsAmAM amane koI paNa jAtanuM puNya pArjana karavAnuM kAraNa jovAmAM AvatuM nathI. je kahe ke : vedokata hiMsA karavAthI prasa gepAta brAhmaNane pureDAza (yajJamAM Ahuti ApavAnA dravyomAMthI bAkI rahelAM dravyo) ApavAthI puNyopArjana thAya che. A kathana ThIka nathI. kema ke brAhmaNane pavitra evA suvarNa AdinA dAnathI puNopAjana thaI zake che, te kRpApAtra evA muMgA pazuone vadha karIne temanA mAMsanuM dAna karavuM te te narI nirdayatA sUcave che. ema nA kaheze ke vedakata hiMsAmAM pazuono vadha karIne mAMsanuM dAna karavuM teja mAtra phaLa nathI, paraMtu vedeta-vidhie pazuvadha karavAthI ezvarya AdinI prApti thAya che. zrutimAM paNa kahyuM che ke : ezvarya prApta karavAnI IcchAvALAe vAyu devatAne uddezIne sapheda bakarAne homa karavuM joIe. ItyAdi Agama paNa pazuvadha karavAnuM vidhAna kare che. e paNa tamAruM kathana vyabhicAra-doSathI grasta hevAthI apramANarUpa che. kAraNa ke ezvaryanI prApti te pazu-vadha sivAya anya upAcethI paNa sAdhya che. vaLI yajJamAM haNAyelA bakarA Adine svarga prAptirUpa upakAra kartAne phALe jAya che, ema kahevuM te paNa kathana mAtra che. kemake haNAyelA pazu Adine svarga prApta thAya che, temAM kaI pramANa nathI. kAraNa ke yajJamAM vadha karAyelAM pazuo svargamAM gayA pachI harSita manavALAM thaIne pitAnI svarga prApti thaI che, e pramANe ahIM AvIne koIne kahetAM nathI. zaMkA : yajJamAM vadha karAyelAM pazuone svarga male che, tevA prakAranuM Agama pramANa mojuda che. auSadhi, pazu, vRkSa, tiryaMca ane pakSIo yajJane mATe mRtyu pAmIne ucagati prApta kare che,
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 anyayogavya. dvA. zloka : 11 samAdhAna : e paNa ThIka nathI. kema ke tamane abhipreta AgamanuM amArAvaDe AgaLa pauruSeya ane apauruSeya ema be prakAranA vikathI nirAkaraNa karavAmAM Avaze. (TIkA) na ca zrautena vidhinA pazuvizasanavidhAyinAM svargAvAptirupakAra iti vAcyam / yadi hi hiMsayA'pi svargaprAptiH syAt , tarhi bATa pihitA narakapurapratolyaH / zaunikAdInAmapi svargaprAptiprasaGgAt / tathA ca paThanti paramAAM: "yUpaM chitvA pazUna hatvA kRtvA rudhirakardamam / yadyevaM gamyate svarga narake kena gamyate " // ( anuvAI) vaidika vidhivaDe pazuone vadha karavAthI svargaprAptirUpa upakAra thAya che te paNa tamArUM kathana ThIka nathI. kema ke hiMsAthI je svargaprApti thatI hoya te narakamAM javAnAM dvAra sajajaDa baMdha thaI jaze ! hiMsA karavAthI svarga malatuM hoya te badhA kasAI vagerene cekakasa svarga maLavuM joIe. temaja sAMkhya darzanavALA kahe che ke H yu5 (yajJamAM pazuene bAMdhavAne staMbha)ne chedI, pazuone haNI ane rUdhirane kiccaDa karIne svargamAM javAtuM hoya te narakamAM kayA mArge javAze ? (TIkA) kiJca, aparicitAspaSTacaitanyAnupakAripazuhiMsanenApi yadi tridivapadavIprAptiH, tadA paricitaspaSTacaitanyaparamopakArimAtApitrAdivyApAdanena yajJakAriNAmadhikatarapadaprAptiH prasajyate / atha "acintyo hi maNimantrauSadhInAM prabhAva" iti vacanAd vaidikamantrANAmacintyaprabhAvatvAt tatsaMskRtapazuvadhe saMbhavatyeva svargaprAptiH, iti cet / na / iha loke vivAhagarbhAdhAnajAtakarmAdiSu tanmantrANAM vyabhicAropalambhAd adRSTe svargAdAvapi tadvayabhicAro'numIyate / dRzyante hi vedoktamantrasaMskAraviziSTebhyo'pi vivAhAdibhyo'nantaraM vaidhavyAlpAyuSkatAdAridrayAdhupadravavidhurAH paraHzatAH / apare ca mantrasaMskAra vinA kRtebhyo'pi tebhyo'nantaraM tadviparItAH / atha tatra kriyAvaiguNya visaMvAdahetuH, iti cet / na / sNshyaanivRtteH| ki tA kriyAvaiguNyAt phale visaMvAdaH, kiM vA mantrANAmasAmarthyAd' iti na nizcayaH / teSAM phalenAvinAbhAvAsiddheH // (anuvAda) koI paNa jAtane upakAra nahIM karavAvALAM aparicita, ane aspaSTa zaitanyavALAM muMgA prANIonA vadhathI je svarganI padavI maLatI hoya te paricita, spaSTa zaitanyavALAM parama upakArI mAtA pitAne vadha karavAthI te yAjJika lokone svargathI paNa adhika phaLa bhana!
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI 121 zaMkA : zAstramAM kahyuM che ke maNI, maMtra ane auSadhine acitya prabhAva che, tethI vaidika maMtrano paNa aciMtya prabhAva hovAthI maMtra dvArA saMskArita thayelAM pazuone vadha karavAthI te pazuone svarga prApti saMbhavita che. samAdhAna : ema kahevuM ThIka nathI. kema ke A lekamAM paNa vaidika vidhi pUrvaka thayelAM vivAha, garbhAdhAna ane jAtakarmAdi pratyakSa kAryomAM vaidika maMtrano vyabhicAra jovA maLe che. parokSa evA svargAdimAM paNa vaidika maMtranA vyabhicAranuM anumAna thAya che. kema ke vedokata vidhithI saMskArita thayelAM vivAha Adi kAryo thayA bAda vaidhavya, alpaAyuSya ane daridratA Adi upadravothI dukhI thatA seMkaDo manuSyo jovAmAM Ave che. tethI viparIta, vaidika-vidhAna nahIM thavA chatAM paNa ghaNuM manuSya AnaMdathI jIvana gujAre che, tethI spaSTapaNe AlekamAM paNa vedokata maMtrano vyabhicAra dekhAya che ! to parokSa svargAdinI prApti rUpa phaLamAM te maMtrane vyabhicAra kema nA hoya ? zaMkA : vaidika maMtra te phaLa ApavA mATe samartha che, paraMtu barAbara vidhi-vidhAna nahIM thavAthI phaLamAM visaMvAda thAya che. samAdhAna : ema kahevuM paNa ThIka nathI. kema ke ahIM saMzaya thAya che ke ? zu maMtronI vidhimAM pheraphAra thavAthI phaLamAM visaMvAda Ave che ke svayaM maMtro phaLa ApavAne mATe asamartha che, tethI phaLamAM visaMvAditA thAya che? A saMzaya dUra thatuM nathI. kema ke maMtranA prabhAvathI phalaprApti ane maMtranA abhAvamAM phalane abhAva, AvI vyAptinI siddhi nahIM hevAthI phalane nizcaya thaI zakato nathI. | (rAjA) tha yathA yumanmatte "mAro navodAma samAvirapuramaM hiMta'' ityAdInAM bAkyAnAM lokAntara eva phalamiSyate, evamasmadabhimatavedavAkyAnAmapi ne janmani Rmiti dina pratipadyate I gatagra vivAdAyI nIvarDsamAvAzaka, iti cet / aho vacanavaicitrI / yathA vartamAnajanmani vivAhAdiSu prayuktairmantrasaMskArairAgAmini janmani tatphalam , evaM dvitIyAdijanmAntareSvapi vivAhAdInAmeva pravRttidharmANAM puNya hetutvAGgIkAre'nantabhavAnusandhAna prasajyate / evaM ca na kadAcana saMsArasya parisamAptiH / tathA ca na kasyacidapavargaprAptiH iti prAptaM bhavadabhimatavedasyAparyavasitasaMsAravallarImUlakandatvam / ArogyAdiprArthanA tu asatyAmRSAbhASApariNAmavizuddhikAraNatvAd na doSAya / tatra hi bhAvArogyAdikameva vivakSitam , tacca cAturgatikasaMsAralakSaNabhAvarogaparikSayasvarUpatvAd uttamaphalam / tadviSayA ca prArthanA kathamiva vivekinAmanAdaraNIyA / na ca tajjanyapariNAmavizuddhastatphalaM na prApyate / sarvavAdinAM bhAvazuddharapavargaphalasampAdane'vipratipatteriti // (anuvAda). zaMkA H je prakAre tamArA manamAM paNa Arogya, bodhilAbha (samyaktva) ane uttama evI samAdhine Apo, ItyAdi vAkyanuM jema bhavAMtaramAM phaLa icchAya che, tema yA. 16
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 jALa. p. kA 22 amane abhimata veda-vAnuM ane vivAha Adi maMtronuM paNa phala paralokamAM maLaze, AthI vaidika vidhi anusAra vivAha Adi thayA pachI tarata ja keTalAMkane vaidhavya prApta thAya che, ItyAdi prakAranA Ape ApelA upAlaMbhane ahIM avakAza nathI. samAdhAna ! vAha! A te tamArI gajaba vA-cAturI che ! jo vartamAna janmamAM vaidika maMtrane anusAra thayelA vivAha AdinuM phaLa AgAmI bhavamAM maLatuM hoya te e pramANe bIjA bhAvamAM maMtraprayukta vivAha AdinuM phaLa trIjA bhavamAM ane trIjA bhavamAM vaidika vidhi anusAra karAyelA vivAha AdinuM phaLa cothA bhavamAM A pramANe uttarettara bhavamAM tenuM phaLa maLyA ja karaze, te tenA phaLane bhegavavA mATe anaMta bha karavA paDaze! tethI kayAreya paNa kaI jIvanA saMsArano aMta thaze nahIM. tema thavAthI keIne paNa mekSaprApti thaze nahIM. phalitArtha e che ke tamane abhimata vedavAkaya saMsArarUpI velaDInAM mUlarUpa che, ane ame je AregyAdinI prArthanA karIe chIe te asatyAmRSA (vyavahArabhASA) dvArA pariNAmanI vizaddha karavAnA kAraNarUpa hovAthI, te deSarUpa nathI. (asatyAmRSA-satya nahIM ane asatya nahIM) jema ke kaI vanamAM bhinna bhinna jAtinAM aneka vRkSe hevA chatAM paNa AmranAM vRkSe ghaNAM hovAthI lokamAM kahevAya che ke "A Amravana che.' asatyAmRSAnuM vizeSa svarUpa bIjA graMthamAMthI jANavuM. A regyAdinA je prArthanA karavAmAM Ave che, te kevaLa bhAva Arogyane uddezIne ja ane te bhAva Aregya saMsArarUpa bhAva regane nAza karavA svarUpa hevAthI, tevA prakAranI prArthanA uttama phaLa Ape che. tethI bhAvaArogya viSayaka prArthanA vivekI puruSone anAdaraNIya kaI rIte hoI zake ? arthAta bhAvaArogyaviSaya prArthanA jarUra vivekI puruSone AdaraNIya che. kema ke prArthanAthI pariNAmanI vizuddhirUpa phala jarUra prApta thAya che ane te bhAvazuddhi vaDe mekSarUpa phaLanI prApti thAya che, te sarvadarzanakArone mAnya che. (TIkA) na ca vedaniveditA hiMsA na kutsitA / samyagdarzanajJAnasampanneracirmArgapraparvedAntavAdibhizca garhitatvAt / tathA ca tattvadarzinaH paThanti - ___ "devopahAravyAjena yajJavyAjena ye'thavA / nanti jantUn gataghRNA ghorAM te yAnti durgatim " // vedAntikA apyAhuH-- "andhe tamasi majjAmaH pazubhirye yajAmahe / hiMsA nAma bhaveddharmoM na bhUto na bhaviSyati" // tathA "anirmAmetasmAddhisAkRtAdenaso muJcatu" chAndasatvAd mocayatu ityarthaH / kRti thAvANuNa-- " jJAnapAliparikSipte brahmacaryadayAmbhasi / snAtvA'tivimale tIrthe pApapaGkApahAriNi // 1 // dhyAnAgnau jIvakuNDasthe damamArUtadIpite / asatkarmasamikSepairagnihotraM kurUttamam // 2 //
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI 123 kaSAyapazubhirduSTadharmakAmArthanAzakaiH / zamamantrahutairyajJaM vidhehi, vihitaM budhaiH // 3 // prANighAtAt tu yo dharmamIhate mRDhamAnasaH / sa vAJchati sudhAvRSTiM kRSNAhimukhakoTarAt // 4 // rUAri | (anuvAda) vedamAM kahelI hiMsA niMdanIya nathI tema nathI, arthAta nindanIya ja che. kema ke samyagudarzana ane samyagUjJAnathI yukta tathA bhavakSayanA kAraNarUpa yama-niyama Adi arcimArganA anuyAyI evA vedAntIo vaDe paNa vedamAM kahelI hiMsAnI nindA karavAmAM AvI che. temaja tattvadazI loko paNa kahe che ke: devane balidAna ApavAnA bahAne athavA te yajJane hAne je puruSa nidayapaNe pazuone vadha kare che, teo bhayaMkara evI durgatimAM paDe che. temaja vedamatAnusArI paNa kahe che ke ame pazaonA vadha vaDe yajJa karIe chIe tethI ghora ajJAnarUpI aMdhakAramAM DUbIe chIe. mATe hiMsA dharmarUpa hatI nahIM, che nahIM, ane dharmarUpa thaze paNa nahIM. temaja kahyuM che ke he agnidevatA, mane A hiMsAjanya pApathI mukta kare. temaja vyAsa RSie paNa kahyuM che ke jJAnarUpI pALathI yukta, brahmacarya ane dayA rUpI pANuthI pUrNa tathA pA5 kicaDane nAza karavAvALA ati nirmala tIrthamAM nAna karIne, jIvarUpI kuMDamAM rahelA, damarUpI pavanathI uttejita thayelA dhyAnarUpa agnimAM azubhakarmarUpI kAThanI Ahuti ApIne agnihotra yajJa karo. zamarUpa maMtrathI dharma, artha ane kAmano nAza karavAvALA duSTa kaSAyArUpa pazuone homa karIne paMDita puruSe kahela yajJa kare, je mUDha mativALA puruSe prANIonA vadhathI dharma mAne che, te kharekhara bhayaMkara kALA sarpanA mukharUpa guphAmAMthI amRtanI vRSTi icache che ! __ (TIkA) yacca yAjJikAnAM lokapUjyatvopalambhAdityuktam / tadapyasAram / abudhA eva pUjayanti tAn na tu viviktabuddhayaH / abudhapUjyatA tu na pramANam / tasyAH sArameyAdisvapyupalambhAt / yadapyabhihitaM devatAtithipilaprItisaMpAdakatvAd vedavihitA hiMsA na doSAyeti / tadapi vitatham / yato devAnAM saMkalpamAtropanatAbhimatAhArapudgalarasAsvAdamuvihitAnAMvaikriyazarIratvAd / yuSmadAvarjitajugupsitapazumAMsAdhAhutipragRhItI, icchaiva duHsaMbhavA / audArikazarIriNAmeva tadupAdAnayogyatvAt / prakSepAhAra svIkAre ca devAnAM mantramayadehatvAbhyupagamalabAdhaH na ca teSAM mantramayadehatvaM bhavatpakSe na siddham / "caturthyantaM padameva devatA" iti jeminivacanaprAmANyAt / tathA ca mRgendra: "zabdetaratve yugapad bhinnadezeSu yaSTaSu / na sA prayAti sAMnidhya mUrtatvAdasmadAdivat / ".
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 anyayogavya. dvA. zloka : 11 (anuvAda) tema ja tame yAjJika puruSane pUjya tarIke varNavyA che, te paNa ThIka nathI. bhale ajJAnI leka teone pUjya tarIke mAne, paraMtu paMDita puruSe teone pUjya tarIke svIkAratA nathI. mUrkha le ke tenI pUjA kare, tethI kaMI pramANa bhUta kahI zakAya nahIM. mUrkha leke te zvAna AdinI paNa pUjA karatA dekhAya che! vaLI tame kahyuM ke devatA, atithi ane pitRonI prIti saMpAdana karavA karAelI vedakata, hiMsA deSayukata nathI, te paNa tamArUM kathana satya nathI. kema ke devatAo vaikiya zarIranA dhAraka hovAthI pitAnA saMkalpamAtrathI prApta thayelA AhAranA pudgalenA rasAsvAdathI ja tRpta thaI jAya che. tame ApelI nindanIya pazumAMsanI Ahutine grahaNa karavAnI IcchA paNa demAM saMbhavita nathI. kema ke pazumAMsAdirUpa ArtinuM grahaNa te dArika zarIradhArIone ja saMbhave che. (eka-aneka, nAnuM-moTuM, dazya-adazya Adi bhinna bhinna prakriyA je zarIra dvArA thAya tene vaikriya zarIra kahe che.) jo tame dene AhutimAM ApelA AhAranA bhakSaka tarIke svIkAraze te devenuM maMtramaya zarIra che, tema tame nahIM kahI zake. tame devenuM maMtramaya zarIra svIkAre che. jaimini RSie kahyuM che ke "caturthyanta pada teja devatA che eTale ke devane uddezIne catuthI nio prayoga karavo joIe. mugendra pazuM kahyuM che ke je devatAnuM maMtramaya zarIra nA hoya ane amArI jema mUrta zarIra hoya te ame jema ekIsAthe bhinna bhinna pradezamAM jaI zakatA nathI. tema devatAo paNa bhinna bhinna pradezamAM ekIsAthe thatA yajJamAM jaI zake nahIM. (TIkA) seti devatA / huyamAnasya ca vstune| bhasmIbhAvamAtropalambhAt , tadupabhogajanitA devAnAM prItiH pralApamAtram / api ca, yo'yaM tretAgniH sa trayastriMzatkoTi devatAnAM mukham / "agnimukhA vai devAH" iti zruteH / tatazcottamamadhyamAdhamadevAnAmekenaiva mukhena bhuJjAnAnAmanyonyocchiSTabhuktiprasaGgaH / tathA ca te turuSkebhyo'pyatiricyante / te'pi tAvadekatraivAmatre bhuJjate, na punarekenaiva vadanena / kizca; ekasmin vapuSi vadanabAhulyaM kacana ayate, yatpunaranekazarIreSvekaM mukhamiti mahadAzcaryam / sarveSAM ca devAnAmekasminnevamakhe'GgIkRte, yadA kenacideko devaH pUjAdinA'rAddho'nyazca nindAdinA virAddhaH, tatazcekenaiva mukhena yugapadanugrahanigrahavAkyoccAraNasaGkaraH prasajyeta / anyacca, mukha dehasya navamA bhAgaH, tadapi yess| dAhAtmakaM, teSAmekaikazaH sakaladehasya dAhAtmakatvaM tribhuvanabhasmIkaraNaparyavasitameva saMbhAvyata ityalamaticarcayA // (anuvAda). vaLI, Ahuti apAyelA padArthonuM kevaLa bhasmarUpa jovAmAM Ave che, tethI tema karAyelA padArthone upabhegathI devatAo prasanna thAya che, A prakAranuM tamAruM kathana pralA5 mAtra che. vaLI tame kaho cho ke dakSiNaagni, avanIya agni, ane gAhapatya
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI 125 agni; te rUpa netA agni, tetrIsa karoDa devatAnuM mukha che. tathA kRtimAM paNa kahyuM che ke H agnimukhavALA de che. tethI uttama, madhyama ane adhama zreNimAM rahelA aneka devatAo ekaja anirUpa mukha vaDe bhakSaNa karatA hovAthI, eka bIjAnAM ucchiSTanuM bhakSaNa karanArA thaze ! ane tema thavAthI yavane (musalamAno) karatAM paNa de vadhI jaze! aneka yavane bhegA besIne eka pAtramAM bhejana kare che! tethI musalamAno karatAM paNa teonI mAtrA vadhI jaze ! eka zarIramAM aneka mukha to kyAMka kayAMka saMbhaLAya che, paraMtu aneka zarIramAM eka mukha hAya, e to bhAre AzcaryanI vAta che ! save devenuM eka mukha mAnavAmAM Ave te jyAre keIka devanuM pUjA AdithI ArAdhanA karavAmAM AvyuM hoya, ane anya devanuM niMdA AdithI virAdhana karAyuM hoya. tyAre eka mukha vaDe ekI sAthe anugraha (AzIrvAda) ane nigraha (zA5) rUpa vAkyanA uccAraNanuM mizraNa thaze ! vaLI; mukha e zarIrane navama bhAga che. ane te paNa navama bhAga jeone agni svarUpa che, te te tetrIza karoDa devatAonAM zarIrane navama bhAga dAhasvarUpa banavAthI saMbhava che ke traNe bhuvanane bhasmIbhUta karI nAMkhe ! __ (TIkA) yazca kArIrIyajJAdau vRSTayAdiphale'vyabhicArastatprINitadevatAnugrahahetuka uktaH seo'pyanaikAntikaH / kvacid vyabhicArasyApi darzanAt / yatrApi na vyabhicArastatrApi na tvadAhitAhutibhojana janmA tadanugrahaH / kintu sa devatAvizeSo'tizayajJAnI svoddezanirvatitaM pUjopacAraM yadA svasthAnAvasthitaH san jAnIte, tadA tatkartAraM prati prasannacetovRttistattatkAryANIcchAvazAt saadhyti| anupayogAdinA punarajAnAno'pi vA pUjAkarturabhAgyasahakRtaH san na sAdhayati / dravyakSetrakAlabhAvAdisahakArisAcivyApekSasyaiva kAryotpAdasyopalambhAt / sa ca pUjopacAraH pazuvizasanavyatiriktaiH prakArAntarairapi sukaraH, tatkimanayA pApaikaphalayA zaunikavRttyA // (anuvAda) je kArIrI Adi yajJa karavAthI, devatAo prasanna thaI, vRSTi Adi phaLa Ape che. e paNa tamAruM kathana vyabhicArI che. kAraNa ke ghaNI jagyAe yajJa karavA chatAM paNa vRSTi thatI nathI. mATe yajJa karavAthI devatAonI prasannatAthI vRddhi thAya che, anyathA vRSTi thatI nathI, ema mAnavuM anucita che. vaLI, jayAM vRSTi thAya che, temAM paNa AhutinA bhejanathI tRpta thayelA devatAno anugraha kAraNa nathI, paraMtu potAnA sthAne rahele atizaya jJAnI kaI devatA, pitAne uddezIne thatA pUjepacArane jANe che, tyAre prasanna thaIne, pUjA satkAra karavAvALA puruSane tenI IcchAnusAra kAryo sAdhI Ape che. paraMtu pUjA Adine anupayoga AdithI jaNe nahIM, athavA pUjAkartAnA bhAgyanI hInatA hoya, ane tethI tenA abhISTanI siddhi na paNa thAya. kAraNa ke dravya, kSetra, kAla ane bhAva Adi sAmagrInA saMganI apekSAe kAryanI utpatti thAya che. vaLI, devatAone prasanna karavA mATeno pUpacAra, pazuvadha sivAyanA anya upAyo vaDe sahelAIthI karI zakAya che, te nAhaka pApanA ja phaLarUpa kasAIvRttivALI hiMsA zA mATe karavI joIe ?
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 anyayogavya. dvA. zloka : 11 (TIkA) yacca chagala jAGgalahomAt pararASTvazIkRtisiddhayA devyAH paritoSAnumAnam, tatra kaH kimAha / kAsAJcit kSudradevatAnAM tathaiva pratyaGgIkArAt / kevalaM tatrApi tadvastudarzanajJAnAdinaiva paritoSo, na punamtadbhuktyA / nimbapatrakaTukatailAranAladhUmAMzAdInAM hUyamAnadravyANAmapi tadbhojyatvaprasaGgAt / paramAryatastu tattatsahakArisamavadhAnasacivArAdhakAnAM bhaktireva tattatphalaM janayati / acetane cintA. maNyAdau tathA darzanAt / atithInAM tu prItiH saMskArasaMpanapakvAnnAdinApi saadhyaa| tadartha mahokSamahAjAdiprakalpana nirvivekatAmeva khyApayati // (bhanuvAha) devatAne bakarA ane haraNanI Ahuti ApavAthI pararASTra vazamAM Ave che. tamArUM A kathana paNa satya nathI. kemake pahelAM te uttama devadevIo ghaNAspada evA hiMsAtmaka kAryathI prasanna thatAM nathI. kadAca kaI kSudradevatA te kAryathI prasanna thatA hoya, te paNa te devatA mAMsAdikanA dekhAvathI athavA te jANavA mAtrathI ja saMtuSTa thAya che, paraMtu tenA bhakSaNathI prasanna thatA nathI. je devatAo agnimAM Ahuti apAyelA mAMsAdikanuM bhakSaNa karatA hoya te homa karAyelAM lImaDAnAM pAMdaDAM, kaTutela, kAMjI, dhUmAMza (sAga) vigere dravyonuM paNa bhakSaNa karanArA thavA joIe! pAramArthika vAta A che ke te te sahakArI kAraNothI yukta ArAdhakanI bhakti ja vRSTi ane vijaya Adi phaLane ApavA mATe samartha che. jema ciMtAmaNiratna, acetana hovA chatAM paNa, manuSyanA bhAgyanI prabaLatAthI phaLa Ape che. tema devatAo paNa manuSyanA puryodayathI ja phaLa ApavA mATe samartha thAya che. tathA suMdara ane svAdiSTa bhejanathI atithionI prIti prApta thAya che. to tene mATe nAhaka moTA bakarA ane moTA baLada AdinA mAMsanuM bhakSaNa karAvIne teonI prIti saMpAdana karavI te narI mUrkhatA sUcave che. __ (TIkA) pitRNAM punaH prItiranaikAntikI / zrAdAdividhAnenApi bhUyasAM sntaanvRddhernuplbdheH| tadavidhAne'pi ca keSAzcid gardabhazUkarAjAdInAmiva sutarAM tadarzanAt / tatazca zrAddhAdividhAnaM mugdhajanavipratAraNamAtraphalameva / ye hi lokAntaraM prAptAste tAvat svakRtasukRtaduSkRtakarmAnusAreNa suranArakAditiSu sukhamasukhaM vA bhuAnA evAsate te kathamiva tanayAdibhirAvarjitaM piNDamupabhoktaM spRhayAlavo'pi syuH| tathA ca yuSmadayUthinaH paThanti___"mRtAnAmapi jantUnAM bhAdaM cet tRptikAraNam / tanirvANapradIpasya snehaH saMvardhayecchikhAm" // iti / kathaM ca zrAddhavidhAnAdhanitaM puNyaM teSAM samIpamupetu / tasya tadanyakRtatvAt jaDatvAd nizcaraNatvAcca //
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI 127 (anuvAda) zrAddha karavAthI pitRo prasanna thAya che. tamAruM A kathana vyabhicAra-doSavALuM che. kemake zrAddha Adi karavA chatAM paNa ghaNA lokone saMtAnanI vRddhi dekhAtI nathI ane zrAddha nahIM karanAra keTalAka gardabha, bhuMDa Adine ghaNuM saMtAna hoya che ! tethI "saMtAnanI vRddhi mATe zrAddha Adi karavuM joIe.' ItyAdi vAkya paNa mUkhalekane ThagavA mATe ja che. paralokamAM gayelA pitRo svayaM upArjana karelA zubhAzubhakarmane anusAra, devanAraka Adi gatimAM sukhaduHkhane upabhega karatA rahe che, te teo putra Adi dvArA ApelA piMDane upabhoga karavAnI IcchAvALA kema hoI zake ? vaLI tamArA matane anusaranArA paNa kahe che ke "je zrAddha-marelAM prANIone tRptinuM kAraNa thatuM hoya to tela paNa bujhAI gayelA dIpakanI jyotane vadhArI zake ne ? temaja A lekamAM karAyelA zrAddha AdithI utpanna thayeluM puNya, paralokamAM rahelA pitRlakanI pAse kaI rIte pahoMcI zake ? kema ke je puNya che; te te pitRothI bhinna putra Adi vaDe karAyeluM che, ane te puNya jaDa tathA gatirahita hovAthI pitRlekamAM kaI rIte pahoMcI zake ? arthAt anyadvArA karAyeluM puNya anya pAse pahoMcI zakatuM nathI. mATe tamAruM zrAddha AdinuM vidhAna kapala kalpita che. (TI) caya tevAronI vividhas gSe tAtura tanayA syAditi cet / tnn| tena tajjanyapuNyasya svAdhyavasAyAduttAritatvAt evaM ca tatpuNyaM naikatarasyApi iti vicAla eva vilInaM trizakujJAtena / kintu pApAnubandhipuNyatvAt tattvataH pApameva / atha vipropabhuktaM tebhyaH upatiSThata iti cet ka ivaitatpratyetu / viprANAmeva meMdurodaratAdarzanAt / tadvapuSi ca teSAM saMkramaH zraddhAtumapi na shkyte| bhojanAvasare tatsaGkramaliGgasya kasyApyanavalokanAt viprANAmeva ca tRpteH sAkSAtkaraNAt / yadi paraM ta eva sthUlakavalairAkulataratigArddhayAda bhakSayantaH pretaprAyAH, iti mudhava zrAddhAdividhAnam / yadapi ca gayAzrAddhAdiyAcanamu. palabhyate, tadapi tAdRzavipralambhakavibhaGgajJAnivyantarAdikRtameva nizcayam / / (anuvAda) zaMkA : pitRone udezIne zrAddhAdi karavA chatAM paNa te zrAddhAdi janya puya te zrAddhane ApanAra putra Adine ja prApta thAya che. samAdhAna : e paNa ThIka nathI. kema ke zrAddha AdithI utpanna thayeluM puNya, pitAne uddezIne nahIM thavAthI, te puNya sAthe putra Adina keI paNa saMbaMdha nathI raheto. tethI zrAddhajanya puNya na to pitAne ke na te putrane prApta thAya che. paraMtu kevaLa trizaMkunI jema vacce ja laTakI raheze ! (trizaMku rAjA vasiSTha rUSinA zApathI thAMDAla thayA. vizvAmitranI sahAyatAthI yajJa karIne pRthvI cheDI svargamAM gaye. paNa tyAM Indra krodhe bharAye ne trizaMkune svarganikAla karyo ! tyArathI te trizaMku rAjA pRthvI ane svarganI vacamAM laTakato rahyo che.) zrAddha puNyAnubaMdhI pApanuM kAraNa hovAthI vAstavika te pAparUpa ja che. je kaheze
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 anyonya. dA. jo ke brAhmaNAne jamADavAthI te zrAddha pitR pAse pahoMce che. A vAta paNa zraddhAgamya nathI. kAraNa ke je leAjana brAhmaNAne jamADavAmAM Ave che, tethI te brAhmaNAnAM meTAM meTAM peTa jovAmAM Ave che. ema nA kaheze ke brAhmaNAnAM zarIramAM pitRone sakrama thAya che ! e vAta vizvAsa karavA ceAgya nathI, kAraNa ke brAhmaNeA bhAjana karatA hoya che tyAre teonAM zarIramAM pitRonAM saMkramaNanu kei, paNa nizAna dekhavAmAM Avatu nathI; khalke bheAjana karavAthI te brAhmaNAnI acchI tarehanI tRptinA sAkSAtkAra thAya che ! vaLI te brAhmaNe atyaMta lAlupatAthI moTA meATA koLIyAthI bhakSaNa karatA hAya che, tyAre kharekhara preta samAna dekhAya che ! mATe zrAddha AdinuM vidhAna khalakula nya che. kahevAya che ke je pitRe putra AdinA zarIramAM praveza karIne, gayA Adi tI sthAnAmAM zrAddha AdinI yAcanA kare che. te paNa tevA ja keAI Thaga mithyAjJAnI byaMtara vagere nIca jAtinA devanI lIlA samajavI. ( TIkA ) yadapyuditam AgamazcAtra pramANamiti / tadapyapramANam / sa hi pauruSeyo vA syAt apauruSeyo vA ? pauruSeyazcat sarvajJakRtaH taditarakRto vA ? AdyapakSe yuSmanmatavyAhatiH / tathA ca bhavat siddhAntaH / "atIndriyANAmarthAnAM sAkSAd draSTA na vidyate / nityebhyo vedavAkyebhyo yathArthatvavinizcayaH " // 1 // dvitIyapakSe tu tatra doSavatkartRtvenAzvAsaprasaGgaH / apauruSeyazcet na saMbhavatyeva / svarUpa nirAkaraNAt turaGgazRGgavat / tathAhi / uktirvacanamucyate iti ceti puruSakriyAnugataM rUpamasya / etatkriyAbhAve kathaM bhavitumarhati / na caitat kevalaM kvacid dhvanadupalabhyate / upalabdhAvapyadRzyavaktrAzaGkAsaMbhavAt / tasmAt yad vacanaM tat pauruyameva varNAtmakatvAt, kumArasaMbhavAdivacanavat / vacanAtmakazca vedaH / tathA cAhu:" tAlvAdijanbhA nanu varNavargo varNAtmako veda iti sphuTaM ca / puMsaca tAlvAdi tataH kathaM syAdapauruSeyo'yamiti pratItiH " / / vedokta hiMsAmAM Agama pramANa Ape che, paNu Apane Agama ja apramANa che ! ame pUchIe chIe ke : te agama puruSakRta che ke apuruSata ? jo koi amuka puruSe banAvyA hAya te te sajJa purUSa banAvyeA che ke asava jJapuruSe ? jo sarvAMga puruSe banAvyeA hAya tA ApanA siddhAMta sAthe viAdha Avaze. kemake tamArA siddhAMtamAM kahyu che ke : atIndriya padArthonA sAkSAt draSTA kAi nathI, tethI nitya evA veda vAkayAthI atIndriya padArthAnA nizcaya thAya che. khIjo vikalpa che : AgamanA kartA asarvajJa che. te te asaCjJa puruSa sadoSa hAvAthI tenA banAvelA Agama vizvAsa yAgya thaI zake nahI. ema nA kahezo ke Agama apauruSeya che ! te pazu saMbhavita nathI. kAraNa ke vacanarUpa kriyA puruSajanya ja hoya che. puruSanI kriyA vinA vacana hAi zakatuM nathI. kadAca koI
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI 129 jagyAe mAtra vacana sAMbhaLavAmAM Ave te tyAM paNa koi adazya vakatA mAnavA ja paDe che. tethI vacana nizcayathI pauruSeya ja hAya che. kAraNa ke vacana akSararUpa hAya che, jema kumAra saMbhava (kAvya) Adi vacana vaNu (akSara) rUpa hAvAthI pauruSeya che, tema veda paNa vaNu rUpa hAvAthI pauruSeya che. kahyu che ke : varNanA samUha nizcayathI tAlu Adi sthAnethI utpanna thAya che, ane te tAlu Adi sthAneA te puruSane ja hoya che, tethI veda pragaTa paNe vaNu (akSara) rUpa hAvAthI apauruSeya kaI rIte hoi zake ? arthAt vedanuM pauruSeyapaNuM ja siddha thAya che. (TIkA) zruterapauruSeyatvamurarIkRtyApi tAvadbhavadbhirapi tadarthavyAkhyAnaM pauruSemevAGgIyate / 6. anyathA 'agnihotraM juhuyAt svargakAmaH " ityatra zvamAMsaM bhakSayediti kiM nArthaH / niyAmakAbhAvAt / tato varaM sUtramapi pauruSeyamabhyupagatam / astu vA apauruSeyaH, tathApi tasya na prAmANyam / AptapuruSAdhInA hi vAcAM pramANateti / evaM ca tasyAprAmANye, taduktastadanupAtismRtipratipAditazca hiMsAtmako yAgazrAddhAdividhiH prAmANyavidhura eveti || (anuvAda) zrutine apauruSeya mAnavA chatAM tame zrutinA atuM vyAkhyAna te pauruSeya ja mAnyuM che. jo zrutinA arthanuM vyAkhyAna pauruSeya mAnavAmAM nA Ave te 'agnihotra juducAt svaneM hrAmA'e zrutinA atha: svarganI icchAvALAe agniheAtra yajJa karavA joie A pramANe thAya che. paraMtu "niA=zrA ane traM=mAla" eTale svanI icchA vALAe zvAnanA mAMsanI Ahuti ApavI joIe ! A pramANe upayu kta zrutinA atha kema nahIM thAya ? kema ke zrutinA vyAkhyAtA koI purUSa che nahIM. tethI zrutinA atha amuka ja thAya, ane amuka nA thAya, tenA mATe koi niyAmaka nahIM haiAvAthI, anA vyAkhyAnamAM viparItatA Avaze. tethI zrutinA ane jema pauruSeya mAnavAmAM Ave che, tema zrutine paNa pauruSeya mAnavI, eja zreSTha che. athavA mAneA ke zruti apauruSeya che, te paNa te pramANurUpa nathI. kemake vacananI pramANatA AptapurUSane AdhIna hoya che. AthI vedanu aprAmANya siddha thavAthI veda ane smRti dvArA pratiprAdana karAyelA yAga (yajJa) ane zrAddha AdinuM vidhAna paNa apramANurUpa ja siddha thAya che. ( TIkA ) atha yo'yaM "na hiMsyAt sarvabhUtAni " ityAdinA hiMsAniSedhaH sa autsargiko mArgaH, sAmAnyato vidhirityarthaH / vedavihitA tu hiMsA apavAdapadam, vizeSato vidhirityarthaH / tatazcApavAdenotsargasya bAdhitatvAd na zrauto hiMsAvidhidoSAya / " utsargApavAdayorapavAdo vidhiyarbalIyAn" iti nyAyAt / bhavatAmapi hi na khalvekAntena hiMsAniSedhaH / tattatkAraNe jAte pRthivyAdipratisevanAnAmanujJAnAt glAnAdyasaMstare AdhAkarmAdigrahaNa bhaNanAcca / apavAdapadaM ca yAjJikI hiMsA devatAdiprIteH, N, judAja-navAt // syA, 17
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 anyathoci. p. cho? 22 (anuvAda). zaMkA ? keIpaNa jIvanI hiMsA karavI nahIM. ItyAdi sAmAnya vAkya vaDe hiMsAne niSedha karavAmAM AvyuM che, ane vedamAM kahelI hiMsA doSayukta nathI, te rUpa apavAdavAya vaDe hiMsAnuM vidhAna kaSAmAM AvyuM che. tethI apavAda mArga vaDe utsargamArga bAdhita hevAthI vekta hiMsA doSa rUpa nathI. kema ke utsarga vidhi ane apavAda vidhimAM apavAdavidhi balavattara che. vaLI ApanA matamAM (jainamatamAM) paNa ekAnta hiMsAne niSedha karavAmAM AvyuM nathI. kAraNa ke amuka amuka kAraNa upasthita thaye chate pRthvIkAya AdinA sevananI anujJA ApavAmAM AvI che. temaja sAdhuone pitAne uddezIne banAvelA AhArane sarvathA niSedha karavAmAM Ave che, te paNa rega AdinA kAraNe saMyama pALavAne asamartha munio mATe AdhAkamI (sAdhu mATe banAvela AhAra)nuM paNa grahaNa karavAnuM vidhAna karavAmAM AvyuM che, tevI ja rIte amArA matamAM paNa utsarga mArgathI hiMsAne sarvathA niSedha karavA chatAM paNa apavAda vidhithI yajJamAM karAyelI hiMsA devatA Adine prasanna karavAnA puSTa AlaMbanarUpa hovAthI vedokta hiMsAnuM vidhAna karavAmAM AvyuM che. (TIkA) iti paramAzaGkaya stutikAra Aha / notsRSTamityAdi / anyArthamiti madhyavarti padaM DamarukamaNinyAyenobhayatrApi sambandhanIyam / anyArthamRtsRSTam-anyasmai kAryAya prayuktam-utsargavAkyam , anyArthaprayuktena vAkyena nApodhate-nASavAdagocarIkriyate / yamevArthamAzritya zAstre tsargaH pravartate, tamevArthamAzrityApavAdo'pi pravartate tayonimnobhatAdivyavahAravat parasparasApekSatvenaikArthasAdhanaviSayatvAt / yathA jainAnAM saMyamaparipAlanArtha nvkottivishuddhaahaargrhnnmutsrgH| tathAvidhadravyakSetrakAlabhAvApatsu ca nipatitasya gatyantarAbhAve pazcakAdiyatanayA anessnniiyaadigrhnnmpvaadH| seo'pi ca saMyamaparipAlanArthameva / na ca maraNakazaraNasya gatyantarAbhAvo'siddha iti vAcyam / "savvastha saMnamaM saMjamAo appANameva rakkhijjA / muccai aivAyAo puNo visohI nayA'viraI" // tyAgamata ||. (anuvAda) samAdhAna : (lekamAM "jansAI padane maka-maNinyAye banne bAju joDavuM) have stutikAra uparyukta zaMkAnuM samAdhAna karatAM kahe che ke : zAstramAM sAmAnya ane apavAda vAkyano ekaja arthamAM prayoga karavAmAM Ave che. paraMtu utsargavAya anya kArya mATe ane apavAda vAkya anya kArya mATe hoI zakatuM nathI. kemake je viSayane AzrayIne utsarga vidhi pravarte che te ja viSayane AzrayIne apavAda vidhi pravarte che. jema UMca-nIca vyavahAra paraspara sApekSa hovAthI eka prajananAM sAdhaka che, tema sAmAnya ane apavAdavAkaya paNa paraspara sApekSa hovAthI eka prayajananAM sAdhaka che. jemake jainamunione saMyama pALavA mATe navakeTa vizuddha (hanana, pacana, ane kayaNa-svayaM kaI jIvanI hiMsA karavI nahIM, bIjA pAse karAvavI nahIM,
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAda jarI 131 ane kartAne anumeAdana Apavu nahI. svayaM rAMdhavu' nahIM, khIjA pAse dhAvavuM'. nahI, ane rAMdhatA hAya tene anumeAna ApavuM nahIM, svaya' kaipaNa vastune kharIdavI nahIM, khIjA pAse kharIda karAvavI nahI, ane kharIda karanArane sAre| mAnavA nahIM. te rUpa) AhAra levAnuM pharamAna utsaga vidhi dvArA karavAmAM Avyu che. tApaNu tathA prakAranA dravya, kSetra, kAla ane bhAvajanya ApattithI grasta thayelA muniene, anya koi mAnA abhAve 5McakArtti-yatanApUrvaka vizuddha AhAra grahaNa karavAnI AjJA apavAda vidhithI ApavAmAM AvI che. temAM jema sAmAnya vidhi saMyamanI rakSA mATe che, tema apavAda vidhi paNa saMyamanI rakSA mATe ja che. vaLI maraNane zaraNa thayelA munione apavAdamA sivAya saMyamanI paNa rakSA mATenA anya kAi upAya nahIM hAvAthI apavAda mA tuM Asevana karavAnI vidhi zAstramAM batAvI che. temaja kahyuM che ke savaprakAre saMyamanI rakSA karavI joie. ane sayamathI AtmAnI rakSA karavI joie. ane saMyamanI rakSA mATe kaipaNa doSanuM sevana karavu' paDe, te paNa munie doSanA bhAgIdAra thatA nathI. = ( TIkA ) - tathA Ayurvede'pi yamevaikaM rogamadhikRtya kasyAzcidavasthAyAM kiJcidvastvapathyaM, tadevAcasthAntare tatraiva roge pathyam -- " utpadyate hi sAvasthA dezakAlAmayAn prati / yasyAmakArya kArya syAt karma kArya tu varjayet" / / iti vacanAt / yathA balavadAderdhvariNo laGghanaM kSINaghAtostu tadviparyayaH / evaM dezAdyapekSayA variNo'pi dadhipAnAdi yojyam / tathA ca vaidyA: -- "kAlAvirodhi nirdiSTaM jvarAdau laGghanaM hitam / Rte'nilazramakrodhazokakAmakRtajvarAn " // ( TIkA ) - evaM ca yaH pUrvamapathyaparihAro, yatra tatraivAvasthAntare tasyaiva pari bhogaH / sa khalubhayorapi tasyaiva rogasya zamanArthaH / iti siddhameka viSayatvamutsavAdayoriti // (anuvAda) tathA AyuvedamAM paNa kahyuM che ke : je vastu reAganI amuka avasthAmAM ahitakara thAya che tyAre te ja vastu te rAganI amuka avasthAmAM hitakara nivaDe che. dezakAlathI utpanna thayelA rAgeAmAM nahI karavA ceAgya kArya karavA ceAgya mane che ane karavA ceAgya kAyanA tyAga karavA paDe che, jyAre prabala vara(tAva)thI grasta thayelA rAgIne laMghana e svAsthyakArI thAya che; tyAre kSINa dhAtuthI utpanna thayelA javarathI grasta rAgIne teja laghana nukazAnakartA thAya che. tevI ja rIte amuka dezanI apekSAye varAtura rAgIne dadhi(dahI) AdinuM pAna pathyakArI thAya che. paraMtu anyadezanI apekSAe navarAtura rAgIne dudhi ahitakara thAya che. temaja vaidyo paNa kahe che ke : vAyu, zrama, krodha, zAka, ane kAmathI
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyayogavya. dvA. zloka : 11 utpanna thayelA javara sivAyanA avaromAM grISma, zIta Adi Rtuone anukUla laMghana hitakArI che. e prakAre amaka rogamAM apazyano parihAra karavAmAM AvyuM che. teja apathya reganI amuka avasthAmAM upAdeya thAya che. tethI eka reganI ubhaya avasthAmAM apazyane tyAga ane grahaNa, te bane kevala regane zamAvavA mATe thAya che, tema sAmAnya ane apavAda; ubhaya vidhi ekaja prajanane siddha karanAra che. ___ (TIkA)-bhavatAM cotsargo'nyArthaH apavAdazvAnyArthaH "na hiMsyAt sarvabhUtAni" ityutsa! hi durgatiniSedhArthaH / apavAdastu vaidikhiNsaavidhidevtaa'tithipitRpriitisNpaadnaarthH| atazca parasparanirapekSatve kathamutsa!'pavAdena bAdhyate / "tulyabalayorvirodha" iti nyAyAt / bhinnArthatve'pi tena tavAdhane atiprasaGgAt / na ca vAcyaM vaidikahiMsAvidhirapi svargahetutayA durgatiniSedhArtha eveti / tasyoktayuktyA svargahetutvanirloThanAt / tamantareNApi ca prakArAntarairapi tatsiddhibhAvAt gatyantarAbhAve hyapavAdapakSakakSIkAraH / na ca vayameva yAgavidheH sugatihetutvaM nAGgI kurmahe, kintu bhavadAptA api / yadAha vyAsamaharSiH "pUjayA vipulaM rAjyamagnikAryeNa saMpadaH / tapaH pApavizuddhayartha jJAnaM dhyAnaM ca muktidam" / atrAgnikAryazabdavAcyasya yAgAdividherupAyAntarairapi labhyAnAM saMpadAmeva hetutvaM vadanAcAryaH tasya sugatihetutvamarthAt karthitavAneva / tathA ca sa eva bhAvAgnihotraM jJAnapAlItyAdizlokaiH sthApitavAn // (anuvAda) temaja tamArA vaktavyamAM utsarga vidhi ane apavAda vidhi, te bane bhinna bhinna prayajananAM sAdhaka che. dA. ta. keIpaNa jIvanI hiMsA na karavI joIe te rUpa utsarga vidhi naraka Adi durgatine niSedhane mATe kahela che. ane vedokta hiMsA deSa rUpa nathI. ema kahIne apavAda vidhi devatA, atithi ane pitRlekanI prItine saMpAdana karavA mATe kahela che. AthI sAmAnya ane apavAda, te banne paraspara nirapekSa heIne bhinna bhinna projananAM sAdhaka hovAthI, apavAda vidhi vaDe sAmAnya vidhi bAdhita thatI nathI. kAraNa ke tulya bela hoya temAM ja virodha thAya che. bhinna prayojanamAM paNa apavAda vidhi vaDe sAmAnya vidhi bAdhita thAya te ati prasaMga deSa Avaze. tamArA manamAM sAmAnya ane apavAda mArga bhinna bina prajananA sAdhaka hovAthI apavAda vidhi vaDe sAmAnya vidhi bAdhita thatI nathI. je kaheze ke vaidika hiMsA paNa svarganuM kAraNa hovAthI durgatinA niSedhane mATe ja che. AthI sAmAnya ane apavAda, te banne eka ja prajananA sAdhaka hovAthI apavAdavidhi vaDe sAmAnya vidhi bAdhita thAya che. A paNa tamAruM kathana yukitayukata nathI, kemake vaidika hiMsA svarganuM kAraNa thaI zakatI nathI. tenuM ame pUrve yukitapura:sara khaMDana karI AvyA chIe. vaLI vaidika hiMsA vinA paNa anya upAyo dvArA svarga prApti thaI
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamajarI zake che. je svarganI prApti mATe anya keI upAya nA hoya te vaidika hiMsArUpa apavAda mArganuM AlaMbana levuM paDe, paraMtu tame yama, niyama Adine svarganA kAraNa rUpe svIkAryA che. vaLI ame(ne)ja kevaLa vaidika-hiMsA svarganuM kAraNa nathI, tema kahetA nathI, paraMtu tamArA pUjya evA vyAsa Adi trASi-munio paNa tene niSedha kare che. vyAse kahyuM che ke : pUjA vaDe vipula rAjyanI prApti thAya che, agni-kArya(yajJa) vaDe saMpatti maLe che, tapathI pApanI vizuddhi thAya che. ane jJAna tathA dhyAna vaDe mukitanI prApti thAya che. ahIM ana kArya zabdathI yajJanuM vidhAna karavAmAM AvyuM che. ane te yajJa anya upAsethI sAdhya evI saMpattinuM kAraNa kahela che, paraMtu svarganuM kAraNa kahyuM nathI. arthAta vaidika hiMsA svarganuM kAraNe thatI nathI. vyAsa rUSie "jJAnapAli ItyAdi leka vaDe bhAvayajJanuM ja sthApana karyuM che. (TIkA)--tadevaM sthite teSAM vAdinAM ceSTAmupamayA dRSaryAta svaputretyAdi / pareSAM bhavatpraNItavacanaparAGmukhAnAM sphurita-ceSTitam , svaputraghAtAd nRpatitvalipsAsabrahmacAri nijamutanipAtanena rAjyaprAptimanorathasadRzam / yathA kila kazcidavipazcit puruSaH paruSAzayatayA nijamaGgajaM vyApAdya rAjyazriyaM prAptumIhate / na ca tasya tatprAptAvapi putraghAtapAtakakalaGkaH kvacidapayAti / evaM vedavihitahiMsayA devatAdiprItisiddhAvapi, hiMsAsamutthaM duSkRta na khalu parAhanyate / atra ca lipsA zabdaM prayuJjAnaH stutikAro jJApayati yathA tasya durAzayasyAsadRzatAdRzaduSkarma nirmANa nirmUlitasatkarmaNo rAjyaprAptau kevalaM samIhAmAtrameva, na punsttsiddhiH| evaM teSAM durvAdinAM vedavihitAM hiMsAmanutiSThatAmapi devatAdiparitoSaNe manorAjyameva / na punasteSAmuttamajanapUjyatvamindrAdidivaukasAM ca tRptiH| prAguktayuktyA nirAkRtatvA tA rUti gyArtha: zA je A pramANe vaidika-hiMsAnuM khaMDana karIne have bhagavata-praNIta siddhAMtathI parAsukha evA te vAdIonI ceSTAne upamA vaDe duSita karatA AcArya mahArAja kahe che ke : jema kaI mukha puruSa kaThera AzayathI potAnA putrane vadha karIne rAjayaprAptinI IcchA kare temAM paNa kadAca tene rAjyaprApti thAya to paNa te mukha puruSa putra vadhathI kalaMkita thayele eka putravadhajanya pApathI mukata thaI zakato nathI, tema yAjJika lekene paNa vaidika hiMsA dvArA kadAca devatA Adi prasanna thAya, te paNa teo hiMsA janya pApathI mukta thaI zaktA nathI. lekamAMkSiA ' zabdano prayoga karavAmAM Avyo che. tethI stutikAra jaNAve che, ke je prakAre jeNe putravadharUpa duSTa AzayathI duSTakama upArjana karI sukRtano nirmula nAza karyo che, evA duSTa AzayavALA pApI purUSane kevala rAjya prAptinI icchA che, paraMtu vastutaH tene rAjya prApti thaI zakatI nathI, tevI rIte vedokta hiMsAnuM anuSThAna karavAvALA durvAdIone paNa hiMsA vaDe devatA Adine prasanna karavArUpa mAtra spRhA ja che. vAstavika rIte te hiMsA vaDe na te iMdrAdidevatAonI prasannatA prApta thatI ke na te hiMsA karanArAonI uttama puruSomAM pratiSThA vadhatI, AthI vaidika hiMsAnuM nirAkaraNa karavAmAM AvyuM che. te barAbara yukitasaMgata che. A pramANe agIAramA lokane artha jANo.
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ avataraNa sAMprataM nityaparokSajJAnavAdinAM mImAMsaka bhedabhaTTAnAm ekAtmasamavAyijJAnAntaravedyajJAnavAdinAM ca yaugAnAM mataM vikuTTayanAha avataraNa have jJAnane nitya parokSa mAnanArA mImAMsaka bhadranA ekadezIya mantavyanuM ane eka AtmAmAM samavAyasaMbadha vaDe rahelA jJAnanuM anyajJAna dvArA pratyakSa thAya che te pramANe mAnavAvALA yogadarzananuM khaMDana karatAM kahe che ke : mUla-svArthAvabodhakSama eva bodhaH prakAzate nArthakathAnyathA tu / pare parebhyo bhayatastathApi prapedire jJAnamanAtmaniSTham // 12 // mULa artha jJAna svayaM pitAne ane parane jANavAmAM samartha che. anyathA jJAna vasaMvedI (svayaM pitAne jANavAvALuM) nA hoya te padArthonuM paNa jJAna thaI zakatuM nathI. A pramANe jJAna svasaMvedI hovA chatAM paNa bhA tathA yauga leke bIjAnA bhayathI (eTale ke keIpaNa padArtha pite pitAmAM kriyA karI zakatuM nathI kemake pitAmAM kriyAno virodha che. AvA prakAranA pAnA upAlaMbhathI) DarIne jJAnane svasaMvedanarUpe svIkAratA nathI. (TIkA) bodho-jJAna, sa ca svArthAvabodhakSama eva prakAzate / svaspa-AtmasvarUpasya, arthasya ca padArthasya yo'vabodhaH-paricchedastatra, kSama eva-samartha eva pratibhAsate ityayogavyavacchedaH / prakAzata iti kriyayA avabodhasya prakAzarUpatvasiddheH sarvaprakAzAnAM svArthaprakAzakatvena, bodhasyApi tsiddhiH| viparyaye dRSaNamAha / nArthakathAnyathA tviti / anyatheti-arthaprakAzane'vivAdAda, jJAnasya svasaMviditatvAnabhyupagame'rthakathaiva na syAt / arthakathApadArthasambandhinI vArtA. sadasadrapAtmakaM svarUpamiti yAvat / tuzabdo'vadhAraNe bhinnakramazca, sa cArthakathayA saha yojita eva / yadi hi jJAnaM svasaMviditaM neSyate. tadA tenAtmajJAnAya jJAnAntaramapekSaNIyaM tenApyaparamityAdhanavasthA / tato jJAnaM tAva svAvabodhavyagratAmagnam / arthastu jaDatayA svarUpajJApanAsamartha iti ko nAmArthasya kathAmapi kathayet / tathApi evaM jJAnasya svasaMviditatve yuktyA ghaTamAne'pi, pare-tIrthAntarIyAH, jJAnaM karmatApannam , anAtmaniSThaM-na vidyate AtmanaH svasya niSThA nizcayo yasya tadanAtmaniSTham , asvasaMvi
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 135 syAdvAdamaMjarI timiracartha, hire-ghapanAra I ntaH rUAda mayatA, ghare-pUrvavalavAvina tebhyaH sakAzAt jJAnasya svaMsaviditatvaM nopapadyate, svAtmani kriyAvirodhAdityupAlammasambhAvanAsambhavaM yadbhayaM tasmAt tadAzrityetyarthaH / / | (anuvAda) jevI rIte dIpaka pitAne ane para(padArtha)ne prakAzita kare che tema jJAna paNa pitAne ane para(padArtha)ne prakAzita karavA mATe samartha che. je jJAnane svasaMvidita mAnavAmAM nA che padArthonA bhAva ane abhAva (sata ane asata ) svarUpanI vyavasthA thaI zakaze nahI kemake jJAna svasaMviditana hoya arthAta pitAne nahIM jANavAthI) jaDasvarUpa hoya te jJAnane jANavA mATe apara jJAnanI jarUra paDaze ane te apara jJAnane jANavA mATe koI trIjA jJAnanI AvazyakatA raheze ! A rIte eka bIjA jJAnane jANavA mATe anya anya jJAnanI apekSA raheze tethI anavasthA deSa Avaze. ane te rIte je jJAna svasvarUpane ja jANavAmAM vyagra rahe te padArthone prakAzita kevI rIte karI zakaze? kAraNa ke padArtha svayaM jaDarUpa hovAthI svasvarUpane jANavA mATe asamartha che, ane jJAna paNa potAnuM ja svarUpa anizcita hovAthI parane kaI rIte prakAzita karI zake ! AthI padArthanA saMbaMdhanI vAta asaMbhavita thaze arthAt padArthanuM bhAvAbhAvasvarUpa jANI zakAze nahIM. prastuta zlekamAM 'tu' zabda nizcaya artha mAM ane bhinnakramamAM vaparAya che. A pramANe yuktithI jJAnanuM svasaMvedana rUpa siddha thavA chatAM paNa AtmAmAM kriyAno virodha hovAthI "jJAnasvasaMvidita nathI" A pramANe anya darzanakAronA bhayathI bhaTTa matAnuyAyIo jJAnanuM svaprakAzaka svarUpa svIkAratA nathI. (TokA) ityamakSaragamanikAM vidhAya bhAvArthaH prapaJcyate / bhaTTAstAvadidaM vadanti / yad jJAnaM svasaMviditaM na bhavati, svAtmani kriyAvirodhAt / na hi suzikSiteo'pi naTabaTuH svaskandhamadhirohu~ paTuH. na ca sutIkSNApyasidhArA mvaM chettumAhitavyApArA / tatazca parokSameva jJAnamiti / tadetana samyak / yataH kimutpattiH svAtmani virudhyate jJaptirvA ? yadyutpattiH sA virudhyatAm / nahi vayamapi jJAnamAtmAnamutpAdayatIti manyAmahe / atha jJaptiH neyamAtmani virUddhA / tadAtmanaiba jJAnasya svahetubhya utpAdAt / prakAzAtmaneva pradIpAleokasya / atha prakAzAtmaiva pradIpAleoka utpanna iti paraprakAzo'stu / AtmAnamapyetAvanmAtroNaiva prakAzayatIti ko'yaM nyAyaH iti cet, tatki tena varAkeNAprakAzitenaiva sthAtavyam, AlokAntarAt vAsya prakAzena bhavitavyam / prathame pratyakSabAdhaH / dvitIye'pi saivaanvApatti | (anuvAda) Ama kana zabdArtha karI, have bhAvArtha kahe che, bhaTTa jJAna svaprakAzasvarUpa nathI, (pita pitAne jANI zakatuM nathI.) kAraNa ke
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 anyonya. DhA. jo zr prakAzavu e kriyArUpa che. koI paNa kriyA svaya". svaviSayamAM hAI zakatI nathI. jema atikuzaLa paNa naTa svayaM peAtAnA skaMdha upara caDhI zakatA nathI temaja atitIkSNa talavAranI dhAra svayaM peAtAne kApI zakatI nathI tevI rIte jJAna paNa svayaM peAtAne jANI zakatu nathI; mATe jJAna parAkSa che. jainaH tamArI mAnyatA ThIka nathI; kemake tame sthaviSayamAM utpattirUpa kriyAnA virodha mAne che ke peAtAnAM rUpanA nizciya (peAtAnA svarUpane jANavuM) te rUpa kriyAne varAdha mAne che ? jo svaviSayamAM (utpati rUpa) kriyAnA virodha mAnatA hAya te| ame paNa jJAna jJAnane peAtAne utpanna karatuM nathI ema svIkArIe chIe. khIjo vikalpa peAtAnA svarUpane na jANavA rUpa kriyAnA virodha mAnatA haiA, te| ThIka nathI, kemake jema dIpakane prakAza prakAza rUpe utpanna thAya che. tema jJAna paNa svaya` svakAraNeAthI prakAzarUpe ja utpanna thAya che. zakA dvIpakanA prakAza prakAza rUpa che ane te prakAza para--padArthone prakAzita kare che. tethI pote potAne prakAzita kare che. ema kaI rIte mAnI zakAya ? samAdhAna : jo dIpakanA prakAza padArthone prakAzita karatA hoya ane svayaM potAne prakAzita karatA nA hoya, te zu' dIpake svayaM aprakAzita ja rahevAnuM ? athavA dvIpaka svayaM aprakAzita hAvAthI tene prakAzita karavA mATe anya prakAzanI apekSA rAkhavI, te pratyakSathI bAdhita che. kemake salAka sAdhAraNa dIpaka anya padArthone prakAzita kare che tenI sAthe svayaM paNa prakAzita ja hAya che. jo dIpakanA prakAzane prakAzita karavA mATe anyaprakAzanI apekSA hoya te te anya prakAzane paNa prakAzita kraravA mATe kAI trIjA prakAzanI apekSA raheze. A rIte anya anya prakAzanI apekSA rAkhavAthI anavasthAdoSa Avaze. tevIja rIte jJAnamAM paNa jANavuM ( TIkA ) atha nAsau svamapekSya karmatayA cakAstItyasvaprakAzaka : svIkriyate AtmAna N na prakAzayatItyartha: / prakAzarUpatayA tUtpannatvAt svayaM prakAzata eveti cet, ciraJjIva / na hi vayamapi jJAnaM karmatayaiva pratibhAsamAnaM svasaMvedyaM brUmaH / jJAnaM svayaM pratibhAsata ityAdAvakarmakasya tasya cakAsanAt / yathA tu jJAnaM svaM jAnAmIti karmatApi tadbhAti, tathA pradIpaH svaM prakAzayatItyayamapi karmatayA prathita eva // ( anuvAda ) zaMkA : eka kriyAmAM kartA ane ka, banne rahI zakatAM nathI. eTalA mATe prakAza rUpa kriyAnA kartA dIpaka prakAza rUpa kriyAnuM ka hoi zake nahIM; tethI dIpakane prakAza pote potAne prakAzita karI zaktA nathI, AthI ame dIpakane svayaM prakAza rUpa svIkAratA nathI, paraMtu dIpaka svayaM prakAzarUpe utpanna thAya che. mATe tene svaprakAzarUpa kahIe chIe. samAdhAna ; cira'jIvA ! ame paNa jJAnane kama rUpe svayaM prakAzaka mAnatA nathI, jema tame dIpakane prakAzarUpe utpanna thAya che. tethI svaya' prakAzita mAne che, tema ame paNa jJAnane jJaptirUpe utpanna thavAthI; svaya' prakAzita mAnIe chIe, 'jJAna svayaM pratibhAse che" ityAdi vAkayeAmAM jJAnanuM karma rahitapaNu bhAse che, ane jema dIpaka svayaM peAtAne prakAzita kare che, temAM jema krama rUpe vyavahAra thAya che, tema jJAnane huM jANuM chuM.' tyAdi vAkyanA prayegamAM paNa jJAnamAM karma rUpe vyavahAra thai zake che,
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI (TIkA) yastu svAtmani kriyAvirodho doSa udbhAvitaH so'yuktaH / anubhavasiddhe'rthe virodhaasiddheH| ghaTamahaM jAnAmi ityAdau kartRkarmavad zorapyavabhAsamAnatvAt / na cApratyakSopalambhasyArthadRSTiH prasidhyati / na ca jJAnAntarAt tadupalambhasambhAvanA tasyApyanupalabdhasya prastutopalambhapratyakSIkArAbhAvAt / upalammAntarasambhAvane cAnavasthA / arthopalammAt tasyopalambhe anyonyaashrydossH|| (anuvAda) temaja jJAnane svaprakAzaka mAnavAmAM tame je deSa Ape keH jJAnamAM kriyA hAI zakatI nathI, kema ke eka ja viSayamAM kartA ane karmane virodha Ave che, ttamArUM A kathana ThIka nathI, kAraNa ke anubhavasiddha padArthomAM virodha jovAmAM Avato nathI. dA. ta. ghaTane huM jANuM chuM. ItyAdi prayogamAM kartA ane karma bannenuM jJAna thAya che; tema "jJAnane huM jANuM chuM. A prayogamAM kartA ane karma ubhayanuM jJAna thAya che. tathA je jJAnane parokSa (asvasaMvidita) mAnavAmAM Ave to jJAna padArthane jANI zakaze nahIM. kema ke eka jJAnane pratyakSa karavAmAM apara jJAnanI apekSA ane te apara jJAnane pratyakSa karavAmAM keI trIjA jJAnanI apekSA rAkhavI paDaze! A rIte apara apara jJAnanI apekSA karatAM anavasthA doSa Avaze. ema nA kaheze ke padArthanA prAkaTaya dvArA jJAnamAM svasaMviditatA Ave che. dA. ta. ghaTanuM jJAna thayA bAda "meM ghaTane jAye, evA jJAnathI ghaTamAM jJAtatA Ave che. arthAt ghaTanuM prAkaTayaghaTanA jJAna pahelAM saMbhavatuM nathI. paraMtu ghaTanuM jJAna thayA bAda ghaTamAM jJAtatA (ya viSayatA) utpanna thAya che. mATe ghaTa prAkaTayathI jJAnamAM svasaMvedanapaNuM Ave che, Ama je padArthanA jJAnathI jJAnamAM svasaMvedanapaNa mAnavAmAM Ave te anyAzraya deSa Avaze. kAraNa ke jJAna dvArA padArthamAM prAkaTaya ane padArthanA prAkaTayathI jJAnamAM svasaMviditatA..... A rIte padArthonuM prAkaTaya ane jJAnanuM jJAna te bane paraspara sApekSa havAthI anyAzraya deva Avaze. (TIkA) athArthaprAkaTayamanyathA nopapadyeta yadi jJAnaM na syAta , ityarthApattyA tadupalambha iti cet / na / tasyA api jJApakatvenAjJAtAyA jJApakatvAyogAt / arthApatyantarAt tajjJAne'navasthetaretarAzrayadoSApatteH tadavasthaH paribhavaH / tasmAdoMnmukhatayeva svonmukhatayA'pi jJAnasya pratibhAsAt svasaMviditanvam / (anuvAda) mImAMsaka kahe che : padArthanuM jJAna padArthanA prAkaTaya vinA thaI zakatuM nathI. jema puSTa devadatta divase bhajana karatuM nathI. A vAkyamAM jema, putva bhajana vinA hoI zakatuM nathI, mATe anyathAnupapattithI devadattAmAM rAtri bhejananI kalpanA karavAmAM Ave che tema ghaTanuM jJAna ghaTanA prAkaTaya vinA saMbhavatu nathI, mATe ghaTanA prAkaTayanI anyathAanupattithI ghaTaprAkaTayamAM ghaTanA jJAnanI kalpanA thAya che. syA. 18
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 anyayogavya. dvA. zloka : 12 jaina kahe che : A paNa kathana ThIka nathI. kAraNa ke tame je padArthamAM prAkaTaya dvArA jJAnanI siddhi karatA , te ahIM prazna thAya che ke : te arthaprAkaTaya svayaM jJAta che ke ajJAta? je te arthaprAkaTaya svayaM ajJAta hoya te, te jJAna karavAmAM sahAyaka banaze nahIM. je kaheze ke arthaprAkaTaya svayaM jJAta hevAthI jJAnanuM jJAna karAve che, te eka jJAtatAmAM bIjI jJAtatAnI apekSA, athavA te arthapatti paNa svayaM ajJAta hevAthI tame jJAtatAne lAvavA mATe bIjI arthapattinI apekSA rAkhazo! A rIte apara apara arthopattinI kalpanA karavAmAM AvavAthI anavasthA deSa Avaze. temaja jJAna ane jJAtatAnuM paraspara sApekSapaNuM hovAthI anyonyAzraya deSa paNa Ave che. tethI jJAna padArthone jema prakAzita kare che. tema jJAna pote potAne paNa prakAzita kare che. A rIte jJAnanuM svasaMvedanapaNuM siddha thAya che. nanvanubhUteranubhAvyatve ghaTAdivadananubhUtitvaprasaGgaH / prayogastu jJAnamanubhavarUpamapyanubhUtinaM bhavati, anubhAvyatvAd, ghaTavat , anubhAvyaM ca bhavadbhiriSyate jJAna, svasaMvedyatvAt / naivam / jJAtu tatvenevAnubhUteranubhUtitvenaivAnubhavAt / nacAnubhUteranubhAvyatvaM dossH| arthApekSayAnubhUtitvAt svApekSayA cAnubhAvyatvAt / svapitRputrApekSayaikasya putratvapitRtvavad virodhAbhAvAt / (anuvAda) zaMkA : je anuSati(jJAna)ne anubhA (ya)rUpe svIkAravAmAM Ave te reya (jANavA yogya) evA ghaTAdi padArthonI jema jJAna. paNa ajJAna rUpa thaI jaze ! kAraNa ke jJAna anubhavarUpa hovA chatAM paNa anubhAvyarUpa thavAthI ghaTanI jema jJAna paNa anubhava rUpa thaI zakaze nahIM! kemake tame (jaina) jJAnane svasaMvedanarUpa (jJAna jJAnane prakAzita kare che.) mAne che, tethI jJAnanuM anumAvyarUpa thavAthI jJAnamAM agratA Avaze. arthAt ghaTAdi padArtho jema anubhAvyarUpa hevAthI temAM jJAnarUpatA nathI tema jJAna paNa jJAnane viSaya thavAthI jJAnamAM jJAnarUpatA thaze nahIM. samAdhAna H tamAruM A kathana ThIka nathI. jJAtA (pramAtA-AtmA)no jJAtRtvarUpe anubhava thAya che. tema jJAnano paNa jJAnarUpe anubhava thAya che. anubhUti (jJAna)ne anubhAvya (reya) rUpa mAnavAmAM paNa deSa AvatuM nathI. kAraNa ke padArthane jANavAnI apekSAe jJAnamAM anubhutitva ane jJAna savayaM potAne jANe che. tenI apekSA e jJAnamAM anubhAvyatva paNa che. jemAM eka ja puruSamAM potAnA pitAnI apekSAe putratva ane putranI apekSAe pitRtva-dharma rahe che. tema ekaja jJAnamAM padArthanI apekSAe anubhuti ane svanI apekSAe anubhAvyatva rahe che, temAM keI virodha AvatA nathI. anumAnAcca svsNvednsiddhiH| tathAhi / jJAna svayaM prakAzamAnamevArtha prakAzayati, rAjAvAta, kalIpavana | saMvedanA karavA prakAzamaNimiti cetA na / ajJAnanirAsAdidvAreNa prakAzakatvopapatteH /
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI (anuvAda) anumAna pramANuthI paNa jJAnanuM svasaMvedanapaNuM siddha thAya che. A pramANe jJAna svayaM prakAzita hoIne padArthane prakAzita kare che, kema ke te prakAza svarUpa che. je dIpaka svayaM prakAzita heIne padArthane prakAzita kare che; tema jJAna paNa svayaM prakAzita heIne padArthane prakAzita kare che. arthAta dIpaka jema svaprakAza svarUpa che. tema jJAna paNa svaprakAza svarUpa ja che. je kahe ke jJAna jJAnane prakAzita kare che, tethI tenuM prakAzyasvarUpa hevAthI ghaTanI jema jJAna paNa prakAzaka thaI zakatuM nathI. te barAbara nathI. kema ke jJAna ajJAnane nAza kare che tethI temAM prakAzakapaNuM siddha thaI zake che. nanu netrAdayaH prakAzakA api svaM na prakAzayantIti prakAzakatvahetoranaikAntikateti cet, na netraadibhirnaikaantiktaa| teSAM labdhyupayogalakSaNabhAvendriyarUpANAmeva prakAzakatvAt / bhAvendriyANAM ca svasaMvedanarUpataiveti na vybhicaarH| tathA saMvita vArasA, arthapratItivAta, yaH savAzo mahinAmAvaLaMgatIti, rathA dA (anuvAda) zaMka : netra Adi prakAzaka hovA chatAM paNa pote potAne prakAzita karatAM nathI, mATe prakAzakatva hetu asvaprakAzaka svarUpa netrAdimAM rahevAthI vyavicArI che. samAdhAna : A kathana ayukta che. kema ke netra Adi dravyendriya labdhi ane upaga rUpa bhAvendri dvArA pote potAne jANI zake che. matijJAnAvaraNIya karmanA kSapazamathI AtmAmAM vizuddhi utpanna thAya che, ane te vizuddhithI utpanna thavA vALuM upayogarUpa jJAna, tene bhAvendriya kahe che. tathA sparzanA ane rasanA Adi pAMca indriyonAM AvaraNane kSaye pazama thavAthI padArthane jANavAnI zakitavizeSa te labdhi iMdriya kahevAya che. te pota-potAnI labdhine anusAre AtmAne padArthomAM pravRtti karAvavArUpa vyApAra, te upayoga indriya kahevAya che. tethI te bhAvendriyanuM svasaMvedana svarUpa hovAthI netrAdinI sAthe prakAzakahetu vyabhicArI nathI. AthI siddha thAya che ke jJAna padArthane prakAzita kare che. tethI te svaprakAzaka che. (vyatireka) je svaprakAzaka nathI te padArthone paNa prakAzita karatAM nathI. arthAt padArthone jANatA nathI. jema ke ghaTa te svaprakAzaka nathI mATe padArthane paNa prakAzita karatuM nathI, ane jJAna savaprakAzakarUpa hovAthI padArthone paNa jANI zake che. tadeva siddhe'pi pratyakSAnumAnAbhyAM jJAnasya svasaMviditatve "satsaMprayoge indriyabuddhijanmalakSaNaM jJAna, tato'rthaprAkaTayaM, tasmAdApattiH, tayA pravartakajJAnasyopalambhaH" ityevaMrUpA tripuTIpratyakSakalpanA bhaTTAnAM prayAsaphalaiva / (anuvAda) A prakAre pratyakSa ane anumAna dvArA jJAnanuM svasaMvedanapaNuM siddha thavAthI bhaTTa matAnusArIne "tripuTI-pratyakSanI kalpanA karavA prayAsa, bilakula vyartha che. te tripuTI pratyakSanI kalapanA A pramANe che : (1) vidyamAna padArthonI sAthe Indriya ane buddhine
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 anyayogavya. dvA. zloka : 12 saMga thavAthI jJAna utpanna thAya che. (2) te jJAnathI arthaprAkaTaya arthata padAthanuM jJAna thAya che. (3) ane padArthanA jJAnathI arthopatti thAya che, te athapati dvArA pravartaka jJAnanuM saMvedana (jJAna) thAya che. A teonI tripuTI-pratyakSanI kalpanA che, ane te vyartha che.! (TIkA)-yaugAstvAhuH / jJAna svAnyaprakAzyam , IzvarajJAnAnyatve sati prameyatvAta. ghaTavat / samutpannaM hi jJAnamekAtmasamavetAnantarodbhaviSNumAnasapratyakSeNaiva lakSyate, na punaH svena / na caivamanavasthA / arthAvasAyijJAnotpAdamAtreNaivArthasidau pramAtuH kRtArthatvAt / arthajJAnajijJAsAyAM tu tatrApi jJAnamutpadyata eveti / tadayuktam / pakSasya pratyanumAnabAdhitatvena hetoH kAlAtyayApadiSTatvAt / tathAhi vivAdAspadaM jJAna svasaMvidita, jJAnatvAt, IzvarajJAnavat / na cAya vAdyapratIto dRSTAntaH. purUSavizeSasyezvaratayA jainairapi svIkRtatvena tajjJAnasya teSAM prsiddhH| (anuvAda) naiyAyika H jJAna anya jJAna dvArA prakAzita che. kema ke Izvara jJAnathI bhinna hoIne prameya rUpa che. (naiyAyike izvara jJAnathI atirikata badhAja jJAnane anya jJAnathI prakAzita mAne che.) jemake ghaTa prameyarUpa hovAthI jJAna dvArA prakAzita che. tema jJAna paNa prameyarUpa hovAthI anya jJAna dvArA prakAzita che. kAraNa ke jJAna AtmAmAM samAveta (utpanna) thayA bAda mAnasa pratyakSathI jaNAya che, arthAt jJAna mAnasa pratyakSano viSaya hevAthI vasaMvedaka nathI. temaja jJAna anya jJAna dvArA prakAzita hovA chatAM paNa temAM anavasthA deSa AvatuM nathI. kema ke padArthane jANavA mAtrathI ja pramAtAnuM prayojana siddha thAya che. pramAtAne je samaye padArtha jANavAnI jijJAsA thAya che. te samaye ja jJAna utpanna thAya che. tethI jJAna utpanna thayA bAda pramAtA kRtakRtya thavAthI tene apara jJAnanI AkAMkSA rahetI nathI mATe anavasthA dezane saMbhava nathI. jaina H tamAruM A kathana ayukata che. ApanuM anumAna pratipakSI anumAnathI bAdhita che. jJAna vaye saMvedana rUpa che. kemake jJAna jJAnasvarUpa che. jema IzvarajJAna jJAnasvarUpa svasaMvedanarUpa che; tema badhuM ja jJAna jJAna svarUpa hevAthI svasaMvedanarUpa che, mATe ja zAnA"sata kameca' A hetu bAdha nAmanA hetvAbhAsathI dUSita che. je kaheze ke jene IzvarajJAnarUpa dRSTAMta apratIta che. ema kahevuM nahIM, kema ke ame (jaina) paNa purUSa vizeSa izvarane svIkArIe chIe. tethI tenuM jJAna paNa prasiddha che. (TIkA) vyarthavizeSyazcAtra tapa hetuH samarthavizeSaNopAdAnenaiva saadhysiddhH| agnisiddhau dhUmavattve sati dravyatvAditivada / IzvarajJAnAnyatvAdityetAvateva gatatvAt / na hIzvarajJAnAdanyat svasaMviditamaprameyaM vA jJAnamasti, yavyavacchedAya prameyatvAditi kriyeta / bhavanmate tadanyajJAnasya sarvasya prameyatvAt / /
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjaroM (anuvAda) vaLI tamArA anumAnamAM "IzvarajJAnAnyatve sati prameyasvAta" A hetu vyartha vizeSa che. kema ke samartha vizeSaNanA upAdAnathI ja sAdhyanI siddhi thAya che. jema A parvata agnivALe che, dhUmavAna. hAI ne dravyarUpa hevAthI, A anumAnamAM "dhanavAna" vizeSaNanA upAdAnathI ja agninI siddhi thatI heva thI, dravyatvarUpa vizeSyanuM pratipAdana jema vyartha che, tema "jJAnaM ra veriyam zvijJAnanya sati game tvanuM padavata' A anumAnamAM Izvara jJAnAnyatve sati" A vizeSaNanA upAdAnathI ja sAyanI siddhi thaI zake che. tethI pramecavarUpa vizeSyane prayoga kare vyartha che kemake ApanA mate Izvara jJAnathI anya sarve jJAna prameyarUpa che. Izvara jJAnathI atirikta anya kaI jJAna svayaMsaMvidita athavA aprameyarUpa nathI, ke jethI tene vyavaccheda karavA mATe prameyasvarUpa vizeSyanuM upAdAna karavuM paDe. (TIkA) aprayojakazcAyaM hetuH / sopAdhitvAt / sAdhanAvyApakaH sAdhyena samavyAptizca khalu upAdhirabhidhIyate / tatputratvAdinA zyAmatve sAdhye zAkAdyAhArapariNAmavat / upAdhizcAtra jaDatvam / tathAhi IzvarajJAnAnyatve prameyatve ca satyapi yadeva jaDaM stambhAdi tadeva svasmAdanyena prakAzyate / svaprakAze paramukhaprekSitvaM hi jaDasya lakSaNam / na ca jJAna / jaDasvarUpam / ataH sAdhanAvyApakatvaM jaDatvasya / sAdhyena samavyAptikatva cAsya spaSTameva / jADayaM vihAya svaprakAzAbhAvasya, ta ca tyattavA jADa yasya kvacidapyadarzanAt iti // (anuvAda) tema ja izvarajJAnAnyatve sati prameyasvA' e hetu sopAdhika heIne aprojaka che. kema ke sAdhyanI sAthe vyApaka ane sAdhananI sAthe avyApaka hoya te upAdhi kahevAya che. mATe ukata hetu upAdhi sahita hevAthI te pAdhika che. dA.ta. A bAlaka zyAma che. kema ke mitrAno putra che. je je mitrAnA putra che, te te zyAma hoya che. A anumAnamAM "mitrAtanacatra' hetu zApAkAdi AhAranA pariNAmarUpa upAdhi vaDe yukata che. te A pramANeH jayAM jayAM zyAmatva che. tyAM tyAM zAkapAkAdiAhArajanyatva che. kema ke jayAre garbhamAM bAlaka hoya tyAre mAtAvaDe vizeSa zAkAdinuM bhakSaNa karavAmAM Ave che te bAlakamAM prAyaH zyAmatva hoya che. A rIte zAkapAkajanyavarUpa upAdhi zyAmavarUpa sAdhyanI sAthe rahevAthI sAdhyavyApaka che ane je je mitrAnA putro che te pratyekamAM zyAmatA nathI. kemake mitrAnA AThamAM putramAM zyAmatva nahIM hovAthI temAM zAkapAkajanyatva ghaTI zakatuM nathI. tethI zAkapAkajanyavarUpa upAdhi mitrAtanayatvarUpa hetunI sAthe nahIM rahevAthI ukataupAdhinuM sAdhanA vyApaka paNuM che. tethI mitrAtanayatvarUpa hetu sopAdhika heIne jema aprojaka che, tema 'AnaM , svAntakArI, azaninya ti pratyutta' A anumAnamAM paNa jaDatva-upAdhi rahevAthI ukata hetu soyAdhika che. te A pramANe je je svathI anya dvArA prakAzya che, te te jaDa che, dA.ta, khaMbhAdi. staMbhavagere svayaM prakAzya nathI.
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 anyayogavya. dvA. zloka : 12 paraMtu anya dvArA prakAzya che. mATe te jaDa che. A pramANe sAdhyanI sAthe jaDarUpa upAdhi rahevAthI te sAdhya vyApaka che. ane je je Izvara jJAnathI anya heIne prameya che te te jaDa nathI. kemake jJAna paNa Izvara jJAnathI anya hAine prameya che. paraMtu te ghaTAdinI jema jaDa nathI ! mATe jaDatvarUpa upAdhi "anAnya ti metyAhU' te rUpa sAdhananI sAthe nahIM rahevAthI ukata upAdhimAM sAdhanA vyApakapaNuM che. tethI ukata hetu sapAdhika heIne aprAjaka che. arthAt tamArA anumAnathI paNa jJAnamAM asvasaMviditatA (pitAthI anya dvArA prakAzitapaNuM) ghaTI zakatI nathI. ___(TIkA) yaccoktaM samutpanaM hi jJAnamekAtmasamavetam ityAdi / tadapyasatyam / itthamarthazAna tajjJAnayorUtpadyamAnayoH kramAnupalakSaNatvAt / AzutpAdAkramAnupalakSaNamutpalapatrazatavyati bhedavad iti cet / tatra / jijJAsAvyavahitasyArthajJAna syotpAdapratipAdanAt / na ca jJAnAnAM jizAsAsamutpAdyatvaM ghttte| ajijJAsatedhvapi yogyadezeSu viSayeSu tadutpAdapratIteH / na cArthajJAnamayogyadezam / AtmasamavetasyAsya samutpAdAt / iti jijJAsAmantareNaivAthejhIne jnyaanotpaadprsnH| athotpadyatAM nAmedaM ko doSaH iti cet, tanna / nanvevameva tjjnyaanjnyaane'pyprjnyaanotpaadprsnggH| tatrApi caivamevAyam / ityaparAparajJAnotpAdaparamparAyAmevAtmano vyApArAt na viSayAntarasaMcAraH syAditi / tasmAdhajjJAnaM nadAtmabodhaM pratyanapekSitajJAnAntaravyApAram. yathA gocarAntaragrAhijJAnAt prAgbhAvigocarAntaragrAhidhArAvAhijJAnapraba ndhasyAntyajJAnam / jJAnaM ca vivAdAdhyAsitaM rUpAdijJAnam, iti ne jJAnasya jJAnAntarajJeyatA yuktiM sahate // iti kAvyArthaH // 12 // (anuvAda). eka AtmAmAM utpanna thayeluM jJAna mAnasapratyakSano viSaya che. eTale ke "yaM ie (A ghaDo che) ItyAkAraka vyavasAya-jJAna thayA bAda mAnasapratyakSa-"mA dharI datta (mArA vaDe ghaDe jaNa) ItyAkAraka anuvyavasAya jJAnathI padArthanuM jJAna thAya che." A paNa ApanuM kathana ThIka nathI kemake e prakAre utpana thaelA jJAnathI padArthanuM jJAna ane tyAra bAda padArthanA jJAnathI nizcayAtmaka jJAna thAya che te prakArane keI krama jovAmAM AvatuM nathI. ema nA kaheze ke padArthanuM jJAna ane padArthanA jJAnathI utpanna thatuM nizcayAtmaka jJAna te baMnemAM krama to che, paraMtu e prakArane kema zIgha thavAthI jovAmAM Avato nathI. jema kamalanAM so patramAM soya dvArA vedha thAya che. temAM ApaNane ema thAya che ke ekI sAthe samasta patro viMdhAya che, paraMtu vAstavika rIte te eka bIjA patramAM kamasara vadhu thAya che. temAM jema ati sUkSama krama che, tema jJAna ane jJAnanA jJAnamAM sUpharma krama rahe che,
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI ApanuM kathana ThIka nathI. kema ke tame pahelA ane bIjA jJAnamAM jJAnanI jijJAsAne svIkAra kare che. tethI tamArAthI ema nA kahI zakAya ke eka jJAna thayA bAda bIju jJAna utpanna thAya che. ane te bane jJAnamAM sUkSama krama che. e ayukta che. pahelAM te jJAna jIjJAsAthI utpanna thatuM nathI. kemake indriyenA viSe jANavA jogya sthAnamAM hoIne te te viSayanI jijJAsA vinA paNa jJAna utpanna thAya che. tema ja padArthonuM jJAna agya sthAnamAM hotuM nathI, ke jethI jijJAsA vinA padArthanuM jJAna na thaI zake. kema ke padArthanuM jJAna paNa AtmAmAM ja utpanna thAya che tethI jijJAsA vinA paNa jJAna thaI zake che. je kaheze ke jijJAsA vinA padArthanuM jJAna bhale thAya temAM amane kaMI kSati nathI; ema tamArAthI kahI zakAze nahIM, kemake tamArA mate jijJAsA vinA paNa je jJAnanI utpatti thatI hoya te eka padArthanA jJAnamAM anaMta jJAnanI paraMparA mAnavI paDaze ! tethI AtmA apara apara jJAnanI paraMparAne jANavAmAM ja mazagula raheze kyAreya paNa AtmA padArthanA jJAnane jANI zakaze nahIM. mATe AtmAmAM raheluM jJAna ja svayaM saMvedaka hovAthI tene apara jJAnanI apekSAnI jarUra rahetI nathI. jema ke paTAdi viSayanA jJAnathI pUrve thayela ghaTaviSayakajJAnamAM "ayaM ghaTaH aya ghaTaH ItyAkAraka dharAvAhijJAnanA aMtima jJAnamAM jema anya jJAnanI apekSA nathI, tema ekAtma sameta (eka AtmAmAM rahela) jJAnamAM paNa anya jJAnanI apekSA rahetI nathI. tethI jJAnanuM svaparaprakAzapaNuM siddha thAya che. A pramANe bAramA zlokane artha jANu.
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ avataraNa atha ye brahmAdvaitavAdino'vidyA'paraparNayamAyAvazAt pratibhAsamAnatvena vizvatrayavartivastuprapaJcamapAramArthikaM samarthayante, tanmatamupahasannAha have traNe jagatamAM rahelA samasta padArthone apAramArthika (asatya) rUpe mAnanArA brahmAdvaita (brA ekaja tatva che ema mAnanArA) siddhAMtane upahAsa karatAM stutikAra mUla-mAyA satI ceda dvayatattvasiddhirathAsatI hanta kutaH prapaJcaH / mAyaiva cedarthasahA ca talki mAtA ca vandhyA ca bhavatpareSAm // 13 // mULa-artha: mAyA sasvarUpa che ke asalvarUpa je mAyA sasvarUpa hoya te mAyA ane jagata ema be padArthane sadbhAva thavAthI advaitavAdanI siddhi thaI zakatI nathI je mAyA asasvarUpa hoya te AkAzapuchapasamAna asatarUpa mAyAthI traNe bhuvanamAM rahelA padArthone prapaMca kaI rIte siddha thaze? AzcaryanI vAta che ke mAyA paNa che, ane artha kriyA karavAmAM samartha paNa che. AvuM mAnavAvALA te vedAntadarzanakAro (he prabhu!) ApanI AjJAthI bAhya che. temanuM kathana potAnI mAtAne vathA kahevA jevuM svavacana virodhI che. (TIkA) tarvAdibhistAttvikAtmabrahmavyatiriktA yA mAyA-avidyA prapazcahetuH parikalpitA, sA sapA'sadrUpA vA dvayo gatiH / satI-sadrUpA cet tadA dvayatattvasiddhiH-dvAvavayavau yasya tad dvayaM, tathAvidhaM yat tattvaM paramArthaH, tasya sidiH / ayamarthaH ekaM tAvat tvadabhimataM tAttvikamAtmabrahma, dvitIyA ca mAyA tattvarUpA sadrUpatayAGgI kriyamANatvAt / tathA cAdvaitavAdasya mUle nihitaH kutthaarH| atheti pakSAntaradyotane / yadi asatI-gaganAmmojavadavasturUpA sA mAga ttH| hantetyupadarzane Azcarya vA kutaH prapaJcaH / ayaM tribhuvanAdaravivaravarti padArthasArtharUpaprapazcaH kutaH / na kuto'pi saMbhavatItyarthaH / mAyAyA avastutvenAbhyupagamAt avastunazca turaGgazRGgasyeva sarvopAkhyAvirahitasya sAkSAkriyamANedRzavivartajanane'samarthatvAt / kilendrajAlAdau mRgatRSNAdau vA mAyopadarzitArthAnAmarthakriyAyAmasAmAr2yA dRSTam
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI 145 atra tu tadupalambhAt kathaM mAyAvyapadezaH zraddhIyatAm / atha mAyApi bhaviSyati, arthakriyAsamarthapadArthopadarzanakSamA ca bhaviSyati iti cet, tarhi svvcnvirodhH| na hi bhavati mAtA ca vandhyA ceti / enamevArtha hRdi nidhAyottarArdhamAha / mAyaiva cedityAdi / atraivakAro'pyarthaH api ca smuccyaarthH| agretanacakArazca tathA / ubhayozca samuccayAtheyoyogapaghadyotakatvaM pratItameva / yathA raghuvaMze "te ca prApurudanvantaM bubudhe cAdipUruSaH" / iti tadayaM vAkyArthaH mAyA ca bhaviSyati arthasahA ca bhaviSyati / arthasahA-arthakriyAsamarthapadArthopadarzanakSamA / cecchabdo'tra yojyate iti cet , evaM paramAzaGkaya tasya svavacanavirodhamudbhAvayati / tat kiM bhavatpareSAM mAtA ca vandhyA ca / kimiti-saMbhAvane / saMbhAvyata etat bhavato ye pare-pratipakSAH, teSAM bhavatpareSAM bhavadvayatiriktAnAM bhavadAjJApRthagbhUtatvena teSAM vAdinAM, yanmAtA ca bhaviSyati, bandhyA ca bhvissytiityuphaasH| mAtA hi prasavadharmiNI vanitocyate / bandhyA ca tdvipriitaa| tatazca mAtA cetkathaM bandhyA, bandhyA cetkathaM mAtA tadevam / mAyAyA avAstavyA apyarthasahatve'GgIkriyamANe, prastutavAkyavat spaSTa eva svvcnvirodhH| iti smaasaarthH| (anuvAda) have, brahyAdvaitavAdI vedAMtamatAnusArI tatvarUpa AtmabrahmathI bhinna mAyAne jagatanA prapaMcanA kAraNarUpa mAne che. ahI prazna thAya che keH mAyA satasvarUpa che ke asatasvarUpa? je mAyA sasvarUpa hoya te brahma ane mAyA, ema be padArthonuM astitva thavAthI advaitavAdanI siddhi thaI zakaze nahIM. kemake advaita-mata eka brahmane ja satarUpe svIkAre che. mAyA je sasvarUpa hoya te brahma ane mAyA, ema be tatvanI siddhi thavAthI advaitavAdanA mULamAM ja kuThArAghAta thaze. ahI. "artha" zabda bIjA pakSanuM dyotana karanAre che, tethI mAyA je AkAzapuSpanI jema asat hoya te traNe bhuvanamAM rahelA padArthonA samUharUpa prapaMca kaI rIte ghaTaze? azvanAM ziMgaDAMnI jema mAyA avatu hovAthI pratyakSa daSTi gocara thatA prapaMcane utpanna karI zakaze nahIM. kemake iMdrajAla, mRgatRSNa Adi asatapadArthomAM mAyA dvArA joyelA padArtho artha kriyA karavAmAM samartha thaI zaktA nathI, paraMtu ahIM te samasta padArthomAM akriyA dekhavAmAM Ave che! tethI te padArthomAM mAyAne vyavahAra kaI rIte saMbhavI zake? ema nA kaheze ke mAyA e mAyA rUpa paNa che ane arthakriyA karavAmAM samartha paNa che. kema ke ema mAnavAmAM svavacanano virodha Ave che. eka ja strI mAtA ane vadhyA thaI zakatI nathI. tevI rIte avaratusvarUpa mAyA arthakiyA karI zakatI nathI. A rIte aDhatavAdI mAyA ane tene arthakriyA karavAmAM samartha mAne che, te kharekhara ApanI AjJAthI bAhya evA te vAdIonuM vacana potAnI mAtAne vanadayA kahevA barAbara hovAthI svavacana vidhI che. mAyAnuM avAstavikapaNuM hovA chatAM paNa temAM arthakriyAnuM sAmarthya mAne che. A pramANe zlekane saMkSipta artha kahevAmAM AvyuM. sthA, 16
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 anyayogavya. dvA. zloka : 13 - vyAsArthastvayam / te vAdina idaM praNigadanti / tAttvikamAtmabrahamaivAsti "sarva vai khalvidaM brahma neha nAnAsti kiMcana / ArAmaM tasya pazyanti na tatpazyati kazcana" // iti samayAt / ayaM tu prapaJco mithyArUpaH pratIyamAnatvAt / yadevaM tadevam / yathA zuktizakale kaladhautam / tathA cAyaM, tasmAt tathA / (anuvAda) viratArtha : vedAnatI kahe che ke eka brahma eja sata che ane jagata miththArUpa che. sarve pratIyamAna (dekhAtI) vastu brahmasvarUpa ja che. emAM kaI bhinna bhinna rUpa nathI, arthAta brahmathI atirikta koI vastu nathI. je dekhAya che te sarva brahmane prapaMca ja dekhAya che. paraMtu brahmane kaI jatuM nathI A pramANe Agama pramANathI paNa siddha che. temaja anumAna pramANathI paNa siddha thAya che. "A prapaMca miththArUpa che, kema ke te miththArUpe (brahmathI bhinna svarUpe) bhAsita thAya che. je je miththArUpe pratIta hoya che te te miyAsvarUpa hoya che. jema chIpanA TukaDAmAM cAMdI e jema miththArUpe bhAsita hevAthI miyA svarUpa che, tema pratyakSa daSTigocara prapaMca paNa miththArUpa bhAsita hevAthI mithyAsvarUpa che. (TA) tahevArtA tathA mAraparva taiH razIda vikSata - matyantAsattvam, utAnyasyAnyAkAratayA pratItatyam , AhosvidanirvAcyatvam ? prathamapakSe askhyaatiprsnggH| dvitIye vipriitkhyaatisviikRtiH| tRtIye tu kimidamanivAsyatvam ? niHsvabhAvatvaM cet, nisaH pratiSedhArthatve, svabhAvazabdasyApi bhAvAbhAvayoranyatarArthatve, asatkhyAtisatkhyAtyabhyupagamaprasaGgaH / bhAvapratiSedhe asatkhyAtiH, abhAvapratiSedhe satkhyAtiriti / pratItyagocaratvaM niHsvabhAvatvamiti cet / atra virodhH| sa prapaJco hi na pratIyate cet kathaM dharmitayopAttaH / kathaM ca pratIyamAnatvaM hetutayopAttam / tathopAdAne vA kathaM na pratIyate / yathA pratIyate na tatheti cet, tahi viparItakhyAtiriyamabhyupagatA syAt / (anuvAda) jaina : tamArI A mAnyatA ni, sAra (asAra) che. tame dazyamAna prapaMcane miththArUpa kahe che. te kevA prakAranuM mithyAtva ? zuM nara-viSANA (mANasanAM ziMgaDAM)nI jema atyaMta asatvarUpa mithyAtva? athavA chIpamAM jema cAMdInuM jJAna thAya che. tenI jema anya AkArane anya AkArarUpe pratibhAsa thave te rUpa mithyAtva ? athavA sat ane asathI vilakSaNa anirvacanIya rUpa mithyAtva kahe che temAM prathama vaMdhyA putranI jema atyaMta asarUpa mithyAtva svIkAravAmAM Ave te asakhyAtidoSa Avaze. eTale ke je (1) jJAnamAM vicAratAM pratibhAsamAna arthanuM satarUpe bhAna thatuM nathI, te asakhyAti
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdama jarI 147 kahevAya che. te rUpa asakhyAtimAM padArtha ane padArthonuM jJAna ane asatarUpa che, te asakhyAti bauddhamatAnuyAyIo svIkAre che, paraMtu vedAntIone te abhISTa nathI. (2) have jema chIpamAM cAMdInuM jJAna thAya che tema anya padArthanuM anya padArtharUpe jJAna thavuM, te rUpa mithyAtva svIkAravAmAM Ave te viparIta khyAti deSa Avaze (A prakAranI viparIta khyAti niyAyika, vaizeSika, bhAdra, vaibhASika ane jene mAne che) kemake viparIta khyAtimAM paNa chIpa ane cAMdInI jema ubhaya padArthano sadubhAva hovAthI advaitavAdI evA vedAntIone svIkRta nathI, (3) have je anirvacanIya-niHsvabhAvasvarUpa mithyAtva kahetA he to ni:svabhAvamAM "ni zabdano artha "niSedha thAya che, ane svabhAvane artha je bhAva karavAmAM Ave te bhAvane niSedha thavAthI asakhyAti doSa Avaze. ane svabhAvane artha je abhAva karavAmAM Ave te abhAvane niSedha thavAthI satakhyAti deSa Avaze. kema ke sat padArtha viSayakajJAnane sakhyAti kahe che. ane te te vedAntIone mAnya nathI. kema ke teo te eka brahma sivAya anya koI padArthane sat rUpe svIkAratA nathI. kemake teo prapaMcane sat rUpe svIkAre te dvatApatti Ave. vaLI dazyamAna prapaMca jJAna viSaya nahIM hovAthI te anirvacanIya che. A rUpe svIkAravAmAM Ave to paNa virodha Avaze. kAraNake ja kapara mithA, sutara karI mAnavata'. A anumAnamAM prapaMca pakSarUpa banI zakaze nahIM. kemake prapaMca je pratIta na hoya te tenuM pakSarUpe upAdAna kaI rIte thaze ane prapaMca misyArUpa hovAthI temAM pratIya mAnava hetu paNa ghaTI zakaze nahIM, kemake pratIya mAnatva hetunuM je grahaNa karavAmAM Ave te prapaMca paNa jJAnano viSaya banaze. je pratIta che te mizyA kaI rIte hoI zake? je rUpe prapaMca che, te rUpe pratIta nathI, te rU5 anirvacanIyatA svIkAravAmAM Ave te viparIta khyAtine svIkAra kare paDaze! paraMtu te to vedAntIone abhISTa nathI. ___(TIkA) kiJca, iyamanirvAcyatA prapaJcasya prtykssbaadhitaa| ghaTo'yamitAdhAkAraM hi pratyakSa prapaJcasya satyatAmeva vyavasyati / ghaTAdipratiniyatapadArthaparicche. dAtmanastasyotpAdAt / itaretaraviviktavastUnAmeva ca prapaJcazabdavAcyatvAt / atha pratyakSasya vidhAyakatvAt / kathaM pratiSedhe sAmarthyam / pratyakSaM hi idamiti vastusvarUpaM gRhaNAti, mAnyatsvarUpaM pratiSedhati / "durvidhA vaghauM na ni vicitaH naikatva Agamastena pratyakSeNa prabAdhyate" // (TIkA) iti vacanAt. iti cet / anyarUpaniSedhamantareNa tatsvarUpaparicchedasyApyasaMpatteH / pItAdivyavachinnaM hi nIla nIlamiti gRhItaM bhavati, nAnyathA / kevalavastusvarUpapratipatterevAnyapratiSedhapratipattirUpatvAt / muNDabhUtalamahaNe ghaTAbhAvanahaNavat / tasmAd yathA pratyakSaM vidhAyakaM pratipannaM, yathA niSedhakamapi pratipattavyam / api ca, vidhAyakameva pratyakSamityaGgIkRte, yathA pratyakSeNa vidyA vidhIyate, tathA ki
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyonya. dA. jo nAvidyApIti / tathA ca dvaitApattiH / tatazca suvyavasthitaH prapaJcaH / tadamI vAdino'vidyAvivekena sanmAtraM pratyakSAt pratiyanto'pi na niSedhakaM taditi bruvANAH kathaM nonmattAH / iti siddhaM pratyakSabAdhitaH pakSa iti // (anuvAda ) 148 F jagatanI anicanIyatA ( niHsvabhAvatA) pratyakSa pramANathI mASita che. * * A ghaTa che.' AvA pratyakSa jJAnathI prapaMcanI satyatA sAkhita thAya che. kAraNa ke ghaTa Adi nizcita padArtha nu jJAna pratyakSathI thAya che. tathA paraspara bhinna padArthone prapaMca zabdathI samAdhAya che. AthI prapa'ca(jagata)nI anirvAcyatA mAnavAmAM pratyakSa khAdha Ave che. zaMkA H pratyakSa e vidhirUpa che, paraMtu niSedharUpa nathI, tethI pratyakSa 'A' e prakAre vastunA svarUpane grahaNa kare che, para Mtu anya svarUpanA niSedha karatu nathI paMDita puruSA kahe che ke : pratyakSa e vidhi rUpa che. paraMtu niSedha rUpa nathI. tethI pratyakSavaDe ekatva (advaita) Agama mAdhita nathI, samAdhAna : tamArUM kathana yuktiyukata nathI. kema ke anya svarUpanA niSedha karyA vinA pratiniyata svarUpanuM jJAna thaI zakatu nathI. jema pItAdi rUpanA niSedha karyA vinA nIlanu nIla rUpe grahaNa thai zakatuM nathI. jema kevala 'pRthvI che.' ema kahevAthI ja svayaM ghaTarahita pRthvInuM jJAna thAya che. arthAt 'pRthvI' eTaluM kahevAthI ja pRthvI upara rahelA ghaTa Adi vastunA niSedha svaya' AvI jAya che tema kevala vastu svarUpanA jJAnathI ja anya svarUpanA niSedhanuM jJAna svayaM thaI jAya che. tethI pratyakSane jema vidhirUpa svIkAre che, tema niSedharUpa paNa svIkAravuM joie, vaLI, pratyakSanuM kevala vidhAyakapaNuM svIkAravAthI pratyakSavaDe jema vidyAnuM(brahmanuM) vidhAna thAya che, tema avidyAnu paNa vidhAna thaze. ane e rIte pratyakSathI avidyAnuM vidhAna thavAthI vidyA ane avidyA (zrA ane jagata) ema e padArthonI siddhi thaze ! ane tethI advaitavAda TakI zakaze nahI. ! Ama mUla siddhAMtanI hAninA bhayathI tee pratyakSavaDe sanmAtranuM ja grahaNa thAya che, para'tu niSedhanu jJAna thatuM nathI.' ema mAne che. A pramANe mAnanAra advaitavAdIonuM unmattapaNuM kema nA kahI zakAya? arthAt tamArI mAnyatA pratyakSa pramANathI bAdhita che. ( TIkA ) anumAnabAdhitazca / prapaJco mithyA na bhavati, asadvilakSaNatvAt, Atmavat / pratIyamAnatvaM ca heturbrahmAtmanA vyabhicArI / sa hi pratIyate, na ca mithyA / apratIyamAnatve svasya tadviSayavacasAmapravRttermU kataiva teSAM zreyasI / sAdhyavikalazca dRSTAntaH / zuktikalakaladhaute'pi prapaJcAntargatatvena anirvacanIyatAyAH sAdhyamAnatvAt / kiJca idamanumAnaM prapaJcAd bhinnam abhinaM vA ? yadi bhinnaM, tarhi satyamasatyaM vA ? yadi satyaM, tarhi tadvadeva prapaJcasyApi satyatvaM syAt / advaitavAdaprAkAre khaNDipAtAt / athAsatyam, tarhi na kiJcit tena sAdhayituM zakyam, atutvAt / abhinaM cet, prapaJcasvabhAvatayA tasyApi mithyArUpatvApattiH / mithyArUpaM ca tat kathaM svasAdhyasAdhanAyAlam / evaM ca prapaJcasyApi mithyArUpatvAsiddheH kathaM paramabrahmaNastAvikatvaM syAt yato bAhyArthAbhAvo bhavediti / ',
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI 149 (anuvAda) tathA prapaMca, mithyA nathI, kemake te gaganakezasamAna asatathI bhinna svarUpa che. jema AtmA, asathI vilakSaNa hovAthI mithyA nathI, tema prapaMca paNa mithyA nathI, A prakAranA pratyanumAnathI "cuM ghara migrAhaka pratImAtvatA ItyAkAraka anumAna bAdhita che. vaLI pratIyamAna hetu brahmanI sAthe vyabhicArI che. kemake brahmapratIyamAna che, paraMtu te mithyA nathI. tethI sAdhyAbhAvarUpa je tAtvika brahma, temAM pratIya mAna' hetu rahevAthI vyabhicArI che. je brahmane apratIyamAna mAno te brahmanA viSayamAM kaI paNa carcA karavI gya nathI, mauna rahevuM eja zreyaskara che. vaLI chIpamAM cAMdInuM jJAna" A daSTAna paNa miththArUpa sAdhyathI rahita che. kemake chIpa ane cAMdI bane padArtho prapaMcanI antargata che, tethI temAM paNa anirvacanIyatva (mithyAtva) sAdhya che. hA, ApanuM anumAna prapaMcathI bhinna che ke abhina? je prapaMcathI bhinna hoya te te satya che ke asatya ? je te anumAna papAMcathI bhinna hAIne satya hoya te anamAnanI jema prapaMcamAM paNa satyatA Avaze ane te rIte prapaMcanI satyatA svIkAravAthI advaitavAdarUpa killAmAM bhaMgANa paDaze! arthAta advaitavAda banI zakaze nahi. have je anumAna asatya hoya to te asatya hevAne kAraNe sAdhyanI siddhi karI zakAze nahi. je anumAnathI prapaMca abhinna che, ema mAno te te paNa prapaMca rUpa hovAne kAraNe anumAna paNa mikyArUpa banI jaze. tethI te miththArUpa anumAna dvArA paNa sAdhyanI siddhi thaI zakatI nathI. e prakAre prapaMcanuM miththArUpa siddha nahi thavAthI parabrahmanuM tAtvikapaNuM paNa siddha thaI zakatuM nathI, tAtvikatA siddha nahi thavAthI bAhya padArthane abhAva paNa siddha thatuM nathI. __ (TIkA) athavA prakArAntareNa sanmAtralakSaNasya paramabrahmaNaH sAdhana dUSaNa copanyasyate / nanu paramabrahmaNa evaikasya paramArthasato vidhirUpasya vidyamAnatvAt pramANaviSayatvam / aparasya dvitIyasya kasyacidapyabhAvAt / tathAhi / pratyakSaM tadAvedakamasti / pratyakSaM dvidhA bhidyate nirvikalpakasavikalpakabhedAt tatazca nirvikalpakapratyakSAt sanmAtraviSayAt tasyaikasyaiva siddhiH / tathA coktam "asti hyAlocanAjJAna prathama nirvikalpakam / bAlamUkAdivijJAnasadRzaM zuddhavastujam" // (TIkA) na ca vidhivat parasparalyAvRttirapyadhyakSata eva pratIyate iti haitsiddhiH| tasya niSedhAviSayatvAt / "AhurvidhAtRpratyakSa na niSeddha" ityaadivcnaat| yacca savikalpakapratyakSa ghaTapaTAdibhedasAdhaka, tadapi sattArUpeNAnvitAnAmeva teSAM prakAzakatvAt sattA'dvaitasyaiva sAdhakam / sattAyAzca parabrahmarUpatvAt / taduktam " yataM tad gALo paNa" ti !
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 athavA mAtra svarUpa vALA upanyAsa kare che. anyonya, dA. jo 22 (anuvAda) parabrahma viSayamAM sAdhana ane dUSaNane anya prakAre vedAntI : vAstatramAM vidhirUpa eka paramAthI sat brahma ja vidyamAna hovAthI te ja pramANanA viSaya che, kema ke brahmathI anya kai vastune abhAva che, brahmane jaNAvanAra pratyakSa pramANa che, te pratyakSa savikalpa ane nivikalpanA bhedathI e prakAre che. temAM sanmAtra viSayane jaNAvanAra nivikalpa pratyakSathI eka brahmanI siddhi thAya che. kahyuM che ke: nivikalpajJAna khAla ane mUka (mUMgA) AdinAM vijJAna jevuM ane kevala zuddha vastune jANavAvALu hAya che. ane te nirvikalpajJAna badhAM jJAna pahelAM utpanna thAya che. jo kAi kahe ke jema nivikalpa pratyakSa brahmanA astitvanI siddhi kare che, tema brahmanA niSedhanI paNa siddhi karaze. mATe nivikalpa pratyakSadvArA brahma ane abrahma, ema e paTTAthenI siddhi thavAthI dvaitApatti Avaze! ema kahevuM ThIka nathI. kema ke 'pratyakSa vidhAyaka che. paraMtu niSedhaka nathI.' e pramANe zAstranu vacana che, tema ja ghaTa paTa-AdinA bhedane grahaNa karavAvALA savikalpa pratyakSathI paNa ghaTa-paTa Adine sattA rUpa (brahmarUpa) jaNAve che. mATe vikalpa pratyakSa paNa parabrahmarUpa eka sattAnuM sAdhaka che, kemake sattA e ja parabrahmasvarUpa che. kahyuM" paNa che ke H je adbhuta che teja parabrahmanuM svarUpa che, ( TIkA ) anumAnAdapi tatsadbhAvo vibhAvyata eva / tathAhi vidhireva tatva, prameyatvAt / yataH pramANaviSayabhUto'rthaH prameyaH / pramANAnAM ca pratyakSAnumAnAgamopamAnArthApattisaMjJakAnAM bhAvaviSayatvenaiva pravRtteH / tathA coktam -- "pratyakSAdyavatAraH syAd bhAvAMzI gRhyate yadA / vyApArastadanutpatterabhAvAMze jivRkSite " // (TIkA ) yaccAbhAvAkhyaM pramANaM tasya prAmANyAbhAvAd ni tat pramANam / tadviSayasya kasyacidapyabhAvAt / yastu pramANapaJcakaviSayaH sa vidhireva / tenaiva ca prameyatvasya vyAptatvAt / siddha prameyatvena vidhireva tattvam, yattu na vidhirUpa tad na prameyam, yathA kharaviSANam / prameyaM cedaM nikhilaM vastutastvam tasmAd vidhirUpameva / ato vA tatsiddhiH / grAmArAmAdayaH padArthAH pratibhAsAntaH praviSTAH, pratibhAsamAnatvAt, yatpratibhAsate tatpratibhAsAntaH praviSTam, yathA pratibhAsvarUpam / pratibhAsante ca grAmArAmAdayaH padArthAH tasmAt pratibhAsAntaH praviSTAH / , ( anuvAda ) anumAna pramANathI paNa brahmanuM astitva siddha thAya che. A pramANe vidhirUpa eja tatra che, kema ke te prameya che. pramANathI jANavA ceAgya padAtha ne prameya kahe che. temaja pratyakSa, anumAna, Agama, upamAna ane apatti pramANeAnI vidhirUpe ja pravRtti thAya che. kahyuM paNa che keH vidhirUpa padArthane jANavAmAM pratyakSa anumAna Adi pramANeAnI pravRtti hoya che, paraMtu niSedharUpa padArthAne jANavAmAM pratyakSa Adi pramANeAnI pravRtti hAtI nathI. tema ja abhAva nAmanuMkA paNa pramANu nathI. kema ke tenA
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 151 syAdvAdamaMjarI (abhAvane) koipaNa viSaya nathI. AthI siddha thAya che ke pratyakSa Adi pAMce pramANane viSaya vidhirUpa ja che. tema ja je je vidhirUpa che te te prameya hAya che. A prakAre vidhirUpanI sAthe prameyanu vyAsapaNuM hAvAthI vidhirUpa tatvanI ja siddhi thAya che. ane je vidhirUpa nathI, te prameya paNa nathI, jema kharazrRMga te vidhi (sat)rUpa nathI mATe prameya paNa nathI, A samasta vastutatva prameya che. tethI te vidhirUpa ja che. AthI vidhirUpa tatvanI ja siddhi thAya che. tathA grAma-ArAma Adi dRzyamAna padArtho jJAnamAM aMtagata che, kema ke jJAnanA te viSaya che. je je jJAnanA viSaya hAya che te te jJAnamAM praviSTa hAya che.' jema jJAnanuM svarUpa jJAnamAM aMtargata che, tema grAma ArAma Adi padArtho paNa pratibhAsita hAvAthI jJAnamAM aMtagata che. A prakAranA anumAnathI paNa brahmanI siddhi thAya che. (TIkA) Agamospi paramabrahmaNa eva pratipAdakaH samupalabhyate "puruSa evedaM sarva yad bhUtaM yacca bhAvyam / utAmRtatvasyezAno yadanenAtirohati / " "yade jati, yajati yad dUre, yadantike / yadantarasya sarvasya yaduta sarvasyAsya bAhyataH " ityAdiH / " zrotavyo mantavyo nididhyAsitavyaH anumantavyaH" ityAdivedavAkyairapi tatsiddheH / kRtrimeNApi Agamena tasyaiva pratipAdanAt / uktaM ca " sarva vai khalvidaM brahma neha nAnA'sti kiJcana / ArAmaM tasya pazyanti na tat pazyati kazcana " || (anuvAda) Agama paNu parabrahmanuM ja pratipAdana kare che. jema je che, "je hatu, athavA je meAkSanA svAmI che, je AhAra vaDe atizaya vRddhi pAme che, je cAle che, je sthira che. je dUra che, je najIka che, je cetana che, je acetana che, je khAdya che ane je antaramAM che, te sarve eka brahma svarUpa ja che,' tathA parabrahma e ja sAMbhaLavA cAgya che." e ja ciMtana karavA ceAgya che. ane te ja nira Mtara smaraNa karavA caiAgya che.' ityAdi veda vAkayAthI paNa brahmanI ja siddhi thAya che. tema ja smRti Adi pauruSeya AganathI paNa eka brahmatattva ja siddha thAya che. kahyuM che ke A sarve padArtho brahmasvarUpa che, brahmathI atirikata kAI vastu nathI. ane je A dekhAya che, te save brahmanA paryAye ja dekhAya che. paraMtu brahmane keI dekhatu nathI." ( TIkA ) iti pramANatastasyaiva siddheH / paramapuruSa eka eva tavam, sakalabhedAnAM tadvivartatvAt / tathAhi / sarve bhAvA brahmavirtA : sanvaikarUpeNAnvitatva du / yad yadrUpeNAnvitaM tat tadAtmakameva / yathA ghaTaghaTIzarAvodaJcanAdayo mRdUpeNaikenAnvitA mRdvivartAH / saccaikarUpeNAnvitaM ca sakalaM vastu / iti siddhaM brahmavivartitvaM nikhibhedAnAmiti /
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyaya vya. dUA. o : 12 (anuvAda) A prakAre parabrahmanI pratyakSa, anumAna ane Agama dvArA siddhi thavAthI nizcita thAya che ke parabrahma e ekaja tatva che, kemake dRzyamAna samasta padArtho brahmanA paryAcA che, kemake sattArUpe vidyamAna che. je je svarUpe vidyamAna hAya che, te tatsvarUpa hAya che. jema ghaDA-ghaDI, koDiyu' DhAMkaNu Adi mATI rUpe vidyamAna hAvAthI te mATInA paryAye che; tema badhA padArtho paNa sattArUpe vidyamAna hAvAthI te sat (brahma) nA paryAya che; A pramANe badhA padArthAnI brahmanA paryAyarUpe siddhi thAya che. (TIkA) tadetat sarvaM madirArasAsvAdagad gadodgaditamivAbhAsate, vicArAsahatvAt / sarva hi vastu pramANasiddha, na tu vAGmAtreNa / advaitamate ca pramANameva nAsti, tat sadbhAve dvaitaprasaGgAt | advaitasAdhakasya pramANasya dvitIyasya sadbhAvAt / atha matam lokapratyAyanAya tadapekSayA pramANamapyabhyupagamyate / tadasat / tanmate lokasyaivAsambhavAt ekasyaiva nityaniraMzasya parabrahmaNa eva sattvAt / " 152 ( anuvAda ) have TIkAkAra mahArAja kahe che ke : upayu kta kathana zarAba-pAnathI unmatta thayelAnA pralApa jevuM che! kemake jyAM sudhI koipaNa vastu pramANathI siddha na thAya tyAM sudhI te a Mgenu sthana kevala vANI-vilAsa che. kevala khelavA mAtrathI ja vastunI siddhi thaI zakatI nathI. ane advaitavAda kAI pramANathI siddha thaI zakatA nathI, kema ke eka brahmane siddha karanArU brahmathI bhinna pramANa mAnavAmAM Ave te| dvaita vastune prasaMga Ave! pramANu ane brahma e enu astitva thayu' ne ! jo kaheze ke lekane pratIti karAvavA mATe kevala vyavahArika dRSTie ame pramANane svIkArIe chIe; vAstavika teA eka brahma ja satya che, e paNu Apanu kathana ThIka nathI. kemake ApanA matamAM ( advaitavAdamAM) eka nitya ane niraza brahma ja satya che, paraMtu leAka jevI koI vastu ja nathI. ke jenI pratItine mATe brahmathI bhinna eka pramANane svIkAravuM paDe! ( TIkA ) athAstu yathAkathazcit pramANamapi tatkiM pratyakSamanumAnamAgamo vA tatsAdhakaM pramANamurarIkriyate / na tAvat pratyakSam / tasya samastavastujAtagata bhedasyaiva prakAzakatvAt / AbAlagopALa tathaiva pratibhAsanAt / yacca nirvikalpakaM pratyakSa tadAvedakam ityuktam / tadapi na samyak / tasya prAmANyAnabhyupagamAt / sarvasyApi pramANatattvasya vyavasAyAtmakasyaivA visaMvAdakatvena prAmANyopapatteH / savikalpakena tu pratyakSeNa pramANabhUtenaikasyaiva vidhirUpasya parabrahmaNaH svapne'pyapratibhAsanAt / ydvyutta'AduvidhAnuM pracakSam''svAti / tarapi na pezajam / pratyakSeLa ghanuvRttavyaavRttaakaaraatmkvstun eva prakAzanAt / etacca prAgeva kSuNNam / na hyanusyUta me kamakhaNDaM sattAmAtraM vizeSanirapekSaM sAmAnyaM pratibhAsate / yena " yadadvaitaM tadbrahmaNo
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI 212 rUpam" ityAdhuktaM zobheta / vizeSanirapekSasya sAmAnyasya khrvissaannvdprtibhaasnAhU! - "nirvizeSa hi sAmAnyaM bhavet kharaviSANavat / sAmAnyarahitatvena vizeSAstadvadeva hi // (anuvAda) je mAno ke advaitanI siddhi koIpaNa pramANuthI thAya che. te te advaitanuM sAdhaka pramANa kayuM che? zuM pratyakSa pramANa anumAna ke Agama? pratyakSa pramANathI te advaitanI siddhi thaze nahIM kemake pratyakSa te samasta vastumAM rahelA bhedane jANe che. te bAlathI mAMDIne gepAla paryata pratIta che. nirvikalpaka pratyakSathI paNa brAnI siddhi thaze nahIM. kema ke nirvikalapaka-pratyakSa vastunA bhedane jaNAvanAra nathI. tethI nirvikalpaka pratyakSamAM pramANuM rUpatA ja siddha nathI. sarve pramANenuM nizcayAtmaka ane avisaMvAdI jJAnapaNuM hovAthI temAM pramANurUpatA che. paraMtu nirvikalpaka-pratyakSa nizcayAtmaka nahIM hovAthI temAM pramANarUpatA nathI. savikalapaka-pratyakSamAM paNa samasta bhedathI rahita kevala vidhirUpa parabrahAnuM jJAna svane paNa bhAsita thatuM nathI ! vaLI pratyakSa vidhAyaka che" ItyAdi je kahyuM che, te paNa gya nathI. kAraNa ke pratyakSa pramANa anuvRtti ane vyAvatti-sAmAnya ane vizeSa ubhayAtmaka vastune jaNAve che. e badhuM pUrve kahI AvyA chIe. tathA kevala zuddha, akhaMDa sattAsvarUpa (brahma) sAmAnyane vizeSa vinA kadApi pratibhAsa thatuM nathI, ke jethI ati e ja parabrahma svarUpa che, ema kahI zakAya. arthAt kharazaMganI jema vizeSa rahita sAmAnyane keI paNa jagAe saMbhava hotuM nathI. temaja kahyuM paNa che ke vizeSa rahita sAmAnya kharazRMganI jema asat che. tevI ja rIte sAmAnyarahita vizeSa paNa kharazaMganI jema asata che. (jainamatamAM sAmAnya zabda dravyane vAcaka che ane vizeSa zabda paryAyane vAcaka che.) e prakAre pramANathI jANavA gya padArthonuM sAmAnya vizeSa ubhayAtmaka svarUpa siddha thavAthI kevala sattArUpa parabrahmanI siddhi kaI paNa pramANuthI thaI zakatI nathI. (TIkA) tataH siddhe sAmAnya vizeSAtmanyarthe pramANaviSaye kuta evaikasya parabrahmaNaH pramANaviSayatvam / yacca prameyatvAdityanumAnamuktam, tadapyetenaivApAstaM boddhavyam / pakSasya pratyakSabAdhitatvena hetoH kAlAtyayApadiSTatvAt / yacca tasiddhau pratibhAsamAnavasAdhanamuktam, tadapi sAdhanAbhAsatvena na prakRtasAdhyasAdhanAyAlam / pratibhAsamAnatvaM hi nikhilabhAvAnAM svataH parato vA ? na tAvat svataH ghaTapaTamukuTazakaTAdInAM svataH prtibhaasmaantvenaasiddheH| parataH pratibhAsamAnatvaM ca paraM vinA nopapadyate iti / yacca paramabrahmavivartavatitvamakhila bhedAnAmityuktam / tadapyanvatranvIyamAnadvayAvinAbhAvitvena puruSAdvaitaM pratibadhnAtyeva / na ca ghaTAdinAM caitanyAnvayo'pyasti mRdApanvayasyaiva tatra darzanAt / tato na kiJcidetadapi / ato'numAnAdapi na tasiddhiH / tyA. 20
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyayogavya. dvA. zloka : 15 kica, pakSahetudRSTAntA anumAnopAyabhUtAH parasparaM bhinnAH abhinnA vA ? bhede dvaitsiddhiH| abhede tvekarUpatApattiH / tat kathametebhyo'numAnamAtmAnamAsAdayati / yadi ca hetumantareNApi sAdhyasiddhiH syAt, tarhi dvaitasyApi vAGmAtrataH kathaM na siddhiH| taduktam "hetoradvaitasiddhiveda drutaM syAdatusAdhyayoH / hetunA ced vinA siddhidvaitaM vAGmAtrato na kim" // (anuvAda) pramANane viSaya sAmAnya ane vizeSa ubhayAtmaka padArtha siddha thavAthI, eka parabrahma, pramANane viSaya banI zakatuM nathI. vaLI vidhiva tatva ume tvanuM e anumAna paNa khaMDita thAya che. kemake prameyatva-hetu pratyakSa pramANuthI bAdhita thAya che. pratyakSa jevI rIte vidhAyaka che tevI rIte niSedhaka paNa che. tathA parabrahmanI siddhine mATe pratibhAsa mAnava" je hetu che te paNa hevAbhAsarUpa hovAthI brahmarUpa sAdhyanI siddhi karavA mATe asamartha che. ahIM prazna thAya che ke samasta padArthonuM jJAna svayaM padArthothI thAya che ke anyathI thAya che? temAM pratyeka padArtha svayaM pratibhAsita hotA nathI. kemake ghaTa, paTa, zakaTa, mukuTa Adi pratyeka padArtha jaDa hovAthI svayaM pratibhAsita hotA nathI. ane te padArtho advaitamatane anusAra anyathI pratibhASita thaze nahIM. kAraNa ke pratibhAsa be padArtho vinA saMbhava nathI; ane advaitamatamAM te eka brahma sivAya anya kaI padArthanuM astitva nathI! tathA "pratyeka padArtho eka parabrahmanA paryAya che." AvA anumAnathI paNa eka brahmanI siddhi thaze nahIM. kAraNa ke ave (saMbaMdha karavAvALA) ane anvayamAna jenI sAthe saMbaMdha thatuM hoya te) rUpa be padArtha vinA ghaTI zakatuM nathI, mATe advaitanI siddhi ukta anumAnathI paNa thaze nahIM. tathA ghaTAdi pratyeka padArthamAM caitanya (brahma)ne saMbaMdha nathI, paraMtu ghaTAdine saMbaMdha mATI AdinI sAthe jovAmAM Ave che. tethI. "sarve mAvA ravivartA' e anumAnathI paNa parabrahmanI siddhi thaI zakatI nathI. vaLI, pUrvokta je anumAne che, te anumAnanA upAyabhUta pakSa, hetu ane dRSTAMta paraspara bhinna che ke abhinna ? je te paraspara bhinna hoya te dvaitanI siddhi thaze, ane je te abhinna hoya te te traNe eka thaI jaze ! A rIte pakSa Adi traNe ekarUpa thavAthI anumAna banI zakaze nahIM. je hetu vinA paNa advaitanI siddhi thatI hoya te kevala vacanamAtrathI AtanI siddhi kema nahIM thAya? temaja kahyuM paNa che ke je hetuthI advaitanI siddhi thatI hoya te heta ane sAdhya ema be padArthanuM astitva siddha thAya che ! arthAta dvatanI siddhi thaze. ane hetu vinA paNa kevaLa vacana mAtrathI advaitanI siddhi mAnatA che, te tevI rIte kevala vacana mAtrathI hetanI paNa siddhi mAnavI joIze ! () puruSa ne sarvaNa" tyAre, "sarva vai rivahuM trA" tyAre cAramaadpi na ttsiddhiH| tasyApi dvaitAvinAbhAvitvena advaitaM prati prAmANyAsambhavAt / vAcyavAcakamAvalakSaNasya dvaitasyaiva tatrApi darzanAt / taduktam
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI "karmadvaitaM phaladvataM lokataM virudhyate / vidyA'vidyAdvayaM na syAd bandhamokSadvayaM tathA" // tataH kathamAgamAdapi tsiddhiH| tato na puruSAdvaitalakSaNamekameva pramANasya viSayaH / rUti suthAra thata: prAcara rUti vaSArtha rUA. (anuvAda) - tathA "pueSa huM sarva-saMvaM hai vahu chu traNa" ItyAdi Agama pramANathI : paNa brahmanI siddhi thaI zakatI nathI. kAraNa ke Agamane paNa tenI sAthe avinAbhAva saMbaMdha che. tethI advaitanI siddhi mATe Agama paNa pramANurUpa thaze nahIM. kemake AgamamAM vAstha-vAcakabhAva saMbaMdha hovAthI tenAthI pratyuta daitanI siddhi thAya che. tema ja kahyuM paNa che keH karma ane kartA, kAraNa ane kAya, leka ane paraleka, vidyA ane avidyA; baMdha ane mokSa e sarve dvaitanI siddhi kare che. mATe Agama pramANathI paNa advaitanI siddhi thaI zakatI nathI. puruSAdvaitarUpa eka brahma kaI paNa pramANane viSaya banI zakatuM nathI. AthI pratyakSa pramANa vaDe daSTigocara thatuM jagata tAtvika che, ema svIkAravuM joIe.
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ avataraNa - atha svAbhimatasAmAnyavizeSobhayAtmakavAcyavAcakabhAvasamarthanapuraH saraM tIrthAntarIyaprakalpitatadekAntagocaravAcyavAcakabhAvanirAsadvAreNa teSAM pratibhAvaibhavAbhAvamAha avataraNa have pitAne abhimata kathaMcita sAmAnya ane vizeSa, ubhayarUpa vAgya(artha)vAcaka(zabda)bhAvanA samarthanapUrvaka anya tIrthika dvArA kalpita ekAnta sAmAnya ane ekAnta vizeSarUpa vAya-vAcaka bhAvanuM khaMDana karIne temAM buddhinA abhAvanuM pradarzana karatAM kahe che ke mUla-anekamekAtmakameva vAcyaM dvayAtmakaM vAcakamepyavazyam / ato'nyathA vAcakavAcyaklRptAvatAkAnAM pratibhApramAdaH // 14 // bhU-ma : yetana bhane anyatana, sthA12 ane gama, samasta pahA (vAya) sAmAnyarUpe (dravyarUpe) eka che ane vyaktinA bhedathI (vizeSarUpe) aneka che. tevI ja rIte vAcaka (zabda) paNa sAmAnya ane vizeSarUpa hovAthI eka ane aneka rUpa che. AvA ApanA siddhAMtathI viparItarUpe vAcya-vAcaka bhAvanI kahapanA karavAvALA anyadarzanakArane kharekhara ! buddhine pramAda che. (TIkA) vAcyam-abhidheyaM, vetanamacetanaM ca vastu, evakArasyApyarthatvAt / sAmAnyarUpatayA ekAtmakamapi vyaktimedenAnekam-anekarUpam / athavAnekarUpamapi ekAtmakam / anyo'nyaM saMvalitatvAditthamapi vyAkhyAne na dossH| tathA ca vAcakam-abhidhAyakaM zabdarUpam / tadapyavazya-nizcitam / dvayAtmaka-sAmAnyavizeSobhayA. tmakatvAd ekaanekaatmkmityrthH| ubhayatra vAcyaliGgatve'pyavyaktatvAd napuMsakatvam / avazyamiti padaM vAcyavAcakayorubhayorapyekAnekAtmakatvaM nizcinvat sadekAntaM vya. vacchinatti / ataH-upadarzitaprakArAt , anyathA-sAmAnyavizeSakAntarUpeNa prakAreNa, vAcakavAcyaklRptau vAcyavAcakabhAvakalpanAyAm , atAvakAnAm-atvadIyAnAm , anyayUthyAnAm / pratibhApramAdaH-prajJAskhalitam / itykssraarthH| atra cAlpasvaratvena vAcyapadasya prAgnipAte prApte'pi yadAdau vAcakagrahaNaM, tatprAyo'rthapratipAdanasya zabdApInatvena vAcakasyAya'tvajJApanArtham / tathA ca zAbdikA:
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAdvAdamaMjarI "na so'sti pratyayo loke yaH zandAnugamAdRte / anuviddhamiva jJAnaM sarva zabdena bhAsate" // iti / (anuvAda) vyAkhyAthe - cetana ane acetana padArtha (vA) sAmAnya rUpe eka ane vizeSa rUpe aneka che, vizeSarUpe aneka heIne sAmAnyarUpe eka ja che. tevI ja rIte cetana ane agatanane vAcaka (zabda) paNa sAmAnya ane vizeSa ubhayarUpa hovAthI eka aneka svarUpa che. A rIte vAcya ane vAcakanuM sAmAnya ane vizeSa ubhayarUpa siddha hovA chatAM paNa ekAnta sAmAnya ane ekAnta vizeSarUpa vA-vAcaka bhAvanI svataMtrapaNe kalpanA karavAvALA darzanakAro nyAyamArgathI khalita thAya che. vAcya zabdamAM alpa svara hovAthI lekamAM vAcaka zabdanA pahelAM tenA nipAtanI prApti hevA chatAM paNa AdimAM vAcaka zabdanuM grahaNa karavAthI sUcana thAya che ke prAyaH arthanuM pratipAdana zabdane AdhIna che. tethI zabdanuM pUjyatva jaNAvavA mATe vAcaka padanuM AdimAM grahaNa karavAmAM AvyuM che. vaiyAkaraNe kahe che ke jagatamAM evuM koI jJAna nathI ke je zabdanA saMbaMdha vinA thaI zake. kAraNa ke sarva prakAranuM jJAna jANe viMdhAyeluM hoya tema zabdanI sAthe saMbaddha hoya che. arthAta zabdanA saMbaMdha vinA jJAna thaI zakatuM nathI. (TIkA) bhAvArthastvevam / eke tIthikAH sAmAnyarUpameva vAcyatayAbhyupagacchanti / te ca dravyAstikanayAnupAtino mImAMsakabhedA advaitavAdinaH sAMkhyAzca / kecicca vizeSarUpameva vAcyaM nirvacanti / te ca paryAyAstikanayAnusAriNaH saugatAH / apare ca parasparanirapekSapadArthapRthagbhUtasAmAnyavizeSayuktaM vastu vAcvatvena nizcinvate / te ca naigamanayAnurodhinaH kANAdAH, AkSapAdAzca // (anuvAda) bhAvArtha A pramANe che : keTalAka vAdI kevala sAmAnyane ja padArtha rUpe svIkAre che, te che drazAstika nayane anusaravAvALA advaitavAdI, mImAMsako ane sAMkhyo. kevala vizeSane ja sata rUpe svIkAre che, te che paryAyAstika nayane mAnanArA bauddho. tathA naigama nayane anusaravAvALA neyAyika ane vaizeSiko paraspara bhinna ane nirapekSa evA sAmAnya ane vizeSathI yukta vastune vAya(padArtha)rUpe svIkAre che. - (trIjA) pAra pAtra iAiti vase che tathAi saMdanArakivano vAdinaH pratipAdayanti / sAmAnyameva tattvam / tataH pRthagbhUtAnAM vizeSANAmadarzanAt / tathA sarvapekam / avizeSeNa saditijJAnAbhidhAnAnuvRttiliGgAnumitasattAkatvAt tathA imptvmevm| tato'rthAntarabhUtAnAM dharmAdharmAkAzakAlapudgala jiivdrvyaannaamnuplbdheH| kiyA. yaiH sAmAnyAt pRthagbhUtA anyo'nyavyAvRtyAtmakA vizeSAH kalpyante, teSu
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyayogavya. dvA zloka : 14 158 vizeSatvaM vidyate na vA ? no ced niHsvabhAvatAprasaGgaH / svarUpasyaivAbhAvAt / asti cet tarhi tadeva sAmAnyam / yataH samAnAnAM bhAvaH sAmAnyam / vizeSarUpatayA ca sarveSAM teSAmavizeSeNa pratItiH siddhaiva // (anuvAda) have pUrvokta traNa pakSanI kaIka carcA karavAmAM Ave che. sa`grahanayane anusaravAvALA advaitavAdI mImAMsA ane sAMkhyA pratipAdana` kare che ke : sAmAnya e eka ja tattva che. kAraNa ke sAmAnyathI bhinna koI vizeSo draSTigeAcara thatA nathI. sarva padArthAnuM sAmAnya rIte "sa" e prakAre jJAna thAya che. kemake sarva padArthomAM sat sat' e prakAranA anuvRtti pratyaya thAya che. tethI pratyeka pArthAnuM sarUpa che. tathA dravyatva e ekaja tattva che. kema ke dravyatvane cheDIne anya kAi dharma, adharma, AkAza, kALa, pudgala ane jIva, terUpa kAi dravya jovAmAM AvatuM nathI. tathA jee sAmAnyathI bhinna ane parasparanA niSedharUpa vizeSone svIkAre che, tene amArA prazna che ke vizeSomAM vizeSatva(vizeSanuM svarUpa)ne sadbhAva che ke nahIM ? je vizeSomAM vizeSatvanA hoya te vizeSa niHsvabhAva thai jaze; jo vizeSamAM vizeSatva hAya tA e vizeSatva te ja sAmAnya ! kema ke samAnaneA bhAva te sAmAnya kahevAya che. ane te sarve samAna bhAveAnI sAmAnyarUpe pratIti thAya che. (TIkA) api ca vizeSANAM vyAvRttipratyayahetutvaM lakSaNam vyAvRttipratyaya eva vicAryamANo na ghaTate / vyAvRttirhi vivakSitapadArthe itarapadArthapratiSedhaH / vivakSitapadArthazca svasvarUpavyavasthApanamAtraparyavasAyI, kathaM padArthAntarapratiSedhe pragalbhate / na ca svarUpasatvAdanyat tatra kimapi yena taniSedhaH pravartate / na ca vyAvRttau kriyamANAyAM svAtmavyatiriktA vizvatrayavartino'tItavartamAnAnAgatAH padArthAstasmAd vyAvartanIyAH / te ca nAjJAtasvarUpA vyAvartayituM zakyAH / tatazcaikasyApi vizeSasya parijJAne pramAtuH sarvajJatvaM syAt / na caitatprAtItikaM yauktika vA / vyAvRttistu niSedhaH / sa cAbhAvarUpatvAt tucchaH kathaM pratItigocaramaJcati khapuSpavat // (anuvAda ) vivakSita padAmAM anya padArthAnA niSedha tene vyAvRtti kahe che. tevA prakAranA vyAvRttipratyayanA kAraNarUpane vizeSa kahe che. jema ghaTamAM parTanA niSedha karavAthI, pathI ghaTanI vyAvRtti thAya che. paraMtu te vikSita (ghaTa) padArtha svayaM peAtAnA svarUpanI ja siddhi karavAmAM samatha hAya te te anya padArthInA niSedha kai rIte karI zake ? arthAt svarUpathI bhinna kAi vizeSa nathI ke jenAthI tenA niSedha mATe pravRtta thAya ! e vivakSita padAtha (amuka padArtha dA. ta. ghaTa) anya padArthanA niSedha karavAmAM samatha hAya tA traNe leAkamAM rahelA atIta anAgata ane va`mAna padArthothI paNa peAtAnI vyavRtti
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdama jarI 159 karavI joIze ane jyAM sudhI traNe lokamAM rahelA bhUta bhAvI ane vartamAna padArthonuM jJAna nA thAya tyAMsudhI te padArthonI vyAvRtti thaI zakatI nathI. tethI eka ghaTanuM jJAna karavAmAM traNe lekamAM rahelA padArthothI ghaTanI vyAvRtti karavA mATe pramAtAne sarvajJa banavuM paDaze ! arthAt eka ghaTanA jJAnathI pramAtA sarvajJa thaI jaze ! paraMtu te te vizvAsa karavA yogya nathI. ane tarkathI paNa siddha thaI zakatuM nathI. niSedhane vyAvRtti kahe che. ane te vyAvRtti abhAva rUpa hovAthI tuccha che. tethI te tuccha rUpa vyAvRtti (vizeSa) tuccha evA AkAza kusumanI jema anubhavagamya thaI zakatI nathI. (TIkA) tathA yebhyo vyAvRttiH te sadrapA asadUpA vA ? asadapAzcata tarhi kharaviSANAMt kiM na vyaavRttiH| sa pAzcet sAmAnyameva / yA ceyaM vyAvRttivizeSaiH kriyate sA sarvAsu vizeSavyaktiSvekA anekA vA ? anekA cet tasyA api vizepatvApattiH, anekarUpatvaikajIvitatvAd vizeSANAm tatazca tasyA api vizeSatvAnyathAnupapatteyA'vRttyA bhAvyam / vyAvRttarapi ca vyAvRttau vizeSANAmabhAva eva syAt / tatsvarUpabhUtAyA vyAvRtteH pratiSiddhatvAt , anavasthApAtAcca / ekA cet sAmAnyameva sajJAntareNa pratipannaM syAt anuvRttipratyayalakSaNAvyabhicArAt / kiJca, amI vizeSAH sAmAnyAda bhinnA abhinnA vA ? bhinnAzced maNDUkajaTAbhArAnukArAH abhinAzcet tadeva tatsvarUpavat / iti sAmAnyaikAntavAdaH // (anuvAda) je padArthothI anya padArthonI vyAvRtti thAya che. te padArtho sarUpa che ke asarUpa? je e padArtho asatarUpa hoya to asat evA khaviSANu(gadheDAnAM ziMgaDA)thI paNa ghaTanI vyAvRtti thavI joIe. je vyAvRtti padArtho sarUpa hoya te te padArtho sAmAnyarUpa ja banaze, tathA vizeSa dvArA je vyAvRtti thAya che. te vyAvRtti sarve vizeSamAM eka che ke aMka ? je te vyAvRtti aneka hoya te vyAvRttimAM paNa vizeSarUpanI Apatti thaze. kemake "aneka rUpatvaeja vizeSanuM lakSaNa che, A prakAre vyAvRttimAM vizeSarUpa siddha thavAthI vyAvRttinI paNa vyAvRtti thaze. kAraNa ke vizeSa vyAvRttinuM kAraNa che. ane vyAvRttimAM vyAvRtti svIkAravAthI vyAvRttinuM vyAvRttirUpa siddha thaI zakatuM nathI. A prakAre vizeSanA svarUpabhUta vyAvRttine niSedha thavAthI vizeSano abhAva ja prApta thaze. tema ja eka vyAvRttimAM aneka vyAvRtti mAnavAmAM Ave te anavasthA deSa Avaze; ane sarva nizeSamAM eka vyAvRttine svIkAra karazo to nAmAntarathI sAmAnyano ja svIkAra thaye, kAraNa ke anuvatti pratyayanA kAraNarUpa sAmAnya eka ja che. vaLI ahIM vizeSa e kahevAnuM che ke vizeSa, sAmAnyathI bhinna che ke abhinna. je bhinna che ema kahezo te deDakAnI jaTAnI tulya asat che. je vizeSa sAmAnyathI abhina hoya to tene sAmAnya ja kahevAze, kemake vizeSanuM svarUpa jema vizeSathI abhinna che tema sAmAnya paNa tenAthI abhinna che, AthI sAmAnya e eka ja tattva siddha thAya che.
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyayogavya. dvA. loka : 14 (TIkA) paryAyanayAnvayinastu bhaassnte| viviktAH kSaNakSayiNo vizeSA eva paramArthaH / tato viSvarabhUtasya sAmAnyasyApratIyamAnatvAt na hi gavAdivyaktyanubhavakAle varNasaMsthAnAtmakaM vyaktirUpamapahAya, anyatkiJcidevakamanuyAyi pratyakSe pratibhAsate / tAdRzasyAnubhavAbhAvAt / tathA ca paThanti - "etAsu pazcasvavabhAsanISu pratyakSabodhe sphuTamaGgulISu / sAdhAraNaM rUpamavekSate yaH zaGgaM zirasyAtmana IkSate saH" ekAkAraparAmarzapratyayastu svahetudattazaktibhyo vyaktibhya evotpadyate / iti na tena sAmAnyasAdhanaM nyAyyam // (anuvAda) have paryAyAstika nayane anusaranArA bauddho kahe che ke paraspara bhinna ane kSaNa kSaNamAM naSTa thavAvALA vizeSa ja paramArthathI sat che. vizeSathI bhinna keI sAmAnya, pratIti(jJAna)no viSaya nathI. gavAdi vyaktinA anubhavakALamAM varNa ane saMsthAna (AkAra) rUpa vyaktine tyAga karIne anya koI eka anuyAyI sAmAnyanuM jJAna thaI zakatuM nathI. kema ke vizeSanA jJAnane cheDI sAmAnyanuM jJAna anubhavathI bANa che. kahyuM paNa che ke H je kaI puruSa pratyakSa jJAnamAM spaSTapaNe pRthaka pRthapha dekhAtI pAMca AMgaLIomAM sAmAnyarUpane dekhe che, te kharekhara pitAnA mastaka upara ziMgaDAM dekhe che arthAt vizeSanA jJAnane choDIne anya keI sAmAnyanA jJAnane saMbhava hotuM nathI. tathA ekAkAra pratIti thAya che. te paNa pitAnA kAraNathI utpanna thayelI vyaktiothI thAya che. AthI sAmAnyane siddha karavuM te vyAjabI nathI. arthAt sAmAnya jevI kaI vatu nathI. (TIkA) kiJca, yadidaM sAmAnya parikalpyate tadekamane vA ? ekamapi sarvagatamasarvagataM vA? sarvagataM cet, kiM na vyaktyantarAleSupalabhyate / sarvagataikatvAbhyupagame ca tasya yathA gotvasAmAnya govyaktIH kroDIkaroti, evaM ki na ghaTapaTAdivyaktIrapi, avizeSAt / asarvagataM ced vizeSarUpApattiH abhyupagamavAdhava // (anuvAda) sAmAnya eka che ke aneka? je eka che te te sarvavyApaka che ke asarvavyApaka? je sAmAnya sarvavyApaka hoya te be vyaktinA vyavadhAnamAM tenI upalabdhi thavI joIe. sAmAnya eka ane sarvavyApaka mAne te jema gava sAmAnya gomAM rahe che, tema ghaTa 5Ta Adi vyaktimAM paNa raheze! je sAmAnya asarvavyApaka hoya te te vizeSarUpa banI jaze. arthAt te vizeSa kahevAze ane tame te sAmAnyane avyApaka svIkAratA nathI. arthI sAmAnyane asarvavyApaka svIkAravAmAM Ave te abhyAgama bAdha Avaze.
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthAbAdamaMjarI (TIkA) athAnekaM gotvAzcatvaghaTatvapaTatvAdibhedarbhimatvAt tarhi vizeSA eva sviikRtaaH| anyonyavyAvRtti hetutvAt / na hi yad gotvaM tadazvatvAtmakamiti / arthakriyAkAritvaM ca vastuno lakSaNam / tacca vizeSeSveva sphuTaM pratIyate / na hi sAmAnyena kAcidarthakriyA kriyate / tasya niSkriyatvAt / vAhadohAdikAsvarthakriyAsu vizeSANAmevopayogAt / tathedaM sAmAnya vizeSebhyo bhinnamabhinnaM vA ? bhinnaM ced avastu / vizeSavizleSeNArthakriyAkAritvAbhAvAt / abhinna cet vizeSA eka, tatsvarUpavat / iti vizeSa kAntavAdaH // (anuvAda) je kahe ke sAmAnya gotva, ava,ghaTava paTa Adi bhedathI bhinna che. ema je sAmAnyanuM anekapaNuM hoya te tenuM vizeSarUpa svIkAryuM kahevAze. A rIte gotva ane azvatva paraspara bhinna hovAthI govanI vyAvRtti azvatvathI thAya che. je artha kriyA karanAra hoya te ja vAta kahevAya che. AvuM vartana lakSaNa vizeSamAM ja ghaTe che, kemake sAmAnya nikiya hovAthI temAM arthakriyA ghaTI zakatI nathI. vahana-dahana Adi artha kriyA karavAmAM azvatva, gotva Adi sAmAnya upayogI nathI. paraMtu vahana-dehana Adi arthakriyA karavAvALA azva ane gorUpa vize ja upayogI che. have e vicArIe ke e sAmAnya vizeSathI bhinna che ke abhinna? je vizeSathI sAmAnya bhinna hoya te sAmAnya avastu banI jaze ! vizeSathI bhinna hovAne kAraNe sAmAnyamAM kaI artha kriyA ghaTI zakatI nathI. kAraNa ke "artha kriyAkAritva' e vastunuM lakSaNa che, te lakSaNa sAmAnyamAM nahIM ghaTavAthI sAmAnya avastu banI jAya, je vizeSathI sAmAnya abhinna hoya te sAmAnya e vize ja kahevAze. AthI siddha thAya che ke vizeSa e ja tatva che. (TIkA) naigamanayAnugAminastvAhuH / svatantrau sAmAnyavizeSau / tathaiva pramANena pratItatvAt / tathAhi / sAmAnyavizeSAvatyantabhinnau, viruddhadharmAdhyAsitatvAt / yAvevaM tAvevaM, yathA pAthaHpAvakau, tathA caitau tasmAt tathA / sAmAnya di gotvAdi sarvagatam tadviparItAzca zabalazAbaleyAdayo vishessaaH| tataH kathameSAmaikyaM yuktam // have gamanayAnusArI taiyAyika ene vaizeSika kahe che ke : sAmAnya ane vizeSa paraspara nirapekSa (svataMtra) tattva che kema ke pramANathI te prakAre ja siddha thAya che. sAmAnya ane vizeSa paraspara atyaMta bhinna che, kema ke ekabIjAmAM viruddha dharmane adhyAsa che ane tethI paraspara virodhI che. je paraspara virodhI hoya che te atyaMta bhinna hoya che. jala ane agni e paraspara viruddha dharmanA adhyAsI hovAthI e jema atyaMta bhinna che, tema sAmAnya ane vizeSa paNa paraspara viruddha dharmanA adhyAsI hovAthI paraspara atyaMta bhinna che. tathA gotyAdi sAmAnya eka che ane sarvavyApaka che, zabala zAbaleyAdi vizeSa aneka che ane parimita kSetramAM rahe che, tethI sAmAnya ane vizeSanuM bhinna bhinna svarUpa hovAthI temAM ektA kevI rIte ghaTI zake ? tyA. 21
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyayogavya, dvA. zloka : 14 (TIkA) na sAmAnyAt pRthagvizeSasyopalambha iti cet, kathaM tarhi tasyopalambha iti vAcyam / sAmAnyajyAptasyeti ced, na tarhi sa vizeSopalambhaH / sAmAnyasyApi tena grahaNAt tatazca tena bodhena viviktavizeSagrahaNAbhAvAt tadvAcakaM dhvani tatsAdhyaM ca vyavahAraM na pravartayet pramAtA / na caitadasti / vizeSAbhidhAnavyavahArayoH pravRttidarzanAt / tasmAd vizeSamabhilapatA tatra ca vyavahAra pravartayatA tadgrAhako bodho vivikto'bhyupgntvyH| evaM sAmAnyasthAne vizeSazabdaM vizeSasthAne ca sAmAnya zabdaM prayuJjAnena sAmAnye'pi tadgrAhako bodho vivikto'GgIkartavyaH / tasmAt svasvagrAhiNi jJAne pRthakpratibhAsamAnatvAda dvAvapItaretaravizakalitau / tato na sAmAnyavizeSAtmakatvaM vastuno ghaTate / iti svatantrasAmAnyavizeSavAdaH // (anuvAda) je sAmAnyathI bhinna koI vizeSa vastunuM jJAna thatuM nathI ema kahe che to, amAro prazna che ke vizeSanuM jJAna kaI rIte thAya che? ema nA kahezo ke sAmAnyanI sAthe vizeSanuM jJAna thAya che, te e jJAna vizeSanuM nahIM kahI zakAya, kema ke enAthI te sAmAnyanuM paNa jJAna thAya che. mATe sAmAnyathI bhinna evA zuddha vizeSanuM jJAna nahIM thavAthI, vizeSanA vAcaka zabdamAM ane tenAthI sAthe vyavahAramAM pramAtAnI pravRtti na thavI joIe, paraMtu vizeSanA vAcaka zabdamAM ane vizeSa upara avalaMbita vyavahAramAM pramAtAnI pravRtti te dekhAya che. mATe vizeSanI abhilASA ane vyavahArathI sAmAnyathI bhinana vizeSanuM jJAna avazya svIkAravuM joIe e rIte sAmAnyanA sthAnamAM vizeSa zabdane ane vizeSanA sthAnamAM sAmAnya zabdano prayoga karavA dvArA vizeSathI bhinnapaNe sAmAnyanuM paNa jJAna svIkAravuM joIe tema ja sAmAnya ane vizeSane potapotAnA jJAnamAM bhinna bhinna paNe pratibhAsa thato hovAthI sAmAnya ane vizeSanI paraspara nirapekSa (svataMtra) bhinna bhinna tatvanI siddhi thAya che. paraMtu sAmAnya ane vizeSa ubhaya svarUpa vastunI siddhi thaI zakatI nathI. _ (TIkA) tadetat pakSatrayamapi na kSamate kSodam / pramANabAdhitatvAt / sAmAnyavizeSobhayAtmakasyaiva vastuno nirvigAnamanubhUyamAnatvAt / vastuno hi lakSaNam arthakriyAkAritvam / taccAnekAntavAde ekAvikalaM kalayanti priiksskaaH| tathAhi / yathA gaurityukte khurakakutsAsnAlAzUlaviSANAdhavayavasaMpannaM vasturUpaM sarvavyaktyanuyAyi pratIyate, tathA mahiSyAdivyAvRttirapi pratIyate // (anuvAda) jaina - upara varNavelA traNe pakSa pramANathI bAdhita hevAthI yuktiyukta nathI nirvivAda paNe samasta padArthonuM sAmAnya vizeSa ubhaya svarUpa ja anubhavamAM Ave che. kAraNa ke "artha kriyAkAritva' evuM vastunuM lakSaNa, anekAntavAdamAM ja saMpUrNarUpe
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI ghaTI zake che, te A pramANe jema je samaye "ga" kahevAthI gAyamAM rahelA khura, skaMdha, sAsnA (galakaMbala) puccha tathA zRMga Adi avayavALI go" vyaktinuM svarUpa sarve gevyaktiomAM samAna rUpe jaNAya che te samaye gomAM bheMsa AdinI vyAvRtti rUpa vizeSanuM paNa jJAna thAya che. mATe padArthamAtra sAmAnya rUpa ke vizeSa rUpa nathI paraMtu sAmAnya vizeSa ubhaya svarUpa ja che. (TIkA) yatrApi ca zabalA gaurityucyate, tatrApi yathA vizeSapratibhAsaH tathA gotvapratibhAso'pi sphuTa eva / zabaleti kevala vizeSoccAraNe'pi, arthAt prakaraNAd vA gotvamanuvartate / api ca. zabalatvamapi nAnArUpam / tathA darzanAta / tato vaktrA zabaletyukte kroDIkRtasakalazabalasAmAnyaM vivakSitagovyaktigatameva zabalatvaM vyavasthApyate / tadevamAbAlagopAlaM pratItiprasiddhe'pi vastunaH sAmAnyavizeSAtmakatve tadubhayaikAntavAdaH pralApamAtram / nahi kvacita kadAcit kenacit sAmAnyaM vizeSavinAkRtamanubhUyate, vizeSA vA tadvinAkRtAH / kevalaM durnayaprabhAvitamativyAmohavazAdekamapaLapyAnyatarad vyavasthApayanti bAlizAH / so'yamandhagajanyAyaH / / (anuvAda) jyAre "zabalA (kAbaracItarI) gI' ema kahevAya che, tyAre jema ge vizeSanuM. jJAna thAya che, tema gotva-sAmAnyanuM paNa jJAna thAya che. "zabalA" ATaluM ja mAtra uccAraNa karavAthI, artha athavA prakaraNathI gata sAmAnyanuM avazya jJAna thAya che. tema ja zabalatva" paNa aneka prakAranuM che. tethI jyAre vaktA bAbalA gI" e pramANe kahe che tyAre samasta gAmAM zabalatva sAmAnyanuM jema jJAna thAya che, tema vivakSita be vyaktimAM rahelA zabalapaNAnuM paNa jJAna thAya che. tethI sAmAnya ane vizeSa, ubhaya svarUpa vastu AbAlagopAla pratIta hovAthI, ekAnta sAmAnya ane ekAta vizeSanuM kathana karavuM malApamAtra che. vaLI vizeSa vinAnuM sAmAnya ane sAmAnya vinAnA vizeSe kayAre paNa koinA vaDe anabhavamAM AvatA nathI. je prakAre janmAzva puruSa hAthInA ekeka avayavane sparza karIne hAthI taMbha je che, hAthI sUpaDA jevo che. ItyAdi rIte hAthIne judA judA svarUpe siddha kare che, tema durnayathI vyAmohita mativaze ekAntavAdI ekane a5lApa karIne anyanuM sthApana kare che. arthAta ekeka apekSAne grahaNa karIne vastunA svarUpane bhinna bhinna rUpe sthApana kare che. te kharekhara teonI narI mUrkhatA che. . (TIkA) ye'pi ca tadekAntapakSopanipAtinaH prAguktA doSAste'pyanekAntavAdapracaNDamuraprahArajarjaritatvAd nocchvasitumapi kSamAH / svatantrasAmAnyavizeSavAdinastvevaM prtikssepyaaH| sAmAnya prativyakti kathaJcid bhitraM, kathanidabhinaM, kathaMcita tadAtmakatvAda, visahapariNAmavat / yathaiva hi kAcid vyaktirupalabhyamAnAda vyaktyantarAd viziSTA
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 kanyA . ta. koi ziSTa visadRzapariNAmadarzanAdavatiSThate, tathA sadRzapariNAmAtkasAmAnyadarzanAt samAneti / tena samAno gaurayam , so'nena samAna iti prtiiteH| na cAsya vyaktisvarUpAdabhinnatvAt sAmAnyarUpatAvyAghAtaH / yato rUpAdInAmapi vyaktisvarUpAdabhimatvamasti, na ca teSAM guNarUpatAcyAghAtaH / kathazcid vyatirekastu rUpAdInAmiva sadRzapariNAmasyApyastyeva / pRthagvyapadezAdibhAktvAt / (anuvAda) vaLI ekAnta sAmAnya ane ekAnta vizeSamAM rahelA pUrvokta deze paNa anekAntavAda rUpa pracaMDa mudugaranA prahArathI jarjarita thayelA che. te ucchavAsa levA mATe paNa samartha thaI zakatA nathI. arthAta bhinna bhinnarUpa anekAntavAda te sarve pakSenuM khaMDana kare che. sAmAnya ane vizeSane paraspara bhina ane svataMtra mAnavAvALA taiyAyika ane vaizeSikene paNa pakSa e rIte khaMDita thAya che, kema ke visadaza pariNAmanI jema sAmAnya paNa prativyaktiothI kaMcit bhinna, kathaMcit abhinna ane ubhayAtmaka che, jema keI eka vyaktinuM anya vyaktiothI vizeSarUpa pratibhAsita thatuM hovAthI, temAM visadaza pariNAma jevAmAM Ave che. tema bhinna bhinna vyaktiomAM sAmAnyarUpa jevAthI sadaza pariNAma paNa hoya che. jema ga vyaktinuM azva Adi vyaktiothI asamAna rUpa hovAthI temAM jema visadiza pariNAma che tema gomAM gatva sAmAnya rahevAthI pratyeka genI sAthe tenuM sadaza pariNAma paNa che. zaMkA - je sAmAnya vyakti svarUpathI abhinna mAnaze te sAmAnya rUpatAne vyAghAta thaze ne ? samAdhAna - ema kahevuM ThIka nathI. kema ke jema rUpa AdinuM ghaTathI abhinapaNuM hevA chatAM paNa rUpAdi guNomAM guNarUpatAne vyAghAta thatuM nathI, tema sAmAnyanuM paNa vizeSathI kathaMcit abhinapaNuM hovA chatAM paNa sAmAnyanAM svarUpane nAza thato nathI. tathA jema rUpAdino ghaTathI bhinnapaNe vyavahAra thAya che. temAM sAmAnya ane vizeSane paNa kathaMcita bhinna rUpe vyavahAra thAya che. mATe sAmAnya ane vizeSa paraspara sApekSa che. - (TIkA) vizeSA api naikAntena sAmAnyAt pRthagbhavitumarhanti / yato yadi sAmAnyaM sarvagataM siddhaM bhavet tadA teSAmasarvagatatvena tato viruddhadharmAdhyAsaH syAt / na ca tasya tat siddham / prAguktayuktyA nirAkRtatvAt / sAmAnyasya vizeSANAM ca kathaJcit parasparAvyatirekeNaikAnekarUpatayA vyavasthitatvAt / vizeSebhyo'vyatiriktatvAddhi sAmAnyamapyanekamiSyate / sAmAnyAt tu vizeSANAmavyatirekAttapyekarUpA iti /
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAvAdamaMjarI 165 anuvAda e prakAre vizeSo paNa sAmAnyathI ekAnta bhinna nathI, je sAmAnyanuM sarvavyApakapaNuM siddha thAya te, vizeSanuM asarvavyApakapaNuM hovAthI, te bannemAM paraspara viruddha dharmanA adhyAsa levAthI zIta ane uSNanI jema sAmAnya ane vizeSamAM atyaMta bhinnatA Ave. paraMtu sAmAnyanA sarvavyApakapaNAnuM to ame pUrve yukti dvArA khaMDana karIne ja AvyA chIe. ame kahIe chIe ke sAmAnya ane vizeSa kathaMcit bhinna ane kathaMcita abhina che. tethI ja te banne eka ane aneka rUpa che. sAmAnyanuM vizeSanI sAthe abhinapaNuM hovAthI, vizeSa aneka heIne sAmAnya paNa aneka rUpa bane che ane vizeSa paNa sAmAnyanI sAthe abhinna hovAthI, sAmAnya eka hoIne vizeSa paNa ekarUpa bane che. (TIkA) ekatvaM ca sAmAnyasya saMgrahanayArpaNAt sarvatra vijJeyam / pramANArpaNAta tasya kathaJcid viruddhadharmAdhyAsitatvam / sadRzapariNAmarUpasya visadRzaparimANakta kathaJcit prativyaktibhedAt / evaM cAsiddhaM sAmAnyavizeSayoH sarvathAviruddhadharmAdhyAsitatvam / kathazcidviruddhadharmAdhyAsitatvaM ced vivakSitam tdaasmtkkssaaprveshH| kathazcida viruddhadharmAdhyAsasya kathazcid bhedAvinAbhUtatvAt / pAthaHpAvakadRSTAnto'pi sAdhyasAdhanavikalaH tayorapi kathaJcideva viruddhadharmAdhyAsitatvena bhinatvena ca svI. karaNAt / payastvapAvakatvAdinA hi tayoviruddhadharmAdhyAsaH, bhedazca / dravyavAdinA punastadvaiparItyamiti / tathA ca kathaM na sAmAnyavizeSAtmakatvaM vastuno ghaTate iti / tataH suSThuktaM vAcyamekamanekarUpam iti / (anuvAda) tathA sAmAnya saMgrahanayanI apekSAe eka che, ane pramANunI apekSAe sAmAnyamAM eka aneka rUpa kathaMcita viruddha dharmano adhyAsa paNa che. kema ke visaraza pariNAmanI jema sazapariNAmane paNa prati vyaktimAM bheda hovAthI sAmAnya ane vizeSamAM kathaMcita viruddha dharmane adhyAsa ghaTI zake che. dA. ta. jema gAyamAM visadaza pariNAma rUpa azvAdi bheda che tema eka gAya vyaktimAM paNa anya ga vyaktirUpa sadezapariNAmane bheda paNa che. AthI sAmAnya ane vizeSane sarvathA virodha sAva asiha che. je Apa sAmAnya ane vizeSane kathaMcita viruddha dharmanA adhyAsI kahezo te amArA pakSamAM praveza karyo kahevAze. kemake ame paNa kathaMcit virodha ja svIkArIe chIe. vaLI sAmAnya ane vizeSane kathaMcita virodha, te bannemAM kathaMcita bheda vinA banI zaktA nathI. tathA tame ApeluM jala ane agninuM dRSTAMta paNa bhedarUpa sAdhaya ane viruddha dharmanA abhyAsarUpa sAdhanathI rahita che. kema ke jala ane agnimAM paNa sarvathA bheda nathI. apekSAe jala ane arinane abheda che, ane jalatva tathA anitvanI apekSAe te banene paraspara bheda paNa che. AthI jala ane agnimAM kathaMcit ' bhedabhedapaNuM hovAthI temAM viruddha . dharmane adhyAsa paNa che. tethI vadhunuM sAmAnya ane vizeSa ubhayasvarUpa ja yukti yukata che. mATe vAya (padyartha) eka aneka rUpa che, te amAruM kathana sarva yukta che ? : >
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyayogavya. dvA. zloka : 14 - (TIkA) evaM vAcakamapi zabdAkhya dvayAtmakam sAmAnyavizeSAtmakam / sarvazadavyaktiSvanuyAyi zabdatvamekam / zAzAGgatIvramandodAttAnudAttasvaritAdivizeSabhedAdanekam / zabdasya hi sAmAnyavizeSAtmakatvaM paudgalikatvAd vyaktameva / tathAhi / paudgalikaH zabdaH, indriyArthatvAt rUpAdivat / ( anupA4) . e pramANe vAcaka (zabda) paNa sAmAnya vizeSa ubhaya svarUpa che. sarve zabda vyaktiomAM zabdaeka hovAne kAraNe te eka; ane zaMkha, dhanuSya, tIvra, manda; udAra anudAtta, varita AdinA bhedathI aneka che, tema ja zabda paugalika hovAthI tenuM sAmAnya vizeSa ubhayasvarUpe pragaTa ja che, zabda paugalika che kema ke te indriyano viSaya che. je je IdrinA viSayo hoya te te paugalika hoya, jema rUpAdi IdrinA viSaya che, te te jema paugalika che, tema zabda paNa padugalika che, A rIte zabda sAmAnya-vizeSa ubhaya svarUpa che. - (TIkA) yaccAsya paudgalikatvaniSedhAya sparzazUnyAzrayatvAta, atinibiDapradeze pravezanirgamayorapratighAtAta pazcAccAvayavAnupalabdheH, sUkSmamUrtadravyAntarAprerakatvAd gaganaguNatvAt ceti pazca hetavo yogairupanyastAH, te hetvaabhaasaaH| tathAhi zabdaparyAyasyAzrayo bhASAvargaNA, na punarAkAzam / tatra ca sparzo nirNIyata eva / yathA zabdAzrayaH sparzavAn , anuvAtaprativAtayoviprakRSTanikaTazarIriNopalabhyamAnAnupalabhyamAnendriyArthatvAt tathAvidhagandhAdhAradravyaparamANuvat / iti asidaH prthmH| dvitIyastu gandhadravyeNa vybhicaaraadnaikaantikH| vayaMmAnajAtyakastUrikAdi gandhadravyaM hi pihitadvArApavarakasyAntaviMzati bahizca niryAti, na. cApaudgalikam / atha tatra . sUkSmarandhrasaMbhavAd nAtinibiDatvam , atastatra tatpravezaniSkramau / kathamanyathodghATitadvArAvasthAyAmiva na tadekArNavatvam / sarvathA nIrandhe tu pradeze na tayoH saMbhavaH iti cet, tarhi zabde'pyetatsamAnam ityasiddho hetuH / tRtIyastu taDillatolkAdibhiranaikAntikaH / caturtho'pi tathaiva / gandhadravyavizeSasukSmarajodhUmAdibhirvyabhicArAt / na hi gandhadravyAdikamapi nAsAyAM nivizamAnaM tadvivaradvAradezodbhibhanmazrupreraka dRzyate / paMcamaH punaH asidH| tathAhi / na gaganaguNaH zabdaH, asmadAdipratyakSatvAda, rUpAdivat / iti siddhaH paudgalikatvAt sAmAnyavizeSAtmakaH zabda iti / (anuvAI) zaMkA zabda pudagalane paryAya nathI. kema ke (1) zabda sparzazunya AzrayamAM rahe che. (2) atyaMta saghana pradezamAM tenA praveza ane nirgamananuM rokANa nathI. (3) zabdanA kaI pUrva ane pazciAt avaya jovAmAM AvatA nathI. (4) zabda sUkSma evA mUrta
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI . 167 dravyanA preraka nathI. (5) ane zabda e AkAzane guNu nathI. A pAMca hetue dvArA zabdamAM paudgalikapaNuM siddha thatuM nathI. samAdhinaH ApanA A pAMce hetuo hetvAbhAsarUpa che. te A pramANe:- (1) zabda paryAyanA Azraya bhASAvagaNA che ( sajAtIya-puddagalAnA samudAya tene va`NA kahe che. audArika, vaikriya, AhAraka; taijasa, kANu, bhASA ane mana ema sAta prakAre che. temAM je puTTugala vAmAMthI zabda bane che; tene bhASAvA kahe che. paraMtu zabdanA Azraya AkAza nathI zabdanA AzrayabhUta bhASAva NuA pugala svarUpa hAvAthI temAM spa avazya heAya che. jema gaMdha dravyanA AzrayabhUta paramANue nA dUra rahelAM manuSyAne paNa anukULa vAyuthI anubhava thAya che, ane pratikUla vAyu hoya teA pAse rahelA manuSyAne paNa tene (gaMdhanA) anubhava thatA nathI. tethI gaMdha jema Idriya viSaya hAvAthI paudnagalika che tema zabda paNa iMdriyanA viSaya hAvAthI paudgalika che. AthI vaizeSika dvArA prayukta pazUnyAzrayatna hetu, zabdamAM nahI rahevAthI asiddha che. (2) khIo Mtu gaMdha dvavyanI sAthe vyabhicArI hAvAthI anekAntika che. khUba sArI rIte baMdha karelAM dvAravALA oraDAmAM vaTAtAM kastUrI Adi gaMdha drabyAnAM praveza nirgImana thAya che, tethI gaMdha jema pauDhagalika che tema zabda paNa atyaMta saghana pradezamAM praveza-nijhUma karI zakatA hovAthI paulika che. jo kaheze ke temAM sUkSma chidranA sabavahAvAthI tenu atyaMta saghanapaNu' nathI, mATe tevA prakAranAM oraDA AdimAM gaMdha dravyanA praveza-nigama thAya che. paraMtu sa`thA chidrarahita pradezamAM gadhanamAM praveza-nirgama thaI zakate nathI. Ama kahevuM paNa ThIka nathI. kema ke jevI rIte gadha dravyanA praveza-nigama thAya che ane rokAya che tema zakhsanA paNa praveza-nigama thAya ane zakAya che, mATe te bannenu tulyapaNuM hAvAthI ukta hetu vyabhicArI che. (3) trIjo paNa hetu vijaLI ane ulkApAta AdinI sAthe vyabhicArI hAvAthI anaikAntika che. vijaLI AdinA pUrva ane pazcAt avayave jovAmAM nahIM AvavA chatAM paNa te paudbhagalika che. tema zabdanA paNa pUrvApara avayava jovAmAM nahIM AvavA chatAM paNa te paudgugalika che. (4) ceAtheA hetu gaMdha dravyanI sAthe vyabhicArI hAvAthI asiddha che. jema gaMdha dravya vizeSa, sUkSmaraja, dhUma Adi dravye nAsikAmAM praveza karatAM nAsikAnA agrabhAga upara rahelA mazra Adi dravyAntaranA preraka nahI. hAvA chatAM paNa gadha Adi dravyeA jema paudRlika che. tema zabda paNa dravyAntaranA preraka nahIM hAvA chatAM paNa paudgalika che. vaLI pAMcame hetu paNa asiddha che. te A pramANeH- zabda AkAzane guNa nathI kema ke rUpAdinI jema amArI iMdriyA dvArA pratyakSa che. A rIte zabdanuM paulikapaNuM' siddha thavAthI zabda sAmAnya vizeSa ubhayasvarUpa che. (TIkA) na ca vAcyam Atmanyapaudgalike'pi kathaM sAmAnyavizeSAtmakatvaM nirvivAdamanubhUyata iti / yataH saMsAryAtmanaH pratipradezamanantAnantakarma paramANubhiH saha vahnitApitadhanakuTTitanirvibhAga piNDIbhUtasUcIkalApavallolIbhAvamApannasya kathaJcit paudgalikatvAbhyanujJAnAditi / yadyapi syAdvAdinAM paudgalikamapaudgalikaM ca sarva vastu
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ / / anyayogavya. dvA. zloka : 14 sAmAnyavizeSAtmakaM, tathApyapaudgalikeSu dharmAdharmAkAzakAleSu tadAtmatvamarvAgdRzAM na tathApratItiviSayamAyAti / paudagalikeSu punastad sAdhyamAnaM teSAM suzraddhAnam / ityaprastutamapi zabdasya paudgalikatvamatra sAmAnyavizeSAtmakatvasAdhanAyopanyamiti / (anuvAda) AtmAmAM apadgalikapaNuM hovA chatAM paNa, sAmAnya vizeSa ubhayarUpa nirvivAda anubhavamAM Ave che. jema agnithI tapAvela ane ghaNathI kuTela aneka sene samUha vibhAgarahita piMDarUpa thAya che, tema AtmAnA asaMkhyAta pradezo sAthe anatAnaMta karmaparamANuonuM kSIranIranI jema aikya thavAthI saMsArI AtmAnuM kathaMcita pagalikapaNuM kaheluM che. jo ke syAdvAdIone te pIgalika ane apagalika samasta vastu sAmAnya ane vizeSa ubhayAtmaka che. te paNa alpAne dharma,adharma, AkAza ane kAlarUpa apadagalika vastumAM sAmAnya viSa ubhayarUpa ThIka rIte samajAtuM nathI ane zabda Adi paugalika vastumAM sAmAnya vizeSa ubhaya svarUpa sArI rIte samajAya e daSTie ahIM zabdamAM paugalikatvanI ciMtA aprastuta hovA chatAM paNa tenuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che. A pramANe zabdamAM paugalikatva siddha thavAthI sAmAnya vizeSa ubhayasvarUpa paNa siddha thAya che. (TIkA) atrApi nityazabdavAdisaMmataH zabdakatvaikAntaH, anityazabdavAdyabhimataH zabdAnekatvakAntazca prAgdarzitadizA pratikSepyaH / athavA vAcyasya ghaTAderthasya sAmAnyavizeSAtmakatve tadvAcakasya dhvanerapi tattvam / zabdArthayoH kathazcit tAdAtmyAbhyupagamAt / yadAhubhedravAhusvAmipAdA: "abhihANaM abhiheyAu hoi bhiNNaM abhiNNaM ca / / khuraaggimoyaguccAraNammi jamhA u vayaNasavaNANaM // 1 // navi cheo navi dAho Na pUraNaM teNa bhinaM tu / jamhA ya moyaguccAraNammi tattheva paccao hoi // 2 // na ya hoi sa annatthe teNa abhinnaM tdtthaao|" etena-"vikalpayonayaH zabdAH vikalpAH zabdayonayaH / kAryakAraNatA teSAM nArtha zabdAH spRzantyapi" // (TIkA) iti pratyuktam / "arthAbhidhAnapratyayAstulyA nAmadheyA" itivacanAt zabdasya hyetadeva tattvaM yadabhidheyaM yAthAtmyenAsau pratipAdayati / sa ca tat tathA pratipAdayan vAcyasvarUpapariNAmapariNata eva vaktuM zakyaH, nAnyathA, atiprasaGgAt / padAbhidhAnakAle paTAghabhidhAnasyApi prApteriti /
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI 169 (anuvAda). ahIM nityazaSyavAdI mImAMsakamatanA anusAre zabda sarvathA ekarUpa che ane anitya- zabdavAdI bauddhamatanA anusAre zabda sarvathA anekarUpa che. A banne pakSonuM pUrvokta yuktidvArA khaMDana thAya che. athavA vAgyarUpa ghaTAdi padArthanuM sAmAnya-vizeSa ubhayarUpa siddha thavAthI vAcaka zabdamAM paNa sAmAnya vizeSa ubhayarUpa siddha thAya che. kema kezabda (vAcaka) ane artha (vAya)ne kaMthacit tAdAtma saMbaMdha mAnavAmAM Avyo che. bhadrabAhusvAmI kahe che: "vAcaka (zabda) vAcya (artha)thI bhinna paNa che ane abhinna paNa che. jema churI, agni ane medikanA uccAraNathI vaktAnuM mukha tathA zretAnA kAna chedAtA nathI. ke baLatA nathI, bhedaka zabdathI mukha bharAI jatuM nathI! vAcaka (zabda) vAgyathI kathaMcita bhinna che, ane mAdaka zabdathI mAdakanuM ja jJAna thAya che. agninuM nahIM, mATe vAcaka vAgyathI kaMthacita abhinna che. A kathana dvArA "vikalpathI zabda utpanna thAya che, ane zabdathI vikalpa utpanna thAya che, A rIte te bannene kAryakAraNubhAvarUpa saMbaMdha che. paraMtu zabda arthane sparza karatA nathI. arthAta zabdathI artha (padArtha) sarvathA bhinna che." AvuM anya darzanakAranuM kathana khaMDita thAya che. vaLI artha, zabda ane jJAna e paryAyavAcI zabda che. (dA.ta.) bAhya je pRthubudanodarAdi AkAravALA padArthamAM ghaTane vyavahAra thAya che. ane te ghaTa athano vAcaka zabda paNa ghaTa che. tevI rIte tenA jJAnarUpa pratyaya paNa ghaTa che. AthI zabda artha ane jJAnanuM kathaMcit abhinnapaNuM che. jyAre vAcaka(zabda)vAya(artha)nuM pratipAdana kare che. tyAre zabda arthanA pariNAmamAM pariNata thaIne ja pratipAdana karI zake che. je zabda arthanA svarUpamAM pariNata na thatuM hoya te ghaTa zabdanA uccAraNathI paTAdi arthanI paNa pratIti thavI joIe ! paraMtu ghaTa zabdathI ghaTanuM ja jJAna thAya che. paTanuM nahIM. tethI siddha thAya che ke zabda ane artha kathaMcita bhinnabhinna svarUpa che. (TIkA) athavA bhaGgyantareNa sakalaM kAvyamidaM vyAkhyAyate / vAcyaM vastu ghaTAdikam / ekAtmakameva ekasvarUpamapi sat, anekam anekasvarUpam / ayamarthaH pramAtA tAvat prameyasvarUpaM lakSaNena nizcinoti / tacca sajAtIyavijAtIyavyavacchedAdAtmalAbha labhate / yathA ghaTasya sajAtIyA mRnmayapadArthAH, vijAtIyAzca paTA tenAM vacheradchalInA pRthu,danAthA luNIva gaDhALassernnaadikriyaasmrthH padArthavizeSo ghaTa ityucyate / teSAM ca sajAtIvijAtIyAnAM svarUpaM tatra buddhayA Arogya vyavacchidyate / anyathA pratiniyatatatsvarUpaparicchedAnupapatteH / sarvabhAvAnAM hi bhAvAbhAvAtmakaM svarUpam / ekAntabhAvAtmakatve vastuno vaizvarUpyaM syAt / ekAntAbhAvAtmakatve ca niHsvabhAvatA syAt / tasmAt svarUpeNa satvAt pararUpeNa cAsattvAd bhAvAbhAvAtmakaM vastu / yadAha "sarvamasti svarUpeNa pararUpeNa nAsti ca / gayA sarvesarva thAt padAthasaMmavAra ' yA. 22
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyonAgya. tA. bojha 24 tatazcaikasmin ghaTe sarveSAM ghaTavyatiriktapadArthAnanAmabhAvarUpeNa vRtteranekAtmakatvaM ghaTasya supapAdam / evaM caikasminnarthe jhAte sarveSAmarthAnAM jJAnam / sarvapadArthaparicchedamantareNa taniSedhAtmana ekasya vastuno viviktatayA paricchedAsaMbhavAt / Agamo'pyevameva vyavasthitaH "je gm nAnA te sarSa gALA. je savvaM jANai se egaM jANai // " tathA-"jo mAva: sarvathA rena dag. sarSe bhAvAH sarvathA tena dRSTAH // sarve bhAvAH sarvathA yena dRSTAH / eko bhAvaH sarvathA tena dRSTaH // (anuvAda) athavA saMpUrNa kAvyane artha bIjI rIte paNa karI zakAya, te A pramANe vAya evA ghaTa Adi padArtho ekarUpa heIne anekarUpa che ane anekarUpa hoIne ekarUpa che. bhAva e che ke pramAtA(AtmA)pratyeka padArthane lakSaNavaDe jANe che. te lakSaNa sajAtIya ane vijAtIyanI vyAvRtti svarUpa che. jema ghaTanA sajAtIya padArtho mATInAM banelAM pAtro ane ghaTanA vijAtIya padArtho paTaAdi, terUpa sajAtIya ane vijAtIya padArthone vyavaccheda, te ja vastunuM lakSaNa che. jema ghaNA moTA piTavALe ane sAMkaDA meMDhAvALe tathA pANInuM dhAraNa karavuM lAvavuM terUpa artha kriyAmAM samartha evA padArthavizeSa ne ghaTazabdathI saMbedhAya che. tevA prakAranuM sajAtIya ane vijAtIya padArthonuM svarUpa buddhimAM Arepita karIne tene vyavaccheda thAya che. je ghaTamAM sajAtIya ane vijAtIya padArthonI vyAvRtti karavAmAM na Ave te ghaTanuM yathArtha jJAna thaI zakatuM nathI. AthI badhA padArtho bhAva ane abhAva rUpa che. je vastu sarvathA bhAvarUpa hoya te eka ja vastu sarva vastu svarUpe banavAthI kaI paNa vastunA niyata svarUpanuM jJAna thaze nahIM. tema vastu sarvathA abhAva rUpa heya te pitAnuM ja svarUpa gumAvI besaze ! mATe pratyeka vastu svarUpa sat ane para-rUpe asat che. tethI padArthanuM bhAvAbhAva rUpa siddha thAya che. dA.ta. ghaTa ghaTavarUpe sat ane paTavarUpe asat hevAthI gharanuM bhAvAbhAvarUpa che. kahyuM paNa che keH sarvavat svasvarUpathI vidyamAna che ane pararUpathI avidyamAna che. je vastu sarvathA bhAvarUpa hoya te eka vastunA sadubhAvamAM sarvavastune sadbhAva thaI jaze ane sarva vastu sarvathA abhAva rUpa hoya te vastunA svarUpane ja asaMbhava thaze. mATe sarva padArtho bhAvAbhAvarUpa che. vaLI eka ghaTamAM ghaTathI bhinna sarve padArthone abhAva hovAthI gharanuM aneka rUpa siddha thAya che. A prakAre eka padArthanA jJAnathI sarve padArthonuM jJAna thAya che. kema ke sarva padArthonuM jJAna thayA vinA anya padArthothI vyAvRtta (bhina) eka padArthanuM bhinnarUpe jJAna thaI zakatuM nathI. AgamamAM paNa kahyuM che ke je ekane jANe che, te sarvane jANe che, je sarvane jANe che, te ekane jANe che." eka padArtha ne jeNe sarva prakAre jA teNe sarva padArthone sarva prakAre jANyA. jeNe sarva padArthone sarva prakAre jANyA teNe eka padArthane sarva prakAre jA ,
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI 171 (TIkA) ye tu saugatAH parAsattvaM nAGgIkurvate teSAM ghaTAdeH sarvAtmakatvaprasaGgaH / tathAhi / yathA ghaTasya svarUpAdinA sattvaM, tathA yadi pararUpAdinApi syAt , tathA ca sati svarUpAdisatvavat . pararUpAdisattvaprasakteH kathaM na sarvAtmakatvaM bhavet / parAsattvena tu pratiniyato'sau siddhayati / atha na nAma nAsti parAsattvaM, kintu svasatvameva taditi ced aho vaidagdhI / na khalu yadeva sattvaM tadevAsattvaM bhavitumarhati / vidhipratiSedharUpatayA virUddhadharmAdhyAsenAnayoraikyAyogAt / atha yuSmatpakSe'pyevaM virodhastadavastha eveti ced aho vAcATatA devAnAMpriyasya / na hi vayaM yenaiva prakAreNa sattvaM, tenaivAsattvaM, yenaiva cAsattvaM tenaiva sattvamabhyupemaH / kintu svarUpadravya kSetrakAlabhAvaiH sattvaM. pararUpadravyakSetrakAlabhAvairatvasattvam / tadA kva virodhaavkaashH| . (manuvA) vaLI, bauddha darzana vastune pararUpe asat mAnatuM nathI, te darzanamAM eka ghaTAdi padArtha ja sarvavastu-svarUpa banI jaze ! kema ke je ghaTa svarUpe sat che. tema pararUpe paNa sat heya te ghaTa keI paNa rUpe asat nathI tema thayuM. tethI parAdi paravastu-rUpe paNa sata kema nahIM thAya ? arthAt eka ja ghaTAdi padArtha sarvavatu svarUpa banI jaze mATe vastune pararUpe asat mAnavAthI ja pratiniyata padArthanuM svarUpa nizcita thAya che. je vasatvane ja paranAM asatvarUpe mAnavAmAM Ave che te paNa ThIka nathI. kema ke jyAM vidhi ane niSedha be virodhI dharma hoya tyAM ayano saMbhava hete nathI. zaMkA tamArA pakSamAM jainamatamAM paNa eka ja sthaLamAM vidhei ane pratiSedha, be viruddha dharmo svIkAravAmAM Ave che ne ? tethI tamArA matamAM paNa virodha Avaze. samAdhAna . kharekhara he devAnAM priya ! tamArI vAcALatA AzcaryakArI che. kema ke ame je prakAre sata che te prakAre asatuM ane je prakAre asat che. te prakAre sarapa svIkAratA nathI, paraMtu pratyeka vastu pitAnAM dravya, kSetra, kAla ane bhAvanI apekSAe sata che, ane para vastunA dravya, kSetra, kAla ane bhAvanI apekSAe asat che. ema mAnIe chIe, tethI amArA matamAM virodhane keI sthAna nathI. (TIkA) yaugAstu pragalbhante sarvathA pRthagbhUtaparasparAbhAvAbhyupagamamAtreNaiva padArthapratiniyamasiddheH, kiM teSAmasattvAtmakatvakalpanayA iti / tadasat / yadA hi paTAyabhAvarUpo ghaTo na bhavati, tadA ghaTaH paTAdireva syAt / yathA ca ghaTAbhAvAd bhimatvAd ghaTasya ghaTarUpatA, tathA paTAderapi syAt , ghaTAbhAvAd bhinnatvAdeva / itpalaM vistareNa /
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyonya. dA. jo ke jIM ( anuvAda ) zaMkA :- padAthI sava thA bhinna parasparanA abhAva mAnavAthI ja padAnA niyata svarUpanI pratIti thAya che, paTTAnu abhAvasvarUpa mAnavAnI kaI AvazyakatA nathI. samAdhAna :- e ThIka nathI, kema ke padArthAMne jo pararUpe asat mAnavAmAM nA Ave te paTa AdinA abhAvarUpa ghaTa nahI' thAya, tethI ghaTa paNa paTAdi svarUpa banI jaze, jema ghaTa ghaTAbhAvathI bhinna hovAnA kAraNe ghaTanI ghaTarUpatA che, tema paTa paNa ghaTabhAvathI bhinna hAvAnA kAraNe ghaTarUpa kahevAze. kahevAnA bhAva e che ke : vaizeSikA paTTAnA svarUpanI pratItinA kAraNarUpa anyAnyAbhAva mAne che. te anyAnyAbhAva svaya padAthI sathA bhinna che, tethI temanA mate jyAM ghaTane abhAva hotA nathI tyAM ja ghaTanA nizcaya thAya che. paraMtu e mAnyatA ThIka nathI, kema ke ghaTa ghaTanA abhAvathI bhinna heAvAthI ghaTamAM ghaTarUpatA che, tevI rIte ghaTanA abhAvathI bhinna paTamAM paNa ghaTarUpatA Avaze. paraMtu paTa ghaTasvarUpa hateA nathI. mATe siddha thAya che ke ghaTamAM ghaTathI bhinna paTAdi padArthonA abhAva hovAthI ja ghaTanuM ghaTa rUpe jJAna thAya che. paraMtu paTarUpe thatu nathI A carcAne ati vistAra karavAthI sayu 172 1 (TokA) evaM vAcamapi zabdarUpaM dvayAtmakam / ekAtmakamapi sadanekamityarthaH / arthoktanyAyena zabdasyApi bhAvAbhAvAtmakatvAt / athavA ekaviSayasyApi vAcakasyAnekaviSayatvopapatteH / yathA kila ghaTazabdaH saMketavazAt pRthubudhnodarAdyAkAravati padArthe pravartate vAcakatayA, tathA dezakAlAdyapekSayA tadvazAdeva padArthAntareSvapi tathA vartamAnaH kena vAryate / bhavanti hi vaktAro yoginaH zarIra prati ghaTa iti / saMketAnAm puruSecchAdhInatayA'niyatatvAt / yathA caurazabdo'nyatra taskare rUDho - spi dAkSiNAtyAnAmodane prasiddhaH / yathA ca kumArazabdaH pUrvadeze AzvinamA se rUDhaH / evaM karkaTIzabdAdayo'pi tattaddezApekSayA yonyAdivAcakA jJeyAH / kAlApekSayA punaryathA jainAnAM prAyazcittavidhau dhRtizraddhA saMhananAdimati prAcInakAle SaDguruzabdena zatamazItyadhikamupavAsAnAmucyate sma, sAmpratakAle tu tadviparIte tenaiva SaDguruzabdena upavAsatrayameva saGketyate, jItakalpavyavahArAnusArAt / zAstrApekSayA tu yathA purANeSu dvAdazIzabdenaikAdazI / tripurArNave ca alizabdena madirAbhiSaktAnaM ca maithunazabdena madhusarpiSorgrahaNam ityAdi // ( anuvAda ) A pramANe vAgyanI jema zarUpa vAcaka paNa eka aneka svarUpa hovAthI ubhayAtmaka che. je padArtha bhAvAbhAvasvarUpa che, tema zabda paNa bhAva-abhAva ubhaya svarUpa che. athavA te eka paTTAne vAcaka zabda aneka padArthanA vAcaka hAi zake che. jema ghaNA meTA peTavALA padArtha mAM. vaktAnA saMketathI ghaTTa zabdaneA vyavahAra thAya che tema vaktA ceAgIpuruSAnAM zarIra mATe paNa ghaTa zabdane vyavahAra kare che. AthI deza kAlAdikanI "
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI apekSAe saMketa vize anya padArthomAM paNa tevA tevA zabdane vyavahAra thAya che. saMketa puruSa-IcchAne AdhIna hovAthI sake tenuM aniyata paNuM hoya che. jema cera zabdane sAdhAraNa arthe cAra thAya che tyAre dakSiNa dezamAM cAra zabdano artha cekhA thAya che. kumAra zabdane arthe yuvarAja hovA chatAM paNa pUrva dezamAM teja kumAra zabdano artha Aso mAsa thAya che. karkaTI Adi zabdonA artha kAkaDI Adi thAya che, paraMtu te te dezanI apekSAe ni Adi paNa artho thAya che. tevI rIte jenAgamamAM chatakalpavyavahAra nAmanAM sUtranA AdhAre kALanI apekSAe prAyazcitta vidhimAM samyagU dherya, prabaLa zraddhA ane sudaDha saMghayaNavALA prAcIna kALamAM "guru zabdano artha ekase eMzI upavAsa karAtuM hatuM jyAre vartamAna kALamAM te ja "guru" zabdane artha traNa upavAsa karAya che. purANamAM paNa 'dvAdazI" zabdano artha "ekAdazI thAya che. ane zAkta lekanA tripurArNava nAmanA granthamAM ali' zabdano artha "madirAbhiSaktA ane maithuna zabdano artha "madha" tathA "dhI" karAya che. A rIte eka zabdanA aneka artho thAya che. (TIkA) na caivaM saGketasyaivArthapratyAyane prAdhAnyam / svAbhAvikasAmarthyasAcivyAdeva tatra tasya pravRtteH sarvazabdAnAM sarvArthapratyAyanazaktiyuktatvAt / yatra ca dezakAlAdau yadarthapratipAdanazaktisahakArI saMketastatra tamartha pratipAdayati / tathA ca nirjitadurjayaparapravAdAH zrIdevamaripAdAH- "svAbhAvikasAmarthyasamayAbhyAmarthabodhanibandhanaM zabdaH / " atra zaktipadArthasamathenaM granthAntarAdavaseyam / ato'nyathetyAdi uttarAddha pUrvavat / pratibhApramAdastu teSAM sadasadekAnte vAcyasya pratiniyatArthaviSayatve ca bAcakasya uktayuktyA doSasadbhAvAda vyvhaaraanupptteH| tadayaM smudaayaarthH| sAmAnyavizeSAtmakasya, bhAvAbhAvAtmakasya ca vastunaH sAmAnyavizeSAtmako, bhAvAbhAvAtmakazca dhvanirvAcaka iti / anyathA prakArAntaraiH punarvAcyavAcakabhAvavyavasthAmAtiSThamAnAnAM vAdinAM pratibhaiva pramAdhati, na tu tadbhaNitayo yuktisparzamAtramapi sahante / (anuvAda) Ama saMketa mAtrathI arthanuM jJAna thatuM nathI kema ke sarva zabdomAM sarva arthane jaNAvanArI svAbhAvika zakti hovAthI sarva arthomAM zabdanI pravRtti thAya che ane saMketa kevala deza-kALanI apekSAe arthane jaNAvavAmAM sahakArI thAya che. durjaya para vAda vijetA zrI devasUrijIe kahyuM che keH zakha svAbhAvika zakti ane saMketathI arthane jaNAve che. zakti padArthanuM samarthana syAdvAdaranAkara vagere graMthamAMthI jANuM levuM. A rIte sAmAnya-vizeSa ubhayarUpa ane bhAva tathA abhAvarUpa zabdathI sAmAnya vizeSa ubhayarUpa tathA bhAvAbhAvarUpa arthanuM jJAna thAya che. AthI ekAnta zabdane ane ekAnta arthane bhinna athavA abhinna, nitya athavA anitya mAnavAvALA paravAdIonI - pratibhA mAtra pramAda pAme che! teonA kathanamAM yuktine sparza paNa nathI.
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyayogavya. dvA. loka / 14 (TIkA) kAni tAni vAcyavAcakabhAvaprakArAntarANi paravAdinAmiti ceta , ete brUmaH / apoha eva zabdArtha ityeke / "apohaH zabdaliGgAbhyAM na vastu vidhinocyate" iti vacanAt / apare sAmAnyamAtrameva zabdAnAM gocrH| tasyaH kvacit pratipannasya, ekarUpatayA sarvatra saMketaviSayatopapatteH / na punarvizeSAH / teSAmAnantyataH kAtsnyenopalabdhumazakyatayA tadviSayatAnupapatteH / vidhivAdinastu vidhireta vAkyArthaH, apra vRttapravartanasvabhAvatvAt tasyetyAcakSate / vidhipi tattadvAdivipratipattyAnekaprakAraH / tathAhi / vAkyarUpaH zabda eva pravartakatvAd vidhirityeke / tadvayApAro bhAvanAparaparyAyo vidhirityanye / niyoga ityapare / praiSAdaya ityeke / tiraskRtatadupAdhipravartanAmAtramityanye / evaM phalatadabhilASakarmAdayo'pi vaacyaaH| eteSAM nirAkaraNaM sapUrvottarapakSaM nyAyakumudacandrAdavaseyam // iti kAvyArthaH // 14 // (anuvAda ) have paravAdI-saMmata vAcya-vAcakabhAvanA prakAranuM ame saMkSipta nirUpaNa karIe chIe. bauddha darzana apaha(ataddavyAvRtti)rUpa arthane mAne che, kahyuM paNa che ke : zabda ane liMgavaDe ataduvyavRttirUpa ahi arthanuM pratipAdana thAya che. jema ge zabdathI age vyAvRttirUpa arthanuM jJAna thAya che ItyAdi kaI kahe che. zabdano viSaya sAmAnya (jAti) ja che. kema ke jAtivaDe keIpaNa sthAnamAM rahelA sarve padArthomAM saMketanI prApti thAya che. vizeSa anaMta hevAthI eka zabdathI saMpUrNa rIte sarva padArthonI pratIti thaI zakatI nathI. jema ghaTa zabda bolavAthI keIpaNa thAnamAM rahelI samasta ghaTa jAtinuM jJAna thAya che. je zabdane viSaya jAti nA hoya te eka vivakSita ghaTanuM ja jJAna thAya, paraMtu sarvadezIya ane sarvakAlIya ghaTanuM jJAna thaI zake nahIM, mATe ja zabdane viSaya jAti che. vidhi-vAdI kahe cheH zabdano artha vidhirUpa che, kema ke zabda dvArA apravRtta vastumAM manuSyanI pravRtti thAya che. pravRttine anukUla vyApAra vidhi kahevAya che. vidhinA preraNA pravartana Adi paryAyavAcI zabda che. te vidhi paNa judA judA vAdInA vivAda mujaba aneka prakAranI che. sAmAnyathI vidhi laukika, ane vaidika, ema be prakAre che. keI vidhivAdI zabda pravartaka hovAthI vAyarUpa zabdane ja vidhi kahe che. jema "svarganI IcchAvALAe agnihotra kare joIe keI vidhivAdI vAkayathI utpanna thayela vyApAra(bhAvanA)ne vidhi kahe che. puruSanI pravRttine anukUla pravartanarUpa vyApAra, tene bhAvanA kahe che. te bhAvanA zabda ane arthanA bhedathI be prakAre che, jema "svarganI IcchAvALAe yajJa kare joIe" ItyAdi vAkyamAM vidhirUpa zabdanA vyApArane zabda bhAvanA kahe che ane te zabdanA vyApArathI yAjJika puruSanI pravRttine artha bhAvanA kahe che. bha kra-mImAMsake bhAvanAne vidhirUpe svIkAre che. ane prabhAkare nigane vidhirUpe mAne che. jenA dvArA yajJamAM niyukta karAya tene niga kahe che. ane te niga 11 prakAranA che. koI preraNA Adine te kaI tiraskAra pUrvakanI preraNAne vidhirUpe svIkAre che. Ama vidhivAdI phala, tenI abhilASA ane karma Adi bhinna bhinna svarUpe vidhine svIkAre che. A badhA matanuM nirUpaNa ane khaMDana prabhAcaMdrakRta "nyAyakumudacaMdra" nAmanA graMthamAMthI jANI levuM
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ __ avataraNa idAnIM sAikhyAbhimataprakRtipuruSAditattvAnAM virodhAvaruddhatvaM khyApayan tabAlizalAvilasitAnAmaparimitatvaM darzayati avataraNa have stutikAra sAMkhyadarzanane abhimata prakRti, puruSa Adi tonuM virodhIpaNuM dekhADatA, teonI mUrkhatAbharI ceSTAonuM aparimitapaNuM darzAvatA kahe che ke : cidArthazUnyA ca jaDA buddhiH zabdAditanmAtrajamambarAdi / na bandhamokSau puruSasya ceti kiyajjaDena grathitaM virodhi // 15 // ... mUla-artha svayaM cetanA-zakti padArthane bhaNatI nathI, kema ke padArthane jANavAnuM kArya buddhinuM che, ane te buddhi prakRtine dharma che. tethI, buddhi jaDarUpa che. zabda, gadha, rasa, rUpa ane sparza, A pAMca tanmAtrAthI anukrame AkAza, pRthavI, jala, avina ane vAyu A pAMca bhUta utpanna thAya che. puruSa(AtmA)ne baMdha ane mokSa thata nathI. AvA prakAranAM keTalAMye virodhI tattvonuM tatvajJAnazUnya sAMkhyadarzanakAre pitAnA camAM pratipAdana kareluM che. (TIkA) cit-caitanyazaktiH, AtmasvarUpabhUtA / arthazUnyA-viSayaparicchedavirahitA / arthAdhyavasAyasya buddhivyApAratvAd inyekA kalpanA / buddhizca mhttttvaarkhyaa| jaDA anavabodhatvarUpA iti dvitIyA / ambarAdi-vyomaprabhRtibhUtapaJcaka zabdAditanmAtranam-zabdAdIni yAni paJca tanmAtrANi sUkSmasaMjJAni, tebhyo jAtamutpanna, zabdAditanmAtrajam iti tRtiiyaa| atra cazabdo gmyH| puruSasya ca prakRtivikRtyanAsmakasyAtmano na bandhamokSau, kintu prakRtereva / tathA ca kApilAH "tasmAnna badhyate nApi mucyate nApi saMsarati kazcit / ____ saMsarati badhyate mucyate ca nAnAzrayA prakRtiH" // (TIkA) tatra bandhaH-prAkRtikAdiH / mokSaH paJcaviMzatitattvajJAnapUrvako'pavargaH iti caturthI / iti zabdasya prakArArthatvAd-evaMprakAramanyadapi virodhIti viruddhaM, pUrvAparavirodhAdidoSAghAtam / jaDaiH-mUkhaiH, tatvAvabodhavidhuradhIbhiH kApilaiH / kiyA grathitaM-kiyada na svazAstreSupanibaddham / kiyadityamyAgarbham / tatprarUpitaviruddhArthAnAmAnantyeneyattAnavadhAraNAt / iti saMkSepArthaH / ,
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyayogavya. dvA. zloka : 15 (anuvAda) (1) AtmasvarUpa caitanyazakti padArthanuM jJAna karatI nathI, kema ke buddhithI padArthanuM jJAna thAya che. (2) mahattatvarUpa buddhi jaDa che. (3) AkAza Adi pAMca bhUta zabda Adi pAMca tanmAtrathI utpanna thAya che. () prakRti ane vikRtithI bhinna evA puruSane baMdha ane mokSa thatuM nathI. paraMtu prakRtine ja baMdha ane mokSa thAya che. tathA sAMkhyA darzananA praNetA kapila RSinA anuyAyIoe kahyuM che ke keI baMdhAtuM nathI, koI mUkAtuM nathI, tema ja kaI saMsAramAM paribhramaNa karatuM nathI. paraMtu vividha AzrayavALI prakRti ja baMdhAya che. mUkAya che, ane saMsAramAM paribhramaNa kare che. tyAM prakRti saMbaMdhI baMdha che ane 25 tanA jJAnathI mekSa thAya che. AvA pUrvApara virodha Adi doSathI grasta keTalAMye taranuM tatvajJAnazUnya sAMkhyamata vALAoe pitAnAM zAstromAM nirUpaNa kareluM che. (TIkA) vyAsArthastvayam / sAGkhyamate kila duHkhatrayAbhihatasya puruSasya tadapaghAtahetutatvajijJAsA utpadyate / AdhyAtmikamAdhidaivikamAdhibhautikaM ceti duHkhatrayam / tatrAdhyAtmikaM dviSidham zArIraM mAnasaM ca / zArIraM vAtApittazleSmaNAM vaiSamyanimittam / mAnasaM kAmakrodhalobhamoheAviSayAdarzananibandhanam / sarva caitadAntaropAyasAdhyatvAdAdhyAtmikaM duHkham / bAyopAyasAdhyaM duHkhaM dvedhA aadhibhausimAvivi reti ! tAlimauti6 mAnuSapazupakSiNApathAvaranimittA | AdhidaivikaM yakSarAkSasagrahAcAvezahetukam / anena duHkhatrayeNa rajaHpariNAmabhedena buddhivartinA cetanAzakteH pratikUlatayA abhisaMbandhaH abhighAtaH / (anuvAda) vistarArthaH sAMkhyamatamAM AdhyAtmika, Adhidaivika ane Adhibhautika A traNa dukhathI pIDita puruSane, te duHkhane nAza karavAnA kAraNarUpa tatvajJAnanI jijJAsA utpanna thAya che. temAM AdhyAmika duHkha zarIrasaMbaMdhI ane manasaMbaMdhI ema be prakAre che. temAM vAyu, pitta, glema, A traNa denI viSamatAthI utpanna thayeluM duHkha zArIrika duHkha kahevAya che. tema ja kAma, krodha, lobha, moha, IrSyA ane viSayenI aprAptithI utpanna thavAvALuM duHkha mAnasika duHkha kahevAya che. zArIrika ane mAnasika dukhanuM abhyatarakAraNa mana che, tethI te banne prakAranAM duHkhane AdhyAtmika duHkha kahe che. Adhidaivika ane Adhibhautika duHkha bAhyakAraNathI utpanna thAya che. manuSya, pazu, pakSI, maga, sarpa sthAvara AdithI utpanna thavAvALuM duHkha Adhibhautika duHkha kahevAya che, ane yakSa, rAkSasa, graha AdithI utpanna thanArUM duHkha Adhidaivika duHkha kahevAya che. A traNa prakAranAM duHkhe rajoguNathI buddhimAM utpanna thAya che. jyAre e duHkhano cetanA zaktinI sAthe viparIta saMbaMdha thAya che, tyAre cetanAzaktine abhivAta thAya che.
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAvAdamaMjarI . (TIkA) tattvAni pnycviNshtiH| tadyathA avyaktam ekam / mahadahaGkArapaMcatanmAtraikAdazendriyapaJcamahAbhUtabhedAt trayoviMzatividhaM vyaktam / puruSazcidrUpa iti / tathA - "mUlaprakRtiravikRtirmahadAyAH prakRtivikRtayaH sapta / SoDazakazca vikAro na prakRtine vikRtiH puruSaH" // (anuvAda) sAMkhya darzanamAM paccIsa tattva che. te A pramANe (1) puruSa, (2) avyakata, (3) mahat (buddhi), (4) ahaMkAra, 5-6-7-8-9 zabda, sparza, rUpa, rasa ane gaMdha -12-13-14 ghANa, rasanA, cakSu;' sparza ane zrotra e pAMca jJAneMdri, 1516-17-18-19 vA (vacana), pANi (hAtha), pAda (paga), pAyu (gudA),upastha (liMga) A pAMca kameMdriya, 20-21-22-23-24 AkAza, vAyu, agni, jala ane pRthavI e pAMca mahAbhUta, 25 muM mana A paccIza tatvomAM eka prakRti (pradhAna) e avyakta che. ane puruSa (AtmA) cikUpa che. bAkInAM tevIza ta vyakta che. temaja sAMkhyakArikAmAM IzvarakRSNa kahe che ke : paccIsa tanAM mUlakAraNarUpa prakRti svayaM avikArI che. mahat (buddhi) ahaMkAra ane pAMca tanmAtra e prakRti (kAraNu) ane vikRti (kArya che. te A pramANe : mahattava e ahaMkAranI prakRti che ane mUla prakRtinI vikRti che. ahaMkAra pAMca tanmAtra ane pAMca jJAneMdriyane utpanna karanAra hovAthI prakRti che. ane mahatva (buddhi)nI vikRti che. pAMca tanmAtra pAMca bhUtane utpanna karanAra hovAthI tenI prakRti che. ane ahaMkAranI vikRti che. temaja pAMca jJAneMdriya ane pAMca karmendriya tathA mana. A agIAra Idri ane pAMca mahAbhUta e soLa ta vikRtirUpa che. puruSa (AtmA) prakRti ane vikRtithI rahita che. (TIkA) prItyaprItiviSAdAtmakAnAM lAghavopaSTambhagauravadharmANAM parasparopakAriNAM prayANAM guNAnAM satvarajastamasAM sAmyAvasthA prakRtiH / pradhAnamanyaktamityanarthAntaram / tacca anAdimadhyAntamanavaya sAdhAraNamazabdamasparzamarUpamagandhamavyayam / pradhAnAda buddhirmahadityaparaparyAyotpadyate / yo'yamadhyavasAyo gavAdiSu pratipattiH evametada nAnyathA. gaurevAyaM nAzvaH, sthANureSa nAyaM puruSa ityeSA buddhiH / tasyAstvaSTau rUpANi dharmajJAnavairAgyaizvaryarUpANi catvAri sAttvikAni / adharmAdIni tu tatpratipakSabhUtAni catvAri tAmasAni / (anuvAda) - paraspara upakAra karavAvALA prIti ane lAghavarUpa satva, aprIti ane upaSTabharUpa raja viSAda ane gauravarUpa tama, ItyAkAraka satva, rajas ane tame guNanI sAmyavasthA te prakRti kahevAya, pradhAna kahevAya athavA avyakta kahevAya. te pradhAna athavA prakRti Adi, madhya, anta, ane avayava rahita che, temaja sAdhAraNa che. vaLI te prakRti vyA. 23
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 anyayogavya. dvA. loka : 15 zabda, saMpa, rUpa ane gaMdhathI rahita che. tathA avinAzI che. prakRtithI buddhi (mahaMta)tattva utpanna thAya che. gavAdine viSe A gAya che, azva nathI' tathA purUSa ja che, paraMtu sthANu nathI' ItyAkAraka vastunA nizcayAtmaka jJAnane buddhi kahe che. te buddhinAM dharma, jJAna, vairAgya, azva, adharma, ajJAna, avairAgya ane anaizvaya A ATha guNA che. te paikInA dhama, jJAna, vairAgya ane andhaya, A cAra guNA sAttvika bhAvanA che. ane adharma, ajJAna, avairAgya ane anaizvaya' e cAra guNA tAmasa bhAvanA che. ( TIkA) buddheH ahaGkAraH / sa na abhimAnAtmakaH / ahaM zabde'haM sparze'haM rUpe'haM gandhe'haM rase'haM svAmI ahamIzvaraH asau mayA hataH sasavo'hamanuM haniSyAmItyAdipratyayarUpaH / tasmAt pazca tanmAtrANi zabdatanmAtrAdIni avizeSarUpANi sUkSmaparyAyavAcyAni / zabdatanmAtrAd hi zabdaevopalabhyate, na punarudAttAnudAttasvaritakampitaSaDjAdibhedAH / SaDjAdayaH zabdavizeSAdupalabhyante / evaM sparzarUparasagandhatanmAtreSvapi yojanIyamiti / tata eva cAhaGkArAd ekAdazedrinyANi ca / tatra cakSuH zrotraM ghrANaM rasanaM tvagiti paJca buddhIndriyANi / vAkpANipAdapAyUpasthAH pazca mendriyALi jAze mana ti| (anuvAda) buddhithI ahaMkAra utpanna thAya che. te abhimAnarUpa che. huM zabda sAMbhaLuM chuM, sparzI karuM chuM, huM rUpa jovuM chuM, huM ga Mdha sudhuM chuM, huMrasa cAkhuM chuM, huM... svAmI zru, azvaya yukta che, Ane meM mAryAM, khaLavAna evA huM, pelA mANasane haNIza, ityAdi abhimAnanuM nAma ja ahaMkAra che. te aha'kArathI zabda tanmAtra vagere pAMca tanmAtra ke je sAmAnyarUpa ane sUkSma paryAya rUpa che te utpanna thAya che. zabda tanmAtrathI zabda ja prApta thAya che paNa tenA udAtta, anudAtta, kaeNpita, SaDja vagere bhede jaNAtA nathI. SaDvAdi bhede te zabda vizeSathI prApta thAya che. A pramANe spa, rUpa, rasa, gandha tanmAtrAmAM paNa joDavu, te ja ahaMkArathI agiyAra IndriyeA utpanna thAya che. temAM cakSu, zrotra, ghrANu, rasana ane tvak A pAMca buddhI...driyA ane vAD, pANi, pAda, pAyu, upastha A pAMca kramedegndriyA ane agIAram' mana. (TIkA) paJcatanmAtrebhyazca paJca mahAbhUtAnyutpadyante / tadyathA zabda tanmAtrAdAkAza zabdaguNam / zabdatanmAtrasahitAt sparzatanmAtrAd vAyuH zabdasparzaguNaH / zabdasparzatanmAtrasahitAd rUpatanmAtrAt tejaH zabdasparzarUpaguNam / zabdasparzarUpatanmAtrasahitAd rasatanmAtrAdApaH zabdasparzarUparasaguNAH / zabdasparzarUparasatanmAtrasahitAd gandhatanmAtrAt zabdasparzarUparasagandhaguNA pRthivI jAyata iti / zabdAdi pAMca tanmAtrathI pRthvI, mahAbhUta utpanna thAya che, te A ( anuvAda) pANI, agni, vAyu ane AkAza, A pAMca pramANe H zabda tanmAtrathI zabdaguNayukta AkAza
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthAdvAdamaMjarI 179 utpanna thAya che. zabda ane sparza tanmAtrathI zabda ane sparzI guNathI yukta vAyu utpana thAya che. zabda, sparza ane rUpa tamAtrathI zabda, sparza ane rUpaguNathI yukta agni utpanna thAya che. zabda, sparza, rUpa ane rasa tanmAtrathI zabda, sparza, rUpa ane rasaguNathI yukta jala utpanna thAya che. tathA zabda, sparza, rUpa, rasa, ane gaMdha tamAtrathI zabda, sparza, rUpa, rasa ane gaMdha guNathI yukata pRthvInI utpatti thAya che. puruSastu "amRtazcatano bhogI nityaH sarvagato'kriyaH / akartA nirguNaH sUkSma AtmA kApiLadarzane" (TIkA) iti / andhapazuvat prakRtipuruSayoH saMyogaH / cicchaktizca vissypricchedshuu-yaa| yata indriyadvAreNa sukhaduHkhAdayo viSayA buddhau pratisaMkrAmanti buddhishrobhymukhdrpnnaakaaraa| tatastasyAM caitanyazaktiH pratibimbate / tataH mukhyahaM duHkhyhmityupcaarH| AtmA hi svaM buddheravyatiriktamabhimanyate / Aha va patanjali:"zuddho'pi puruSaH pratyayaM bauddhamanupazyati tamanupazyan atadAtmApi tadAtmaka iva pratibhAsate" iti / mukhyatastu buddhareva vissypricchedH| tathA ca vAcaspatiH"sauM vyavahartA Alocya nanvahamatrAdhikRta ityabhimatya kartavyametanmayA ityadhyavasyati tatazca pravartate iti lokataH siddham / tatra kartavyamiti yo'yaM nizcayazcitisabhidhAnApannacaitanyAyA buddhaH so'dhyavasAyo buddharasAdhAraNo vyApAraH" iti / cicchaktisabhidhAnAccAcetanApi buddhizcetanAvatIvAbhAsate / vAdamahArNavo'pyAha / "buddhidarpaNasaMkrAntamarthapratibimbakaM dvitIyadarpaNakalpe puMsyadhyArohati / tadeva bhoktRtvamasya na svAtmano vikArApattiH / " iti / tathA cAmuriH "viSikta dRkpariNatau buddhau bhogo'sya kathyate / pratibimbodayaH svacche yathA candramaso'mbhasi" / vindhyavAsI tvevaM bhogamAcaSTe / "puruSo'vikRtAtmaiva svani samacetanam / manaH karoti sAnidhyAdupAdhiH sphaTikaM yathA" // . (anuvAda) saivi NnamA puruSa (mAmA) abhUta', yetana, tA, nitya, savavyApI, yAlita, akartA, nirguNa ane sUkSma mAnyo che. puruSa ane prakRtine saMga aMdha ane paMgunI jema che. puruSamAM rahelI cizakti svayaM padArthajJAna karI zakatI nathI, kema ke sukhadukha Idri dvArA buddhimAM pratibhAsita thAya che. buddhi be bAju dekhAya tevA darpaNa jevI che. buddhimAM eka bAju cetanA zaktinuM pratibiMba ane bIjI bAju bAhA
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 anyayogavya. dvA. *loka : 15 jagatanuM pratibiMba paDe che. jyAre buddhimAM cetanA zaktinuM pratibiMba paDe che. tyAre Atma pitAne buddhithI abhinna samajIne upacArathI "huM sukhI chuM, huM dukhI chuM' ItyAdi jJAnane anubhava kare che. maharSi pataMjalie kahyuM che keH "yadyapi puruSa (AtmA) svayaM zuddha che. paraMtu buddhi saMbaMdhI adhyavasAyane jete buddhithI bhinna hovA chatAM paNa pite pitAne buddhithI abhinnanI jema samaje che. vAstavika te padArthanuM jJAna buddhinuM ja che." vAcaspatie kahyuM che ke : "laukika kAryamAM pravRtta sarvaleke ema mAne che ke AmAM amAro adhikAra che, ane A amArUM kartavya che, ema samajIne nizcaya kare che, ane nizcaya karyA pachI lake kAryamAM pravRtti kare che, A prakAranI lekamAM paripATI cAle che. tevI rIte buddhimAM cetanAzaktinuM pratibiMba paDe che, tethI A mArUM kartavya che, e prakArane buddhine nizcaya thAya che. ane te nizcaya buddhine asAdhAraNa vyApAra che. A prakAre buddhimAM cetanA zakitanuM pratibiMba paDavAthI acetana buddhi cetanAnI jema pratibhAse che. vAdamahArNavamAM kahyuM che keH "darpaNa samAna buddhimAM saMkrAnta padArthonuM pratibiMba puruSArUpI darpaNamAM paDe che ane te buddhinuM pratibiMba puruSamAM paDe che, te ja puruSane bhega kahevAya che. AthI ja puruSane bhokatA kahe che. paraMtu vAstavika te AtmAmAM kaI paNa jAtane vikAra thato nathI." Asurie paNa kahyuM che ke : "jema nirmala jalamAM paheluM caMdranuM pratibiMba jalane vikAra che, paraMtu caMdrane nahIM, tema bhinna padArthonuM buddhimAM pratibiMba paDavAthI AtmAmAM je bhokatRtva che te buddhine vikAra che, AtmAne nahIM, vAstavika te AtmA palAzapatranI jema nilepa che." bheganA viSayamAM vinayavAsIe kahyuM che ke jema bhinna bhinna raMganA saMyogathI nimala evuM paNa sphaTika ratna bhinna bhinna raMgavALuM dekhAya che tema avikArI paNa cetana (AtmA) acetana evA manane potAnI samAna cetana banAve che. vAstavika te mane vikArI havAthI cetana kahevAtuM nathI. (TIkA) na ca vaktavyam puruSazcedaguNo'pariNAmI kathamasya mokSaH / mucebandha. navizleSArthatvAt savAsanaklezakauzayAnAM ca bandhanasamAmnAtAnAM puruSe'pariNAminya. sambhavAt / ata eva nAsya pretyabhAvAparanAmA saMsAro'sti, niSkriyatvAditi / yataH prakRtireva nAnApuruSAzrayA satI badhyate saMsarati mucyate ca na puruSa iti bandhamokSasaMsArAH puruSe upacaryante / yathA jayaMparAjayau mRtyagatAvapi svAminyupacarye te, tatphalasya kozalAbhAdeH svAmini saMbandhAt , tathA bhogApavargayoH prakRtigatayorapi vivekAgrahAt puruSa saMbandha iti /
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI 181 (anuvAda) zaMkA : puruSa (AtmA) nirguNI ane apariNAmI che, te tene mekSa kevI rIte hAi zake ? kema ke 'munt' dhAtunA atha+ 'baMdhanathI chuTavu" evA thAya che. tethI apariNAmI AtmAmAM vAsanA ane phlezarUpa karmonA sabaMdhathI khadhananA saMbhava hAtA nathI. te AtmAne kAI paNa jAtanuM baMdhana nahIM hAvAthI khaMdhanathI chuTA thavApaNu` hAya ja kayAMthI ? vaLI AtmA niSkriya hAvAthI AtmAne paraleAka (saMsAra) paNa thaI zakaze nahIM. samAdhAna : ema kahevuM ThIka nathI. kema ke ghaNA puruSAmAM rahelI ane saMsAramAM bhramaNazIla prakRtinAja aMdha meAkSa ane sa sAra thAya che. paraMtu puruSanA baMdha, mAkSa ane saMsAra kevala upacArathI ja kahevAya che. jema sainikeA dvArA thayela jaya ane parAjaya senApatinA kahevAya che. kema ke jaya parAjaya dvArA prApta lAbha ane hAninu phUla senApatine maLe che. tema prakRti dvArA thatA sa MsAra ane meAkSa, bhedajJAna nahI. thavAthI, upacArathI puruSanA kahevAya che. ( TIkA ) tadetadakhilamAlajAlam / vicchaktizca viSayaparicchedazUnyA ceti parasparaviruddhaM vacaH / citI saMjJAne / cetanaM cityate vAnayeti cit / sA cet svaraparicchedAtmikA neSyate tadA cicchaktireva sA na syAt, ghaTavat / na 'cAmUrtAyAzcicchakterbuddhau pratibimbodayo yuktaH / tasya mUrtadharmatvAt / na ca tathA pariNAmamantareNa pratisaMkramo'pi yuktaH / kathaJcit sakriyAtmakatAvyatirekeNa prakRtyupadhAne'pyanyathAtvAnupapatteH / apracyutaprAcIna rupasya ca sukhaduHkhAdibhogavyapadezAnatvAt / tatpracyate ca prAktanarUpatyAgenottararUpAdhyAsitatayA sakriyatvApattiH / sphaTikAdAvapi tathA pariNAmenaiva pratibimbodayasamarthanAt / anyathA kathamandhopalAdau na prativimbaH / tathA pariNAmAbhyupagame ca balAdAyAtaM cicchakteH kartutvaM sAkSAloktRtvaM ca / ( anuvAda ) jainadarzana kahe che : sAMkhyAnI je kalpanAo che te sarva IMdrajAla mAna che, temAM prathama panA : cetanAzakita padyArthInA jJAnathI zUnya che.' teAnuM A vacana paraspara vireAdhI che. 'cit' dhAtu jJAna-a'mAM prayukta heAvAthI, jANuvu' agara jenA vaDe jaNAya te cit kahevAya che. tethI je cetanA zakti sva ane para(padA)nuM jJAna karI zakatI nA hAya teA te cetanA-zakita kahevAze nahI. vaLI amUta evo cetanAzaktinu buddhimAM pratibiMba paNa paDI zakaze nahIM. kema ke pratibiMba te bhUta padArthanuM ja paDe che, tathA amRta cittzakitanA pariNAma vinA buddhimAM parivartana paNa saMbhavI zakatuM nathI. ane puruSamAM kathaMcit kartutva mAnavAmAM nA Ave te puruSathI abhinnarUpe rahelI prakRtimAM paNa parivatana thai zake nahIM. tathA apariNAmI ane nitya puruSamAM pU rUpanA tyAga vinA sukha duHkhanA upalega paNa ghaTI zakatA nathI. jo puruSamAM pUrva rUpane tyAga ane uttararUpanI prApti svIkAravAmAM Ave te puruSamAM sakriyatA AvI jaze !
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyayogavya, dvA. zloka : 15 jyAre puruSanuM sakriyapaNuM te sAMkhyadarzanane gamatuM nathI ! sphaTikamaNinuM udAharaNa paNa ThIka nathI. kema ke sphaTikamAM paNa thoDI ghaNI kiyA hovAthI ja temAM lAla puSpa AdinA saMbaMdhathI pratibiMba paDe che. je sphaTikamAM keipaNa prakAranI kriyA na levA chatAM paNa lAla puSpa AdinuM pratibiMba paDe che, tema svIkAravAmAM Ave te aMdha pASANamAM paNa lAla puchapa AdinuM pratibiMba paDavuM joIe, tevI rIte je puruSa pariNAmI hoya te ja cetana zaktinuM pratibiMba buddhimAM paDI zake, anyathA nahIM. ane je puruSane pariNamI mAnavAmAM Ave te balAtkAre cetanA-zakitanuM svayaM kartava ane sAkSAt bhakatRtva svIkAravuM paDaze. (TIkA) atha "apariNAminI bhoktRzaktirapratisaMkramA ca pariNAminyathai pratisaMkrAnte ca tavRttimanubhavati" iti pataJjalivacanAdaupacArika evAyaM pratisaMkrama iti cet, tarhi "upacArastattvacintAyAmanupayogI" iti prekSAvatAmanupAdeya evAyam / tathA ca pratiprANipratItaM sukhaduHkhAdisaMvedanaM nirAzrayameva syAt / na cedaM buddharupapannam / tasyA jaDatvenAbhyupagamAt / (anuvAda) zaMkA H vAstavika rIte te bhephatRtva zakitamAM pariNAma ane kyiA hotI nathI. paraMtu jyAre puruSanuM buddhimAM pratibiMba paDe che, tyAre puruSamAM pariNAma ane kriyA hoya che, AvA pataMjalinA vacanathI aupacArika rIte puruSamAM kriyA mAnavAmAM AvI che. - samAdhAnaH yadi cetanAzaktimAM kriyAne upacAra mAnavAmAM Ave to kahyuM che ke tavanirNaya karavAmAM upacAra anupayogI che. tethI aupacArika vyavahAra buddhimAna puruSone grahaNa karavA cogya nathI. AthI pratyeka AtmAmAM sukha-duHkhanuM jJAna paNa nirAdhAra thaze; kema ke vAstavika rIte sukhaduHkhane saMbaMdha AtmAnI sAthe nathI. je kahe ke sukhaduHkhanuM jJAna bulithI janya che, te te paNa ThIka nathI. kemake sAMkhya matamAM buddhine ja svarUpa mAnavAmAM AvI che. (TIkA) ataeva jaDA ca buddhiH ityapi viruddham / na hi jaDasvarUpAyoM buddhau viSayAdhyavasAyaH sAdhyamAnaH sAdhIyastAM dadhAti / nanUktamacetanApi buddhizcicchaktisAnidhyAccetanAvatIvAvabhAsata iti / satyamuktam / ayuktaM tUktam / na hi caitanyavati puruSAdau pratisaMkrAnte darpaNasya caitanyApattiH caitanyAcaitanyayoparaparAvartisvabhAvatvena zakreNApyanyathAkartumazakyatvAt / kizca, acetanApi cetanAvatIva pratibhAsata iti ivazabdenAropo dhvanyate / na cAropo'rthakriyAsamarthaH / na khalvatikopanasvAdinA samAropitAmitvo mANavakaH kadAcidapi mukhyAgnisAdhyAM dAhapAkAdyarthakriyAM krtumiishvrH| iti cicchaktareva viSayAdhyavasAyo ghaTate na jaDarupAyA buddheriti / ata eva dharmAdhaSTarUpatApi tasyA vAGmAtrameva / dharmAdInAmAtmadharmatvAt / ata eva cAhaGkAro'pi na budijanyo yujyate / tasyAbhimAnAtmakatvenAtmadharmasyAcetanAdutpAdAyogAt /
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdama jarI / 282 (anuvAda) * zaMkA : buddhi ane jaDatA paNa viruddha che. kemake buddhi je jaDa hoya te jaDasvarUpa buddhithI padArthone nizcaya thaI zaktA nathI. je kaheze keH buddhi svayaM acetana hovA chatAM paNa cetanA zaktinA saMbaMdhathI cetanAnI jema pratibhAse che. samAdhAna : e vAta satya che, paraMtu yogya nathI kemake jema citanyavAna purUSanuM acetana evA darpaNamAM pratibiMba paDavA chatAM paNa darpaNamAM citanyarUpatA AvI zakatI nathI, tema acetana buddhimAM cetana puruSanuM pratibiMba paDavAthI buddhimAM cetanAnI prApti thaI zakatI nathI. cetana ane acetanane svabhAva aparivartanIya hovAthI tenuM parAvartana karavA iMdra paNa samartha thaI zakatuM nathI. vaLI acetana buddhi cetananI jema pratibhAse che, temAM "va" zabdathI acetana buddhimAM cetanane Aropa karavAmAM Ave che, paraMtu tevA prakAranA AropathI arthakriyA thaI zakatI nathI. jema mANavaka(bALaka)ne ati uma svabhAva hevAthI tenuM agni evuM nAma rAkhavAmAM Ave te paNa te agni je mANavaka agnithI sAdhya evI dAha-pAka Adi artha kriyA karavA samartha thaI zakato nathI, tema acetane buddhimAM cetanane Aropa karavA chatAM paNa jaDa evI buddhi padArthonuM jJAna karavAmAM samartha thaI zakatI nathI tethI padArthanuM jJAna to cetanA zaktithI ja thaI zake che. mATe tame je buddhinA dharma Adi ATha guNe kahyA che te vacanamAtra ja che. kemake dharma Adi guNe AtmAnA che, buddhinA nathI. temaja ahaMkAra buddhithI janya nathI, ahaMkAra abhimAnarUpa hovAthI AtmAmAM upanna thAya che; acetana buddhimAM ahaMkAra Adi utpanna thaI zakatA nathI. ___(TIkA) ambarAdInAM ca zabdAditanmAtrajatvaM pratItiparAhatatvenaiva vihitottaram / api ca, sarvavAdimistAvadavigAnena gaganasya nityatvamaGgIkriyate / ayaM ca zabdatanmAtrAt tasyApyAvirbhAvamudbhAvayannityaikAntavAdinAM ca dhuri AsanaM nyAsayanasaMgatapralApIva pratibhAti / na ca pariNAmikAraNaM svakAryasya guNo bhavitumarhatIti "zabdaguNamAkAzam" ityAdi vAGamAtram / vAgAdInAM cendriyatvameva na yujyate / itarAsAdhyakAryakAritvAbhAvAt / parapratipAdanagrahaNaviharaNamalotsargAdikAryANAmitarAvayavairapi saadhytvoplbdheH| tathApi tatvakalpane indriyasaMkhyA na vyavatiSThate, anyAGgopAGgAdInAmapIndriyatvaprasaGgAt / (anuvAda) tathA AkAza AdinI zabda Adi pAMca tanmAtrathI utpatti thavI, te paNa sarvathA anubhava virUddha che. kema ke sarvavAdIoe nirvivAda AkAzanuM nityarUpa svIkAreluM che, ane A nitya ekAntavAdIomAM prathama sthAnIya sAMkhyamatavALAo zabda tamAtrathI AkAzanI utpatti mAne che! kharekhara emanI vAta asaMgatapralApa jevI pratibhAse che. tathA je vatu pariNAmamAM kAraNarUpa che. te pitAnA kAryano guNa thaI zakatI nathI. tethI zabdane AkAzane guNa mAnava te kevaLa kathanamAtra che. vaLI vacana hAtha, paga AdimAM indriyapaNuM yukta nathI. kema ke itara avayathI asAdhya kAryane je kare tene iMdriya kahe che.
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 anyayogavya. dvA. loka : 15 paraMtu vAke, pANI, pAda Adi krame driyathI sAdhya dA. ta. parane samajAvavuM, vastune grahaNa karavuM, cAlavu malanA tyAga karavA ityAdi kAryo zarIranA anya avayavAthI paNa sAdhya che. jema AMgaLIthI paNa anyane samajAvI zakAya che, tethI vacana AdimAM indriyapaNuM mAnavuM cegya nathI. chatAM paNa vANI AdimAM indriyAnI kalpanA karaze. te indriyeAnI saMkhyA agiyAra ja raheze nahIM, te rIte teA zarIranA khIjA aMgApAMga vigeremAM paNa iMdriyapaNuM prApta thaze ! ( TIkA ) yaccoktaM 'nAnAzrayAyAH prakRtereva bandhamokSau saMsArazca na puruSasya ' iti tadapyasAram / anAdibhavaparamparAnubaddhayA prakRtyA saha yaH puruSasya vivekAgrahaNalakSaNo'viSvagbhAvaH sa eva cena bandhaH, tadA ko nAmAnyo bandhaH syAt / prakRtiH sarvotpattimatAM nimittam iti ca pratipadyamAnenAyuSmatA saMjJAntareNa karmaiva pratipannam / tasyaivasvarUpatvAt acetanatvAcca / ( anuvAha ) vaLI, aneka purUSAmAM Azrita prakRtinA ja baMdha meAkSa ane sasAra che, paraMtu purUSanA nathI, A kathana paNu ceAgya nathI. kema ke anAdikAlathI kSIranIranI jema abhinnarUpe rahelI prakRti sAthe purUSanA abhedasa kha'dharUpa baMdha nA hoya te tenAthI atirikata baMdha myA hoI zake? ane jo prakRti ja sava padArthonI utpattimAM nimitta kAraNa hAma te hai AyuSman! tame nAma-bhedathI prakRtizabdavaDe kamane ja svIkAryuM" kahevAze! prakRti karma svarUpa hAvAthI prakRti acetana che, mATe puruSanA ja madha, mAkSa ane saMsAra mAnavo lekhe ( TIkA ) yastu prAkRtikavaikArikadAkSiNabhedAt trividho bandhaH / tadyathA / prakRtAvAtmajJAnAd ye prakRtimupAsate teSAM prAkRtiko bandhaH / ye vikArAneva bhUtendriyAkArabuddhI: puruSabuddhayopAsate teSAM vaikArikaH / iSTApUrte dAkSiNaH / puruSatavAnabhijJo hISTApUrtakArI kAmopahatamanA badhyata iti / " iSTApUrta manyamAnA variSThaM / nAnyacchreyo ye'bhinandanti mUDhAH / nAkasya pRSThe te sukRtena bhUtvA / imaM lokaM hInataraM vA vizanti " || iti vacanAt / sa trividho'pi kalpanAmAtraM kathazcid mithyAdarzanAviratipramAdakaSAya yogebhyo'bhinna svarUpatvena karmabandha hetuSvevAntarbhAvAt / bandhasiddhau ca siddhaFatra fresH saMsAraH / bandhamokSayozcaikAdhikaraNatvAd ya eva baddhaH sa eva mukhyaMta iti puruSasyaiva mokSa bhAbAlagopAlaM tathApratIteH //
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI 185 (anuvAda) sAMkhya matamAM prAkRtika, vaikArika ane dAkSiNu ema traNa prakArane baMdha kahyA che. te A pramANe :- prakRtine Atmatattva samajIne prakRtinI AtmabuddhithI upAsanA karavI te prAkRtika kha'dha kahevAya che. pAMcabhUta, iMdriyeA, ahIM kAra ane buddhirUpa vikArAnI AtmabuddhithI upAsanA karavI te vaikArika baMdha kahevAya che. ane Atmatattvane jANyA vinA kevala sAMsArika sukhanI IcchAthI yajJa, dAna, Adi kAryAM karavAM te dAkSiNa khaMdha kahevAya che. kahyuM paNa che ke: je koi mUDha puruSa, iSTApU eTale yajJa ane dAna Ardine sathA zreSTha mAnatA yajJa AdithI bhinna kAI paNa zubhakAryanI prazaMsA karatA nathI, te puruSA yajJa AdithI janya puNya vaDe sva`lAkamAM utpanna thAya che, paraMtu pariNAme manuSyalAkamAM athavA tA manuSyathI paNa atyaMta hIna ceAnimAM utpanna thAya che, TIkAkAra kahe che ke: ukta traNe prakAranA baMdha mAtra kalpanA che. kema ke te traNe prakAranA adhanA mithyAtva, avirati, kaSAya, ane caitra A cAra prakAranA karma-baMdhanA mukhya hetuomAM aMtarbhAva thAya che. A pramANe AtmAnA aMdha siddha thavAthI AtmAnA saMsAra paNa siddha thAya che. temaja je baMdhAya che te ja mukta thAya che. AthI baMdha ane mekSa AtmArUpa eka ja adhikaraNamAM rahevAthI puruSane ja baMdha ane puruSaneA ja meAkSa siddha thAya che. mATe puruSanA madha meAkSa ane sasAra thatA nathI. ema kahevu te yukti yukta nathI. (TIkA) prakRtipuruSavivekadarzanAt pravRtteruparatAyAM prakRtau puruSasya svarUpeNAva - sthAnaM mokSa iti cet / na / pravRttisvabhAvAyAH prakRte raudAsInyAyogAt / atha puruSArthanibandhanA tasyAH pravRttiH / vivekakhyAtizca puruSArtha: / tasyAM jAtAyAM niyataMte, taLAyestrAr / " raGgasya darzayitvA nivartate nartakI yathA nRtyAt / puruSasya tathAtmAnaM prakAzya vinivartate prakRtiH // " iti vacanAditi cet / naivam / tasyA acetanAyA vimRzyakAritvAbhAvAt / yatheyaM kRte'pi zabdAdyupalambhe punastadarthaM pravartate, tathA vivekakhyAtau kRtAyAmapi punastadarthaM pravartiSyate / pravRttilakSaNasya svabhAvasthAnapetatvAt / nartakI dRSTAntastu sveSTavighAtakArI / yathA hi nartakI nRtyaM pAriSadebhyo darzayitvA nivRttApi punastakutUhalAt pravartate, tathA prakRtiripi puruSAyAtmAnaM darzayitvA nivRttApi punaH kathaM na pravartatAmiti / tasmAt kRtsnakarmakSaye puruSasyaiva mokSa iti pratipattavyam / (anuvAda) zaMkA : je samaye prakRti ane puruSanuM bhedajJAna thAya che ane prakRti pravRttithI vizrAMta thAya che, tyAre ja puruSa svasvarUpamAM sthita thAya che. tene ja meAkSa kahe che, samAdhAna : ema kahevuM ThIka nathI. kemake prakRtinA svabhAva pravRtti karavAne hAvAthI sthApi prakRti pravRttithI udAsIna thai zakatI nathI, sthA. 24
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyayogavya. dvA zloka : 15 zakA : prakRtinI pravRtti kevala prakRti ane puruSamAM bhedaSTi karavI te rUpa puruSArthIne mATe che. prakRti bhedajJAnane utpanna karIne kRtakRtya thatI hAvAthI pravRttithI nivRtta thAya che. kahyu' paNa che ke jema raMgabhUmi upara nakI prekSakAne nRtya dekhADIne nivRtta thAya che, tema prakRti paNa peAtAnA svarUpane dekhADIne nivRtta thAya che. 186 samAdhAna : A kathana kharAkhara nathI. kemake prakRti acetana hovAthI temAM vicAra pUrvakanI pravRttine abhAva che. tathA viSayanA upabheAga karavA chatAM paNa prakRti pravRttizIla hoIne pharIthI paNa te ja viSayamAM pravRtti kare che. tema vivekakhyAti thavA chatAM paNa prakRtinA svabhAva pravRtti karavAnA hovAthI pharIthI paNa puruSArtha mATe prakRti pravRtti karaze. nata kInuM dRSTAMta pazu tamArA siddhAMtanuM ghAtaka che. kemake na`kI prekSakAne eka vAra nRtya dekhADIne nivRtta thavA chatAM paNa nRtya sArU hAvAthI prekSakAne kutUhala thAya che, tethI punaH paNa na`kI nRtya mATe pravRtta thAya che. tema prakRti paNa puruSane pAtAnu svarUpa dekhADIne punaH puruSAya mATe pravRtta kema nA thAya ? tethI prakRtinA khadha mekSa nahIM mAnatAM, saMpUrNa karmanA kSayarUpa puruSanA ja meAkSa svIkAravA zreSDa che. 1 (TIkA) evamanyAsAmapi tatkalpanAnAM tamomohamahAmohatA mitrAndhatAmisrabhedAt paJcadhA avidyAsmitArAgadveSAbhinivezarUpo viparyayaH / brahmAprAjApatyasaumyendragAndharvayakSarAkSasapaizAca bhedAdaSTavidho devaH sargaH / pazumRgapakSI sarIsRpasthAvarabhedAt pnycvidhstairygyonH| brAhmaNatvAdyavAntarabhedAvivakSayA caikavidho mAnuSaH / iti catudarzadhA bhUtasargaH / vAdhiryakuNThatAndhatvajaDatA'jighatAmUkatA kauNya paGgutvaklaibyodAvartamattatA rUpaikAdazendriyavadhatuSTinavakaviparyayasiddhyaSTakaviparyayalakSaNasaptadazabuddhivadha bhedAdaSTAviMzatidhA azaktiH / prakRtyupAdAnakAlabhogAkhyA ambhaH salilaughavRSTayaparaparyAyavAcyAzcatastra AdhyAtmikyaH / zabdAdiviSayoparatayazcArja narakSaNakSayabhogahasA doSadarzana hetu janmAnaH paJca bAhyAstuSTayaH / tAzca pArasupArapArApArAnuttamAmbhauttamAmbhaH zabdavyapadezyA: / iti navadhA tuSTiH / yo duHkhavighAtA iti mukhyAstisraH siddhayaH pramodamuditamodamAnAkhyAH / tathAdhyayanaM zabda UhaH suhRtprAptirdAnamiti duHkhavighAtopAyatayA gauNyaH paJca tAratAratAratAraramyaka sadAmuditAkhyAH / ityevamaSTadhA siddhiH / dhRtizraddhAsukhavividipAvijJaptibhedAt paJca karmayonayaH / ityAdInAM saMvarapratisaMvarAdInAM ca tavakaumudIgauDapAdabhASyAdiprasiddhAnAM viruddhatvamudbhAvanIyam / iti kAvyArtha H || 15 || (anuvAda) ane evI rIte sAMkhyamatanI anya kalpanA paNa virAdhI che. te A pramANeH- avidyA asmitA, rAga, dveSa, ane abhinivezarUpa tama-meha-mahAmeAha-tAmizra aMdhatAmisra, A pAMca prakAranA vipayaya che. brAhma, prAjApatya, saumya, indra, gAMdhava, yakSa, rAkSasa ane paizAca e ATha prakAranI dhruvasRSTi ane pazu, mRga, pakSI, sapa` ane
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI sthAvara e pAMca prakAranI tiryaMca yoni che. tathA brAhmaNa Adi avAntara jAtinI apekSA karyA vinA eka prakAranA manuSya che. A cauda prakArane bhautika sarga kahevAya che. e bhautika saga Urva adhe ane madhya lekanA bhedathI traNa prakAra che. AkAzathI mAMDIne satyaparyata udarva lekamAM savaguNanI ane pazuthI mAMDIne sthAvaraparyata adhalekamAM tame guNanI, tathA brahmathI mAMDIne vRkSaparyata rajoguNanI bahulatA che. sAta dvIpa ane samudrone madhyalekamAM aMtarbhAva thAya che. tathA baherApaNuM (zrotrane), kaThatA (vANI), aMdhapaNuM (cakSune), jaDatA (sparzane), gaMdhanA jJAnane abhAva (ANa), muMgApaNuM (rasanAna), lulApaNuM (hAthana), laMgaDApaNuM (paga), napuMsakapa (liMgano), gadagraha-kabajIyAta (pAyuna) tathA unmattatA (manano) e agIAra prakArano Itino vadha che. nava tuSTi ane ATha siddhine vipayarya karavAthI sattara prakArane buddhine vadha thAya che. te A pramANe prakRti (aMbhaH), upAdAna (salila), kAla (gha), bhoga (STi) e cAra AdhyAtmika tuSTi ane pAMca idrinA viSayathI viraktirUpa upArjana rakSaNa, kSaya, bhega ane hiMsAthI utpanna thavAvALI pAra, supAra, pArApAra, anuttamAMbhaH ane uttamAMbhA e nAmanI pAMca bAhayatuSTi maLIne kula nava tuSTi thAya che. ane Adhidaivika. Adhibhautika tathA AdhyAtmika A traNa prakAranA duHkhonA nAzathI utpanna thavAvALI pramada, muditabheda, ane mAna nAmanI traNa mukhya siddhi tathA adhyayana, zabda, tarka sanmitronI prApti ane dAnathI thavAvALI tAra, sutAra, tAratAra, samyak ane sadAmudita e nAmanI pAMca gauNa siddhio maLIne kula ATha prakAranI siddhi thAya che. ane agIAra prakArane indriyone vadha, ane sattara prakArane buddhine vadha maLIne kula 28 prakAranI azakti kahevAya che. tathA dhRti zraddhA, sukha, vAda karavAnI IcchA ane jJAna, A pAMca karmani che. AvI saMvara ane pratisaMvara AtinI aneka viruddha kalpanAo sAMkhyatavakaumudI ane gauDapAdabhASya Adi graMthamAMthI jANI levI.
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ avataraNa idAnIM ye pramANAdekAntenAbhinnaM pramANaphalamAhuH ye ca bAhyArthapratikSepeNa jJAnAdvaitamevAstIni bruvate tanmatasya vicAryamANatve vizarArutAmAha avataraNa have pramANathI pramANanA phaLa(pramiti)ne ekAne abhinna mAnavAvALA tathA bAhayapadArthonA niSedha vaDe jJAnAtivAdane svIkAra karavAvALA bauddha matanuM khaMDana karatAM kahe che. mUla-na tulyakAlaH phalahetubhAvo hetau vilIne na phalasya bhAvaH / na saMvidadvaitapathe'rthasaMvid vilUnazINa sugatendrajAlam // 16 // mULa artha : eka kALamAM rahevAvALI vastuomAM paraspara kArya kAraNabhAva thaI zakate nathI. bauddhamatamAM sarva padArtho kSaNika che. mATe kAraNane nAza thavAthI kAryanI utpatti thaI zakatI nathI. vaLI jagatane vijJAna-svarUpa mAnavAmAM Ave te bAhya padArthonuM jJAna thaI zakatuM nathI. AthI bauddha dazanane mAnya padArtha vyavasthA IndrajALanI jema chinna bhinna thaI jAya che. . (TIkA) bauddhAH kila pramANAt tatphalamekAntenAbhinnaM manyante / tathA ca tatsiddhAntaH-"ubhayatra tadeva jJAnaM pramAphalamadhigamarUpatvAt" / ubhayatreti pratyakSe'numAne ca tadeva jJAnaM pratyakSAnumAnalakSaNaM phalaM kAryam / kutaH / adhigamarUpasvAditi paricchedarUpatvAt / tathAhi / paricchedarUpameva jJAnamutpadyate / na ca pari. cchedAdRte'nyad jJAnaphalam. bhinnAdhikaraNatvAt / iti sarvathA na pratyakSAnumAnAbhyAM bhinnaM phlmstiiti"| (anuvAda) pUrvapakSa: bauddhadarzana pramANuthI pramANunuM phaLa ekAnta abhina mAne che. teonA siddhAMtamAM kahyuM che ke pratyakSa ane anumAna pramANamAM jJAna adhigama(jJAna) rUpa hovAthI jJAna ja pramANu ane pramANanuM phaLa che. vaLI paNa kahyuM che ke pratyakSa ane anumAna pramANamAM pratyakSarUpa ane anumAnarUpa jJAna ja pramANanuM phaLa che. kema ke jJAna jJAnasvarUpa che ! te samajAvatAM kahe che : jJAna jJAnarUpa ja utpanna thAya che. kema ke padArthajJAnamAM jJAnathI atirikta kaI jJAnanuM phaLa hoI zakatuM nathI. kAraNa ke jJAnathI bhinna heya-upAdeyarUpa je jJAnanuM phaLa che te vAstavika pramAtA(puruSa)nuM phaLa che, jJAnanuM nahIM.
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI 189 jJAnathI jJAtapadArthomAM hita-ahitanI prApti-parihArarUpa pravRtti thAya che. te puruSanI thAya che; jJAnanI nahIM. AthI haiya-upAdeyarUpa pravRtti bhinna adhikaraNamAM thatI hovAthI te pravRtti jJAnanuM phaLa nathI. tethI ja pratyakSa ane anumAna pramANunuM phaLa pratyakSarUpa ane anumAnarUpa jJAnathI sathA bhinna nathI. ( TIkA ) etacca na samIcInam / yato yadyasmAdekAntenAbhinaM tattena sahaivospadyate / yathA ghaTena ghaTatvam / taizca pramANaphalayoH kAryakAraNabhAvo'bhyupagamyate / pramANaM kAraNaM phalaM kAryamiti / sa caikAntAbhede na ghaTate / na hi yugapadutpadyamAnayostayoH savyetaragoviSANayoriva kAryakAraNabhAvo yuktaH / niyataprAkkAlabhASitvAt kAraNasya / niyatottarakAlabhAvitvAt kAryasya / etadevAha na tulyakALa : phalahetubhAva iti / phalaM kArya hetuH kAraNam tayorbhAvaH svarUpam, kAryakAraNabhAvaH / satulyakAlaH samAnakAlo na yujyata ityarthaH / (anuvAda) uttarapakSa - jaina darzana kahe che : tamArI mAnyatA yuktiyukta nathI. kemake je padArtha je padArthanI sAthe ekAnte abhinna heAya te padmA' te padArthanI sAthe ja utpanna thAya. jema ghaTa ghaTatvathI abhinna che, mATe ghaTa ghaTatvanI sAthe ja utpanna thAya che. tethI pramANu ane pramANunA phaLamAM tame je kAryakAraNubhAva svIkAreA che, te ghaTI zakatA nathI. kemake pramANu e kAraNa che ane phaLa e kAya che, have jo pramANa ane pramANunA phaLane ekAnte abhinna mAnavAmAM Ave, teA kArya kAraNabhAvasaMbaMdha kevI rIte khanI zake? jema ekI sAthe utpanna thatAM gAyanAM DAkhA ane jamaNA zIMgaDAMmAM kArya-kAraNu bhAva banI zakatA nathI. tema ekI sAthe utpanna thatAM pramANa ane pramANa-phaLamAM kAya -kAraNu bhAva ghaTI zakatA nathI. kAraNu avazya kArTInI pUrve hoya ane kAryAM avazya kAraNunI pachI hAya, phaLa kAryAM ane hetu kAraNa, tenu' svarUpa te kAryAM-kAraNabhAva mATe eka kALamAM rahevAvALI vastumAM paraspara kAya kAraNa-bhAva ghaTI zakatA nathI. ( TIkA ) atha kSaNAntaritatvAt tayoH kramabhAvitvaM bhaviSyatItyAzaGkayAha / ' hetau vilIne na phalasya bhAva iti / hetau kAraNe pramANalakSaNe vilIne kSaNikatvAdutpazyanantarameva niranvayaM vinaSTe phalasya pramANakAryasya na bhAvaH sattA, nirmU vAt / vidyamAne hi phaLahetAvasyedaM phalamiti pratIyate nAnyathA, atiprasaGgAt / kiJca hetuphalabhAvaH sambandhaH sa ca dviSTha eva syAt / na cAnayoH kSaNakSayaikadIkSito bhavAn sambandhaM kSamate / tataH katham 'ayaM heturidaM phalam' iti pratiniyatA pratItiH / ekasya grahaNe'pyanyasyAgrahaNe tadasaMbhavAt / "dviSThasaMbandha saMvittirnaikarUpapravedanAt / dvayoH svarUpagrahaNe sati saMbandhavedanam " || iti vacanAt //
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 anyayogavya. dvA. zloka : 16 (anuvAda) zaMkaH pramANa ane pramANunA phaLamAM kSaNamAtranuM aMtara hovAthI, pramANa tathA pramANunuM phaLa kamapUrvaka thaze ne? samAdhAnaH nA, tamArA kSaNikavAdamAM kaI paNa vastu eka ja kSaNamAM rahevAvALI hevAthI bIjI kSaNamAM tarata ja nAza pAmI jAya che, Ama kAraNarUpa pramANu kSaNika hovAthI utpanna thatAMnI sAthe ja tene nirmaLa nAza thaI jAya che, mATe kAraNarUpa pramANanA phaLa rUpa kAryanI utpatti thaI zakatI nathI. kAryanI utpatti vidyamAna kAraNathI ja thAya che. je kAraNa vinA paNa kAryanI utpatti thatI hoya te mRttikA vinA paNa ghaTanI utpatti thavI joIe paraMtu Akasmika kAryanI utpatti asaMgata che. tethI ekAte abhinna evA pramANa ane pramANunA phaLamAM kArya-kAraNa bhAva saMbaMdha banI zakatuM nathI, be padArthomAM rahe che; kSakSayinI pratijJAvALA tamArA manamAM kAryakAraNabhAva saMbaMdha thaI zakato nathI. ane tethI "A hetu ane A kArya ItyAkAraka nizrayAtmaka jJAna paNa thaI zakatuM nathI. kemake pramANu ane pramANunuM phaLa pramiti, bane kSaNika hovAthI eka sAthe rahI zakatAM nathI. pramANunA cahaNamAM phaLanuM agrahaNa hovAthI, te ganenA saMbaMdhanuM jJAna thaI zakatuM nathI. kahyuM paNa che ke; ekanA svarUpa jJAnathI banenA saMbaMdhanuM jJAna thaI zakatuM nathI, paraMtu baMne vastunA jJAnathI ja tene saMbaMdhanuM jJAna thAya che. (TI) thatA ghare arthazAstra pramANa ! dazArvatAtisiddhH" iti nyAyabindusUtraM vivRNvatA bhaNitam "nIlanirbhAsaM hi vijJAnaM, yatasta smAda nIlasya pratItiravasIyate / yebhyo hi cakSurAdibhyo jJAnamutpadyate, na tada. zAta tajjJAnaM nIlasya saMvedanaM zakyate'vasthApayituM nIlasadRzaM tvanubhUyamAnaM nIlasya saMvedanamavasthApyate / na cAtra janyajanakabhAvanibandhanaH sAdhyasAdhanabhAvaH / yenaikasmin vastuni virodhaH syAt / api tu vyavasthApyavyavasthApakabhAvena tata ekasya vastunaH kizcidrupaM pramANaM kizcit pramANaphalaM na virudhyate / vyavasthApanaheturhi sArUpyaM tasya jJAnasya vyavasthApyaM ca nIlasaMvedanarUpam" ityAdi // (anuvAda) bauddhamatAnuyAyI AcArya dharmottare nyAyabiMdusUtramAM kahyuM che ke kaI paNa vastunuM jJAna karatI vakhate je jJAna je padArthanA AkAramAM pariNuta thAya che, te ja jJAna pramANurUpa kahevAya che. ane te ja jJAnathI padArthanuM jJAna thAya che. dA. ta. jyAre nIla ghaTane jANavAvALuM jJAna nIla ghaTanA AkArane grahaNa kare che, tyAre ja nIla ghaTanuM jJAna thAya che, paraMtu cakSu Adi Idriyo dvArA utpanna thatA jJAnathI nIla ghaTanuM saMvedana thaI zakatuM nathI. tethI je samaye jJAnamAM nIla ghasadaza AkArane anubhava thAya che te samaye ja nIla ghaTanuM jJAna thAya che, mATe ame pramANa ane pramANunA phaLamAM kAryakAraNubhAva nibaMdhana sAthe-sAdhanabhAva saMbaMdha mAnatA nathI ke jethI eka vastumAM virodha thAya parata ame vyavasthA-vyavasthApakabhAva saMbaMdha mAvIe chIe. tethI kaMI pramANathI pramANunA phaLanI utpatti thatI nathI, paraMtu pramANuthI pramANunA phaLanI vyavasthA thAya che,
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAvAdamaMjarI 191 mATe amArA matamAM kaI jAtane virodha AvatuM nathI. eka ja jJAna pramANarUpa ane pramANanA phaLarUpa banI zake che, temAM nIla ghaTane jANavAvALuM jJAna nIla ghaTanA sadaza AkAravALuM thAya che, te jJAna vyavasthApaka ane nIla ghaTanuM jJAna te vyavasthApya kahevAya che. tAtparya e che ke bauddha matamAM pramANa ane pramANanA phaLarUpa pramiti bane abhinna che. ane jJAna padArthathI utpanna thAya che. je jJAna padArthanA AkAra rUpa thaIne padArthanuM jJAna kare che, te ja jJAna pramANa rUpa thAya che, paraMtu cakSu Adi indriyanI sahAyatAthI padArthanuM jJAna thaI zakatuM nathI. A rIte bauddha darzana pramANa ane pramANunA phaLa rUpa pramitine kArya-kAraNubhAva saMbaMdha nahIM mAnatAM, vyavasthApya-vyavasthApakabhAva saMbaMdha mAne che temAM padArthanA AkArane grahaNa karavAvALuM jJAna vyavasthApaka ane padArthanuM jJAna vyavasthApya bane che. A rIte pramANa ane pramANunA phaLane abhina mAnavA chatAM paNa kaI jAtane virodha AvatuM nathI. __ (TIkA) tadapyasAram / ekasya niraMzasya jJAnakSaNasya vyavasthApyavyavasthApakatvalakSaNasvabhAvadvayAyogAt / vyavasthApyavyavasthApakabhAvasyApi ca saMbandhatvena dviSThatvAdekasminnasaMbhavAt / kiJca, arthasArUpyamarthAkAratA / tacca nizcayarUpaM, anizcayarUpaM vA ? nizcayarUpaM cet , tadeva vyavasthApakamastu, kimubhyklpnyaa| anizcitaM cet , svayama vyavasthitaM kathaM nIlAdisaMvedanavyavasthApane samartham | api ca, keyamarthAkAratA / kimarthagrahaNapariNAmaH, AhosvidAkAradhAritvam ? naadhH| siddhasAdhanAt / dvitIyastu jJAnasya prameyAkArAnukaraNAjaDatvAparayAdidoSAghrAtaH / tatra pramANAdekAntena phalasyAbhedaH sAdhIyAn / sarvathAtAdAtmye hi pramANaphalayona vyavasthA, tadbhAvavirodhAt / na hi sArUpyamasya pramANamadhigatiH phalamiti sarvathAtAdAtmye siddhayati / atiprasaGgAt // (anuvAda ) jenadarzana kahe che : tamArUM kathana ThIka nathI. kema ke eka ja niranvaya jJAnakSaNamAM (bauddhamatamAM pratyeka padArtha kSaNika hovAthI te leke ghaTa ghaTa nahI kahetAM "kSaNa" zabdathI saMbodhe che. ane tevI ja rIte jJAnane paNa kSaNika hevAthI "kSaNa" kahe che.) vyavasthApya ane vyavasthApaka, ane svabhAva rahI zakatA nathI. kemake vyavasthApyavyavasthApakabhAva paNa saMbaMdha hovAthI ubhaya padArthamAM ja rahe che. eka niraza jJAna kSaNamAM te saMbaMdha banI zakaze nahI vaLI padArthanA AkArarUpa jJAnane arthasArUpya (arthAkAratA) kahe che te arthakAratA nizcita che ke anizcita ? je artha sArUpya nizcita hoya te e nizcita arthasArUdhyane ja vyavasthApaka mAne. vyavasthApya ane vyavasthApaka ema be mAnavAnI zI jarUra ? je arthasArUpya anizcita hoya te svayaM anizcita arthasArUpya nIla AdinuM jJAna karavA mATe samartha thaI zakatuM nathI. kahe te jJAnanI arthAkAratA kevA prakAranI che ? zuM jJAnane padArthane jANavAno svabhAva te arthAkAratA che ke jJAna padArthanA AkArane grahaNa kare che, te arthakAratA ? je jJAnanA padArthane jANavAne
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyonAce. dA. 26 svabhAva te arthakAratA mAno te siddhasAdhana deSa Avaze. kemake ame paNa jJAnane padArthane jANavAnA svabhAvarUpa mAnIe chIe. je jJAna padArthanA AkArane grahaNa kare che. tene arthakAratA kahetA he te jaDa evA prameyanA AkArane grahaNa karavAthI jJAnamAM paNa jaDatA AvI jaze ! Ama pramANa ane pramitimAM sarvathA abhinapaNuM siddha thaI zakatuM nathI. ane pramANa tathA pramitino sarvathA tAdAbhya-saMbaMdha mAnavAthI pramANa ane pramANanA phaLanI vyavasthA thaI zakatI nathI. vaLI eka vAta : pramANa ane pramANunuM phaLa abhina (eka) hoya te, sArUpya (sadazapaNuM) e pramANa ane saMvedana e phaLa, A rIte alaga alaga mAnI zakAze nahIM. (TIkA) nanu pramANasyAsArUpyavyAvRttiH sArUpyam, anadhigativyAvRttiradhigatiriti vyAvRttibhedAdekasyApi pramANaphalavyavastheti cet / naivam / svabhAvabhedamantaremAnyavyAvRttibhedasyAnupapatteH / kathaM ca pramANasya phalasya cApramANAphalavyAvRttyA pramANaphalavyavasthAvat pramANAntaraphalAntaravyAvRttyApyapramANatvasyAphalatvasya ca vyavasthA na syAt / vijAtIyAdiva sajAtIyAdapi vyAvRttatvAd vstunH| tasmAt pramANAta phalaM kathaJcidbhinamevavaiSTavyam / sAdhyasAdhanabhAvena pratIyamAnatvAt / ye hi sAdhyasAdhanabhAvena pratIyate te parasparaM bhidyate yathA kuThAracchidikriyate iti / / (anuvAda) zaMkA ? vAstavika te sArUpya (sAdezya) ane adhigati (jJAna) e eka ja pramANamAM pRthaka pRthaka rUpa che, kema ke asArUkhanI vyAvRtti (niSedha) e sArUpya ane anadhigatinI vyAvRtti (ajJAnano niSedha) e adhigati (jJAna) kahevAya che. A pramANe vyAvRttinA lethI niraMza evA eka ja jJAnamAM pramANa ane pramANunA phaLanI vyavasthA thaI zake che. samAdhAna ? tamAruM kahevuM barAbara nathI. kemake svabhAvabheda mAnyA vinA asArUNyanI vyAvRtta ane anadhigatinI vyAvRttirUpa niSedha thaI zakto nathI. je prakAre tame apramANanI vyAvRtti(niSedha)ne pramANa ane aphalanI vyAvRttine phala kahe che te prakAre bIjA pramANanI vyAvRttine apramANa ane bIjA phaLanI vyAvRttine aphaLa mAnavuM joIze kemake bannemAM vyAvRttinuM samAna paNuM che ane A rIte vijAtIya padArthothI jema vyAvRtti mAne che tema sajAtIya padArthothI paNa eka bIjAthI vyAvRtti thaze. dA. ta. vijAtIya evA adhidinI vyAvRtti ge (gAya) vageremAM che. zyAma gAya; rakta gAya Adi paraspara sajAtIyanI vyAvRtti sapheda gAyamAM che; tethI pramANa ane pramANanuM phaLa kathaMcita bhinna mAnavuM joie. kemake pramANa ane pramANanA phaLanI sAdhyasAdhana rUpe pratIti thAya che. je sAdhya-sAdhanabhAve pratIta hoya te paraspara bhinna hoya. jema sAdhanarUpa) kuThAra ane (sAdayarUpa) chedana kriyA te sAma-sAdhanarUpa hovAthI paraspara jina che, tema sAdhanarUpa pramANa ane sAdhyarUpa pramANunuM phaLa paNa paraspara bhinna che.
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI 193 (TIkA) evaM yaugAbhipretaH pramANAt phalasyakAntabhedo'pi niraakrtvyH| tasyaikapramAttAdAtmyena pramANAt kthshcidbhedvyvsthiteH| pramANatayA pariNatasyaivAtmanaH phalatayA prinntiprtiiteH| yaH pramimIte sa evopAdhatte parityajati upekSate ceti sarvavyavahAribhiraskhalitamanubhavAt / itarathA svaparayoH pramANaphalavyavasthAviplavaH prasajyata ityalam // (anuvAda) taiyAyikene abhipreta pramANa ane pramANunA phaLamAM ekAnta bheda paNa siddha thaI zakatuM nathI. kemake pramANa ane apramANunuM phaLa paraspara ekAnta bhinna nathI. eka ja pramAtA (AtmA) pramANa ane pramANunA phaLarUpa heIne padArthone jANe che. tethI pramANunuM phaLa kathaMcit abhinna che, kema ke pramANurUpe pariNata AtmAnI ja phaLarUpe pariNati thAya che. AtmAne cheDI keI anya sthaLe pramANunA phaLarUpa jJAna thaI zakatuM nathI. je AtmA padArthane jANe che te ja AtmA grahaNa kare che. te ja tyAga kare che ane te ja AtmA upekSA kare che. A vAta sarva prAmANikane anubhava siddha che. je pramANa ane pramANanuM phaLa ekAnta bhinna hoya te devadattanA pramANanuM phaLa yajJadattane maLavuM joIe jevI rIte devadattanI sAthe jJAnanI bhinnatA che, tevI rIte yajJadattanI sAthe paNa jJAnanI bhinnatA che. A rIte pramANa ane pramANanA phaLane sarvathA bhinna mAnavAthI keIpaNa rIte pramANanA phaLanI vyavasthA thaI zakatI nathI. (TIkA) athavA pUrvArddhamidamanyathA vyAravyeyam / saugatAH kiletthaM pramANayanti / sarva sat kSaNikam / yataH sarva tAvad ghaTAdikaM vastu mudgarAdisaMnidhau nAzaM gacchad dRzyate / tatra yena svarUpeNAntyAvasthAyAM ghaTAdikaM vinazyati taccaitatsvarUpamutpanamAtrasya vidyate tadAnImutpAdAnantarameva tena vinaSTavyam , iti vyaktamasya kSaNikatvam // (anuvAda) lekanA pUrvArdhanuM bIjI rIte nirvacana karavAmAM Ave che -bauddha darzana A pramANa kahe che ke H sarve padArtho kSaNika che, kema ke ghaTa Adi padArtho mudugara AdinA saMyogathI nAza pAme che. je padArtho kSaNika (kSaNavinAzI) na hoya te mudugara Adine saMga rahevA chatAM paNa tene nAza nA thavuM joIe. tethI je svarUpa vaDe anya avasthAmAM ghaTA Adine nAza thAya che, ghaTa Adi padArthonI utpatti paNa te svarUpathI thAya che. kema ke je samaye mukSmasthI ghaTane nAza thAya che, te samaye muddagara ghaTamAM kAMI navIna svarUpa utpanna karatuM nathI. tethI siddha thAya che ke ghaTanuM svarUpa utpatti avasthAmAM ane aMtya avasthAmAM eka sarakhuM ja hoya che. Ama ghaTAdi sarvavastu utpanna thayA bAda turata ja nAza pAme che, AthI sava padArthonI kSaNabhaMguratA pragaTa thAya che, syA. 25
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 anyayogavya, dvA. zloka : 16 (TIkA) adRza eva svabhAvastasya hetuto jAto yatkiyantamapi kAlaM sthitvA vinazyati / evaM tarhi mudgarAdisaMmidhAne'pi eva eva tasya svabhAvaH iti punarapyetena tAvantameva kAlaM sthAtavyam iti naiva vinazyediti / so'yaM "AditsovaiNijaH pratidinaM ptrlikhitshcstndinbhnnnnyaayH"| tasmAt kSaNadvayasthAyitvenApyutpattau prathamakSaNavad dvitIye'pi kSaNe kSaNadvayasthAyitvAta punaraparakSaNadvayamavatiSTheta / evaM tRtIye'pi kSaNe tatsvabhAvatvAva vinazyaditi // (anuvAda) jainadarzanaH pita pitAnAM kAraNethI utpanna thatA pratyeka padArthane svabhAva yatkiMcita kALa rahIne nAza pAmavAne che, mATe padArtho kSaNa vinAzI nathI. baudarzanaH je padArthane svabhAva kSaNa kSaNamAM nAza thavAno nA hoya te ghaTanI sAthe mudugarane saMyoga thavA chatAM paNa ghaTane nAza nA thavA joIe. kemake mudagarane saMga thavA chatAM paNa ghaTane be kSaNa rahevAne svabhAva mojuda che. jema keI devAdAra devuM ApavAnI IcchA nahIM hovAthI devuM ApavA mATe niraMtara vAyadA karIne leNadArane kaI divasa devuM cukavatuM nathI. tema be kSaNa rahevAvALA padArtho brikSaNasthAyI-svabhAvavALA hevAthI prathama kSaNanI jema bIjI kSaNamAM paNa prikSaNasthAyI-svabhAva mejuda hovAthI bIjI kSaNamAM paNa ghaTane nAza thaze nahIM. evI rIte trIjI cothI Adi kSaNamAM paNa uparyukta svabhAvanA kAraNe pratyAghAtono saMga prApta thavA chatAM paNa, ghaTa Adi padArthono nAza nA thavuM joIe arthAt mudugaranA saMnidhAnamAM paNa ghaTa sadaiva nitya rahevo joIe. kemake tamArA matamAM ghaTa Adi padArthone svabhAva nAza nahIM thavAnuM che. (TIkA) syAdetat / sthAvarameva tat svahetorjAtam, paraM balena virodhakena mudgarAdinA vinAzyata iti / tadasat / kathaM punretddhttissyte| na ca tada vinazyati sthAvaratvAta, vinAzazca tasya virodhinA balena kriyate iti / na hyetatsambhavati jIvati devadatto maraNaM cAsya bhavatIti / atha vinazyati tarhi kathamavinazvaraM tad vastu svahetorjAtamiti / na hi mriyate ca amaraNadharmA ceti yujyate vaktum / tasmAdavinazvaratve kadAcidapi nAzAyogAt dRSTatvAcca nAzasya nazvarameva tadvastu svahetorupajAtamaGgIkartavyam / tasmAdutpannamAtrameva vinazyati / tathA da kSaNakSayitvaM siddhaM bhavati // (anuvAda) padArtho pote pitAnAM utpAdaka kAraNothI sthira svabhAvavALAja utpanna thAya che. paraMtu baLavAna evA virodhI mudugara AdinA paDavAthI nAza pAme che. bauddhadarzana : e ThIka nathI. kemake padArthone svabhAva nAza pAmavAno hoya te balavAna virodhI nAzakathI paNa padArthone nAza thaI zakaze nahIM. tethI 'padArthone svabhAva
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI 195 sthira rahevAnuM che. paraMtu tenAM virodhI kArathI nAza thAya che, ema kahevuM paraspara virodhI hoIne bilakula egya nathI. jema devadattanI hayAtImAM devadattanuM maraNa kahevAtuM nathI, tema naSTa thatA padArthone pitAnAM kAraNethI sthira svabhAvavALA utpanna thAya che. tema kahI zakAtuM nathI. jema nAza pAmelA devadattane avinazvara kahI zakAtuM nathI tema nAza vaMta padArthone avinazvara kahI zakAtA nathI. vaLI padArtho nAza thatA dekhAya che, tethI potAnI utpattinAM kAraNe dvArA nAzavaMta padArthanA ja utpatti mAnavI joIe. kemake pratyeka padArtha utpanna thatAMnI sAthe ja nAza pAmI jAya che. A rIte pratyeka padArthanuM che siddha thAya che. (TIkA) prayogastvevam / yadvinazvarasvarUpaM tadutpatteranantarAnavasthAyi, yathAntyakSaNavarti ghaTasya svarUpam / vinazvarasvarUpaM ca rUpAdikamudayakAle, iti svbhaavhetuH| yadi kSaNakSayiNo bhAvAH kathaM tarhi sa evAyamiti pratyabhijJA syAt / ucyate / nirantarasadRzAparAparotpAdAt, avidyAnubandhAca pUrvakSaNavinAzakAla eva tatsadRzaM kSaNAntaramudayate / tenAkAravilakSaNatvAbhAvAdavyavadhAnAcAtyantocchede'pi sa evAyamityamedAdhyavasAyI pratyayaH prasUyate / atyantabhinbheSvapi lUnapunarUtpannakuzakAzakezAdiSu dRSTa evAyaM sa evAyam iti pratyayaH, tathehApi kiM na saMbhAvyate / tasmAt sarva sat kSaNikamiti siddham / atra ca pUrvakSaNa upAdAnakAraNam uttarakSaNa upAdeyam ipi parAbhiprAyamaGgIkRtyAra na tulyakAlaH ityAdi // (anuvAda) - have bauddhadarzana padArthonuM kSaNa-kSayipaNuM prAga dvArA siddha karatAM kahe che ke je padArthono svabhAva nAza pAmavAno che, te padArtho anya kSaNamAM nAza thatA ghaTanI jema utpatti thayA bAda rahI zakatA nathI, rUpa Adi pitAnI utpattinA samaye nAza pAme che. tethI rUpa Adi pitAnI utpatti thayA bAda rahI zakatAM nathI. A svabhAvahetu anumAna kahevAya che. (bauddhamatamAM svabhAvahetu kArya hetu ane anupalabdhihetu A traNa prakAranA hetu che. jema A vRkSa ziMzA che, vRkSatva hevAthI. ahIM vRtva ane ziMzapAtvane svabhAvasaMbaMdha hovAthI svabhAvahetu anumAna kahevAya. (2) ahIM arina che, dhUma hovAthI. A kAryakAraNabhAva saMbaMdha hovAthI kArya hetu anumAna kahevAya. (3) ahIM ghaTa nathI. je ghaTa heya te upalabdha thAya, nathI mATe ghaTanI anupalabdhi che. A anupalabdhi hetu kahevAya che.) zaMkA che je padArtho kSaNakSayI hoya te ghaTa AdinI utpattithI mAMDIne ghaTanA nAzaparyata "te ja A ghaTa che. evI pratyabhijJA kaI rIte thaI zake? - samAdhAna : vAstavika te pratyeka padArtha kSaNa kSaNamAM nAzavaMta che. je ghaTa Adi ekarUpe dekhAya che, te paNa pratikSaNamAM nAzavaMta ja che. kemake ghaTanI pUrva pUrva kSaNa uttara uttara kSaNane utpanna kare che, paraMtu te te kSaNomAM eTalI samAnatA che ke jethI pUrva pUrva ghaTane nAza ane uttara uttara navIna ghaTanI utpatti thavA chatAM paNa ghaTanI ekatAnA jJAnamAM aMtara paDatuM nathI, vaLI ghaTanA pUrva kSaNane atyaMta nAza thavA chatAM paNa
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyonya. dA. jo d 196 vilakSaNatAnA abhAve tenI samAna uttarakSaNanI utpatti heAIne pUrva AkAranA nAza jovAmAM AvatA nathI, tethI pU.kSaNanA nAza ane uttara kSaNanI utpattimAM vyavadhAna dekhavAmAM AvatuM nathI. AthI ghaTanI pUrvakSaNu nA atyaMta nAza thavA chatAM paNa avidyAnA vazathI 'A e ja ghaTa che.' ityAkAraka abheda pratIti thAya che. jema pUrve kApelA ane pharIthI utpanna thayelA ghAsa ane keza AdinI pUrva ane uttara kSaNunA atyaMta bheda hAvA chatAM paNa 'A te ja ghAsa che.' 'A te ja keza che,' ityAkAraka pratyabhijJA thAya che. tevI ja rIte kSaNa kSaNamAM nAza thavAvALA pratyeka padArthImAM paNa pUrva-uttarakSaNanA atyaMta bheda hAvA chatAM temAM ekatAnuM jJAna thAya che. mATe padArthonuM kSaNikapaNuM ja siddha thAya che. ahIM pUrva kSakSu upAdAnakAraNa che ane uttara kSaNa upAdeya che. A pramANe para(bauddha)nA abhiprAyane aMgIkAra karIne stutikAre 'na tulyA' ityAdi padmanuM grahaNa karyu" che. ( TIkA) te vikalitamuktAvalIkalpA niranvayavinAzinaH pUrvakSaNA uttarakSaNAn janayantaH kiM svotpattikAle evaM janayanti, uta kSaNAntare ? na tAvadAdyaH / samakALabhAvinoryuvatikucayorive / pAdAnopAdeyabhAvAbhAvAt / ataH sAdhuktam na tulyakAla : phalahetubhAva iti / na ca dvitIyaH / tadAnIM niranvayavinAzena pUrvakSaNasya naSTatvAduttarakSaNajanane kuttaH saMbhAvanApi / na cAnupAdAnasyotpattirdRSTA, atiprasaGgAt / iti suSThu vyAhRtaM hetau vilIne na phalasya bhAva iti / padArthastvanayoH pAdayoH prAgeveoktaH / kevalamatra phalamupAdeyaM heturupAdAnaM tadbhAva upAdAneApAdeyabhAva tyarthaH // (anuvAda ) jaina darzana kahe che : tamArA matamAM dvArA vinAnI chUTaka meAtInI mALA samAna niranvaya nAza thavAnA svabhAvavALA pUrvakSaNA uttara kSaNeAne utpanna kare che, te zu' peAtAnA utpatti-kAlamAM ja pUkSaNA uttarakSaNAne utpanna kare che ke pAtAnI utpatti thayA bAda anyakSaNamAM utpanna kare che? arthAt pUrva-uttarakSaNeA eka ja kALamAM utpanna thAya che ke kramapUrvaka utpanna thAya che ? pahelA vikalpa ThIka nathI, kemake pUrva uttara kSaNeA ekI sAthe (ekaja kAlamAM) utpanna thaI zaktA nathI jema ekI sAthe utpanna thavAvALA strInA be staneAmAM upAdAna-upAdeyabhAva heAi zakateA nathI, tema ekI sAthe utpanna thanArA pUuttara kSaNeAmAM upAdAna---upAdeyabhAva ghaTI zakatA nathI, kAraNa ane kAya banne eka ja kALamAM utpanna thai zakatAM nathI. tethI na tulyAH hetumAnaH' e yukata ja kahelu che. have bIjo vikalpa-pUrvakSaNa uttarakSaNane vibhinna kALamAM utpanna kare che. te paNa kharAbara nathI. kemake pUrva kSaNaH sarvathA vinAzI hAI ne tenA atyaMta nAza thavAthI pUrva kSaNamAM uttarakSaNane utpanna karavAnI saMbhAvanA paNa hoI zakatI nathI. arthAt upAdAna kAraNarUpa pUrvakSaNane sathA nAza thavAthI pUrvakSaNa uttarakSaNane utpanna karI zakatA nathI. jo upAdAna kAraNa vinA paNa upAdeyanI utpatti thatI hoya teA pratyeka padArthathI pratyeka padArthanI utpatti thavI joI e. AthI daitau vihIne nasya mAtra'
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdama jarI 197 hetunA nAzathI phalaneA abhAva thAya che. te vAta ame sArI rIte kahI che. A banne pAdanA artha pUrve kahelA ja che, tethI ahI' phala upAdeya ane hetu upAdAna, te bannenA saMbaMdhane upAdAna-upAdeyabhAva kahe che. 1 ( TIkA ) yacca kSaNikatva sthApanAya mokSAkara guptenAnantarameva pralapitaM tat syAdvAcara faramrata | niranvayanAzavarja kathaMcitsiddhasAdhanAt / pratikSaNaM paryAyanAzasyAne kAntavAdibhirabhyupagamAt / yadapyabhihitam ' na hyetat saMbhavati jIvati ca devadatto maraNaM cAsya bhavatIti tadapi saMbhavAdeva na syAdvAdinAM kSatimAvahati / yato jIvanaM prANadhAraNaM, maraNaM cAyurdalikakSayaH / tato jIvato'pi devadattasya pratisamayamAyurdalikAnAmudIrNAnAM kSayAdupapannameva maraNam / na ca vAcyamantyAvasthAyAmeva kRtsnAyurda likakSayAt tatraiva maraNavyapadezo yukta iti / tasyAmapyavasthAyAM nyakSeNa tatkSayAbhAvAt / tatrApi vaziSTAnAmeva teSAM kSayo na punastatkSaNa eva yugapatsarve - SAm / iti siddhaM garbhAdArabhya pratikSaNaM maraNam / ityalaM prasaGgena || (anuvAda) kSaNikatvanI siddhine mATe meAkSAkara gupta' nAmanA maudgAcA2e upayukta je nityatvanuM khaMDana karyu" che, tenA syAdvAdamAM koi avakAza nathI. kema ke syAdvAdI (anekAntavAdI) eka niranvaya nAzane va ne sakala bauddhamatanu` kathaMcit samarthana kare che. kemake ekAnta vAdI paryAyanA nAzanI apekSAe sarva vastunA pratikSaNe nAza svIkAre che. tame je kahyuM : 'jIvatA devavruttane mRta tarIke kahI zakAtA nathI' A kathana ThIka nathI. kema ke jIvAnu` pratikSaNe maraNa thatuM heASAthI anekAntavAdIne kAI kSati AvatI nathI. prANane dhAraNa karavA te jIvana ane AyuSyakama`nAM dalikonA nAza, te maraNu tethI devadattanI jIvita dazAmAM paNa pratyeka samaye udayamAM AvatAM AyuSyanAM dRlikAne kSaya thatA DAvAthI jIvatA paNu devadattamAM maraNabhAvanA vyavahAra thaI zake che. jo kaheze. anya avasthAmAM sa'pUrNa AyuSyanAM dalikAneA kSaya thAya che te maraNu kahevAya che' te paNa yukta nathI kemake maraNa AvIcI ane nitya ema e prakAre che. pratyekakSaNe AyunAM likAne kSaya thavA te AvIcI maraNu ane anya avasthAmAM chellAM dalikane kSaya thavA te nitya maraNu kahevAya che. antyAvasthAmAM saMpUrNa AyuSyanA kSaya thatA nathI. kemake anya avasthAmAM paNa AyuSyanAM bAkI rahelAM likAnA ja kSaya thAya che. ekI sAthe eka ja kSaNamAM sava dRlikAneA nAza thatA nathI. garbhAvasthAnA AraMbhathI mRtyu paryaMta jIvAnu' pratikSaNe maraNu thaI rahyuM che. te nirvivAda che. ( TIkA ) athavA parathA vyAkhyA / saugatAnAM kilArthena jJAnaM janyate / tacca jJAnaM tameva svotpAdakamartha gRhNAtIti / " nAkAraNaM viSayaH" iti vacanAt / tatavArthaH kAraNaM jJAnaM ca kAryamiti //
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 anyayogavya. dvA. zloka : 16 (anuvAda) pUrvArdhanI anya prakAre vyAkhyA kare che. bauddha darzana padArthathI jJAnanI utpatti mAne che, tethI padArthathI utpanna thayeluM jJAna pitAnA utpAdaka padArthane ja grahaNa kare che (jANe che). kahyuM paNa che ke je padArtha jJAnanI utpattimAM kAraNa nathI te padArtha jJAnane viSaya paNa haI zaktA nathI. tethI ja padArtha jJAna pratye kAraNa che ane jJAna padArthanuM kArya che. (TIkA) etacca na cAru yato yasmin kSaNe'rthasya svarUpasattA tasminadyApi jJAnaM notpadyate / tasya tadA svotpattimAtravyagratvAt / yatra ca kSaNe jJAnaM samutpanna tatrArtho'tItaH / pUrvAparakAlabhAvaniyatazca kAryakAraNabhAvaH / kSaNAtiriktaM cAvasthAna nAsti / tataH kathaM jJAnasyotpattiH, kAraNasya vilInatvAt / tadvilaye ca jJAnasya nirviSayatAnuSajyate / kAraNasyaiva yuSmanmate tadviSayatvAt / niviSayaM ca jJAnamapramANamevAkAzakezajJAnavat / jJAnasahabhAvinazvArthakSaNasya na grAhyatvam , tasyAkAraNatvAt / ata Aha na tulyakAla ityAdi / jJAnArthayoH phalahetubhAvaH kAryakAraNabhAvastulyakAlo na ghaTate / jJAnasahabhAvino'rthakSaNasya jJAnotpAdakatvAt / yugapadvAvinoH kAryakAraNabhAvAyogAt / atha prAco'rthakSaNasya jJAnotpAdakatvaM bhaviSyati / tatra / yata Aha hetau ityAdi / hetAvartharUpe jJAnakAraNe vilIne kSaNikatvAnniravayaM vinaSTe na phalasya jJAnalakSaNakAryasya bhAva AtmalAbhaH syAt / janakasyArthakSaNasyAtItatvAd nirmUlameva jJAnAtthAnaM syAt // (anuvAda) jaina darzana kahe che ke tamAruM A kathana ThIka nathI. je kSaNamAM padArtha svasvarUpe vidyamAna hoya che. te kSaNamAM jJAna utpanna thaI zakatuM nathI kAraNa ke tamArA mate padArtho saMpUrNarUpe utpanna thatA nathI tyAM sudhI jJAnane utpanna karavA mATe samartha thaI zaktA nathI. kemake te kSaNamAM padArtha pitAnI utpattimAM ja vyartha hoya che. ane je kSaNamAM jJAna utpana thAya che te kSaNamAM te padArtha svayaM naSTa thaI jAya che. kemake bauddha mate pratyeka padArtha kSaNakSaNamAM nAza pAmavAnA svabhAvavALA che. vaLI pUrva ane aparakAlamAM rahevAvALA padArthomAM ja kArya-kAraNabhAva ghaTI zake che. paraMtu bauddha matamAM te keIpaNa vastu kSaNamAtrathI adhika kAla rahI zakatI nathI, tethI jJAnanI utpattinA kAraNarUpa padArthane niranvaya nAza thavAthI padArthathI jJAnanI utpatti kaI rIte thaI zake ? vaLI tamArA mate jJAnanI utpattinA kAraNarUpa padArtha ja jJAnane viSaya che, tethI padArthane nAza thavAthI jJAna niviSaya banI jaze. ane nirviSaya jJAna AkAzahzanA jJAnanI jema apramANa banaze. ema nA kaheze ke jJAna ane padArtha sAthe utpanna thAya che. kemake sAye utpanna thavAvALA padArtha ane jJAnamAM kArya-kAraNabhAva thaI zakato nathI. tethI padArtha kAraNa ane jJAna e tenuM kArya banI zakatuM nathI kAraNa ke kAraNa kAryanI pahelAM ja vidyamAna hovuM joIe. tethI jJAnanI sAthe utpanna thavAvALA padArthamAM jJAnanuM
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI 199 utpAdakapaNuM (janakapaNuM) ghaTI zakatuM nathI. jevI rIte sAthe utpanna thavAvALA geviSANamAM kArya-kAraNe bhAva thaI zakto nathI, tevI rIte sAthe utpanna thavAvALA padArtha ane jJAnamAM kAryakAraNabhAva ghaTI zakatuM nathI, je kaheze ke pUrve utpanna thayela padArtha jJAnane utpanna kare che. nAre nA, padArtha kSaNavinAzI hovAthI jJAnanA kAraNarUpa padArthane niranvaya hanimUla) nAza thAya che. tethI padArthanA kAryarUpa jJAnanI utpatti thaI zakatI nathI. A rIte jJAnanA utpAdaka (janaka) padArthane nAza thavAthI jJAnanI utpatti Akasmika (kAraNa vinA) mAnavI paDaze. (TIkA) janakasyaiva ca grAhyatve indriyANAmapi graaytvaapttiH| teSAmapi jJAnajanakatvAn / cAnvayavyatirekAbhyAmarthasya jJAnahetutvaM dRSTam / mRgatRSNAdau jalAbhAve'pi jalajJAnotpAdAt / anyathA tatpravRtterasaMbhavAt / bhrAntaM tajjJAnamiti cet, nanu bhrAntAbhrAntavicAraH sthirIbhUya kriyatAM tvayA / sAMprataM pratipadyasva tAvadanarthajamapi jJAnam / anvayenArthasya jJAnahetutvaM dRSTameveti cet / na / na hi tadbhAve bhAvalakSaNo'nvaya eva hetuphalabhAvanizcayanimittam api tu tadabhAve'bhAvalakSaNo vyatireko'pi / sa coktayuktyA nAstyeva / yoginAM cAtItAnAgatArthagrahaNe kimarthasya nimittatvam, tayorasattvAt / "Na NihANagayA bhaggA puMjo patthi aNAgae / NivvuyA Neva ciTuMti Aragge sarisavovamA" || iti vacanAt / nimittattve cArthakriyAkAritvena sattvAdatItAnAgatatvakSatiH // (anuvAda) jevI rIte jJAnanI utpattinA kAraNarUpa padArthane ja jJAnanA viSaya tarIke mAne che tevI rIte Indriya paNa jJAnanA viSaya banaze. kemake Indriya paNa jJAnane utpanna kare che. mATe Indriya jJAnanuM kAraNa hovAthI jJAna viSaya banaze. paraMtu Indriye jJAnano viSaya bane te tamane pasaMda nathI. zaMkA : padArtha jJAnanuM kAraNa (viSaya) che kemake padArthane jJAnanI sAthe anvayavyatireka saMbaMdha che. "jema jyAM jyAM dhUma hoya tyAM tyAM agni hoya, ane jyAM arina na hoya tyAM dhUma paNa na hoya" dhUma ane agnimAM anvaya-vyatireka saMbaMdha hovAthI agni jema dhUmanuM kAraNa che. tema jyAM jJAna hoya che tyAM padArtha hoya che, ane jyAM padArtha nathI tyAM jJAna paNa nathI, Ama jJAna ane padArthamAM anvaya-vyatireka saMbaMdha hovAthI padArtha jJAnanuM kAraNa thaI zake che. samAdhAnaH tame bhUlA paDI gayA ! jhAMjhavAnA nIramAM nIrarUpa arthano abhAva hovA chatAM paNa nIranuM jJAna thAya che ane nIra mATe manunI pravRtti jovAmAM Ave che.
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 anya 1. hRA. raH 26 je nIrarUpa arthanA abhAvamAM nIra jJAnanI utpatti na thatI hoya te nIra mATe manuSyanI pravRtti na thavI joIe. paraMtu pravRtti te thAya che. tethI siddha thAya che ke artha e jJAnanuM kAraNa nathI. zaMkA H mRgatRSNamAM je jaLanuM jJAna thAya che te jJAna brAnDa hevAthI padArtha vinA paNa thaI zake, paraMtu yathArtha jJAna padArtha vinA na thaI zake. mATe padArtha jJAnanuM kAraNa bane che. samAdhAna - jJAnamAM brAntAbrAntane kaI prazna ja nathI paraMtu prazna te e che ke jJAna padArtha vinA paNa thaI zake che. je kahe ke "jyAM jJAna hoya che tyAM padArtha hoya che mATe padArtha jJAnanuM kAraNa bane che te ThIka nathI kemake jyAM sudhI padArtha ane jJAnamAM 'jyAM padArtho nA hoya tyAM jJAna paNa na hoya, A vyatireka saMbaMdha nA bane tyAM sudhI padArtha jJAnanuM kAraNa na banI zake. padArtha ane jJAnamAM ukta yuktithI anvaya-vyatireka saMbaMdha nahIM ghaTavAthI padArtha ane jJAnane kArya-kAraNa bhAva siddha thaI zaktA nathI. tema ja atIta ane anAgata padArthone jANavAvALA yogIpuruSanA jJAnamAM paNa padArtha nimittabhUta nathI. kemake jyAre gIpuruSe atIta-anAgata padArthone jANe che tyAre te atIta anAgata padArthone abhAva hoya che ! tethI bhUta-bhaviSyakAlIna padArthanA jJAnamAM padArtho kAraNa banI zakatA nathI. kahyuM paNa che ke H je padArtho naSTa thayA hoya che, arthAta atIta hoya che, ane je padArtho haju sudhI prApta thayA nathI. arthAta anAgata che, te atIta-anAgatakAlIna padArthonA DhagalA hotA nathI. arthAt atIta-anAgata padArthonI avidyamAnatA hoya che. je padArtho utpanna thAya che. te paNa soyanA agrabhAga upara rahelA sarasava samAna che. arthAt utpanna thatA padArtho paNa baddha matamAM kSaNika che tethI temAM kaI artha-kriyAkArIpaNuM rahI zakatuM nathI. athavA mAne ke atIta-anAgata padArtho paNa jJAnanA kAraNe bhUta che, te temAM paNa artha kriyAkAripaNuM rahevAthI atIta-anAgata padArthonuM paNa astitva svIkAravuM paDaze ! tethI atIta-anAgata padArtho jJAna pratye kAraNa thavAthI temAM bhUta-bhaviSyapaNAnI vyAvRtti thaze. (TIkA) na ca prakAzyAdAtmalAbha eva prakAzakasya prakAzakatvam / pradIpAderghaTAdibhyo'nutpannasyApi tatprakAzakatvAt / janakasyaiva ca grAhyatvAbhyupagame smRtyAdeH pramANasyAprAmANyaprasaGgaH, tasyArthAjanyatvAt / na ca smRtirne pramANam / anumAnapramANaprANabhUtatvAt sAdhyasAdhanasambandhasmaraNapUrvakatvAt tasya / janakameva ca ced grAhyam , tadA svasaMvedanasya kathaM grAhakatvam / tasya hi grAhya svarUpameva / na ca tena tajjanyate, svAtmani kriyAvirodhAt / tasmAt svasAmagrIprabhavayorghaTapradIpayorivArthajJAnayoH prakAzyaprakAzakabhAvasaMbhavAd na jJAnanimittatvamarthasya //
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI 201 _ _ (anuvAda). zaMkA - jJAna prakAzya(artha)thI utpanna thaIne je padArthone prakAzita kare che te ja prakAzaka(jJAna)nuM prakAzakapaNuM che. samAdhAna - kevI agya vAta kare che! dIpaka ghaTathI utpanna nahIM thavA chatAM paNa ghaTane prakAzita kare che! jema padArtha ane jJAnamAM prakAzya-prakAzaka bhAva che. tema dIpaka ane ghaTamAM paNa prakAzya-prakAzaka bhAva che, paraMtu temAM kArya-kAraNubhAva saMbaMdha nathI tevI rIte padArtha ane jJAnamAM paNa kArya-kAraNabhAva saMbaMdha thaI zakatuM nathI. vaLI jJAna padArthathI utpanna thaIne padArthane jANe che tema svIkAraze te smRti (smaraNa) pramANa rUpa banI zakaze nahIM kemake smRti kaI padArthathI utpanna thatI nathI. vaLI smRti pramANa rUpa nathI tema nathI. arthAta avazya pramANu ja che. kemake smRti je pramANurUpa nA hoya te anumAnanA prANarUpa sAdhya-sAdhanabhAva saMbaMdha(vyApti)nuM smaraNa nahIM thavAthI anumAna pramANa banI zakaze nahIM temaja jJAnane viSaya ja je kAraNa hoya te svasaMvedanarUpa jJAnano viSaya keNa banaze ? kemake svasaMvedana jJAna viSaya sva-ravarUpa ja che. ane svasaMvedanarUpa jJAnanI utpatti svasaMvedanathI thaI zaktI nathI, kemake svasaMvedanamAM kaI kriyA heI zakatI nathI. tethI temAM kArya-kAraNubhAva saMbaMdha thaI zakaze nahI. mATe dIpaka jema ghaTathI utpanna nahIM thavA chatAM paNa ghaTane prakAzita kare che, tema jJAna padArthathI utpanna nahIM thavA chatAM paNa padArthane jANI zake che. tethI padArtha ane jJAnamAM prakAzya-prakAzakabhAva saMbaMdha che, paraMtu kAryakAraNabhAva saMbaMdha nathI. * nanvarthAjanyatve jJAnasya kathaM pratiniyatakarmavyavasthA / tadutpattitadAkAratAbhyAM hi seopapadyate / tasmAdanutpannasyAtadAkArasya ca jJAnasya sarvArthAn pratyavizeSAt sarvagrahaNaM prasajyeta / naivam / tadutpattimantareNApyAvaraNakSayopazamalakSaNayA yogyatayaiva pratiniyatArthaprakAzakatvopapatteH / tadutpattAvapi ca yogyatAvazyameSTavyA / anyathA'ze pArthasAnidhye tattadarthAsAMnidhye'pi kutazcidevArthAta kasyacideva jJAnasya janmeti kautaskuto'yaM vibhAgaH // (anuvAda). zaMkA : je jJAna padArthathI utpanna nA thatuM hoya te ghaTa jJAna ghaTane ja jANe che. paraMtu paTane nahIM, tevI pratiniyata vyavasthA banI zake nahIM. ane e vyavasthA che tyAre ja ghaTe ke jyAre jJAna padArthathI utpanna thaIne padArthanA AkArarUpe pariNata thAya tyAre ja jJAna padArthane jANI zake che, ane je jJAna padArthathI utpanna na thatuM hoya ane padArthanA AkAra rUpe pariNata nA thatuM hoya te jJAna jJAna rUpe sarva padArtho pratye samAna hovAthI eka padArthanA jJAnathI samasta padArthonuM jJAna thaze. samAdhAnaH tame samajyA nahIM. jJAna padArthathI utpanna thayA vinA paNa padArthane jANI zake che. kAraNa ke AvRta karmanA kSapazamarUpa yogyatAthI ja jJAna pratiniyata (ghaTane ghaTarUpe paTane paTarUpe) padArthone jANe che. AthI je samaye je padArthanA jJAnane AvaraNa karavAvALA karmane kSaya ke kSayopazama thAya che, te samaye te padArthanuM jJAna thAya yA. 26
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 anyayogavya, dvA. zloka: 16 che. mATe padArthathI jJAnanI utpatti mAnavA chatAM paNa terUpa yogyatA avazya mAnavI paDaze. je jJAnamAM gyatA mAnavAmAM nA Ave te samasta padArthonA samIpapaNumAM ane te te padArthonuM samIpapaNuM nahIM hovA chatAM paNa amuka padArthathI amuka ja jJAna utpana thAya che. tevI vyavasthA kaI rIte banI zakaze ? (TIkA) tadAkAratA tvarthAkArasaMkrAntyA taavdnuppnnaa| arthasya nirAkAratvaprasaGgAt jJAnasya sAkAratvaprasaGgAcca / arthena ca mUrtenAmUrtasya jJAnasya kIdRzaM sAhazyam / ityathaivizeSagrahaNapariNAma eva saabhyupeyaa| tataH "arthena ghaTayatyenAM na hi muktvArtharUpatAm / tasmAt prameyAdhigate pramANaM meyarUpatA" // iti yatkiJcidetat // (anuvAda) jJAnamAM padArthanA AkAranuM saMkramaNa thavArUpa tadAkAratA ayukta che. kemake jJAna padArthanA AkArane grahaNa kare te jJAna sAkAra thaze padArtha nirAkAra thaze. AthI mUrta padArthanI sAthe amUrta jJAnanI samAnatA thaI zakatI nathI mATe jJAnamAM pratiniyata padArthane grahaNa (jANavA) karavA rUpa pariNAma ja mAna joIe. tethI jJAnamAM arthakAratA sivAya padArtha ane jJAnane anya koI saMbaMdha ghaTI zakatuM nathI mATe "jJAnanuM prArthanA AkAra rUpa thavuM te ja jJAnanI pramANutA che. tevuM tamAruM kathana khaMDita thAya che. (TIkA) api ca, vyaste samaste vaite grahaNakAraNaM syAtAm / yadi vyaste, tadA kapAlAdhakSaNo ghaTAntyakSaNasya, jalacandro vA nabhazcandrasya grAhakaH prAmoti / yathAsaMkhyaM tadutpatteH tadAkAratvAcca / atha samaste, tarhi ghaTottarakSaNaH pUrvaghaTakSaNasya grAhakaH prasanati / tayorubhayorapi sadbhAvAt / jJAnarUpatve satyete grahaNakAraNamiti cet, tahiM samAnajAtIyajJAnasya samanantarajJAnagrAhakatvaM prasajyeta, tayojenyajanakabhAvasadbhAvAt / tama yogyatAmantareNAnyad grahaNakAraNaM pazyAma iti // (anuvAda) vaLI, Ape je kahyuM ke "jJAna padArthathI utpanna thaIne padArthanA AkArane cahaNa karIne, 5dArthane jANe che. te ahIM prazna thAya che keH tadutpatti ane tadAkAratA, te bane padArthanA jJAnamAM alagaalagapaNe kAraNa che ? athavA banne maLIne padArthanA jJAna pratye kAraNa che? je tadutpatti ane tadAkAratA padArthanA jJAnamAM alaga alaga rUpe kAraNa hoya te kapAlanA prathama kSaNathI ghaTanA aMtima kSaNanuM jJAna thavuM joIe. kemake kapAlanA prathama kSaNathI ghaTanA aMtima kSaNanI anukrame umatti thAya che. tethI temAM tadutpatti che, ane jaLamAM pratibiMba rUpe rahelA caMdrathI AkAzanA caMdranuM jJAna thavuM joIe kemake jaLavatI caMdramAM AkAzavata caMdrane AkAra che, tethI temAM tadAkAratA che. paraMtu kapAlanA pUrva phaNathI ghaTanA aMtima kSaNanI utpatti hovA chatAM paNa kapAlanA prathama
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaijarI 203 kSaNathI ghaTanA a MtimakSaNanuM jJAna thaI zakatu nathI. tevI ja rIte jalacaMdra ane nabhazcaMdramAM tadAkAratA haoNvA chatAM paNa jalacaMdrathI nabhazrcaMdranuM jJAna thaI zakatu nathI, mATe tadrupatti ane tadAkAratA padArthanA jJAna pratye alaga alagarUpe kAraNa banI zakatAM nathI, jo kaheA ke : tadrutpatti ane tadAkAratA banne maLIne padArthInA jJAna pratye kAraNa bane che. te paNa ThIka nathI; kemake evI rIte teA ghaTanI uttarakSaNa ghaTanI pUrvakSaNanA grAhaka thaze. kAraNa ke ghaTanI uttarakSaNa ghaTanI pUrvakSaNathI utpanna thAya che. ane ghaTanI uttarakSaNamAM ghaTanI pUrvakSanA AkAra paNa che. tethI ghaTanI uttarakSaNamAM tadrutpatti ane tadAkAratA bannenA sadbhAva che mATe ghaTanI uttarakSaNa pUrva kSaNanI grAhaka banaze. paraMtu ghaTanI uttarakSaNathI ghaTanI pUrvakSaNunuM jJAna thaI zakatuM nathI. mATe taduSpatti ane tadAkAratA banne sAthe maLIne pazu paTTAnA jJAnapratye kAraNu khanatAM nathI. : zaMkA : je jJAna jJAnasvarUpa hate chate je padArthathI utpanna thAya che ane je padAnA AkArane dhAraNa kare che, te jJAna te paTTAne jANe che. mATe padArthInA jJAna pratye mAtra tadrutpatti ane tadAkAratA kAraNa nathI paraMtu jJAnamAM jJAnarUpatA hete chate tadrupatti ane tadAkAratA kAraNa bane che. paraMtu evA koi niyama nathI ke je koi vastu jenAthI utpanna thatI hAya ane jenA AkArane grahaNa karatI hoya te vastu te padArthane jANe. samAdhAnaH tamArUM kahevuM ucita nathI kemake pUrva jJAnathI avyavahitapaNe utpanna thavAvALu samanantara jJAna sajAtIya evA pUrvajJAnathI utpanna thAya che ane pUjJAnasadeza paNa che. temaja sva. jJAnasvarUpa paNa che tethI pAchaLa thanArUM samanantara jJAna pUrvajJAnanu grAhaka thaze. ane temAM janya-janakabhAvano sadUbhAva paNa che paraMtu samanantara jJAna pUjJAna jANI zakatu nathI. mATe padArthanA jJAnamAM AvRtta karmanA kSApazamarUpa ceAnyatA sivAya anya koI kAraNa jovAmAM AvatuM nathI. arthAt pratiniyata padArthInA jJAnamAM kSayApazamarUpa ceAnyatA ja kAraNa che. (TIkA ) athottarArddha vyAkhyAtumupakramyate / tatra ca bAhyArthanirapekSaM jJAnAdvaitamaiva ye bauddhavizeSA manvate teSAM pratikSepaH / tanmataM cedam / grAhyagrAhakAdikala - jJAnaGkitaM niSprapazyaM jJAnamAtraM paramArthasat / bAhyArthastu vicArameva na kSamate / tathAhi / ko'yaM bAhyo'rthaH / kiM paramANurUpaH sthUlAvayavirUpo vA ? na tAvat paramANurUpaH pramANAbhAvAt / pramANaM hi pratyakSamanumAnaM vA ? na tAvatpratyakSaM tatsAdhana baddhakakSam / taddhi yoginAM syAt asmadAdInAM vA ? nAdyam / atyanta viprakRSTatayA zraddhAmAtragamyatvAt / na dvitIyam / anubhavabAdhitatvAt / na hi vayamayaM paramANurayaM paramANuriti svapne'pi pratImaH / stambho'yaM kumbho'yamityevameva naH sadaiva saMvedanAdayAt / nApyanumAnena tatsiddhiH aNunAmatIndriyatvena taiH sahASinAbhAvasya kApi line grahItumazakyatvAt / 1
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 banya. . o 26 (anuvAda) have uttarArdhanI vyAkhyA karatA TIkAkAra prathama bAhyAarthano pratikSepa (khaMDana) karanAra ane mAtra jJAnane ja mAnanAra ekadezIya bauddhAnuyAyI jJAnAdvaitavAdInA matane darzAve che - - pUrvapakSaH grAhya (padArtha) grAhaka (jJAna) Adi kalaMkathI rahita kevalajJAna ja paramArthathI sata che, kemake vicAra karatAM bAhA padArtha sAva vizIrNa thaI jAya che. te A pramANe te bAhya padArtha kevo che ? zuM paramANurUpa che ke skUlaavayavIrUpa che? kaI pramANu nA hovAthI paramANurUpa bAhyapadArthanI siddhi thaI zakatI nathI. kemake pramANa dvArA ja prameya nizcaya thAya che. pramANa pratyakSa ane anumAna be prakAre che. pratyakSa pramANathI paramANu rUpa bAhya padArthanI siddhi thaI zakatI nathI. kemake pratyakSa pramANa paNa gI-pratyakSa ane amadAdi pratyakSa ema be prakAre che, temAM gI-pratyakSa atyaMta dUra hovAthI mAtra zraddhAgamya che. mATe yogIpratyakSathI paramANurUpa bAhya padArthanI pratIti thaI zakatI nathI. asmadAdi-pratyakSa ke je Indriya-pratyakSa che. tenAthI paNa paramANu rUpa bAhya padArthanuM jJAna thaI zakatuM nathI. kemake "jayaM paramANu yaM paramANu AvuM sUkSma-paramANunuM jJAna amane svapna paNa thatuM nathI paraMtu "A staMbha che "A ghaTa che. AvuM sthUlapadArthonuM ja amane jJAna thAya che. mATe paramANu-rUpa bAhya padArtha anubhavane viSaya nahIM hovAthI asmadAdi-pratyakSathI paNa tenI siddhi thaI zakatI nathI. tevI rIte anumAnapramANathI paNa paramANunI siddhi thaze nahIM, kemake paramANu atIndriya padArtha che, tenuM pratyakSa--jJAna nahIM hovAthI paramANurUpa sAdhyanI sAthe avinAbhAvI (sAdhyavinA hetu nA rahI zake tevA) hetunuM jJAna thaI zakatuM nathI. mATe anumAna pramANathI paNa paramANarUpa bAhya padArthanI siddhi thaI zakatI nathI. A (1) ci gaNI niyA nA vA zu nityAta, rthakriyA riNo yugapadvA ? na krameNa / svabhAvabhedenAnityatvApatteH / na yugapat / ekakSaNa eva kRtsnArthakriyAkaraNAta kSaNAntare tdbhaavaadsttvaapttiH| anityAzcet , kSaNikAH kAlAntarasthAyino vA ? kSaNikAzceta , sahetukA niheM tukA vA? nirhe tukAzcet , nityaM sattvamasattvaM vA syAt / nirapekSatvAt / apekSAto hi kAdAcitkatvam / sahetukAzcet , kiM teSAM sthUlaM kiJcit kAraNaM paramANavo vA ? na sthUlam / paramANurUpasyaiva bAhyArthasyAGgIkRtatvAt / na ca paramANavaH te hi santo'santaH sadasanto vA svakAryANi kuyuH santazcet , kimutpattikSaNa eva kSaNAntare vA ? notpattikSaNe, tadAnImutpattimAtravyagratvAt teSAm / atha "bhUtiryeSAM kriyA saiva kAraNaM saiva cocyate" iti vacanAd bhavanameva teSAmaparotpattI kAraNamiti cet, evaM tarhi rUpANavo rasANUnAm , te ca teSAmupAdAnaM syuH, ubhayatrabhavanAvizeSAt / na ca kSaNAntare, vinaSTatvAt / athAsantaste ta nna, dAsattAkSAmadAra savA taduparAsara, taravarA sarva dA'vizeSAt / sadasatpakSastu "pratyekaM yo bhavedoSo dvayorbhAve kathaM na saH" iti varanAdioSAkAra IvA samAnaH savizara.
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI 205 (anuvAda) vaLI paramANu nitya che ke anitya ? ne nitya che te te paramANue kramathI akriyA kare che ke ekI sAthe kare che ? jo nitya paramANu kramathI akriyA kare tA svabhAvabheda thavAthI paramANumAM anityapaNu Avaze. apracyuta, anutpanna, sthira, ekarUpa hAya te ja nitya kahevAya che. vaLI paramANu ekI sAthe paNa atha kriyA karaze nahI' kemake paramANu jo eka ja kSaNamAM saMpUrNa akriyA karI le te dvitIyAdi kSaNeAmAM, paramANumAM athakriyAnA abhAva thavAthI, paramANumAM asattvapaNu' AvI jaze. kAraNa ke je aOkriyA kare te ja vastu kahevAya che. jo paramANu anitya hoya te te kSaNika che ke akSaNika ? jo kSaNika che te te hetuthI utpanna thAya che ke hetu vinA utpanna thAya che ? jo paramANu niSetuka hAya te te sadA sat che ke asat ? kemake niSetuka vastu sadA nirapekSa ja hAya che. apekSita vastumAM ja kAdAcitkapaNuM hAya che. ema nA kahezeA ke paramANuM koi kAraNathI janya che. jo kAi kAraNathI janya kaheA che. te kAi skUla kAraNu paramANunu utpAdaka che ke svaya' paramANu paramANunuM kAraNa che ? sthUla padAtha tA paramANunuM kAraNa khanaze nahIM kemake tame paramANurUpa ja khAdgha padArthanA svIkAra karele che. vaLI svayaM' paramANu paramANu pratye kAraNa banI zakatuM nathI. kemake paramANu paramANu pratye je kAraNa hAya te te paramANue sat thaIne kAya kare che ke asat thaIne jo paramANu sat rUpa hAIne svakArya karatA hAya tA te paramANue potAnI utpatti kSaNamAM ja svakAne kare che ke peAtAnI utpattinA dvitIya kSaNamAM kare che? paramANue pAtAnI utpatti kSaNamAM svakArya ne karI zakatA nathI. kemake svAtpatti kSaNamAM te peAtAnI ja utpattimAM vyagra rahe che. mATe utpatti samaye kArya karavA mATe samatha thaI zakatA nathI. ema nA kahezeA ke utpanna thavArUpa kriyA e kriyArUpa che ane kAraNarUpa paNa che. tethI paramANunI utpatti e ja apara paramANu pratye kAraNa che. te paNa barAbara nathI. kemake jo utpatti e ja apara paramANu pratye kAraNa hAya teA rUpa-paramANu rasa-paramANuonI utpatti pratye upAdAna kAraNa thaze. kemake jema eka paramANu svayaM utpanna thatAM anya paramANuonI utpatti pratye kAraNa che, tema rUpa ane rasa paramANue paNa sAthe utpanna thatA ekabIjAnI utpattimAM sahAyaka banaze. AthI rUpa paramANu ane rasa paramANunI utpattimAM pRthak pRthak kAraNa nahIM mAnatAM rUpa-paramANuthI rasa-paramANunI utpatti mAnavI joie. paraMtu te prakAre mAnavuM asaMgata che. jo kaheA ke paramANu satpa hAIne peAtAnI utpattinA dvitIya kSaNamAM apara paramANuone utpanna kare che, te paNa ThIka nathI. kemake paramANuone paNa kSaNika mAnavAmAM AvyA che. tethI te anyakSaNamAM tA naSTa thai jAya che, mATe kSaNAntaramAM apa paramANuone kai rIte utpanna karI zake ? jo kahA ke paramANu asarUpe apara paramANune utpanna kare che, te paNa DrIMka nathI. peAtAnI utpattinA samayane choDIne sadAkALa apara apara paramANu ene utpanna karyAM ja karaze. kAraNa ke paramANunu asatarUpa te| sadAkALa eka sarakhuM ja che. vaLI paramANuM sat-asat ubhayarUpe paNa anya paramANuone utpanna karI zakaze nahIM. kemake je dASa sat pakSamAM ane asat pakSamAM Ave che, te banne pakSanA doSo sat-asatApa ubhaya pakSamAM paNa Avaze. AthI sat-asarUpe paNa paramANumAM akriyA ghaTI zakatI nathI. mATe paramANurUpa khAdya padAtha kSaNika nathI.
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 anyayogavya. dvA. zloka : 16 __(TIkA) nApi kAlAntarasthAyinaH / kSaNikapakSasakSayogakSematvAt / kiJca, amI kiyatkAlasthAyino'pi kimarthakriyAparAmukhAH tatkAriNo vA ? Aye khapupavadasattvApattiH / udagvikalpe kimasadUpaM sadrapamubhayarUpaM vA te kArya kuyuH ? asadrUpaM cet, zazaviSANAderapi kiM na karaNam / sadrUpaM cet, sato'pi karaNe'navasthA / tRtIya bhedastu prAgvadvirodhadurgandhaH / tamANurUpo'rthaH sarvathA ghaTate / (anuvAda) anitya paramANuo eka kSaNathI adhika, paraMtu parimita kAla sudhI rahone paNa artha kriyA karI zakatA nathI. kemake je doSe kSaNika pakSamAM Ave che. te ja de ahIM paNa Ave che. vaLI te parimita kALa sudhI rahevAvALA paramANuo arthakriyA nA karatA hoya te AkAza-puSpanI jema paramANumAM asatapaNuM AvI jaze. kemake artha kriyAkAritva varatanuM lakSaNa che. je te paramANuo artha kriyA karatA hoya te satarUpa kArya kare che ke asat rU5? athavA sata-asatarUpa kArya kare che? je paramANuo asarUpa kArya karatA hoya te te paramANuo asat zazazaMga" pratye paNa kAraNa kema nahIM bane? je paramANu satarUpa kArya karatA hoya te je kArya svayaM vidyamAna che, tene paNa paramANuo utpanna kare, te sanI utpatti niraMtara thayA karaze. tethI anavasthA doSa Avaze. ane sa-asat rUpa tRtIya pakSamAM paNa sat ane asat pakSamAM je de che, te sarvade. sa-asatvarUpa tRtIya pakSamAM paNa Avaze. mATe paramANuo sat asatarUpa kAyane paNa karI zakatA nathI. Ama paramANumAM kaIpaNa prakAre arthakriyA ghaTatI nahIM hovAthI paramANurUpa bAhya padArthanI siddhi thaI zakatI nathI. (TIkA) nApi sthUlAvayavirUpaH / ekaparamANvasiddhau kathamanekatasiddhiH / tabhAve ca tatpracayarUpaH sthUlAvayavo vAimAtram / kiJca, ayamanekAvayavAdhAra iSyate / te cAvayavA yadi virodhinA, tarhi naikaH sthULAvayavI, viruddhdhrmaadhyaasaat| avirodhinazcet, prtiitibaadhH| ekasminneva sthalAvayavini calAcalaraktAratA''. vRtaanaavRtaadiviruddhaavyvaanaamuplbdheH| api ca, asau teSu vartamAnaH kAtsnyena ekadezena vA vartate ? kAtsnyena vRttAvekasminnevAvayave parisamAptatvAdanekAvayavavRttitvaM na syAt / pratyavayavaM kAtsnyena vRttau cAvayavibahutvApatteH ekadezena vRttau ca tasya niraMzatvAbhyupagamavirodhaH / sAMzatve vA te'zAstato bhimA abhinnA vA ? bhinnatve punarapyanekAMzavRttarekasya kAtsnyaikadezavikalpAnatikramAdanavasthA / abhinnatve ne vivAda zu | (anuvAda) temaja sthala avayavIrUpa kaI bAhya padArthanI paNa siddhi thaI zakatI nathI. kemake jyAre eka paramANurUpa bAhya padArthanI siddhi thatI nathI te aneka paramANu rUpa bAhA padArthanI siddhi te thAya ja kyAMthI? AthI eka paramANunA abhAvamAM aneka paramANunA samasvarUpa bAhA padArthane svIkAra te kevala vANIne vilAsa che. arthAt bAhya padArtha
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI jevI kaI vastu ja nathI. vaLI mAne ke sthala avayavIrUpa bAhya padArtha che, te paNa te aneka paramANuonA AdhArarUpa che, tethI temAM rahelA aneka paramANuo paraspara virodhI che ke avirodhI? je te paramANuo paraspara virodhI hoya te te paraspara viruddha dharmavALA paramANuothI eka skUla avayavI rUpa bAhya padArthanI niSpatti thaI zakaze nahIM. vaLI te paramANuo aviradhI hoya te te anubhavathI viruddha che. kemake amane eka paTarUpa zUla avayavImAM cala, acala, rakta, arakta, AvRta ane anAvRta Adi paraspara viruddha dharmo pratyakSa jovAmAM Ave che. tathA te avayavI avayavomAM saMpUrNarUpa vyApIne rahe che ke ekadezathI? je avayavI avayamAM saMpUrNa rUpe rahe te saMpUrNapaNe avayavIne eka ja avayavamAM samAveza thaI javAthI bAkInA avamAM avayavanI vRtti nahIM thaI zake? je pratyeka avayavamAM avayavI saMpUrNa paNe rahe te avayavanuM ane mAruM hovAthI avayavInuM paNa bahupaNuM (anekapaNuM) thaI jaze. ema nA kaheze ke avayavI avayavomAM ekadezathI rahe che. te avayamAM aMzenI kalpanA thavAthI eka niraMza avayavI banI zakaze nahIM ane tame te avayavIne niraMza mAne che, tethI abhyapagamakhAdha Avaze. je kahe ke avayavI aMzasahita hAIne avayavomAM rahe che. te e a zera avayavothI bhinna che ke abhinna? je aMze avayathI bhinna hoya te ahIM punaH paryanuM yoga thAya che ke avayavI avayamAM saMpUrNarUpe rahe che ke eka dezathI? A rIte punaH punaH kalpanA karavAthI anavasthA deSa dUra thaI zaktA nathI. je aMze avayavethI abhina, hoya te avayavone choDIne anya koI pRthaka aMzonuM astitva siddha thaI zakatuM nathI iti nAsti bAhyo'rthaH kazcit / kintu jJAnamevedaM sarva nIlAghAkAraNa pratibhAti / bAhyArthasya jaDatvena pratibhAsAyogAn / yathoktam "svAkarabuddhijanakA daphayA nendriyovaI" | gALAthurata "di kaMi nI ya jAuM to na cet saMvedyate nIlaM kathaM bAhya taducyate // " yadi bAhyo'rtho nAsti, kiMviSayastayayaM ghaTapaTAdipratibhAsaH iti cet, nanu nirAlambana evAyamanAdivitathavAsanApravartitaH, nirviSayatvAt AkAzakezajJAnavata, svapnajJAnavad veti / ata evoktam "nAnyo'nubhAvyo buddhayAsti tasyA naanubhvo'prH| prAijhA vaipud vaye zA kArate . bAhyo na vidyate barthoM yathA bAlairvikalpyate / vAsanAluThitaM cittamAbhAse pravartate" // iti // (anuvAda) AthI siddha thayuM ke sthUla avayavIrUpa ke paramANurUpa koI bAhya padArtha che ja nahIM. paraMtu je kaI nIla. pIta AkAre daSTigocara thAya che. te sarva jJAnarUpa ja che.
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 kanyA . tA. : 26 kemake bAhya padArtha jaDa hovAthI tenuM jJAna thaI zakatuM nathI. kahyuM paNa che ke je buddhine padArthanA AkAre utpanna kare che, te dazya padArtho jJAnanA viSaye che, paraMtu IndriAnA viSa nathI tathA pramANuvArtikAlaMkAra nAmanA bauddha graMthamAM prajJAkara gukhe kahyuM che ke je nIla jJAna che tene bAhya artha kaI rIte kahI zakAya? ane je nAlajJAna nathI tene paNa bAhya artha kaI rIte kahI zakAya? zaMkAH je bAhya padArtha koI nA hoya te ghaTa paTa AdinuM jJAna kaI rIte thaI zake? samAdhAna : je prakAre bAhya AlaMbana vinA AkAza-kezanuM jJAna thAya che, athavA te svapnAvasthAmAM jema nirAlaMbana jJAna thAya che, tema anAdi avidyAnI vAsanAthI bAhya padArthanA AlaMbana vinA paNa ghaTa paTa Adi padArthonuM jJAna thaI zake che. AthI kahyuM paNa che keH buddhimAM pratibhAsita padArtha (anubhAvya) buddhithI atirikta (bhinna) kaI vastu nathI. e pramANe jJAna (anubhava) paNa buddhithI atirikta nathI. grAhya (padArtha) ane grAhaka(jJAna)thI rahita buddhi svayaM grAhya-grAhakarUpe pratibhAsita thAya che. AthI jema bALake kahelI che te vAta pramANabhUta banatI nathI, tema mUkha leke dvArA kalpita kaI bAhya padArtha pramANabhUta nathI. anAdikAlika avidyAnI vAsanAthI buddhi artharUpe pratibhAsita thAya che. (TIkA) tadetatsarvamavadham / khAnamiti hi kriyAzabdaH tato jJAyate'neneti zAnaM. jJaptirvA jJAnamiti / asya ca karmaNA bhAvyaM nirviSayAyA jJapteraghaTanAt / na cAkAzakezAdau nirviSayamapi dRSTaM jJAnamiti vAcyam / tasyApyekAntena nirvipayatvAbhAvAt / na hi sarvathAgRhItasatyakezajJAnasya tatpratItiH / svapnajJAnamapyanubhUtadRSTAdharthaviSayatvAma nirAlambanam / tathA ca mahAbhASyakAraH "budvitiyapa vicAravadhApUvA sumiNassa nimittAI puNNaM pAvaM ca NAbhAvo yazca jJAnaviSayaH sa bAhyo'rthaH / bhrAntiriyamiti cet ciraM jIva / bhrAntirhi mukhye'rthe kacid dRSTe sati karaNApATavAdinAnyatra viparyastagrahaNe prasiddhA / yathA zuktau rjtbhraantiH| arthakriyAsamarthe'pi vastuni yadi bhrAntirucyate tarhi pralInA banAstrAntarAvavA tathA ra satArA- AzAmodakatRptA ye ye cAsvAditamodakAH / rasavIryavipAkAdi tulyaM teSAM prasajyate" // (anuvAda). uttarapakSaH bauddhadarzananuM A badhuM kathana doSapUrNa che. kemake jJAna zabda kriyAne hotaka che. tethI "jenA vaDe jaNAya athavA jANavuM te jJAna kahevAya che, mATe jJAna kriyArUpa hevAthI tenuM kaI karma avazya hovuM joIe jJAna nirviSaya hoI zakatuM nathI. vaLI AkAza keza Adi asat vastunuM je jJAna thAya che. te paNa ekAte nirviSayaka
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 209 syAdvAdamaMjarI nathI. kema ke jene kaI paNa vakhate sAcA kezanuM jJAna thayuM hatuM nathI, tene AkAzakezanuM mithyA jJAna paNa thaI zakatuM nathI. temaja svapnAvasthAmAM paNa jAgRtadazAmAM anubhavelA padArthonuM ja jJAna thAya che. tethI svapnajJAna paNa sarvathA nirAlaMbana (nirviSayaka) nathI." mahAbhASyakAra zrI jinabhadragaNikSamAzramaNe paNa kahyuM che. keH anubhavela, jela, vicArela, tathA zravaNa karela vastuthI vAtapitta Adi prakRtinA vikArathI, viziSTa devanA anugraha AdithI athavA te sajala pradeza ItyAdi kAraNethI svapno Ave che. zubha svapnamAM puNya ane azubha svapna AvavAmAM pApa kAraNa che. tethI svapna jJAna paNa sarvathA avastu viSayaka nathI. tethI je jJAnane viSaya che te ja bAhya padArtha che. je kahe ke jJAnamAM pratibhAsita bAhya padArthanuM je jJAna thAya che te jAtirUpa che. te he ciraMjIva ! brAti paNa e padArthamAM thAya che ke je padArthane satya rIte joyA hoya. rogAdithI indri apaTu banI hoya che tyAre chIpamAM cAMdInI brAnti thAya che. tema kaika satya padArthamAM paNa brAntirUpa jJAna thAya che. je artha kriyA karavAmAM samartha evA paNa padArthomAM brAti svIkAravAmAM Ave te brAnta ane abrAnta jJAnanI vyavasthA thaI zakaze nahIM. tethI ja kahyuM che keH mAdaka khAvAnI IcchAthI tapta thayelA ane sAco mAdaka khAvAvALA te bannene rasa, vIrya ane vipAka AdinuM tulya phaLa maLavuM joIe. kemake arthakriyA karavAmAM samartha padArthone paNa brAnta rUpe svIkAravAmAM AvyA che. - (TIkA) na cAmUnyarthadUSaNAni syAdvAdinAM bAdhAM vidadhate / paramANurUpasya sthUlAvayavirUpasya cArthasyAGgIkRtatvAt yacca paramANupakSakhaNDa ne'bhihitaM pramANAbhAvAditi / tadasat / tatkAryANAM ghaTAdInAM pratyakSatve teSAmapi kazcit pratyakSatvaM yogipratyakSeNa ca sAkSAtpratyakSatvamavaseyam / anupalabdhistu saukSmyAt / anumAnAdapi ttsiddhiH| yathA santi paramANavaH, sthUlAvayaviniSpatyanyathAnupapatteH, ityntaaptiH| na cANubhyaH sthUlotpAda ityekAntaH / sthUlAdapi sUtrapaTalAdeH sthUlasya paTAdeH prAdurbhAvavibhAvanAt / AtmAkAzAderapudgalatvakakSIkArAcca / yatra punaraNubhyastadutpattimtatra tatkAlAdisAmagrI savyapekriyAvazAt prAdurbhUtaM saMyogAtizayamapekSyeyamavitayaiva // (anuvAda ) tame jJAnAdvaitanuM pratipAdana karIne paramANurUpa ane sthala avayavIrUpa bAhya padArthonuM khaMDana karyuM che. tethI amArA (janadarzananA) siddhAMtamAM kaI bAdhA AvatI nathI. kemake ame paramANurUpa ane sthUla avayavIrUpa bane rUpe bAhya padAthone svIkAra kare che. tathA paramANurUpa bAhya padArthane pakSamAM je pramANano abhAva batAvavAmAM AvyuM che, te paNa ThIka nathI. kemake paramANunI siddhi karavA mATe pratyakSa pramANa ane anumAna pramANane sadubhAva che. te A pramANe paramANunA kAryarUpa ghaTAdine pratyakSa hovAthI ghaTa AdinAM kAraNarUpa paramANuone paNa kathaMcit pratyakSa thAya che. temaja yegI pratyakSathI te paramANuone sAkSAt pratyakSa thAya che. ApaNane paramANunuM ati sUkamarUpa hovAthI sAkSAtkAra thaI zakato nathI. vaLI paramANuonA astitva vinA ghaTa Adi sthUla avInI utpatti thaI zakatI nathI. AvA antarthIti anumAnathI paNa paramANunI siddha thAya che, syA. 27
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 anyayogavya. dvA. zloka : 16 temaja kevala paramAsuethI ja sthala avayavInI utpatti thAya che. te kaI ekAnta niyama nathI; kemake taMtunA samUharUpa thula kAraNathI paNa sthUla paTa AdinI utpatti thAya che tathA AtmA ane AkAza Adi padagala paramANuthI utpana thatAM nathI. arthAt AtmA AkAza Adi koInAthI paNa utpanna thatAM nathI. jyAM paramANuothI utpatti thAya che. tyAM paNa te te paramANaenA kALa, svabhAva Adi sAmagrIthI sApekSa kriyA sAthenA saMbaMdhanI apekSAe paramANuothI sthUla avayavInI utpatti thAya che. te (TIkA) yadapi kizcAyamanekAvayavAdhAra ityAdi, nyagAdi, tatrApi kayazcidvirodhyanekAvayavAviSvagbhUtavRttiravayavyabhidhIyate / tatra ca yadvirodhya nekAvayavAdhAratAyAM viruddhadharmAdhyAsanamabhihitaM tatkayazcidupeyata eva tAvat / avayavAtmakasya tasyApi kathacidanekarUpatvAt / yacopanyastam, api ca asau teSu vartamAna: kAtsnyaikadezena vA vartatetyAdi / tatrApi vikalpadvayAnabhyupagama evottaram / aviSvagbhAvenAvayavino'vayaveSu vRtteH svIkArAt // (anuvAha) avayavI aneka avayanA AdhArarUpa che. ItyAdi kathana paNa sugya nathI. kemake jaina darzana anusAra kathaMcita virodhI evA aneka avayamAM je abhinna rUpe rahe che, te avayavI kahevAya che. arthAta aneka avayamAM kathaMcita viruddha dharmane adhyAsa svIkAravAmAM AvyA che. tethI avayavI ane avayane sarvathA virodha nahIM mAnatAM kathaMcit virodha mAna joIe. AthI avayavI kathaMcit eka rUpa che, ane avayavarUpa hovAthI avayanuM ghaNApaNuM hAIne avayavI anekarUpa paNa che. vaLI tame pUche che ke avayavI avayamAM saMpUrNarUpe rahe che, ke ekadezathI ? baMne vikalpane asvIkAra, e ja amAro uttara che, amArA mate avayavI avayamAM abheda rUpathI 23 cha. (TIkA) kica, yadi bAyo'rtho nAsti, kimidAnI niyatAkAraM pratIyate / nIlametat iti vijJAnAkAro'yamiti cet / na / jJAnAd bahirbhUtasya saMvedanAt / jJAnAkAratve tu ahaM nIlam iti pratItiH syAnna tu idaM nIlam iti / jJAnAnAM pratyekamAkArabhedAt kasyacit 'aham' iti pratibhAsaH, kasyacita 'nIlametat' iti cet / na / nIlAghAkAravadahamityAkArasya vyavasthitatvAbhAvAt / tathA ca yadekenAhamiti pratIyate tadevApareNa tvamiti pratIyate / nIlAdhAkArastu vyavasthitaH, sarvairapyekarUpatayA grahaNAta / bhakSitahatpUrAdibhistu yadyapi nIlAdikaM pItAditayA gRkhate, tathApi tena na vyabhicAraH, tasya bhrAntatvAt / svayaM svasya saMvedane'hamiti pratibhAsa iti ced, nanu kiM parasyApi saMvedanamasti / kathama-yathA svazabdasya prayogaH / pratiyogizabdo vayaM paramapekSamANa eva pravartate / svarUpasyApi bhrAntyA bhedapratItiriti cet . hanta pratyakSeNa pratIto medaH kathaM na vAstavaH /
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAda 211 (anuvAda) jo koIpaNa khAdya padAtha nA hAya teA A nIla che.' ityAkAraka padArtha nu nizcita jJAna thaI zake nahIM. te kaheze ke A nIla che' ityAdi saMpUrNa khAhya padArtho jJAnanA AkAra che, te paNa ThIka nathI, kemake bAhya sarva padArthoM jo jJAnanA AkAra hAya te 'huM nIla chu" ityAkAraka jJAna thAya paraMtu 'mA nIla che' tevI pratIti na thavI joie. zaMkA : pratyeka jJAnanA AkAra bhinna bhinna heAya che. tethI kayAreka ' nIla chuM.' ane kyAreka A nIla che.' tevI bhinna bhinna pratIti thAya che tethI khAdya ane aMtaraga sarva padArtho jJAnanA AkAre che. .. samAdhAna : e ThIka nathI, kemake je prakAre nIla AkAra (padArtha) vyavasthita che, te prakAre 'am' AkAra vyavasthita nathI. kAraNa ke jyAre eka vaDe bam'pratIti thAya che, tyAre khIjA vaDe 'tvam' pratIti thAya che. nIla Adi AkArA (padArtho) . sahune ekarUpe anubhavamAM Ave che. tathA pittarAgajanaka dhaturA AdinA bhakSaNathI nIla vastu pIta rUpe dekhAya che, te bhrAntirUpa che, tethI temAM vyabhicAra AvatA nathI. kemake je leAkAe dhaturA AdinuM bhakSaNa karyuM " hAtu nathI, te leAkeAne nIla vastu 'hamezAM nIlarUpe ja pratibhAse che. ema nA kahezeA ke svayaM peAtAne peAtAnA jJAnamAM am' ItyAkAraka ja pratIti thAya che. te zuM paranuM paNa sa Mvedana thAya che kharU ? kemake paranu` saMvedana nA hAya te sva zabdanA pratyeAga kai rIte thai zake ? kemake sva zabda pratiyeAgIrUpa hovAthI paranI apekSAe ja sva zabdanA prayoga karavAmAM Ave che. mATe jo koi vastu para nA hAya te te tame kaiAnI apekSAe sva zabdanA prayoga karI zake ? zaMkA : sva zabdamAM je pararUpanu vedana thAya che. te kevala brAntarUpa che, paraMtu vAstavika tA sva ane paranA krAi bheda nathI. samAdhAna : te ghaNI khedanI vAta che ke pratyakSathI dekhAtA evA sva ane para, bAhya ane aMtaraMgamAM tame vAstavika bheda mAnatA nathI. (TIkA) bhrAntaM pratyakSamiti cet nanu kuta etat / anumAnena jJAnArthayorabheda siddheriti cet kiM tadanumAnamiti pRcchAmaH / yadyena saha niyamenopalabhyate tat tato na bhidyate, yathA saccandrAdasaccandraH / niyamenopalabhyate ca jJAnena sahArtha iti vyApakAnupalabdhiH / pratiSedhyasya jJAnArthayorbhedasya vyApakaH sahopalambhAniyamastasyAnupalabdhiH / bhiyornIlapIta yoryugapadupalambhaniyamAbhAvAt / ityanumAnena tayorabhedasiddhiriti cet / ( anuvAda ) bauddha dazana kahe che ; sva ane paranA bheda khatAvanAra pratyakSa bhrAnta che, kemake anumAnathI jJAna ane paTTAmAM abhedanI siddhi thAya che. te A pramANe H je jenI sAthe niyamena upalabdha hoya che, te tenAthI bhinna nathI hatuM. jema yathArtha caMdra bhrAnta caMdra sAthe upalabdha hAya che, tethI prAnta caMdra yathArtha caMdrathI bhinna nathI, e rIte
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 . tA. jahovA 26 jJAna ane padArtha eka sAthe upalabdha thAya che, tethI jJAna padArthathI bhinna nathI. e prakAre vyApakAnupalabdhi-anumAnathI jJAna ane padArthamAM abhedanI siddhi thAya che. pratiSedhya (sAdhyathI viparIta) vyApakanI anupalabdhine vyApakAnupalabdhi kahe che. jyAM jyAM bheda hoya tyAM tyAM sAthe rahevApaNuM nA hoya. ahIM jJAna ane padArthanA bhedamAM (pratiSedhya) sAdhananI anupalabdhi hovAthI jJAna ane padArthamAM abhedanI siddhi thAya che. jevI rIte nIla, ane pIta eka sAthe upalabdha thatA nathI, tethI temAM paraspara bheda che, tevI rIte jJAna ane padArthamAM bhedanI siddhi thaI zakatI nathI. kemake jJAna ane padArthanI sAthe ja upalabdhi thAya che mATe temAM abheda che. (TIkA) na / saMdigdhAnakAntikatvenAsyAnumAnAbhAsatvAt / jJAnaM hi svaparasaMvedanam / tatparasaMvedanatAmAtreNaiva nIlaM gRhaNAti, svasaMvedanatAmAtreNaiva ca nIlabuddhim / tadevamanayoyugapad grahaNAtsahopalammaniyamo'sti abhedazca nAsti / iti sahopalambhaniyamarUpasya hetorvipakSAd vyAvRtteH saMdigdhatvAt saMdigdhAnakAntikatvam / asiddhazca shoplmbhniymH| nIlametat iti bahimurkhatayA'rthe'nubhUyamAne tadAnImevAntarasya nIlAnubhavasyAnanubhavAt, iti kathaM pratyakSasyAnumAnena jJAnArthayorabhedasiddhayA bhrAntatvam / api ca, pratyakSasya bhrAntatvenAbAdhitaviSayatvAdanumAnasyAtmalAbhaH, labdhAtmake cAnumAne pratyakSasya bhrAntatvam , ityanyonyAzrayadoSo'pi durnivAraH / arthAbhAve ca niyatadezAdhikaraNApratItiH kutH| na hi tatra vivakSitadeze'yamAropayitavyo nAnyatretyasti niymhetuH| ' (anuvAda) jaina dazana kahe cheH pUrvokta anumAna "saMdigdhAnekanika' hovAthI anumAnAbhAsa che. jyAM sahApalaMbha hoya tyAM abheda hoya e keI niyama nathI. kemake jJAna pate pitAne jANe che, ane para (padArtha)ne paNa jANe che. jJAna svasaMvedana mAtrathI nIlajJAnane jANe che, ane para saMvedanamAtrathI nIla(padArtha)ne jANe che. yadyapi nIla ane nIlajJAnanuM ekI sAthe grahaNa thatuM hovAthI saha palaMbha niyama che, paraMtu tethI nAla (padArtha) ane nIla jJAnamAM abhedanI siddhi thaI zakatI nathI. kemake nIla (padArtha) bAhya ane nIlajJAna AtyaMtara hovAthI paraspara bhina che. tethI sahepalaMbha niyama ane abhedanI vyApti banI zakatI nathI. mATe jJAna ane padArtha mAM abhedanI siddhi mATe tamAro sahApalaMbha niyama-hetu, abhedarUpa sAdhyathI viparIta bhedarUpa vipakSamAM rahevAthI, saMdehAtmaka hovAne kAraNe, saMdavidhAnakAntika nAmane hetvAbhAsa bane che temaja sahepalaMba niyamahetu pakSamAM nahIM rahevAthI asiddha paNa che. kemake jyAre A nala che evuM bAhA padArthanuM jJAna thAya che tyAre aMtaraMga nIla jJAnane anubhava thato nathI. kemake banane utpattimAM samayanuM aMtara che. AthI jJAna ane padArthamAM bheda siddha karavAvALA pratyakSamAM abhedasAdhaka anumAna dvArA brAntapaNuM siddha thaI zakatuM nathI. ane je pratyakSamAM brAntapaNuM siddha thAya te anumAnano viSaya abAdhita thAya. jyAre anumAna abAdhita
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthAdvAdamaMjarI 22 thAya tyAre pratyakSamAM bhAtapaNuM siddha thAya. A rIte ane pratyakSa paraspara Azrita hovAthI anyAzraya doSa paNa Ave che. mATe pratyakSa ke anumAnathI jJAna ane padArthamAM abhedanI siddhi thaI zakatI nathI. keI bAhya padArtha nA hoya te padArthonA nizcita sthAnanI pratIti paNa thaI zakatI nathI. jema "A vastu A sthAnamAM che, anyatra nathI" A niyama bAhya padArthanA abhAvamAM banI zaktA nathI. .: (TIkA) vAsanAniyamAttadAropaniyama iti cet / na / tasyA api tadezaniyamakAraNAbhAvAt / sati barthasadbhAve yaddezo'rthastaddezo'nubhavaH taddezA ca ttpuurssikaavAsanA vahAthamA tu tA: fchato niyamaH | (anuvAda). bauddha darzana kahe che. ame vAsanAthI pratiniyata sthAnamAM rahevAvALA padArthanuM jJAna karIe chIe, jema ghaTa pratiniyata sthAnamAM rahela che. paraMtu te sthAnanuM svataMtra astitva siddha thaI zakatuM nathI. vAsanA dvArA amuka padArtha amuka sthAnamAM che, ItyAdi jJAna thAya che. AthI bAhya padArthanA jJAnanuM kAraNa vAsanA che. vAstavika keI bAhya padArtha nathI. . jana darzana kahe che tamArI vAta mAnya nathI. kemake vAsanAthI paNa pratiniyata sthAnanuM jJAna thaI zakatuM nathI. bAhya padArthanA sadubhAvamAM ja je sthAnamAM je padArthanuM astitva hoya che, te sthAnamAM te padArthanuM jJAna thAya che, te jJAna pUrvaka ja vAsanA utpanna thAya che. AthI je bAhya padArtha kaI nA hoya te pratiniyata sthAnane niyama kaI rIte thaI zake? (TIkA) athAsti tAvadAropaniyamaH / na ca kAraNavizeSamantareNa kAryavizeSo ghaTate / bAhyazcArthA nAsti / tena vAsanAnAmeva vaicitryaM tatra heturiti cet, tadvAsanAvaicitryaM bodhAkArAdanyat, ananyadvA / ananyaccet / bodhAkArasyaikatvAtkastAsAM parasparato vishessH| anyaccet / arthe kaH pradveSaH, yena sarvalokapratItirapahanUyate / tadevaM siddho jJAnArthayorbhedaH / | (anuvAda) - bauddha darzanaH vAsanAthI pratiniyata sthAnanA Aropane niyama thaI zake che. kemake kAraNavizeSa vinA kArya vizeSanI utpatti thaI zakatI nathI. bAhya padArtha te kaI che ja nahIM. tethI bhinna bhinna prakAranA bAhya padArthonuM jJAna karavAmAM vAsanAnuM vaiciyapaNuM ja kAraNa che. * jaina darzana e vAsanAnuM citryapaNuM jJAnathI bhinna che ke abhinna ? je vAsanA vaiciyajJAnathI aMbhinna hoya te vAsanAmAM vicitratA AvI zakaze nahIM kemake paga ane vAsanA banenuM ekapaNuM thavAthI vAsanAmAM vicitratA saMbhavI zakatI nathI. e vAsanAnuM vaicitryapaNuM jJAnathI bhinna hoya oNo anya bAhya padArtho pratye zuM lepa che ke
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 janyathI1. tA. koDa: 26 jethI sarvalakanI pratItine alApa kare che ? arthAt jJAna ane vAsanA bane alaga alaga mAnavAthI tamane abhimata jJAnAtanI siddhi thaI zakatI nathI. AthI-vAsanAvaicitrya nahIM mAnatAM padArtha vaicitrya mAnavuM te ja zreyaskara che. AthI siddha thAya che ke jJAna ane padArtha paraspara bhinna che. ' _ (TIkA) tathA ca prayogaH / vivAdAdhyAsitaM nIlAdi jJAnAdvayatirikta, viruddhadharmAdhyastatvAt / ' viruddhadharmAdhyAsazca jJAnasya zarIrAntaH, arthasya ca bahiH / nAnA che, mArA pUrva mirayAta jJAnayAmanA sarAra, arthasy ca svakAraNebhya utptteH| jJAnasya prakAzarUpatvAt, arthasya ca jararUpatvAditi / ato na jJAnAdvaite'bhyupagamyamAne bahiranubhUyamAnArthapratItiH kathamapi saGgatimaGgAti / na ca dRSTamapanotuM zakyamiti / * * (anuvAda) anumAnathI jJAna ane padArthamAM bhedanI siddhi kare che. nIla ane pIta Adi padArtho jJAnathI bhinna che. kemake nIlAdi padArtho ane jJAnamAM paraspara viruddha dharmano adhyAsa che. je je viruddha dharmanA adhyAsI hoya che. te te bhinna hoya che. jema zIta ane uSNanAM paraspara viruddha dharmone adhyAsa che, tethI te paraspara bhinna che. tevI rIte jJAna zarIranI aMdara che. ane padArtha bahAra che. vaLI jJAna (padArtha)nI pazcAta hoya che ane reya jJAnanI pUrve rahe che, jJAna AtmAthI utpanna thAya che. jyAre padArtha sva zava kAraNathI utpanna thAya che. jJAna prAzarUpa che. padArtha jaDarUpa che. tethI jJAna ane padArtha paraspara viruddha dharmanA adhyAsI hovAthI jJAna zeyathI bhinna che. AthI jJAnAtavAdamAM sarvaka prasiddha bAhya padArthanuM jJAna thaI zakatuM nathI. mATe pratyakSathI daSTigocara thatA padArthone apalA5 kara zakya nathI. . (TIkA) ata evAha stutikAraH na. saMvidadvaitapaye'rthasaMvid iti / samyagavaiparItyena vidyate'nagamyate vastusvarUpamanayeti saMcit / svasaMvedanapakSe tu saMvedana saMvit jJAnam, tasyA advaitam dvayorbhAvo dvitA, dvitaiva dvaitaM. prajJAditvAt svArthike'Ni / na dvaitamadvaitam bAhyArthapratikSepAdekatvaM / saMvidadvaitaM jJAnamevaikaM tAtvikaM na bAghortha ityabhyupagamyata ityarthaH / tasya panthAH mArgaH saMvidadvaitapathastasmin jJAnAtavAdapakSa iti yAvat / kimityAha / nAryasaMvit. yeyaM bahirmukhatayArthapratItiH sAkSAdanubhUyate sA na ghaTate ityupaskAraH etaccAnantarameva bhAvitam / (anuvAda) . stutikAra zrI hemacaMdrAcArye kahyuM che ke jJAnaata pakSamAM padArthonuM jJAna thaI zakatuM nathI. jenA vaDe samyapha prakAre varatu svarUpa jaNAya te savita (jJAna) kahevAya che. temAM bAhA padArthane niSedha karIne kevala eka jJAnanuM ja satyarUpe astitva svIkAravuM te jJAnAdvaita kahevAya che. tene pakSa te jJAnAta pakSa kahevAya che. te jJAnAdvaita pakSamAM padArthonI bAlarUpe sAkSAta pratIti thaI zakatI nathI. tenuM anantara ja pratipAdana karavAmAM AvyuM che.
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI 215 (TIkA) evaM ca sthite sati kimityAha / vilUnazINa mugatendrajAlam iti / sugato mAyAputrastasya sambandhi tena parikalpitaM kSaNakSayAdi vastujAtam / indrajAlamivendrajAlaM / mativyAmoDavidhAtRtvAt / sugatendrajAlaM sarvamidaM vilUnazIrNam / pUrva vilUna pazcAta zINe vilUnazIrNam / yathA kizcita taNastambAdi vilUnameva zIryate vinazyati, evaM tatkalpitamidamindrajAlaM tRNaprAyaM dhArAlayuktizastrikayA chinnaM sadvizIryata iti / athavA yathA nipuNendrajAlikakalpitamindrajAlamavAstavatattadvavastvaddhatatopadarzanena tathAvidhaM buddhidurvidagdhaM janaM vipratArya pazcAdindradhanuriva niravayavaM vilUnazIrNatAM kalayati, tathA sugataparikalpitaM tattatpramANatattatphalAbhedakSaNakSayajJAnArthahetukatvajJAnAdvaitAbhyupagamAdi sarva pramANAnabhijJaM lokaM vyAmohayamAnamapi yuktyA vicAryamANaM vizarArutAmeva sevata iti / atra ca sugatazabda uphaasaarthH| saugatA hi zobhanaM gataM jJAnamasyeti sugataM ityuzanti / tatazcAho tasya zobhanajJAnatA, yenelthamayuktimuktamuktam / iti kaavyaarthH|| (anuvAda) "pramANa ane phaLa abhinna che", "sarva padArtho kSaNika che." "jJAna ane artha abhinna che AvA mAyAputra buddhanA kalpita siddhAMte buddhimAM brama utpanna kare che. te siddhAMte IMdrajAlanI jema zIrNa thai jAya che. jema laNavAthI tRNane samUha nAza pAme che, tema bauddhothI kalpita siddhAMta yuktirUpI tIkSaNa dhAravALI chUrI vaDe chedAIne nAza pAme che, athavA jema nipuNa enAlika vistArelI iMdrajAla mizyA hovAthI a95kAlaparyata adbhuta vastuonuM pradarzana karIne pachI iMdradhanuSyanI jema lupta thaI jAya che, tema sarva padArtho kSaNika che............... ityAdi siddhAMtothI mugdha janane ThagIne arthAt matimAM zrama pe| zane ndradhanunI 25 (6tyusti| 2) rita 45 Mya cha. . . . . zlekamAM je sugata" zabda che te upahAsa garbhita che. jenuM jJAna suMdara che. te sugata. AcArya mahArAja upahAsa karatAM kahe che ke aha! te bauddhonI sujJatA kevI chatemAnupayana yAtayuta samavatu nA! . .
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ avataraNa atha tattvavyavasthApaka pramANAdicatuSTayavyavahArApalApinaH zUnyavAdina: saumatajAtIyAMstatkakSIkRtapakSasAdhakasya pramANasyAGgIkArAnaGgI kAra lakSaNapakSadvaye'pi tadabhimatArthAsiddhipradarzanapUrvakamupahasannAha avataraNu have tattvanAM vyavasthApaka evAM pramANa, pramiti prameya ane pramAtA, e cAranA vyavahAranA apalApa karanArA zUnyavAdI bauddhoe svIkArelA pakSanA sAdhaka-pramANaneA svIkAra asvIkArarUpa ubhaya pakSathI paNa teone abhimata siddhAMtanI siddhi thaI zakatI nathI, te darzAvavApUrvaka stutikAra upahAsa karatAM kahe che: vinA pramANaM paravana zUnyaH svapakSasiddheH padamaznuvota / kupyetkRtAntaH spRzate pramANamaho sudRSTaM tvadasUyidRSTam // 17 // mULa-artha : pramANuvAdI pratyakSAdi-pramANu dvArA peAtAnA pakSanI siddhi karI zake che, paraMtu zUnyavAdI koipaNa pramANu mAnatA nahI' heAvAthI pramANuvAdInI jema peAtAnA pakSanI siddhi karI zakatA nathI, jo zUnyavAdI svapakSanI siddhi mATe pramANanuM AlaMbana le tA temanA upara zUnyavAdarUpa svasiddhAMta kApAyamAna thaI jAya ! arthAt temanA para zUnyavAdarUpa yama krodhAyamAna thavAthI svasiddhAMtanI khAdhA upasthita thAya, he nAtha ! ApanA mata taraph irSyA rAkhanArA evA te leAkeAnI kevI suMdara samaja che. ( TIkA ) zUnyaH zunyavAdI pramANaM pratyakSAdikaM vinA antareNa svapakSasiddheH svAbhyupagatazUnyavAdaniSpatteH padaM pratiSThAM nAznuvIta na prApnuyAt / kiMvat paravat itaraprAmANikavat / vaidharmyeNAyaM dRSTAntaH / yathA itare prAmANikAH pramANena sAdhakatamena svapakSasiddhimanuvate evaM nAyam / asya mate pramANaprameyAdivyavahArasyApAramArthikatvAt / " sarva evAyamanumAnAnumeyavyavahAro buddhayArUDhena dharmadharmibhAvena na bahiH sadasattvamapekSate" ityAdivacanAt / apramANakazca zUnyavAdAbhyupagamaH kathamiva prekSAvatAmupAdeyo bhaviSyati / prekSAvattvavyAitiprasaMgAt / (anuvAda) pramANavAdI pramANu dvArA peAtAnA pakSanI siddhi karI zake che, paraMtu zUnyavAdI svapakSanI siddhi karI zake nahIM. kAraNa ke te koi pramANa mAnatA nathI. zUnyavAdIonA mRtamAM pramANa, pramiti,prameya ane pramAtAnA vyavahAra vAstavika mAnavAmAM Avye nathI.temanA
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI 217 matamAM kahyuM che keH buddhimAM ArUDha evA dhama-dhInI 5nAthI anumAna ane anumeyane vyavahAra thAya che. paraMtu khruddhithI bahAra vAstavika sat ke asat kaiI padAtha nathI' AthI zUnyavAdanI siddhi thai zakatI nathI. mATe zUnyavAda buddhimAna puruSone kai rIte AdaraNIya thaI zake ? ( TIkA ) atha cet svapakSasaMsiddhaye kimapi pramANamayamaGgIkurute, tatrAyamupAlambhaH kupyedityAdi / pramANaM pratyakSAdyanyatamat spRzate AzrayamANAya, prakaraNAdasmai zUnyavAdine, kRtAntastatsiddhAntaH kupyetkopaM kuryAt siddhAntabAdhaH syAdityarthaH / yathA kila sevakasya viruddhavRtyA kupito nRpatiH sarvasvamapaharati evaM tatsiddhAnto'pi zUnyavAdaviruddhaM pramANavyavahAramaGgIkurvANasya tasya sarvasvabhUtaM samyagvAditvamapaharati / ( anuvAda ) have jo zUnyavAdI svapakSanI siddhi mATe pratyakSa Adi koI paNa pramANane Azraya le te teonA siddhAMta temanA para ja kepAyamAna thAya ! arthAt tene siddhAMta mAdhita thAya. jema kAi rAjA potAnA sevakanA viruddha-AcaraNathI krodhAyamAna thai sevakanuM sarvasva haraNa karI le che, tema zUnyavAdarUpI siddhAMta, zUnyavAdathI viruddha pramANa Adi vyavahArane svIkAra karavAmAM Ave teA, zUnyavAdIonA sava`stra samyagdAdIpaNAne harI le che. kahevAnu tAtpaya e che ke pratyakSa Adi pramANathI zUnyavAdanI siddhi thaI zakatI nathI. (TIkA) kiJca, svAgamopadezenaiva tena vAdinA zUnyavAdaH prarUpyate iti svIkRtamAgamasya prAmANyamiti kutastasya svapakSasiddhiH, pramANAGgIkaraNAt / kiJca pramANaM prameyaM vinA na bhavatIti pramANAnaGgIkaraNe prameyamapi vizIrNam / tatazcAsya mUtaiva yuktA, na punaH zUnyavAdopanyAsAya tuNDatANDavADambaram / zUnyavAdasyApi prameyatvAt / atra ca spRzidhAtuM kRtAntazabdam ca prayuJjAnasya sUrerayamabhiprAyaH / ruit zUnyavAdI dUre pramANasya sarvathAGgIkAro yAvat pramANasparzamAtramapi vidhatte, tadA tasmai kRtAnto yamarAjaH kupyet / tatkopo hi maraNaphalaH / tatazca svasi ddhAntaviruddhamasau pramANayan nigrahasthAnApannatvAd mRta eveti / ( anuvAda ) zUnyavAdI peAtAnA Agamane anukULa zUnyavAdanI prarUpaNA kare che. Ama tee AgamatA svIkAra karatA haiAvAthI zUnyavAdanI siddhi thaI zakatI nathI. vaLI pramANa prameya vinA hAi zakatuM nathI, pramANane svIkAra nahI karavAthI prameya paNa vizINu thai jAya che. mATe zUnyavAdIe zUnyavAdanI sthApanA karavA mATe vAgADaMbaramAM nahIM rAcatA mauna rahevuM e ja zreyaskara che. kemake zUnyavAda paNa prameya rUpa che. ahI AcArya mahArAja nA 'saE' dhAtu ane tAnta' zabdanA prayAga karavAnA e abhiprAya syA. 28
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 anyayogavya. dvA. zloka : 17 che ke zUnyavAdI mATe sarvathA pramANane svIkAra kare, te te dUra rahe, paraMtu pramANane sparzamAtra paNa teo kare te temanA para yamarAja ke pAyamAna thaI jAya eTale jema yamarAja krodhAyamAna thAya te prANIonuM mRtyu thAya, tema svapakSanI siddhi mATe pramANane Azraya kare te zUnyavAdI nigrahasthAnamAM paDavAthI mRtaprAya thaI jAya che. arthAt zUnyavAdanI siddhi karavA mATe teo samartha thaI zaktA nathI. - ___ (TIkA) evaM sati aho ityupahAsaprazaMsAyAm / tubhyamasUyanti guNeSu doSAnAviSkurvantItyevaMzIlAstvadasUyinastantrAntarIyAstaidRSTaM matyajJAnacakSuSA nirIkSitamaho / sudRSTaM sAdhu dRSTam / viparItalakSaNayopahAsAna samyag dRSTamityartha / atrAsUyadhAto. stAcchIlikaNaka prAptAvapi bAhulakANNin asUyAstyeSAmityamUyinastvayyasUyinaH / tvadamayinaH iti matvarthIyAntaM vA / tvadasUyudRSTamiti pAThe'pi na kizcidacAru / asUyuzabdasyodantasyodayanAdyaiAyatAtparyaparizuddhayAdau matsariNi prayogAditi // (anuvAda) 'aho' 256 6481 mane prazasAnA artha mA che. tethI 3 bhAvAna, mApanA guNomAM IrSyA dharAvanAra anyamatAnusArIoe mati ajJAna rUpI cakSuvaDe je jAyuM cha, ta mithyA DAvAthI 657sa pAtra cha. hI 'asUya' dhAtumA 'Na' pratyayana prApti DAvA chatai 5 pahusatAthI 'NinU' pratyaya 42vAmAM maa0ye| cha, tethI 'asUyin' za54 mnye| che, athavA jene asUyA che tene asUyI kahevAya che tethI asUyA' zabdathI matvathaya 'Dana' pratyaya 42vAthA 521 asUyA // 76 mane che. athavA : 5.3bho 'asUya' za6 DAya te paNa te azuddha nathI, kemake udayana Adi AcAryo vaDe, nyAya tAtparya parizuddhi Adi grathomAM, mAtsarya vAcaka "asUya' zabdane paNa pravega karavAmAM AvyuM che. (TIkA) iha shunyvaadinaamymbhisNdhiH| pramAtA prameya pramANaM pramitiriti tatvacatuSTayaM paraparikalpitamavastveva, vicArAsahatvAt, turaGgazRGgavat / tatra pramAtA tAvadAtmA tasya ca pramANagrAhyatvAbhAvAdabhAvaH / tathAhi / na pratyakSeNa tatsiddhirindriyagocarA. tikrAntatvAt / yattu ahaGkArapratyayena tasya mAnasapratyakSatvasAdhanam tadapyanaikAntikam / tasyAhaM gauraH zyAmo vetyAdau zarIrAzrayatayApyupapatteH / kiJca, yadyamahaGkArapratyaya Atmagocara: syAt tadA na kAdAcitka: syAt / AtmanaH sadA sannihitatvAt / kAdAcitkaM hi jJAnaM, kAdAcitkakAraNapUrvakaM dRSTam / yathA saudAminIjJAnamiti / nApyanumAnena, avyabhicAriliGgAgrahaNAt / AgamAnAM ca parasparaviruddhArthavAdinAM nAstyeva prAmANyam / tathAhi / ekena kathamapi kazcidartho vyavasthApitaH, abhiyu tatareNApareNa sa evAnyathA vyavasthApyate / svayamavyavasthitaprAmANyAnAM ca teSAM kathamanyavyavasthApane sAmarthyam / iti nAsti pramAtA / /
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI 219 (anuvAda) pU`pakSaH prathama ahI' TIkAkAra zUnyavAdInA abhiprAya darzAve cheH para vaDe kalpita pramAtA, prameya, pramANu ane pramiti, e cAre tattva avastu rUpa che. kemake enA vicAra karatAM andhazRMganI jema avastu rUpe pratibhAsita thAya che. temAM prathama pramAtAnA vicAra kare che. pramAtA eTale AtmA, te AtmAnI koI paNa pramANathI siddhi thaI zakatI nathI. tethI AtmAnA abhAva ja pratIta thAya che. AtmA indriyaneA viSaya nahIM hovAthI pratyakSa-pramANathI AtmAnI siddhi thaI zakatI nathI, jo kahA ke 'm' pratyayathI mAnasa-pratyakSa dvArA AtmAnI siddhi thAya che, te paNa anaikAntika che. kemake 'huM gaura chuM, huM zyAma chu' ityAdi jJAna zarIrane AzrayIne thAya che. vaLI je am' pratyaya che te jo AtmAnA viSaya hoya teA AtmA nitya hAvAthI, sarvAMdA 'am...am' ityAkAraka jJAna thavuM joI e. paraMtu koI keAI vakhate nA thAya. prastutamAM 'am" evuM jJAna tA kAdAcitka thAya che, sadA thatuM nathI. mATe siddha thAya che ke 'am' pratyaya paNa kAdAcitka (anitya) kAraNa thI ja utpanna thAya che, jema vijaLInuM jJAna koi kAI vakhate thAya che, tethI te jema anitya kAraNathI utpanna thAya che, tema 'm' pratyaya paNa koI keAI samaye thatA heAvAthI anitya kAraNathI ja utpanna thAya che. mATe pratyakSa pramANathI AtmAnI siddhi thaI zakatI nathI. anumAna pramANathI paNa AtmAnI siddhi thatI nathI. kema ke AtmAne siddha karanAra kAI nirdoMSa hetu nathI. tema Agama paraspara virUddha arthane pratipAdana karavAvALA heAvAthI tenAthI paNa AtmAnI siddhi thai zakatI nathI. koi Agama eka padArthIne amuka prakAre pratipAdana kare che tyAre te ja padAne anya zAstra anya rIte siddha kare che. Ama Agama svaya* avyavasthita hAvAthI anyanI vyavasthA karavA mATe kaI rIte samatha thaI zake mATe pramAtA(AtmA)nu astitva mAnavuM e ThIka nathI. arthAt AtmA jevI kaI vastu nathI, ( TIkA) prameyaM ca bAhyo'rthaH sa cAnantarameva bAhyArthapratikSepakSaNe nilaThitaH / pramANaM ca svaparAvabhAsi jJAnam / tacca prameyAbhAve kasya grAhakamastu nirviSayatvAt / kiMca, etat arthasamakAlam, tadbhinnakAlaM vA tadgrAhakaM kalpyet ? AdyapakSe, tribhuvanavartino'pi padArthAstatrAvabhAseran / samakAlatvAvizeSAt / dvitIye tu, nirAkAram sAkAram vA tatsyAt ? prathame pratiniyatapadArthaparicchedAnupapattiH / dvitIye tu kimayamAkAro vyatirikto avyatirikto vA jJAnAt ? avyatireke jJAnamevAyam tathA ca nirAkArapakSadoSaH / vyatireke, yadyayaM cidrUpastadAnImAkAro spi vedaH syAt / tathA cAyamapi nirAkAraH sAkAro vA tadvedako bhavet / ityAvarttanenAnavasthA | atha acidrUpaH, krimajJAtaH jJAto vA tajjJApakaH syAt / prAcIna vikalpe, caitrasyeva maitrasyApi tajjJApako'sau syAt / taduttare tu nirAkAreNa sAkAreNa vA jJAnena, tasyApi jJAnaM syAt / ityAdyAvRttAvana vasyaiveti //
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 . dU, jo 27 (anuvAda) bAhaya padArthane prameya kahe che. te prameyanuM khaMDana anantara zlokamAM jJAnAtapakSanI siddhi vakhate karyuM che, tethI tenI carcA ahIM karatA nathI. sva ane pArane jANavAvALuM jJAna, te pramANu kahevAya che. prameya vinA pramANanI siddhi thaI zakatI nathI je prameyanA abhAvamAM paNa pramANanI siddhi thatI hoya to jJAna nirviSaya banI jaze. je pramANane sadbhAva mAno, te te pramANa (jJAna) padArthanI utpattinA samaye padArthane jANe che ke bhinna samaye? je jJAna padArthanI utpatti samaye padArthane jANe te traNe lekanA padArtho jJAnamAM bhAsita thavA joIe. kema ke jJAnamAM sarva padArthonI samakAlInatA che. je kahe ke padArthanI utpattinA samayathI bhinna samaye padArthane jANe che, te e jJAna nirAkAra che ke sAkAra? je jJAna nirAkAra heIne padArthane jANe, te e jJAnathI amuka ja padArthanuM jJAna thaI zake nahIM. kemake nirAkAratA pratyeka padArtha pratye samAna che. je kaho ke jJAna sAkAra hAIne padArthone jANe che, te e jJAnano AkAra jJAnathI bhinna che ke abhinna ? je jJAnane AkAra jJAnathI abhinna hoya to te jJAna ja kahevAze. temAM pratiniyata padArthane jJAnane abhAva hovAthI, nirAkAra pakSamAM je doSa Ave che te A pakSe paNa Avaze. je jJAnano AkAra jJAnathI bhinna hoya te te AkAra cipa che ke jaDarUpa che? je AkAra cidrupa hoya to jJAnanI jema AkArane paNa vedaka mAnave joIe. ane jJAnane AkAra paNa vedaka hoya to e AkAra svayaM sAkAra che ke nirAkAra? je AkAra nirAkAra hoya te pratiniyata padArthanuM jJAna thaI zakaze nahIM. je sAkAra hoya to te cipa che ke jaDarU5? je cetanarUpa hoya te nirAkAra che ke sAkAra ? A rIte anavasthA deSa Avaze. je AkAra jaDarUpa hoya te te svayaM jJAta che ke ajJAta? je AkrAra ajJAta hoya te eka padArthanuM jJAna jema citrane thAya tema maitrane paNa thaze. ema nA kahezo ke jJAnane AkAra svayaM jJAta thaIne padArthane jANe che. te e jaDasvarUpa AkAranuM jJAna nirAkAra-zAnathI thAya che ke sAkAra jJAnathI? Ama punaH punaH vikalpanI jALathI punaH anavasthA doSa Avaze. A rIte pramANanI siddhi thaI zakatI nathI. ___ (TokA) itthaM pramANAbhAve tatphalarUpA pramitiH kutastanI / iti sarvazanyataiva paraM tattvamiti / tathA ca paThanti "yathA yathA vicAryante vizIyante tathA tathA / ___ yadetad svayamarthebhyo rocate tatra ke vayam" iti pUrvapakSaH / vistaratastu pramANakhaNDanaM tattvopaplavasiMhAdavalokanIyam / / (anuvAda) A rIte pramANane abhAva siddha thavAthI, pramANanA phaLarUpa pramitinI siddhi te thAya ja kayAMthI? arthAta anya dvArA svIkRta pramANa, prameya, pramAtA ane pramiti A tasvacatuSTayInuM astitva ke I paNa prakAre siddha thaI zakatuM nathI. tethI sarva-zUnyatA e ja vAstavika tatva che. kahyuM che ke jema jema tatvane vicAra karavAmAM Ave che,
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdama jarI 221 tema tema tava vizIrNa thaI jAya che. kemake vAstavamAM padArthanuM svarUpa ja evA prakAranuM che. temAM amAro zuM deSa? pramANanuM vistArathI khaMDana "to paplavasiMha nAmanA graMthamAM maLe che. (TIkA) atra pratividhIyate / nanu yadidaM zUnyavAdavyavasthApanAya devAnAMpriyeNa vacanamupanyastam tat zUnyam azUnyam vA ? / zUnyaM ceta , sarvopAkhyAvirahitatvAt khapuSpeNeva nAnena kizcitsAdhyate niSidhyate vaa| tatazca niSpratipakSA pramANAditattvacatuSTayIvyavasthA / azUnyaM cet, pralInastapasvI shuunyvaadH| bhavadvacanenaiva sarvazUnyatayA vyabhicArAt / tatrApi niSkaNTakaiva sA bhagavatI / tathApi prAmANikasamayaparipAlanArtha kiJcit tatsAdhanaM dRSyate (anuvAda) uttarapakSa : jainadarzana : he devAnApriya, zUnyavAdanI sthApanA karavA mATe tame je vacanane upanyAsa karyo che, te vacana zUnya che ke azUnya ? je te vacana zUnya hoya te "AkAza pupanI jema asatuM hovAthI te vacana zunyavAdanI siddhi karI zakatuM nathI. ane zUnyavAdano niSedha paNa karI zakatuM nathI. mATe pramANa, prameya Adi cAre tattvanI vyavasthA yathArtha che. je kahe ke zUnyavAdanuM sAdhaka vacana azUnya che, te he tapasvI, tAro zUnyavAda ja naSTa thaI jAya che. kemake tame sarvathA zUnyatAne svIkAra karela che. ane vacanane azUnya mAnavAmAM Ave to zUnyavAda kaI rIte TakI zakaze ? tethI pramANa Adi tatvacatuSTayInI vyavasthA nirdoSa che. te paNa prAmANikanA siddhAMtanuM pAlana karavA mATe yatkiMti nirvacana karavAmAM Ave che. (TIkA) tatra yattAvaduktam pramAtuH pratyakSeNa na siddhiH, indriyagocarAtikAntatvAditi, tatsiddhasAdhanam ! yatpunaH ahaMpratyayena tasya mAnasapratyakSatvamanai kAntikamityuktam tadasiddham / ahaM sukhI ahaM duHkhI iti antarmukhasya pratyayasya aatmaalmbntyaivopptteH| tathA cAhuH "sukhAdi cetyamAnaM hi svatantraM nAnubhUyate / matuvarthAnuvedhAttu siddhaM grahaNamAtmanaH / / idaM sukhamiti jJAnaM dRzyate na ghaTAdivat / ahaM sukhIti tu jJaptirAtmano'pi prakAzikA // " yatpunaH ahaM gauraH ahaM zyAmaH ityAdivahirmukhaH pratyayaH sa khalvAtmopakArakatvena lakSaNayA zarIre prayujyate / yathA priybhRtye'hmitivypdeshH|| (manuvAda) tame kahyuM ke : (1) "pramAtA indriyane viSaya nahIM hovAthI pramAtAnI pratyakSa pramaNathI siddhi thaI zakatI nathI te A5nuM kathana siddha sAdhana doSavALuM che. kemake ame paNa AtmAne IMdriya pratyakSano viSaya mAnatA nathI. vaLI "ahaM" pratyayathI mAnasa-pratyakSa dvArA
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyayogavya. dvA zleAka : 17 AtmAnuM astiva svIkAravAmAM tame Apela anaikAntika doSa AvatA nathI, kemake huM sukhI chuM', huM duHkhI chuM' evu aMtaraMga jJAna AtmAnA AlaMbanathI ja thAya che. kahyuM paNa che ke : 'A ghaTa che' evuM jJAna jema svataMtra thAya che, tema A sukha che' ityAdi jJAnane svataMtrapaNe anubhava thai zateA nathI. tethI matvIya pratyayathI yukta- 'hu sukhI chu' ItyAkAraka jJAnathI AtmAnuM astitva siddha thAya che. tema ja huM gora chuM" 'huM zyAma chuM" e paNa 'ahu" pratyaya sathA zarIramAtraneA sUcaka nathI paraMtu jema potAnA priya nekaramAM 'aha' evI buddhi upacArathI thAya che, tema zarIramAM 'ahuM' pratyayaneA prayAga te zarIra AtmAnuM upakAraka hovAthI temAM upacArathI thAya che. 222 (TIkA ) yacca ahaM pratyayasya kAdAcitkatvam tatreyaM vAsanA / AtmA tAvadupayogalakSaNaH / sa ca sAkArAnAkAropayogaranyatarasminniyamenopayukta eva bhavati / ahaM pratyayo'pi copayogavizeSa eva tasya ca karmakSayopazamavaicitryAt indriyAnindriyAlokaviSayAdinimittasavyapekSatayA pravartamAnasya kAdAcitkatvamupapannameva / yathA bIjaM satyAmapyaGgakuropa jananazaktau pRthivyudakAdisahakArikAraNakalApasamavahitamevAGkuraM janayati, nAnyathA / na caitAvatA tasyAGkurotpAdane kAdAcitke'pi tadutpAdanazaktirapi kAdAcitkI / tasyAH kathaMcinnityatvAt / evamAtmanaH sadA sannihitatve'pyahaM pratyayasya kAdAcitkatvam // ( anuvAda ) tathA (2) AtmAnuM sannidhAna niraMtara che, tethI tanimittaka ahaM' (huM) pratyaya paNa sadAya hovA joie' AvuM tamArUM kathana ThIka nathI. kemake 'ahuM' (hu) pratyayanuM kAdAcitka(anitya)pazu. hAya che. temAM vAsanA kAraNa che. AtmA upayAgasvarUpa che, te upayega sAkAra (jJAna) ane nirAkAra (dana) ema e prakAre che. tethI AtmA eka samayamAM e upayAgamAMthI koI eka upayAgamAM mukhya yA gauNubhAve vartatA hoya che. 'aha' pratyaya paNa eka upayega-vizeSa che. te 'ahu" pratyaya karmanA kSayeApazamanI vicitratAthI ane iMdriya, mana, AleAka, viSaya Adi nimitta kAraNeAnI apekSAe ke.i kai vakhate utpanna thAya che. jema khIjamAM aMkurane uttpanna karavAnI zakti sadA vidyamAna hovA chatAM paNa pRthvI, jala Adi sahakArI kAraNeA maLethI aMkurane upanna kare che, paraMtu sahakArI kAraNeA vinA kaivala khIja aMkurane uttpanna karI zakatuM nathI. tethI aMkuranI utpatti kAdAcitka (koi koi vakhate) hAvA chatAM paNa khIjamAM a'kurane uttpanna karavAnI zakti ke kAdAcitya kahI zakAtI nathI, kemake aMkurApAdaka zakti pa kathaMcit nitya che. e rIte AtmAnu hamezA sannidhAna hovA chatAM paNa karmonA kSayApazamanI vicitratA tathA IMdriya Adi' nimittothI aha`' pratyaya kAdAcitka thAya che. aha' pratyaya kAdAcitka (anitya) hAvAthI AtmAmAM kAdAcitkapaNuM'(anityapaNuM') AvI zakatu nathI,
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI 223 (TIkA) yadapyuktam tasyAvyabhicAri liGgaM kimapi nopalabhyata iti / tadapyasAram / sAdhyAvinAbhAvino'ne kasya liGgasya ttroplbdheH| tathAhi / rUpAdyapalabdhiH sakartRkA kriyAtvAt , chidikriyAvata / yazcAsyAH kartA sa AtmA / na cAtra cakSurAdInAM kartRtvam / teSAM kuThArAdivat karaNatvenAsvatantratvAt / karaNatvaM caiSAM paudgalikatvenAcetanatvAt , parapreryatvAt , prayoktRvyApAranirapekSapravRttyabhAvAt / yadi hi indriyANAmeva kartatvaM syAt tadA teSu vinaSTeSu pUrvAnubhUtArthasmRteH mayA dRSTam spRSTam ghAtam AsvAditam zrutam iti pratyayAnAmekakartakatvapratipattezca kutaH sNbhvH| kiJca, indriyANAM svasva viSayaniyatatvena rUparasayoH sAhacaryapratItau na sAmarthyam / asti 3 tathAvidhaphalAde rUpagrahaNAnantaraM tatsahacaritarasAnusmaraNam / dantodakasaMplavAnyathAnupapatteH / tasmAdubhayorgavAkSayorantargataH prekSaka iva dvAbhyAmindri yAbhyAM rUparasayordazI kazcideko'numIyate / tasmAtkaraNAnyetAni yazcaiSAM vyApArayitA sa AtmA // (anuvAda) (3) AtmAne siddha karanAra keI AvyabhicArI hetu nathI." AvuM tamAruM kathana barAbara nathI, kema ke AtmAne siddha karanAra aneka avyabhicArI hetuone sadabhAva che. Indriya-pratyakSarUpAdi guNono kaI kartA che. kema ke dekhavuM, jANavuM vagere kriyArUpa che. jema chedana rUpa kriyAne kartA keI avazya che. tema jevuM vagere kriyArUpa hovAthI teno paNa kartA kaI avazya have joIe. je kartA che te ja AtmA che. ema nA kahezo ke dekhavuM jANavuM ityAdi kriyAone kartA Indriya che. kema ke jema kuThAra (kuhADA) Adi karaNa hovAthI, keI anya kartAne AdhIna che. tema Indriyo paNa karaNa hevAthI anya koI kartAne AdhIna che. vaLI Indriye paugalika hovAthI acetana che, acetana hovAthI paranI preraNAthI kArya kare che. je preraka che, te ja AtmA che. kema ke cetanarUpa AtmAnA abhAvamAM IndriyonI pravRtti hoI zakatI nathI. arthAt svataMtrapaNe indriya kArya karI zakatI nathI. je indriyo svayaM kartA hoya te indriyone nAza thayA pachI indri dvArA anubhavAyelA padArthonuM smaraNa na thavuM joIe. tathA "mArA vaDe jevAyuM, "sparza karAyo." "cakhAyuM' saMbhaLAyuM che AvuM bhinna bhinna indriyo dvArA thatuM jJAna paNa na thavuM joIe, Indrione ja kartA mAnavAmAM Ave te bhinna bhinna indri dvArA thatuM bhinna bhinna viSayonuM jJAna eka sAthe na thavuM joIe. kema ke pratyeka indriyano viSaya alaga alaga che. tethI AtmAne kartA na mAnIe ane indriyane ja kartA mAnavAmAM Ave to rUpa-rasanuM jJAna eka eka sAthe nahIM thatAM cakSuthI rUpanuM ane rasanAthI rasanuM, ema pRthaka pRthapha jJAna thaze, paraMtu tevuM jJAna thAya che te ekI sAthe! mATe siddha thAya che ke te viSayene anubhava kartA ke anya che. je che te ja AtmA che. kema ke phaLa vagerenuM rUpa joyA pachI tarata ja te phaLanA rasanuM smaraNa thAya che jema keI kerI, lIMbu A phaLane jotAM ja mukhamAM pANI Ave che, ane tenI sAthe ja tenA rasano
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 anyayogavya. dvA. zloka : 17 anubhava thAya che Ama bhinna bhinna viSayonuM jJAna eka sAthe thAya che. tethI jema be bArImAMthI jonAra vyakti bahAranA bhinna bhinna padArthone anubhava kare che. tema anumAna thAya che ke be Indri dvArA anubhavAyela rUpa-rasa Adi viSayono anubhava kartA kaI eka che, je che te ja AtmA che. AthI siddha thAya che ke indriya karaNa che ane indriyone preraka AtmA ja kartA che. (TIkA) tathA, sAdhanopAdAnaparivarjanadvAreNa hitAhitaprAptiparihArasamarthA ceSTA prayatnapUrvikA' viziSTakriyAtvAt , rathakriyAvat / zarIraM ca prayatnavadadhiSThitam , viziSTakriyAzrayatvAt, rathavat / yazcAsyAdhiSThAtA sa AtmA, sArathivat / tathAtraiva pakSe, icchApUrvakavikRtavAdvAzrayatvAda bhastrAvat / vAyuzca prANApAnAdiH yshcaasyaadhisstthaataa| sa AtmA, bhasvAdhmApayitvat / tathA'traiva pakSe, icchA'dhInanimeSonmeSavadavayavayogitvAd, dAruyantravat / tathA zarIrasya vRddhikSatabhanasaMrohaNaM ca prayatnavatkRtam, vRddhikSatabhagnasaMrohaNatvAd, gRhavRddhikSatabhagnasaMrohaNavat / vRkSAdigatena vRddhayAdinA vyabhicAra iti cet / na / teSAmapi ekendriya jantutvena sAtmakatvAt / yazcaiSAM kartA sa AtmA gRhapativat / vRkSAdInAM ca sAtmakatvamAcArAGgAdevaseyam / kicidvakSyate ca // (anuvAda) tema ja hitakArI sAdhananuM grahaNa ane ahitakArI sAdhano tyAga tevI kriyA prayatnapUrvaka thAya che. kAraNa ke te kriyA che. je je kriyA hoya te te prayatna pUrvaka thAya. jema rathanI cAlavAnI kriyA sArathinA prayatnathI thAya che tema hitanI prApti ane ahitanA tyAganI kriyA paNa koInA prayatnathI thAya che. jenA prayatnathI thAya che te ja AtmA che. vaLI zarIra prayanavAnathI adhiDita che. kemake zarIra viziSTa kriyAne Azraya che. jema rathanI gati sArathI dvArA thAya che. tema zarIramAM thatI kriyA kaI kriyavAnanA prayatnathI thAya che. je kriyAvAna che te ja AtmA che. jema keI purUSa vAyunI sahAyathI dhamaNane phUke che, tema zvAsocchavAsarUpa vAyunI sahAyathI zarIrarUpa dhamaNa cAle che. te zarIrane calAvavAnI kriyAno adhiSThAtA AtmA che, jema yaMtra dvArA lAkaDAnA putaLA vageremAM nimeSa-umeSa Adi kriyAo kartAne AdhIna che, tema zarIramAM thatI nimeSa-unmeSa Adi kriyA kartAne AdhIna che, je kartA che te ja AtmA che. tema ja gharane banAvavuM, bhAgavuM, teDavuM, ItyAdi kriyA gharanA mAlikane AdhIna che, tema zarIranI vRddhi, hAni, ghAnuM rUjhAvuM vagere kriyA zarIramAM AtmAnuM astitva hoya to ja thaI zake che. zaMkaH vRkSa AdimAM AtmA vinA paNa vRddhihAni jevAmAM Ave che. tethI utA hetu vyabhicArI che. samAdhAnaH nA bhAI nA, vRkSa AdimAM paNa ekedriya jIva hovAthI temAM paNa AtmA che. vRkSa Adine AtmAnI siddhinuM vizeSa varNana AcArAMga sUtramAM che, kaMIka varNana prastuta graMthamAM AgaLa karavAmAM Avaze.
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI 226 (TIkA) tathA preyai manaH abhimataviSayasambandhanimittakriyAzrayatvAd, dArakahastagatagolakavat / yazcAsya prerakaH sa AtmA iti / tathA, AtmacetanakSetrajJajIvapudgalAdayaH paryAyA na nirviSayAH, paryAyatvAd, ghaTakuTakalazAdiparyAyavat / vyatireke SaSThabhUtAdi / yazcaiSAM viSayaH sa aatmaa| tathA, astyAtmA, asamastaparyAyavAcyatvAt / yo yo'sAGketikazuddhaparyAyavAcyaH, sa so'stitvaM na vyabhicarati, yathA ghttaadiH| vyatireke kharaviSANanabho'mbhoruhAdayaH / tathA mukhAdIni, dravyAzritAni, guNatvAda, rUpavat / yo'sau guNI sa AtmA / ityAdiliGgAni / tasmAdanumAnato'pyAtmA siddhaH / / (anuvAda). jema bALakanA hAthamAM rahele pattharane gaLe, bALakanI preraNAthI iSTa sthAna para pahoMce che, tema ISTa padArthanI sAthe saMbaMdha dharAvatuM vegavaMta mana AtmAnI preraNAthI padArthanI pAse pahoMce che. AtmA manane preraka heIne AtmAnuM astitva siddha thAya che. ghaTa, kuTa, kalaza Adi paryAye mRttikArUpa dravyanA ghotaka che. tema AtmA, cetana, kSetrajJa. jIva ane pudagala Adi paryAya paNa AtmArUpa dravyanA ghotaka che. jenuM kaI dravya nathI, tenA koI paryAyo paNa nathI. jema chaThuM bhUta; te dravya nathI to tenA pUryA paNa nathI, kema ke pRthvI Adi pAMca bhUta ja che, chaTakuM kaI bhUta nathI. A rIte AtmAnuM astitva siddha thAya che. AtmA zuddha paryAyano vAcaka hovAthI tenuM astitva avazya che, je zabda, vinA saMkete zuddha paryAyane vAcaka hoya tenuM astitva avazya hoya jema ghaTa, 5Ta, maTha vagere asamasta pada . mATe tenuM astitva avazya hoya che, tema AtmA paNa asamasta pada , mATe tenI vidyamAnatA avazya che. jene zuddha paryAya nathI, arthAt je samasta-pada hoya che, tenI vidyamAnatA avazya na hoya. jema kharazaMga, AkAza-puSpa, vaMdhyAputra, Adi samasta-pada hovAthI tenuM astitva hoI zakatuM nathI. tathA sukhaduHkha Adi guNo keI dravyamAM Azrita che. kema ke te guNa che. je je guNa hoya te te kaIne kaI dravyamAM Azrita hoya jema rUpa Adi guNo hovAthI ghaTAdi dravyamAM Azrita che, tema sukhaduHkhAdi paNa guNo hovAthI kaI dravyamAM Azrita hoya che. jemAM Azrita che, te ja AtmA ! arthAt je guNI che te ja AtmA che, Ama aneka hetuo dvArA anumAna pramANathI paNa AtmAnI siddhi thAya che. (TIkA) AgamAnAM ca yeSAM pUrvAparaviruddhArthatvam teSAmaprAmANyameva / yastvAsapraNIta AgamaH sa pramANameva / kapacchedatApalakSaNopAdhitrayavizuddhatvAt / kaSAdInAM ca svarUpaM purstaadvkssyaamH| na ca vAcyamAptaH kSINasarvadoSaH tathAvidhaM cAptatvaM kasyApi nAstIti / yataH rAgAdayaH kasyacidatyantamucchidyante, asmadAdiSu taducchedaprakarSApakoMpalambhAt . sUryAcAvarakajaladapaTalavat / tathA cAhuH "dezato nAzino bhAvA dRSTA nikhilanazvarAH / meghapaGktyAdayo yadvat evaM rAgAdayo matAH" // iti / yasya ca niravayavatayaite vilInAH sa evApto bhagavAn sarvajJaH // sthA. 29
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyave bya. TvA. jo (anuvAda) tathA tame kahyuM ke (4) AgamA paraspara virUddha arthanA ghota. hAvAthI Agama dvArA paNa AtmAnI siddhi thai zakatI nathI. te tamArU' thana ucita nathI. kema ke virUddha arthAMnA prarUpaka Agama ja apramANu kahevAya. ame te AsapuruSa-praNIta Agamane ja pramANabhUta mAnIe chIe. kAraNa ke AsapuruSa dvArA praNIta Agama ja kaSa, cheda, ane tAparUpa parIkSAthI vizuddha che. mATe te ja Agama pramANabhUta che. RSa Adi parIkSA vidhinuM svarUpa AgaLa 32mA lekanI TIkAmAM batAvyu che, za'kA : jenA rAgAdi doSo saMpUNa nAza pAmyA hoya te Asa kahevAya. paraMtu tevA prakAranuM AptapaNuM te| asaMbhavita che. 226 samAdhAna : tame jANatA nathI. rAgAdi deSAnA koIne koI jIvamAM sathA nAzAya ja. ApaNAmAM rAgAdi doSanI taratamatA jovAmAM Ave che, jenI hInAdhikatA jovAmAM Ave tene sathA nAza hAya. jema sUryane AcchAdita karavAvALA meghanA samUhamAM hInAdhikatA dekhavAmAM Ave che, tethI kaIne kaI jagyAe vAdaLane sarvathA nAza saMbhave che. tevI rIte ApaNAmAM rAgAdi doSAnI taratamatA he.vAthI kAI jIvamAM avazya rAgAdinA sathA nAza hAya. kahyuM paNa che ke : je padmAne ekadezathI nAza thAya che, te padArthanA sathA paNa nAza hoya che, jema meghanA samUha Adine AMzika nAza hAvAnA kAraNe tene sarvathA nAza thAya che. tema rAgAdine AMzika nAza hAvAthI sarvathA paNa nAza thAya che. AthI siddha thAya che ke je purUSavaroSamAM rAga Adi doSAnA saMpUrNa nAza thayeA che. te ja purUSavizeSa Asa bhagavAna sana che. ( TIkA ) atha anAditvAd rAgAdInAM kathaM prakSayaH iti cet / na / upAyatastadbhAvAt / anAderapi suvarNamalasya kSAramRtpuTapAkAdinA vilayopalambhAt / tadvadevAnAdInAmapi rAgAdidoSANAM pratipakSabhUtaratnatrayAbhyAsena vilayopapatteH / kSINadoSasya ca kevalajJAnAvyabhicArAt sarvajJatvam || (anuvAda) zaMkA :- rAgAdi Se anAdi kALanA hAvAthI tene kSaya kaI rIte thaI zake ? samAdhAna :- e paNa tame samajo. upAyAthI rAgAdi dveSAneA kSaya sAdhya che, jevI rIte suvaNa upara rahelA anAdinA mela khAra ane mATInA puTa-pAka AdithI nAza pAme che, tevI rIte anAdi kAlIna rAgAdi deSAnA pazu, tenAthI viparIta samyagdarzana samyagjJAna ane samyak cAritrarUpI ratnatrayInI sAdhanAthI nAza thAya che. je puruSamAM saMpUrNa rUpe rAgAdi doSo nAza pAmyA che, te ja puruSamAM kevala jJAnanA sadbhAva haiya che. AthI siddha thAya che ke Akhkhu vItarAga bhagavAna savajJa che. ( TIkA) tatsiddhistu jJAnatAratamyaM kvacid vizrAntam tAratamyatvAt, AkAze pariNAmatAratamyavat / tathA sUkSmAntaritadUrArthAH kasyacitpratyakSAH, anumeyatvAt, kSitigharakandharAdhikaraNadhUmadhvajavat / evaM candrasUryoparAgAdikhacakajyotirjJAnA visaMvAdA
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI 227 nyathAnupapattiprabhRtayo'pi hetavo vaacyaaH| tadevamAptena sarvavidA praNIta AgamaH pramANameva / tadaprAmANyaM hi praNAyakadoSanibandhanam / "rAgAdvA dveSAdvA mohAdvA vAkyamucyate hyanRtam / yasya tu naite doSAstasyAnRtakAraNaM kiM syAt" // iti vacanAt / praNetuzca nirdoSatvamupapAditameveti siddhaH AgamAdapyAtmA "ege AyA" ityAdi vacanAt / tadevaM pratyakSAnumAnAgamaiH siddhaH pramAtA // (anuvAda) sarvajJanI siddhi :- (1) jJAnamAM taratamatA hovAthI keI paNa jIvamAM sarvotkRSTa jJAna hoya che. jenI taratamatA hoya tenI vizrAMti jarUra hoya. jema ke pariNAmamAM taratamatA hovAthI pariNAmanI parAkASTA AkAzamAM che tema jJAnamAM taratamatA hovAthI jJAnanI parAkASThA koI puruSavizeSamAM hovI joIe te parAkASThA jenAmAM hoya che, te ja bhagavAna sarvajJa che. (2) svabhAvathI dUra rahelA sUkSama padArtho kaIne kaI vyaktine pratyakSa hoya che. kemake padArtho anumeya hoya che. je je anumeya (anumAnanA viSaya) hoya te te keInAthI paNa pratyakSa hoya. jema parvatanI guphAmAM rahela agni anumAnano viSaya hevAthI, koIne paNa pratyakSa che. tema ApaNuM pratyakSathI agrAhya paramANu Adi sUkSma padArtho keIna avazya pratyakSa hovA joIe. jene evA padArtho pratyakSa che. te ja bhagavAna sarvajJa che. caMdra-sUryanuM grahaNa Adi jaNAvanAra tiSazAstranI satyatAthI paNa sarvajJanI siddhi thAya che. ukta svarUpa sarvajJa A puruSavaDe praNIta Agama ja pramANarUpa che. je Agamana racayitA deSayukta hoya te Agama ja apramANu hoya. arthAt AgamanI pramANutAmAM tenA racayitA ja kAraNa che. kemake "puruSa vizvAse vacana vizvAsa hoya che. kahyuM paNa che ke rAga, dveSa ane meha vaDe ja asatya bhASaNa thAya che. je puruSanA rAga dveSa Adi doSone samUla nAza thayo hoya te puruSane asatya bolavAnuM ke prayojana nathI. AthI AgamanA praNetA nirdoSa hevAthI "AtmA che,' vagere Agama pramANathI paNa AtmAnI siddhi thAya che. A prakAre pratyakSa, anumAna ane Agama pramANathI pramAtAnI siddhi thAya che. (TIkA) prameyaM cAnantarameva bAhyArthasAdhane sAdhitam / tatsiddhau ca pramANaM jJAnam tacca prameyAbhAve kasya grAhakamastu nirviSayatvAt iti pralApamAtram / karaNamantareNa kriyAsiddharayogAd / lavanAdiSu tathAdarzanAt / yacca, arthasamakAlamityAdyuktam , tatra vikalpadvayamapi svIkriyata eva / asmadAdipratyakSaM hi samakAlArthA''kalanakuzalam / smaraNamatItArthasya grAhakam / zabdAnumAne ca traikAlikasyApyarthasya paricchedakam / nirAkAraM caitad dvayamapi / na caatiprsnggH| svajJAnAvaraNavIryAntarAyakSayopazamavizeSavazAdevAsya naiyatyena pravRtteH / zeSavikalpAnAmasvIkAra eva
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 anyayogavya, dvA. zloka : 17 (anuvAda). 16mI kArikAmAM bAhya padArthanuM astitva siddha karavAnA prasaMge prameyanI siddhimAM karavAmAM AvI che. pUrvokta pramANathI prameyanI siddhi thavA chatAM paNa "prameyanA abhAvamAM niviSayaka jJAna konuM grAhaka thaze" te je kahevAmAM AvyuM che. te paNa mAtra thuMka uDADavA jevuM che. kemake karaNa (sAdhana) vinA kaI paNa kriyA hoI zakatI nathI. jema chedana kriyA kuThAra rUpa karaNathI thAya che, tema jANavArUpa kyiA paNa keIpaNa kAraNathI thAya che. je kAraNa che te ja pramANa che. vaLI 'pramANa padArthanI utpatti samaye padArthane jANe che ke bhinna samaye? A vikalpadvaya amane herAna karI zakatA nathI. kemake ame baMne vikalpone svIkAra karIe chIe ! ApaNe badhAnuM je pratyakSa jJAna che te samakAlIna (vidyamAna) padArthone jANe che, ane smaraNAtmaka-jJAna atIta padArthone jANe che. zabda ane anumAna pramANe traNe kALanA padArthone jANe che. zabda ane anumAna, jJAna nirAkAra hovA chatAM paNa jJAnAvaraNIya ane vIryAntarAya karmane kSayapazamathI nizcita padArthomAM pravRtta thAya che. ane zunyavAdanuM sthApana karavA mATene bAkInA vikalpane asvIkAra eja zunyavAdane tiraskAra che ! __ (TIkA) pramitistu pramANasya phalaM svasaMvedanasiddhaiva / na hyanubhave'pyupadezApekSA / phalaM ca dvidhA AnantaryapAramparyabhedAt / tatrA''nantaryeNa sarvapramANAnAmajJAnanivRttiH phalam / pAramparyeNa kevalajJAnasya tAvat phalamaudAsInyam / zeSapramANAnAM tu hAnopAdAnopekSAbuddhayaH iti suvyavasthitaM pramAtrAdicatuSTayam / tatazca " nAsanna sanna sadasannacApyanubhayAtmakam / catuSkoTivinirmuktaM tatvaM mAdhyamikA viduH" // ityunmattabhASitam / / (anuvAda) pramANunA phaLarUpa prImati (nizcayAtmaka jJAna) svayaM svasaMvedanathI (anubhavathI ja siddha che. tethI tene siddha karavA mATe paranI apekSA rahetI nathI. te pramANunuM phaLa sAkSAt ane paraMparA ema be prakAre che. padArthane jANavAthI padArtha viSayaka ajJAnano nAza thave sAkSAta phaLa ane paraMparAe kevaLa jJAnanA prApti thavI, te udAsIna phaLa che. pramANunAM bIjAM phaLa ISTa-aniSTanuM grahaNa, tyAga ane upekSA che. A pramANe pramAtA, prameya, pramANu ane pramiti, A cAre tarava vyavasthitapaNe siddha thAya che. tethI "sata nathI, asata nathI," "sat asat ubhaya nathI' ane 'na sat na asat " A cAra kaTithI hita evA tatvane mAdhyamika (zunyavAdI) baddha kahe che, te kharekhara unmatta puruSanA bakavAdatulya che. (TokA) kiJca, idaM pramAtrAdInAmavAstavasvaM zunyavAdinA vastutyA tAvadeSTavyam / tacAsau pramANAt abhimanyate apramANAdvA ? na tAvadapramANAt , tasyAkizitaka
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthAdvAdamaMjarI 229 ratvAt / atha pramANAt / tanna / avAstavatvagrAhakaM pramANaM sAMvRtamasAMvRtam vA syAt ? yadi sAMvRtam , kathaM tasmAdavAstavAd vAstavasya zUnyavAdasya siddhiH / tathA tadasiddhau ca vAstava evaM samasto'pi pramAtrAdivyavahAraH prAptaH / atha tadgrAhakaM pramANaM svayamasAMvRtam, tarhi kSINA pramAtrAdivyavahArAvAstavatvapratijJA / tenaiva vyabhicArAt / tadevaM pakSadvaye'pi "ito vyAghra itastaTI" iti nyAyena vyakta eva paramArthataH svAbhimatasiddhivirodhaH // iti kAvyArthaH // 17 // (anuvAda) zunyavAdI pramAtA, prameya AdinI avAstaviktA pramANathI siddha kare che ke apramANathI? je apramANathI siddha kare che. te pramAtA AdinI avAstaviktA siddha thaze nahIM ! kemake apramANa akiMcitkara che. pramAtA Adine asatya TharAvanAra pramANa svayaM avAstavika che ke vAstavika ? je pramAtA Adine asatya TharAvanAra pramANa svayaM avAstavika hoya te e asatya pramANathI zunyavAdanI siddhi kaI rIte thaI zake? ane tema thavAthI pramAtA, prameya, pramANa ane pramitine vyavahAra vAstavika siddha thaze. je pramAtA Adine asatya siddha karanAra pramANe svayaM vAstavika hoya to tame kapelI pramAtA AdinI avAstavikatA kSINa thaI jAya che. arthAt pramANanuM vAstavikapaNuM siddha thavAthI pramAtA AdinuM paNa vAstavikapaNuM siddha thAya che. tethI eka bAju vAgha ane eka bAju nadI !" e nyAyathI pramANa ane apramANa ubhaya pakSathI paNa zunyavAdanI siddhi thaI zakatI nathI. AthI siddha thAya che ke pramAtA, prameya, pramANa ane pramiti, e cAre taravanuM astitva pAramArthika che.
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ avataraNa adhunA kSaNikavAdina aihikAmuSmikavyavahArAnupapannArthasamarthanamavimRzyakArita tathanA avataraNa have kSaNika vAdamAM A leka ane paralokanA vyavahAranI siddhi thaI zakatI nathI. tethI teonuM avicArIpaNuM darzAvatAM kahe che : kRtapraNAzAkRtakarmabhogabhavapramokSasmRtibhaGgadoSAn / upekSya sAkSAt kSaNabhaGgamicchannaho mahAsAhasikaH paraste // 18 // mULa-artha? padArthone kSaNika mAnavAthI, bAMdhelAM karmono nAza, (bhegane abhAva) nahI karelA karmone bhoga, saMsArane nAza, mekSane nAza, smRtine abhAva ityAdi denI Apatti Ave che. te paNa te te denI upekSA karIne kSaNabhaMguratAne mAnavAvALA tamArA pratti pakSI vainAzika bauddha mahAsAhasika che. arthAt bhAvi anarthano vicAra karyA vinA pravRtti karavAvALA che, (18) __ (TIkA) kRtapraNAzadoSam , akRtakarmabhogadoSam , bhavabhaGgadoSam , pramokSabhaGgadoSam , smRtibhaGgadoSamityetAn doSAn / sAkSAdinyanubhavasiddhAn / upekSyAnAdRtya / sAkSAtkurvannapi ganimIlikAmavalambamAnaH / sarvabhAvAnAM kSaNabhaGgam udayAnantaravinAzarUpAM kSaNakSayitAm icchan prtipdymaanH| te tava / paraH pratipakSI vainAzikaH saugata ityarthaH / aho mahAsAhasikaH sahasA avimarzAtmakena balena vartate saahsikH| bhAvinamanarthamavibhAvya yaH pravartate sa evamucyate / mahAMzcAsau sAhasikazca mahAsAhasiko'tyantamavimRzya pravRttikArI / iti mukulitArthaH / / (anuvAda) karelA karmo nAza, nahIM karelA karmone bhega, saMsArane nAza, mokSane nAza, ane smaraNano abhAva, A badhA doSo padArthane kSaNika mAnavAthI sAkSAta AvatA hovA chatAM paNa jema hAthI AMkhone baMdha karIne jalapAna Adi kriyA kare che. tema tamArA pratipakSI bauddhamatAnusArI te sarve denI upekSA karIne, arthAt AMkha miMcAmaNAM karIne, sarva padArthone kSaNika pratipAdana kare che. te kharekhara te bauddhonuM mahAsAhasika
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI 231 ( TIkA ) vivRtArthastvayam / bauddhA buddhikSaNaparamparAmAtramevAtmAnamAmananti na punarmauktikakaNa nikarAnusyUtaikasUtravat tadanvayinamekam / tanmate yena jJAnakSaNena sadanuSThAnamasadanuSThAnaM vA kRtam tasya niranvayavinAzAnna tatphalopabhogaH, yasya ca phalopabhogaH, tena tat karma na kRtam / iti prAcyajJAnakSaNasya cAkRtakarmabhogaH, svayamakRtasya parakRtasya karmaNaH phalopabhogAditi / atra ca karmazabda ubhayatrApi yojyaH, tena kRtapraNAza ityasya kRtakarmapraNAza ityartho dRzyaH / bandhAnulomyAccetthamupanyAsaH // (anuvAda) vistarA : auddho chUTaka meAtInI mALa.nI jema jJAna-kSaNAnI asa baddha para parAne AtmA mAne che. paraMtu eka derAmAM parAvelI meAtInI mALAnI jema saMpUrNa jJAna kSaNeAnI paraMparAthI saMbaddha eka AtmAne svIkAratA nathI. tethI bauddha matamAM je jJAna kSaNa vaDe karAyelu` sukRta yA duSkRta, te jJAna kSaNane nirmUla nAza thavAthI te jJAna kSaNathI upAjAyela zubhAzubhakamanA phaLanA upabheAga te nahIM kare paraMtu je jJAna kSaNe te zubhAzubha kameryo karyAM nathI, tene te kama'nAM phaLane upabhAga karavAnA thaze. tethI jeNe karyAM karyAM. hoya tene karmanA phaLane abhAva-(kRtaka nAza)nA ane jeNe e karmo karyAM na heAya tene te karmanA phaLanA upabhoga-( akRtakama bhoga )ne| deSa Avaze. ahIeAkanA ya2zuoM akRtakarmabhoga mAM prema 'bha' zahane prayoga che, te zabdanA prayoga karIne atha karave. prathama prayAzamAM pazu 'dharma' ( TIkA ) tathA bhavabhaGgadoSaH / bhava ArjavI bhAvalakSaNaH saMsAraH tasya bhaGgo vilopaH sa eva doSaH kSaNikavAde prasajyate / paralokAbhAvaprasaGga ityarthaH / paralokinaH kasyacidabhAvAt / paraloko hi pUrvajanmakRtakarmAnusAreNa bhavati / tacca prAcIna jJAnakSaNAnAM niranvayaM nAzAt kena nAmopabhujyatAM janmAntare // (anuvAda) kSaNikavAdamAM saMsArane paNa nAza thaze. arthAt paraleAkanA abhAva thaze. kemake pU janmamAM karelAM karmAMne anusAra jIveAnA paraleka thAya che. paraMtu kSaNika vAdamAM te pUrva jJAna-kSaNeAnA sathA nAza thai javAthI ane tene uttara kSaNeAnI sAthe ke,i paNa saMbaMdha nahI hovAthI pUrva janmamAM karelAM kamenu phaLa, janmAMtaramAM keNu bhAgave ? pratyeka jJAnakSaNA kSaNika hAvAthI paraleAke janAra kAi AtmA ja nahI rahe ! ane e rIte AtmAnA abhAvamAM paraleAkanA abhAva ane tethI anupAya saMsAranI samApti thaze, (TIkA) yacca mokSAkaraguptena " yaccittaM taccittAntaraM pratisandhatte yathedAnIntanaM cittaM, cittaM ca maraNakAlabhAvi" iti bhavaparamparAsiddhaye pramANamuktam, tad vyartham / cittakSaNAnAM niravazeSanAzinAM cittAntarapratisandhAnAyogAt / dvayoravasthitayorhi pratisandhAnamubhayAnugAminA kenacit kriyate / yazcAnayoH pratisandhAtA, sa tena nAbhyupagamyate sa hyAtmAnvayI ||
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 anyayogavya. dvA. loka : 18 = (anuvAda) mokSAkara gupta nAmanA bauddhAcArye kahyuM che ke vartamAnakAlIna cittanI jema eka citta (buddhi-jJAna) anya cittamAM saMba ddha thAya che. AthI maraNapayatanuM citta anya anya cittathI saMbadhdha che tethI saMsAranI paraMparA siddha thAya che. jaina darzana kahe che ke tamArUM kathana arthahIna che. kema ke bauddhamatamAM badhI cittakSaNane sarvathA nAza mAnavAmAM AvyuM che. tethI eka citta anya cittanI sAthe saMbaddha thaI zakatuM nathI. AthI pUrva ane apara citta kSaNono saMgha karAvanAra keI sthira dravya hovuM joIe. anyathA pUrva apara citta kSaNono saMbaMdha thaI zake nahIM. tethI ubhaya citta kSaNane saMbaMdha karAvanAra je sthira che te ja anvayI AtmA che. (TIkA) na ca pratisandhatte ityasya janayatItyarthaH / kAryahetuprasaGgAt / tena vAdinA'sya hetoH svabhAvahetutvenoktatvAt / svabhAvahetuzca tAdAtmye sati bhavati / bhinnakAlabhAvinozca cittacittAntarayoH kutastAdAtmyam / yugapadbhAvinozca pratisandheyapratisandhAyakatvAbhAvApattiH. yugapadbhAvitve'viziSTe'pi kimatra niyAmakam , yadekaH pratisandhAyako'parazca pratisandheya iti / astu vA prasisandhAnasya jananamarthaH / so'pynuppnnH| tulyakAlatve hetuphalabhAvasyAbhAvAta / bhinnakAlatve ca pUrvacittakSaNasya vinaSTatvAt uttaracittakSaNaH kathamupAdAnamantareNotpadyatAm / iti yatkiJcidetat / / ( anuvAda) zaMkA nita tAttattAttAM pratibaMdha ahIM pratisaMdhAna zabda che tene artha pUrva-citta uttara cittanI sAthe saMbaddha thAya che, tema nathI. kintu pUrva citta kSaNa uttara cittakSaNane utpanna kare che. te artha che. ' samAdhAnaH e ThIka nathI. kema ke e pramANe pUrva citta ane apara cittakSaNone kArya-kAraNabhAva mAnavAmAM Ave te kArya hetu thaze. paraMtu bauddho vaDe te pUrva-apara cittakSaNomAM svabhAvahetu mAnavAmAM Avyo che. ane svabhAvahetu te tAdAbhya saMbaMdha hoya to ghaTe che. jema "A vRkSa zizapa (sIsama) che vRkSatva hevAthI," ahIM vRkSa ane ziMzAno tAdAmya saMbaMdha hovAthI svabhAvahetu anumAna thAya che, paraMtu pUrva ane apara cittakSaNa bhinna bhinna samayamAM hovAthI pUrva-apara cittakSaNAne tAdAmya saMbaMdha nahIM havAthI ravabhAvahetu banI zakaze nahIM je pUrva-apara rittikSaNanI sattA eka ja samayamAM hoya te temAM pratisadheya ((kArya) ane pratisaMdhAyaka (kAraNa)no vibhAga thaI zakaze nahIM kema ke eka ja samayamAM utpanna thavAvALA cittakSaNamAM keNa niyAmaka che ke jethI eka pratisaMdhaya ane apara pratisaMdhAyaka thAya? athavA mAno ke pratisaMdhAnane artha utpana thavuM ema kare, te paNa eka ja samayavatI cittakSaNAmAM kAryakAraNabhAva thaI zakatuM nathI. kema ke kAryakAraNabhAva vibhinnakAlIna padArthamAM ja thAya che. pUrva-apara cittakSaNe bhinna bhinna kALamAM hoya to paNa bauddhamatamAM sarva padArtho kSaNabhaMgura che. tethI pUrva cittakSaNane sarvathA nAza thaI javAthI pUrvAcittarUpa upAdAna kAraNa vinA uttara cittakSaNanI utpatti kaI rIte thaI zakaze ? tethI uparyukta bauddhanuM kathana yukti yukta nathI.
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI 233 (TIkA) tathA prmokssbhnggdossH| prakarSaNApunarbhAvena karmabandhanAd mokSo muktiH pramokSastasyApi bhaGgaH prAmoti / tanmate tAvadAtmaiva nAsti / kaH pretya sukhIbhavanArtha yatiSyate / jJAnakSaNo'pi saMsArI kathamaparajJAnakSaNasukhIbhavanAya ghaTiSyate / na hi duHkhI devadatto yajJadattasukhAya ceSTamAno dRSTaH / kSaNasya tu duHkhaM svarasanAzitvAt tenaiva sAdha dadhvaMse / santAnastu na vAstavaH kazcit / vAstavatve tu aatmaabhyupgmprsnggH|| (anuvAda) bauddha matamAM karmabaMdhathI sarvathA mukta thavuM tevA mokSano paNa abhAva thaze. kemake temanA matamAM AtmA ja nathI. tethI tene AzrayIne sukhI thavA mATe prayatna thaze? je jJAnakSaNa saMsArI che, te jJAna kSaNa apara jJAnakSaNane sukhI banAvavA mATe kaI rIte prayatna karI zakaze ? kemake pUrva-apara jJAnakSaNane keI saMbaMdha nathI. jema du:khI devadatta yajJadattanA sukhane mATe prayatna karato dekhAtuM nathI. pratyeka jJAna kSaNenuM duHkha paNa, te kSaNano nAza thaI javAnI sAthe nAza pAmI jAya che. je mAne ke pratyeka jJAnakSaNomAM sukhaduHkha pahoMcADanAra saMtAna (kSaNaparaMparA) che. te paNa ThIka nathI. kema ke e saMtAna paNa jJAnakSaNathI bhinna nathI. arthAt saMtAna je bhinna hoIne avAstavika hoya te akiMcitkAra che ane saMtAna je vAstavika hoya te saMtAna e ja AtmA che. AthI AtmAne svIkAra karavo paDaze. (TIkA) api ca bauddhAH "nikhilavAsanocchede vigataviSayAkAropaplavavizuddhajJAnotpAdo mokSaH" ityAhustacca na ghaTate / kAraNAbhAvAdeva tadanupapatteH / bhAvanApacayo hi tasya kAraNamiSyate / sa ca sthirai kAzrayAbhAvAd vizeSAnAdhAyakaH pratikSaNamapUrvavad upajAyamAno niranvayavinAzI, gaganalaGghanAbhyAsavat anAsAditaprakarSoM na sphuTAbhijJAnajananAya prabhavati, ityanupapattireva tasya / samalacittakSaNAnAM svAbhAvikyAH sadRzArambhaNazaktarasadRzArambham pratyazaktezca akasmAdanucchedAt / kiMca, samalacittakSaNAH pUrva svarasaparinirvANA ayamapUrvo jAtaH santAnazcaiko na vidyate bandhamokSau caikAdhikaraNau na viSayabhedena vartate / tat kasyeyaM muktirya etadartha prayatate / ayaM hi mokSazabdo bndhnvicchedpryaayH| mokSazca tasyaiva ghaTate yo bddhH| kSaNakSayavAde tvanyaH kSaNo baddhaH kSaNAntarasya ca muktiriti prApnoti mokSAbhAvaH // (anuvAha) - bauddha darzana saMpUrNa vAsanAno nAza thayethI viSayakAranA upadravathI rAhata, vividha prakAranA grAhya-grAhakarahita, evA vizuddha jJAnanI utpattine ja mokSa kahe che. paraMtu temanA manamAM te paNa mekSa ghaTI zakato nathI. kemake kSaNikavAdamAM kAryakAraNa bhAva banI zakato nathI. tethI kAraNanA abhAvamAM pUrvokta mokSanI utpatti thaze nahIM, 15, 30
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 anyayogavya. dvA. zloka : 18 je kaheze ke sarve padArtho kSaNika che, sarve duHkharUpa che, sarve asAdhAraNarUpa hovAthI svalakSaNa che. ane save padArtho ni:svabhAva hovAthI zUnya che. A bhAvanA-catuSTayanI utkaTatAthI saMpUrNa vAsanAnA uchedarUpa mekSa thaze. Ama kahevuM ThIka nathI. kema ke tamArA matamAM bhAvanA-catuSTayane kaI nitya Azraya nahIM hovAthI bhAvanA nirAdhAra che. pratyeka kSaNe apUrva apUrva kSaNene utpanna karIne. dvitIya kSaNamAM sarvathA naSTa thaI javAnA svabhAva vALA hovAthI, temaja anaMta AkAzanuM laMghana jema duzakaya che, tema vAsanAnuM anaMtapaNuM hovAthI bhAvanA catuSTayathI paNa zuddha jJAnanI utpatti thaI zakaze nahIM mATe tevA manI paNa anutpatti thaze. azuddha jJAnakSaNonI zakita svAbhAvika rIte tenA sajAtIya (azuddha) jJAna kSaNenI utpatti karaze paraMtu tenAthI viparIta (zuddha) jJAnakSanI utpatti nahIM kare. jema AmanA bIjanI zakita AmranA phaLane utpanna karavAnI che. paraMtu niMba(lImaDA)nA phaLane utpanna karavAnI nathI. kemake azuddha jJAnakSaNe apara apara azuddha jJAnakSaNone ja utpanna kare che, paraMtu zuddha jJAnakSaNone utpanna karI zakaze nahI. tethI zuddha jJAnakSaNanI utpatti kayAre paNa thaze nahIM. bauddha matamAM pratyeka vastu kSaNika hovAthI azuddha jJAnakSaNone sarvathA nAza thaI javAthI zuddha jJAnakSaNane utpanna karI zakaze nahI. vaLI, pratyeka kSaNa apUrva hovAthI pUrva-apara jJAnakSaNomAM koI eka saMtAnane saMbhava nathI, ane baMdha makSa te eka ja adhikaraNamAM thAya che, bhinna viSayamAM nahI tethI asaMbaddha evI jJAnakSane kenI mukita mATe prayatna kare? baMdhananA nAza35 mekSa che tyAre ja ghaTe ke, je puruSane baMdha che te ja purUSane mekSa thatuM hoya. paraMtu bauddha matamAM te je kSaNamAM baMdha thAya che te kSaNuno te sarvathA nAza thaI jAya che, ane jene mokSa thavAno che te kSaNa pUrva kSaNathI bilakula bhinna che AthI kSaNikavAdamAM anya kSaNano baMdha ane anya kSaNane mokSa thAya che, te bilakula asaMgata hovAthI teonA matamAM mekSane abhAva ja thAya. (TokA) tathA smRtibhaGgadoSaH / tathAhi pUrvabuddhayAnubhUte'rthe nottarabuddhInAM smRtiH saMbhavati / tato'nyatvAt, santAnAntarabuddhivat / na hyanyadRSTo'rtho'nyena smaryate anyathA ekena dRSTo'rthaH sarvaiH smaryata / smaraNAbhAve ca kautaskutI prtybhijnyaaprsuutiH| tasyAH smaraNAnubhavobhayasaMbhavatvAt / padArthaprekSaNaprabuddhaprAktanasaMskArasya hi pramAtuH sa evAyamityAkaraNa iyamutpadyate / (anuvAda) temaja bauddha matamAM smaraNane paNa abhAva thaze. te A pramANe-pUrva buddhithI anubhavelA padArthonuM uttara-buddhimAM maraNa thaI zakatuM nathI kemake pUrvabuddhithI uttara buddhi bilakula bhinna che. jema citre anubhavelA padArthanuM maitrane maraNa thaI zakatuM nathI tema eka buddhithI bIjI buddhi atyaMta bhinna hovAthI pUrvabuddhithI anubhUta padArthanuM uttara budimAM smaraNa thaI zakaze nahIM. kemake eka manuSya anubhavela padArthanuM bIjA manuSyane smaraNa thatuM nathI. je e rIte smaraNa thatuM hoya to eka puruSe jANelA padArthanuM sarve puruSane smaraNa thavuM joIe. A rIte smaraNane abhAva thavAthI temanA manamAM pratya
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI bhijJAna paNa thaI zakaze nahIM. pratyabhijJAna anubhava ane smaraNa pUrvaka thAya che. pratyabhijJAna eTale, padArthane jevAthI pramAtAne pUrvanA saMskArane AvirbhAva the. dA. ta. "te ja A devadatta che." AvuM pratyabhijJAna maraNanA abhAvamAM thaI zakaze nahIM. (TIkA) atha syAdayaM doSaH yadyavizeSeNAnyadRSTamanyaH smaratItyucyate / kintu anyatve'pi kAryakAraNabhAvAd eva ca smRtiH| bhinnasaMtAnabuddhInAM tu kAryakAraNabhAvo nAsti tena saMtAnAntarANAM smRtirna bhavati / na caikasAntAnikInAmapi buddhInAM kAryakAraNabhAvo nAsti yena pUrvabuddhayanubhUte'rthe taduttarabuddhInAM smRtirna syAt / tadapyanavadAtam / evamapi anyatvasya tadavasthatvAt / na hi kAryakAraNabhAvAbhidhAne'pi tadapagataM / kSaNikatvena sarvAsAM bhinnatvAt / na hi kAryakAraNabhAvAta smRtirityatrobhayaprasiddho'sti dRSTAntaH // (anuvAda) bauddha kahe che ke smRtinA abhAvarUpa pUrvokta doSa tyAre ja Ave ke jyAre sAmAnyathI anya vaDe anubhavela padArthanuM anyane samaraNa thAya. paraMtu amAre te pUrva ane uttara kSaNemAM paraspara bhinnatA hovA chatAM paNa temAM kAryakAraNabhAva saMbaMdhathI ja smaraNa thAya che. kemake buddhirUpI eka ja saMtAnamAM anubhava tathA maraNane kAryakAraNabhAva saMbaMdha che tethI temAM smRti thaI zake che. paraMtu eka saMtAna(vyakti)ne anya saMtAna(vyakti)nI sAthe kAryakAraNubhAva saMbaMdha nahIM hovAthI eka puruSanA anubhavanuM anya mATe "anyanA anubhavanuM anyane smaraNa thaze." A Apatti Avaze nahIM. vaLI buddhirUpa eka saMtAna saMbaMdhI kSaNomAM kAryakAraNabhAva nathI ema nahIM, paraMtu eka santAnavALA jJAna-kSaNamAM anubhava ane smaraNarUpa kArya kAraNabhAva che, tethI pUrvabuddhie anubhavelA padArthanuM uttarabuddhine smaraNa thaI zake che. AthI tame ApelA smRti bhaMga doSane ahIM avakAza nathI. jena kahe che ke H tamAruM kathana yuktipurassara nathI. kemake e pramANe santAnamAM kAryakAraNabhAva mAnavA chatAM paNa santAnanA kSaNonI bhinnatAnuM nivAraNa thaI zakatuM nathI. bauddhamatamAM badhA kSaNone niranvaya nAza mAnela hovAthI kSaNe paraspara atyaMta bhinna che. tethI "kAryakAraNubhAva-nibaMdhana smaraNa thAya che. tevuM kaI daSTAMta vAdI ane prativAdI ubhayane prasiddha nathI. (trIjA) atha-"mittera di sattAne gAditA varmavAsanA | phalaM tatraiva saMdhatte karpAse raktatA yathA" || iti karpAse raktatAdRSTAnto'stIti cet / tadasAdhIyaH / sAdhanadUSaNayorasambhavAt / tathAhi / anvayAghasambhavAnna sAdhanam / na hi kAryakAraNabhAvo yatra tatra smRtiH karpAse raktatAvadityanvayaH sambhavati / nApi yatra na smRtistatra na kAryakAraNabhAva iti vyatireko'pi / asiddhatvAdhanudbhAvanAca na dUSaNam / na hi tato'nyatvAt ityasya hetoH karpAse raktatAvat ityanena kazcidoSaH pratipAdyate //
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 anyayogavya. dvA. zloka : 18 (anuvAda) bauddha kahe che : jema kapAsanA bIjane lAla raMga hoya te te bIjanuM phaLa paNa lAlaraMga vALuM thAya che. tema je saMtAnamAM kapAsanA rahe che. te ja saMtAnamAM karmavAsanAnuM phaLa paNa rahe che. AthI je jJAnakSaNe padArthane anubhava karyo hoya che. te ja jJAnakSaNane tenuM smaraNa thAya che. mATe kapAsamAM raktatAnuM daSTAMta prasiddha che. jaina kahe che : kapAsanI 2katatAnuM daSTAMta sAdhaka nathI ane bAdhaka paNa nathI. kemake tyAM kAryakAraNabhAva hoya che. tyAM smRti hoya che ane jyAM rasRti nathI tyAM kAryakArabhAva nathI. A avayavyatireka saMbaMdha banI zakatuM nathI; ane anvayavyatireka saMbaMdha nahIM banavAthI kAryakAraNabhAvanI paNa siddhi thaI zakatI nathI. AthI buddhirUpa eka saMtAnamAM kAryakAraNabhAva saMbaMdha nahIM banavAthI, smRti paNa thaI zakatI nathI. Ama kapAsanI raktatAnuM daSTAMta smRtirUpa sAdhyanI siddhi karavA mATe asamartha hovAthI sAdhaka nathI. vaLI, pUrva kSaNe anubhavela padArthanuM smaraNa uttara jJAnakSaNane thaI zakatuM nathI. kemake pUrva-apara jJAnakSaNa paraspara atyaMta bhinna che. jyAM jyAM bhinnapaNuM hoya che. tyAM tyAM mRti na thAya. jema caitre anubhavelA padArthanuM smaraNa maitrane thatuM nathI, tema ahIM paNa pUrva-apara jJAna kSaNenI bhinnatA hovAthI smRti thaze nahIM. AvA anumAnamAM kapAsanI raktatAnA daSTAMtathI asiddhatva Adi kaI de AvI zakatA nathI. kAraNa ke bauddhamatanA anusAre kapAsamAM paNa kSaNabhaMguratA che, tethI kapAsanA kSaNomAM paNa sarvathA bhinnapaNuM che. tethI kapAsanI raktatAnuM daSTAMta amArA anumAnanuM bAdhaka paNa nathI. (TIkA) kiJca, yadyanyatve'pi kAryakAraNabhAvena smRterutpattiriSyate, tadA ziSyAcAryAdibuddhInAmapi kAryakAraNabhAvasadbhAvena smRtyAdiH syAt / atha nAyaM prasaGgaH, ekasaMtAnatve satItivizeSaNAditi cet / tadapyayuktaM / bhedAbhedapakSAbhyAM tasyopakSINatvAt / kSaNaparamparAtastasyAbhede hi kSaNaparamparaiva sA / tathA ca saMtAna iti na kizcidatiriktamuktaM syAt / bhede tu pAramArthikaH apAramArthiko vAsau syAt ? apAramArthikatve'sya tadeva dUSaNaM, akiMcitkaratvAt / pAramArthikatve sthiro vA syAt kSaNiko vA ? kSaNikatve saMtAnanirvizeSa evAyam, iti kima nena stenabhItasya stenAntarazaraNasvIkaraNAnukaraNinA / sthirazcet Atmaiva saMjJAbhedatirohitaH pratipannaH / iti na smRtirghaTate kSaNakSayavAdinAm / / (anuvAda) kSaNikavAdamAM anubhava ane smRtinA AzrayabhUta keI nityapadArtha nahIM hovA chatAM paNa bhinna bhinna saMtAnamAM kAryakAraNabhAvane AzrayIne smRtine svIkAra karavAmAM Ave te ziSya ane AcAryanI buddhimAM paNa kAryakAraNabhAvane saddabhAva hovAthI AcAryanI badhithI ziSyane smaraNa thavuM joIe. kemake guru ziSyane bhaNAve che, tethI gurunI buddhi kAraNa che, ane ziSyanI buddhi kArya che. tethI temAM kAryakAraNabhAvano sadubhAva che. mATe AcAryanI buddhithI ziSyane smaraNa thavuM joIe.
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAdvAdamaMjarI zaMkA : ame eka saMtAnane AzrayIne ja kAryakAraNane svIkAra karIe chIe. AthI pUrvokta Apatti Avaze nahIM, kemake tyAM te AcArya ane ziSya, ema be paraspara bhina saMtAna che. tethI temAM kAryakAraNubhAva saMbaMdha nathI. samAdhAna : e ThIka nathI. kemake bheda-abheda pakSathI tenuM nirAkaraNa thaI jAya che. te A pramANe tame smRtinI siddhi mATe jJAna kSaNene eka saMtAna mAne che, te e saMtAna saMtAnI(kSaNa paraMparA)thI bhinna che ke abhinna ? je saMtAna kSaNa paraMparAthI abhina hoya te tene ja saMtAnI (kSaNa paraMparA) kahevAze. paraMtu saMtAnIthI atirikta kaI saMtAna kahevAze nahIM. je saMtAna kSaNa paraMparAthI bhinna hoya te e saMtAna vAstavika che ke avAstavika ? jo saMtAna avAstavika hoya to te akicitkArI che. je saMtAna vAstavika hoya te e sthira che ke kSaNika? je saMtAna kSaNika hoya te smRtinI siddhine mATe kSaNaparaMparAne tyajIne saMtAnano Azraya le, te kharekhara eka ceranA bhayathI bacavA mATe anya cArano Azraya levA barAbara che. je saMtAnane sthira mAnavAmAM Ave che te saMjJAntathI gupta rIte AtmAno ja svIkAra karyo kahevAya. AthI kSaNikavAdamAM smRtirUpa jJAna ghaTI zakatuM nathI. (TIkA) tadabhAve ca anumAnasyAnutthAnamityuktam praagev| api ca, smRterabhAve nihitapratyunmArgaNapratyarpaNAdivyabahArA vizIryeran / ____ "ityekanavate kalpe zaktyA meM puruSo hataH / tena karmavipAkena. pAde viddho'smi bhikSavaH // iti vacanasya kA gatiH / evamutpattirutpAdayati, sthitiH sthApayati, jarA jarjarayati, vinAzo nAzayatIti catuHkSaNikaM vastu pratijAnAnA api pratikSepyAH / kSaNacatuSkAnantaramapi nihitapratyunmArgaNAdi vyavahArANAM darzanAt / tadevamanekadoSApAte'pi yaH kSaNabhaGgamabhipreti tasya mahat sAhasam / / iti kAvyArthaH // 18 // (anuvAda) bauddha matamAM samRtine abhAva thavAthI anumAna paNa banI zakaze nahIM. te ame pUrve kahI cUkyA chIe. vaLI smRtinA abhAvamAM thApaNa (anAmata) tarIke mUkelI vastunuM smaraNa nahIM hovAthI leNa-deNuM vagere vyavahArano paNa lepa thaze. kahyuM che ke he bhikSuo, ahIMthI ekANuM mA bhavamAM meM, zakti(zastravizeSa)thI eka puruSane ho hate te karmanA vipAkathI mAro paga viMdhAyo che. ItyAdi tamArAM vacananI zuM hAlata thaze ? kema ke kSaNa sivAya anya koI anvayI dravyane tamArA matamAM svIkAra karanathI. Ama je vAdIe utpatti, sthiti, jarA ane vinAza A cAra kSaNa paryata vastunI sthiti mAne che, tenuM paNa A rIte khaMDana thaI jAya che. kema ke cAra kSaNa pachI paNa thApaNa mUkela vastunuM leNuM-deNuM vagere vyavahAra dekhavAmAM Ave che. tethI kSaNika vAdamAM A rIte aneka deze AvavA chatAM paNa jeo varatune kSaNabhaMgura mAne che, te kharekhara bauddhonuM mahAna sAhasa che.
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ avataraNa atha tAthAgatAH kSaNakSayapakSe sarvavyavahArAnupapatti parai rudbhAvitAmAkarNya ityaM pratipAdayanti / yat sarvapadArthAnAM kSaNikatve'pi vAsanAbalalabdhajanmanA aikyAdhyavasAyena aihikAmuSmikanyavahArapravRtteH kRtapraNAzAdidoSA niravakAzA eva iti / tadAkUtaM parihartukAmastatkalpitavAsanAyAH kSaNaparamparAto bhedAbhedAnubhayalakSaNe pakSa aye'pyaghaTamAnatvaM darzayan svAbhipretabhedAmedasyAdvAdamakAmayamAnAnapi tAnaGgIkArayitumAha avataraNa have bauddho bIjAoe kahelA kSaNa-kSayapakSamAM sarva vyavahAranI anutpatti sAMbhaLIne A prakAre pratipAdana kare che ? sarve padArtho kSaNika hovA chatAM paNa vAsanAnA baLathI prApta thayelA abhedajJAnathI A loka ane paraloka saMbaMdhI vyavahAranI pravRtti thaI zake che. tethI amArA siddhAMtamAM kRtakarmaprabhuza ItyAdi dene avakAza nathI. AvA prakAranA bauddhanA abhiprAyane dUra karavAnI IcchAvALA graMthakAra AcArya vAsanAkSaNaparaMparAthI bhinna, abhinna, ane na bhinna, na abhinna. A traNe pakSamAM vAsanA nathI ghaTatI te batAvatA svasiddhAMtane abhipreta bhedabhedarUpa syAdvAdane bauddho nahIM IcchavA chatAM paNa balAtkAre teone syAdvAdano Azraya le paDaze evuM darzAvatAM kahe che kesaa vAsanA sA kSaNasantatizca nAbhedabhedAnubhayairghaTete / atastaTAdarzizakuntapotanyAyAtvaduktAni pare zrayantu // 19 // mULa-artha : pUrva samayanA jJAnakSAthI uttara samayanA jJAnakSaNamAM javAvALI zaktine vAsanA (saMskAra) kahe che. pratisamaya utpanna thavAvALI kSaNaparaMparA(padArthanI paraMparA)ne kSaNasaMtati kahe che. bauddha darzanane abhipreta AvI vAsanA ane kSaNa paraMparA (1) bhinna, (2) abhinana ane (3) na bhinna-na abhina (anubhava) e traNe prakAramAMthI keIpaNa prakAre siddha thaI zakatI nathI, AthI jema samudra-mathe rahelA jahAja upara raheluM ke pakSI kinArAnI AzAthI UDIne jAya, paraMtu samudra kinAro nahIM dekhavAthI punaH jahAja upara Ave, tema anya darzanakArene anya keI upAya nahIM hovAthI aMte ApanA dAvetarUpa anekAntavAdane Azraya levo paDaze. (1)
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI (TIkA) sA zAkyaparikalpitA truTitamuktAvalIkalpAnAM parasparavizAlatAnAM kSaNAnAmanyonyAnusthUtapratyayajanikA ekasUtrasthAnIyA santAnAparaparyAyA vAsanA / vAsaneti pUrvajJAnajanitAmuttarajJAne zaktimAhuH / sA ca kSaNasantatistadarzanaprasiddhA / pradIpakalikAvat navanavotpadyamAnAparAparasadRzakSaNaparamparA / ete dve api abheda bhedAnumayairna ghaTete // (anuvAda ) baudhdha darzana vaDe kalpita, tUTelI metInI mALAnI jema paraspara bhinnakSaNonuM eka bIjAmAM anusaMdhAna karavAvALI vAsanA bAMdhelI motInI mALAmAM jema sUtra () hoya che, tema paraspara bhinna kSaNamAM rahe che. vAsanAnuM bIjuM nAma saMtAna che. temaja pUrvajJAnakSaNathI utpanna karAelI uttarajJAnakSaNanI zaktine paNa vAsanA kahe che. jema dIpakanI jyota pratyeka kSaNe navI navI utpanna thAya che, te paNa temAM sAya hevAthI" A e ja jAta che. tevuM jJAna thAya che. tema padArtho pratyeka kSaNamAM navIna navIna utpanna thavA chatAM paNa temAM pUrva ane uttara kSaNanuM sadazya hovAthI "A e ja padArtha che tevuM jJAna thAya che, AvI kSaNaparaMparA bauhamatamAM prasiddha che. e vAsanA ane kSaNa saMtati bheda abheda ane anubhaya, e traNe prakAramAMthI keIpaNa prakAre siddha thaI zakatI nathI. (TIkA) na tAvAdabhedena tAdAtmyena te ghaTete / tayohi abhede vAsanA vA syAt kSaNaparamparA vaa| na dvayam / na yaddhi yasmAdabhinna na tat tataH pRthagupalabhyate, yathA ghaTAd ghaTasvarUpam / kevalAyAM vAsanAyAmanvayisvIkAraH vAsyAbhAve ca kiM tayA vAsanIyamastu / iti tasyA api na svarUpamavatiSThate / kSaNaparamparAmAtrAGgIkaraNe ca prAzca eva doSAH / / (anuvAda) abheda pakSa : vAsanA ane kSaNe paraMparAnuM abhinnapaNuM ghaTI zakatuM nathI, kemake vAsanA ane kSaNa paraMparA paraspara abhinna hoya te te bannemAMthI koI eka ja vidyamAna hoI zake. paraMtu vAsanA ane kSaNa paraMparA, baMnenI siddhi thaze nahIM kemake je jenAthI abhinna hoya che. te tenAthI pRthak hoI zaktAM nathI. jema ghaTanuM svarUpa ghaTathI abhinna che, te te ghaTanuM svarUpa ghaTathI bhinnapaNe upalabdha thaI zakatuM nathI. A pramANe kevaLa vAsanAne svIkAra karavAthI anvayI (nitya) dravyane svIkAra thaze. paraMtu kSaNaparaMparAnA abhAvamAM vAsanAne svIkAra karavAthI paNa zuM ? arthAt vAsanAne svIkAra niprajana thaze. ane e pramANe thavAthI vAsanAnuM svarUpa paNa TakI zakatuM nathI ane je kevaLa kSaNaparaMparAne svIkAra karavAmAM Ave, te pUrvokta tamAma deze Avaze. (TIkA) na ca bhedena te yujyate / sA hi bhinnA vAsanA kSaNikA vA thAna thakSanA vA? rAjA jeva, 7 lohatA: pRthApana kAryamAM akSaNikA cet, anvyipdaarthaabhyupgmenaagmvaadhH| tathA ca padArthAntarANAM kSaNikatvakalpanAprayAso vyasanamAtram //
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyayogavya. dvA. zloka : 19 (anuvAda). bheda pakSa: tevI rIte vAsanA ane kSaNaparaMparAnuM bhinnapaNuM paNa siddha thaI zakatuM nathI kemake vAsanA ane kSaNaparaMparA je paraspara bhinna hoya te javAba Ape, te vAsanA kSaNika che ke akSaNika ? je vAsanA kSaNika hoya te vAsanAnuM kSaNathI bhinnapaNuM mAnavuM te nirarthaka thaze. kemake kSaNika pakSanA pUrvokta doSe ahIM paNa Avaze. vAsanA je akSaNika hoya te vAsanAne nityarUpe svIkAravAthI tamArA AgamamAM virodha Avaze temaja padArtho(kSaNaparaMparA)nI kSaNikatva-kalpanAno prayAsa kevala kaSTaprada thaze. (TIkA) anubhayapakSaNApi na ghaTete / sa hi kadAcid evaM brUyAt , nAhaM vAsanAyAH kSaNazreNito'bhedaM pratipadhe, na ca bhedaM kiMtvanubhayamiti / tadapyanucitam / bhedAbhedayovidhiniSedharUpayorekatarapratiSedhe'nyatarasyAvazyaM vidhibhAvAt anytrpkssaabhyupgmH| tatra ca prAgukta eva dossH| athavAnubhayarUpatve'vastutvaprasaGgaH / medAbhedalakSaNapakSadvayavyatiriktasya mArgAntarasya nAstitvAt / anAhatAnAM hiM vastunA bhinnena vA bhAvyam abhinnena vA ? tadubhayAtItasya vandhyAstanandhayaprAyatvAt / evaM vikalpatraye'pi kSaNaparamparAvAsanayoranupapattau pArizeSyAda bhedAbhedapakSa eva kkssiikrnniiyH| na ca "pratyekaM yo yaveda doSo dvayorbhAve kathaM na saH / " iti vacanAdatrApi doSatAdavasthyamiti vAcyam / kukkuTasarpanarasiMhAdivad jAtyantaratvAdanekAntapakSasya // (anuvAda) anubhayapakSaH vAsanA ane kSaNasaMtatimAM bheda ane abhedathI vilakSaNa na bheda na abheda anubhayapaNuM paNa ghaTI zakatuM nathI. kemake bheda vidhirUpa che. ane abheda niSedharUpa che, tethI ekanA niSedhamAM anyane svIkAra AvI jAya che. jema bhedanA niSedhamAM abheda ane abhedanA niSedhamAM bheda A rIte alaga alaga bheda-abheda pakSane svIkAra karavAmAM Ave te pUrvokta doSanuM ApAdAna thaze. athavA vAsanA ane Na saMtatino anubhaya saMbaMdha avasturUpa banaze; kemake bauddhamatamAM bheda ane abhedathI vilakSaNa keI trIjo pakSa banI zakatuM nathI. kAraNake anekAntavAda sivAya samasta ekAntamatamAM kAM te bheda, kAM te abheda, paraMtu tenAthI judA trIjA pAne vaMdhyAputranI jema bilakula saMbhava nathI. Ama bheda, abheda ane anubhaya, e traNe vikalpathI vAsanA ane kSaNa saMtatinI siddhi nahIM thavAthI, aMte bhedabheda pakSane svIkAra karavo paDaze. je kaheze ke "pratyeka bheda athavA abheda) pakSamAM je doSa Ave che te bhedabheda pakSamAM te avazya Avaze. nA, nahIM Ave, kemake jema kuke TasapamAM, kukuTa ane sarpa, e bannethI vilakSaNa kuTa sarpatya jAti che jema narasiMhamAM nara ane siMha, e banethI vilakSaNa narasiMhatva jAti che. tema anekAntavAdamAM bheda ane abheda banethI vilakSaNa bhedabheda pakSane svIkAra karavAmAM AvyuM che, tethI anekAntavAdamAM ubhaya pakSagata doSa AvI zakatA nathI,
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI 241 (TIkA) nanu ArhatAnAM vAsanAkSaNaparamparayoraGgIkAra eva nAsti tatkayaM tadAzrayabhedAbhedacintA caritArthA iti cet / naivam / syAdvAdavAdinAmapi hi pratikSaNaM navanavaparyAyaparamparotpattirabhimataiva / tathA ca kSaNikatvam / atItAnAgatavartamAnaparyAyaparamparAnusaMdhAyakaM cAnvayidravyam / tacca vAsaneti saMjJAntarabhAgapyabhimatameva / na khalu nAmabhedAd vAdaH ko'pi kovidAnAm / sA ca pratikSaNotpAdiSNuparyAyaparamparA anvayidravyAta kayaMcid bhinnA kathaMcidabhinnA / tathA tadapi tasyAH syAd bhinnaM syAdabhinnam / iti pRthakpratyayavyapadezaviSayatvAd bhedH| dravyasyaiva ca tathA tathA pariNamanAdabhedaH / etacca sakalAdezavikalAdezavyAkhyAne purastAt prapaJcayiSyAmaH / / (anuvAda) zaMkA : jainamatamAM vAsanA ane kSaNa paraMparAne svIkAra karavAmAM Avyo nathI, te teone (jainene) vAsanA ane phANa paraMparAmAM bheda ane abhedanI ciMtA kaI rIte saMgata thaze ? samAdhAna : ema na kahe, kemake jaine paNa sarva padArthomAM je pratyeka kSaNe navA navA paryAyanI utpatti mAne che, te ja kSaNaparaMparA che; ane atIta, anAgata tathA vartamAna paryAnI paraMparAnuM anusaMdhAna karanArUM nitya dravya mAnavAmAM AvyuM che. tene tame vAsanA kahe che A rIte paryAya kSaNaparaMparA che ane nitya dravya e vAsanA che, nAmamAtrano pharaka che ! A rIte nAmamAtranA pherathI paMDitapuruSone kaI vivAda hoI zakatuM nathI. te pratyeka kSaNamAM utpanna thavAvALI paryAnI paraMparA, nityadravyathI kathaMcita bhinna che ane kathaMcita abhina che. dravya paNa paryAyathI kathaMcita bhinna che. ane kathaMcita abhinna che kemake pratyeka paryAya bhinna bhinna jJAnanA viSaye hovAthI bhinna che. ane eka ja drae bhinna bhinna payAmAM pariNata thatuM hovAthI abhinna che. A prakAre vAsanA (dravya) ane kSaNasaMtati(paryAye)nuM bhedabhedapaNuM siddha thAya che. Ama dravyaparyAyanA bhedabhedapaNano khulAso, sakalAdeza(pramANa vAkaya) ane vikalAdeza(nAvAya)nuM varNana karatI vakhate AgaLa vIzamI kArikAmAM karavAmAM Avaze. (TokA) api ca, bauddhamate vAsanApi tAvatra ghaTate, iti nirviSayA tatra bhedAdivikalpacintA / tallakSaNaM hi pUrvakSaNenottarakSaNasya vAsyatA / na cAsthirANAM bhinnakAlatayAnyonyAsaMbaddhAnAM ca teSAM vAsvavAsakamAvo yujyate / sthirasya saMbaddhasya ca vastrAdermugamadAdinA vAsyatvaM dRSTamiti / (anuvAda) bauddha matamAM vAsanA ghaTI zakatI nathI, tethI vAsanA ane kSaNa paraMparAmAM bhedAbhedanI kalpanA nirarthaka che. kemake bauddha matamAM pUrvekSaNavaDe uttarakSaNa vAsita thAya che. arthAt pUrva kSaNathI uttarakSaNamAM utpanna thavAvALA cittane vAsana kahe che. paraMtu teone sthA, 31
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 anya ca. dA. koi ? 22 matamAM kSaNa svayaM asthira che ! tethI jina kAlIna, parasapara bhinna ane asaMbaddha kSaNamAM vAsyAsakabhAva ghaTI zakti nathI. keI paNa saMbaMdha sthira ane saMbaddha padArthamAM ja ghaTI zake che. jema sthira ane kasturIthI saMbaddha vastromAM ja vAsanA (sugaMdha) utpanna thAya che. tema ahIM keI sthira ane saMbaddha padArtha nahIM hovAthI vAsanA kene vAsita karaze ? (TIkA) atha pUrvacittasahajAt cetanAvizeSAt pUrvazaktiviziSTaM cittamutpadyate, so'sya zaktiviziSTacittotpAdo vAsanA / tathAhi / pUrvacittaM rUpAdiviSayaM pravRttivijJAnaM yattat SavidhaM paJca rUpAdivijJAnAnyavikalpakAni SaSThaM ca vikalpavijJAnam / tena saha jAtaH samAnakAlazcetanAvizeSo'haGkArAspadamAlayavijJAnam / tasmAt pUrvazaktiviziSTacittotpAdo vAsaneti // (anuvAda) bauddha kahe che ke pUrva cittanI sAthe utpanna thavAvALA cetanA vizeSathI pUrvazakti viziSTa citta utpanna thAya che, AvuM cetanA zaktiviziSTa cittanuM utpanna thavuM tene vAsanA kahe che. evI vAsanAthI vAsyavAsA saMbaMdhanI siddhi thAya che. temAM pUrvAcitta vAsaka ane uttaracitta vAsya che. jema samudramAM pavananI preraNAthI taraMgane udbhava thAya che, tema ahaMkAranA sthAnarUpa AlayavijJAnamAM AlaMbana, samanantara, sahakArI ane adhipati pratya dvArA pravRtti-vijJAnarUpa dharma utpanna thAya che. te rUpAdi viSayane grahaNa karavAvALA pUrvacittane pravRtti-vijJAna kahe che. te pravRttivijJAna zabda, sparza, rUpa, rasa, gaMdha ane vikalpanA bhedathI cha prakAre che. temAM zabada, sparza Adi viSayane grahaNa karavAvALA vikalpane nivikalpakajJAna kahe che. (je jJAnamAM vizeSAkArarUpa judA judA prakAranA bhinna bhinna padArtho bhAsita thAya che ) chaThThA vikala5vijJAnane savikalpaka jJAna kahe che. (je jJAnamAM sarva padArtho vijJAnarUpe bhAsita thAya che.) e jJAnene bauddha citta kahe che. evA pravRtti vijJAnanI sAthe eka kALamAM utpanna thavAvALI ahaMkAra pratyayathI yukta cetanA ne Alaya vijJAna kahe che. tevA Alaya vijJAna dvArA pUrva citta zakti viziSTa uttara cittanI utpatti thAya che, amArA matamAM AvA ahaMkAranA sthAnarUpa Alaya vijJAnane vAsanA kahe che. A rIte amArA matamAM vAsanAnI siddhi thAya che. . (TIkA) tadapi na / asthiratvAdvAsakenAsaMbandhAcca / yazcAsau cetanAvizeSaH pUrvacittasahabhAvI, sa na vartamAne cetasyupakAraM karoti / vartamAnasyAzakyApaneyopaneyatvenAvikAryatvAt / taddhi yathAbhUtaM jAyate tathAbhUtaM vinazyatIti / nApyAnAgate upakAraM karoti / tena sahAsaMbaddhatvAt / asaMbaddhaM ca na bhAvayatItyuktam / tasmAt saugatamate vAsanApi na ghaTate / atra ca stutikAreNAbhyupetyApi tAm anvayidravyavasthApanAya bhedAbhedAdicarcA viraciteti bhAvanIyam //
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI (anuvAda) jaina kahe che ke e paNa tamAruM kathana asaMgata che, kema ke pUrva ane uttaracitta (pravRttivijJAna)ne saMbaMdha karAvI ApanAruM AlayavijJAna (vAsanA) svayaM asthira (kSaNika) che. tethI kSaNika Alaya vijJAnadvArA pUrvAcita ane uttaracitta kSaNomAM saMbaMdha thaI zakta nathI. pUrva cittanI sAthe utpanna thavAvALI cetanA-zakti paNa vartamAna cittane utpanA karI zakatI nathI. kemake bauddhamatamAM vartamAna citta paNa kSaNika hevAthI utpanna thatAMnI sAthe ja naSTa thaI jAya che. tethI vartamAnane dUra karavuM ane samIpa lAvavuM te pUrva citta mATe azakaya che. tethI pUcitta vartamAnacitta upara koI upakAra karI zakatuM nathI. tathA e cetana zakti bhaviSyamAM paNa keI upakAra karI zakatI nathI. kemake teonA matamAM cetanA paNa kSaNika hovAthI bhaviSyanI sAthe tene keI saMbaMdha nathI. AthI bhaviSyanI sAthe asaMbaddha evI cetanA bhaviSyamAM kaI prakAranI vAsanA utpanna karI zakatI nathI. Ama bauddhamatamAM vAsanAnI siddhi thaI zakatI nathI. AthI ja stutikArazrI hemacaMdrAcArye vAsanAno asaMbhava hovA chatAM paNa vAsanA (netyadravya)ne svIkArIne nityaMdravyanI siddhi karavA mATe bhedabhedanI carcA karI che. (TokA) athottarArddhavyAkhyA / tata iti pakSatraye'pi doSasadbhAvAt tvaduktAni bhavadvacanAni bhedAbhedasyAdvAdasaMvAdapUtAni, pare kutIrthyAH prakaraNAt mAyAtanayAH zrayantu AdriyantAm / atropamAnamAha taTAdarzItyAdi / taTaM na pazyatIti tttaadrshii| yaH zakuntapotaH pakSizAvakaH tasya nyAya udAharaNam tasmAt / yathA kila kathamapyapArapArAvArAntaH patitaH kAkAdizakunizAvako bahijigamiSayA pravahaNakUpastambhAdestaTaprAptaye mugdhatayoDDInaH samantAjjalaikArNavamevAvalokayaMstaTamadRSTvaiva nirvedAd vyAvRtya tadeva kUpastambhAdisthAnamAzrayate / gatyantarAbhAvAt / evaM te'pi kutIrthyAH prAguktapakSatraye'pi vastusiddhimanAsAdayantastvaduktameva caturtha bhedAbhedapakSanicchayApi kakSIkurvANAstvacchAsanameva pratipadyantAm / na hi svasya balavikalatAmAkalayya balIyasaH prabhoH zaraNAzrayaNaM doSapoSAya nItizAli nAm / tvaduktAnIti bahuvacanaM sarveSAmapi tantrAntarIyANAM pade pade'nekAntavAdapratipattireva yathAvasthitapadArthapratipAdanaupayika nAnyaditi jJApanArtham / anantadharmAtmakasya sarvasya vastunaH sarvanayAtmakena syAdvAdena vinA yathAvad grahItumazakyatvAt / itarathA'ndhagajanyAyena pallavagrAhitAprasaGgAt / / (anuvAda) have kArikAnA uttarArdhanI vyAkhyA karatAM kahe che ke bheda, abheda, ane anubhaya, e traNe pakSamAM dene sadubhAva hevAthI bauddha matAnusArI Ape kahela bhedabhedarUpa thA pakSanAM Azrayane grahaNa kare! jema apAra samudranA madhyamAM rahela pakSInuM baccuM kinArAnI AzAthI, mugdhatA vaDe jahAjanA staMbha uparathI uDIne, cAre tarapha pANI ja pANI joIne, khedathI pAchuM jahAjanA staMbha upara Ave che, tema bauddha matavALAone siddhAMta pUta
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyayogavya. dvA. zloka : 19 traNe pakSathI siddha nahIM thavAthI ane anicchAe ApanA bhedabhedarUpa siddhAMtane Azraya le paDaze.! pitAnA pakSanI nirbaLatA jANIne baLavAna mAlikane Azraya levAmAM nItijJa puruSane keI doSa lAgatuM nathI. vaLI sarve anya darzanakArene yathArtha vastunuM pratipAdana karavA mATe anya koI upAya nahIM hovAthI pagale pagale teone anekAntavAdane Azraya le paDe che. te jaNAvavA mATe zlekamAM tratyuttani e bahuvacana ne pravega karavAmAM Avyo che. kema ke pratyeka vastumAM ananta dharmo rahelA che. tethI saMpUrNa nayasvarUpa svAdvAda vinA kaI paNa vastunuM yathAvasthita pratipAdana thaI zakatuM nathI. je syAdvAdano Azraya nA le te jema janmAMdha puruSe hAthInuM svarUpa jANavAnI IcchAthI hAthInAM sUDha, kAna, Adi bhinna bhinna avayavone pakaDIne hAthIne bhinna bhinna svarUpe samaje che, tema ekAntavAdI ananta dharmAtmaka vastumAMthI kevaLa eka aMzane ja jANIne vastunA eka aMzarUpa jJAnane ja sarva aMzarUpe svIkAravAnAM ! (TIkA) ayantIti vartamAnAntaM kecitpaThanti, tatrApyadoSaH / atra ca samudrasthAnIyaH saMsAraH, potasamAnaM tvacchAsanam. kUpastambhasaMnibhaH syAdvAdaH / pakSipotopamA vAdinaH / te ca svAbhimatapakSaprarUpaNoDDayanena muktilakSaNataTaprAptaye kRtaprayatnA api tasmAd iSTArthasiddhimapazyanto vyAvRtya syAdvAdarUpakUpastambhAlakRtatAvakInazAsanapravahaNopasarpaNameva yadi zaraNIkurvate, tadA teSAM bhavArNavAda bahinikramaNamanorathaH saphalatAM kalayati nAparathA // iti kAvyArthaH // 19 // (anuvAda) keTalAka leke catune badale prati ema vartamAnAMta pada kahe che, te banne pATho nirdoSa che. have ahIM graMthakAra upanaya ghaTAvatA kahe che ke saMsArarUpI samudramAM jahAja samAna ApanuM zAsana, kUpanA staMbha samAna syAdvAda ane pakSInA baccAsamAna anya darzanakAre, teo potAne abhimata siddhAMtanI prarUpaNA rUpa uDDayana vaDe mokSarU5 kinAre javA mATe prayatna kare che, chatAM paNa ISTa arthanI siddhi thaI zakatI nathI tethI teo pAchA AvIne je svAduvAdarUpa kUpanA staMbhathI zebhita evA ApanA zAsanarUpa nAvano Azraya le te saMsArarUpI samudrane pAra pAmavAne teone mane ratha, sahelAIthI saphaLa thAya.
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( avataraNa) evaM kriyAvAdinAM pravAdukAnAM katipayakugrahanigrahaM vidhAya sAMpratamakriyAvAdinAM lokAyatikAnAM mataM sarvAdhamatvAdante upanyasyan tanmatamUlasya pratyakSapramANasyAnumAnAdipramANAntarAnaGgIkAre'kiMcitkaratvapradarzanena teSAM prajJAyAH pramAdamAdarzazati avataraNu kriyAvAdI (AtmavAdI) anya daneAnA siddhAMtAnAM keTalAMka kalpita tattvAnuM khaMDana karIne have akriyAvAdI (anAtmavAdI) evA lokAyatika(nAstika)nA siddhAMta khIjA saCdarzanA karatAM kaniSTha heAvAthI, a MtamAM tenuM sthApana karatA stutikAra teonA matanA mUlabhUta, kevala pratyakSa pramANanI, anumAna Adi pramANeAne svIkAryA vinA, siddhi thaI zakatI nathI. te darzAvavApurvIka cArvAka(nAstika)nI matimadaMtA batAvatA kahe che ke : vinAnumAnena parAbhisandhimasaMvidAnasya tu nAstikasya nAmprataM vaktumapi ceSTA ka dRSTamAtraM ca hahA pramAdaH ||20|| mULa-atha : cArvAka leAkeA kevaLa pratyakSa pramANa ja mAne che. paraMtu paranA abhiprAya anumAna vinA jANI zakAtA nathI. tethI cArvAkeAnI khelavAnI ceSTA paNa yukta nathI. cArvAka kahe che ke : ame manuSyeAnI ceSTA joine teonA abhiprAyane samajI zakIe chIe jaina kahe che ke : tame kevala pratyakSa pramANa ja mAne che ane paranI ceSTAne joIne paranA abhiprAyane paNa jANeA che, te kharekhara tamArI buddhine pramAda che. kema ke ceSTA ane pratyakSa, e bannemAM ghaNuM ja aMtara che. (aral) pratyakSamevaikaM pramANamiti manyate cArvAkaH / tatra samAte / anu pazcAd liGgasaMbandhagrahaNasmaraNAnantaram mIyate paricchidyate dezakAlasvabhAvaviprakRSTo' tha'nena jJAnavizeSeNa ityanumAnam / prastAvAt svArthAnumAnam tenAnumAnena laiGgikapramANena vinA parAbhisaMdhi parAbhiprAyam, asaMvidAnasya samyag ajAnAnasya / tu zabdaH pUrvavAdibhyo dadyotanArthaH / pUrveSAM vAdinAmAstikatayA vipratipattisthAneSu kSodaH kRtaH / nAstikasya tu vaktumapi naucitI kuta eva tena saha kSoda iti tu zabdArthaH / nAsti paralokaH puNyam pApam iti vA matirasya / " nAstikA''stika daiSTikam "
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyayogavya. dvA zloka : 20 246 iti nipAtanAt nAstikaH / tasya nAstikasya laukAyatikasya / vaktumapi na sAMprataM vacanamapyuccArayituM nocitam / tatastUSNIMbhAva evAsya zreyAn / dUre prAmANika pariSadi pravizya pramANopanyAsagoSThI // (anuvAda) kahe che ke : smaraNapUrvaka kahe che. te cArvAka kevala pratyakSa pramANane ja mAne che. tenuM khaMDana karatAM jaina jenA dvArA liMga (hetu) ane liMgI(sAdhya)nA saMbaMdhanuM grahaNa thAya ane deza-kAla tathA svabhAvathI dUra rahelA padArthAnuM jJAna thAya tene anumAna anumAna svArthA ane parA ema be prakAre che. prastuta anumAna svArthAMnumAna che te svArthanumAna parApadeza nirapekSa hAya che. parane samajAvavA mATe pakSa-hetu Adi paMcAyava vAkayanA prayAgapUrvaka thAya te parArthonumAna kahevAya che. laugika anumAna vinA paranA abhiprAya samajI zakAtA nathI. zlAkamAM '' zabda pUrva vAdIothI A vAdInA bhedane jaNAve che. pUvAdIo Astika hAvAthI temanI sAthene vivAda paNa cAgya che, paraMtu A te puNya, pApa, paraleAka Adine nahIM mAnanAra (nAstika) hAvAthI prAmANika puruSonI dAmAM praveza karI pramANanI carcA-vicAraNA te! dUra rahI, paraMtu vacanamAtranA uccAra karavA, te paNa temanA mATe ucita nathI. arthAt tene te mauna rahevu eja zreyaskara che. . "nAstikA''stikadaiSTikam " A DaimasUtrathI 'nAsti' zabda nipAtanathI bhanyo che. . ( TIkA ) vacanaM hi parapratyAyanAya pratipAdyate / pareNa cApratipitsitamartha pratipAdayan nAsau satAmavadheyavacano bhavati, unmattavat / nanu kathamiva tUSNIkataivAsya zreyasI yAvatA ceSTA vizeSAdinA pratipAdyasyAbhiprAyamanumAya sukara - mevAnena vacanoccAraNam ityAzaGkayAha / ka ceSTA ka dRSTamAtraM ca iti / keti bRhadantare / ceSTA iGgitam / parAbhiprAyasyAnumeyasya liGgam / ka ca dRSTamAtram darzanaM dRSTaM / bhAve ktaH / dRSTameva dRSTamAtram / pratyakSamAtram / tasya liGganirapekSapravRttitvAt / ata eva duramantarametayoH / na hi pratyakSeNAtIndriyAH para cetovRttayaH parijJAtuM zakyAH, tasyaindriyakatvAt / mukhaprasAdAdiceSTayA tu liGgabhUtayA parAbhiprAyasya nizcaye : anumAnapramANamanicchato'pi tasya balAdApatitam / tathAhi / madvacanazravaNAbhiprAyavAnayaM puruSaH, tAdRgU mukhaprasAdAdiceSTAnyathAnupapatteriti / aar hA pramAdaH / hA iti khede / aho tasya pramAdaH pramattatA, yadanubhUyamAnamapyanumAnaM pratyakSamAtrAGgIkAreNA pahute / / (anuvAha) kharekhara vacanane pracAga bIjAne samajAvavA mATe karavAmAM Ave che tethI paranA abhiprAyane samajyA vinA, anya arthanuM pratipAdana karavAvALAM nAstikanuM vacana unmatta puruSanA vacananI jema, satpuruSone AdaraNIya thai zakatu nathI ..
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI zaMkAH ame anumAna vinA paNa bIjAnI ceSTA joIne tenA abhiprAyane samajI zakIe chIe. tethI amAre mATe vacananuM uccAraNa saraLa che. te zA mATe mauna rahevuM joIe ? samAdhAna : bIjAnA abhiprAyane jaNAvanArI ceSTAmAM ane pratyakSathI keIpaNa padArthane jANavAmAM, meTuM aMtara che. kAraNa ke ceSTA bIjAnA abhiprAyane jANavA mATe liMgabhUta che, tyAre pratyakSa te liMga vinA utpanna thAya che. pratyakSathI bIjAnA abhiprAyanuM jJAna thaI zakatuM nathI. kemake pratyakSathI kevala iMdriyajanya jJAna thAya che. AthI mukha AdinI ceSTA dvArA bIjAnA abhiprAyane jANI lenArA nAstikane anumAna pramANa nahIM IcchavA chatAM paNa baLAtkAre mAnavuM paDaze. "A puruSa mArUM vacana sAMbhaLavAnI IcchAvALo che. kemake enA mukha upara amuka prakAranI ceSTA dekhAya che. AvuM jJAna anumAna vinA thaI zakatuM nathI. khedanI vAta che ke cArvAka AvA anumAnane anubhava karavA chatAM paNa kevala pratyakSa pramANane svIkAra karIne anumAna pramANane apalApa kare che. A temanI buddhino pramAda nathI te zuM? (TIkA) atra saMpUrvasya vetterakarmakatve evAtmanepadam , atra tu karmAsti tatkathamatrA''naz / atrocyate / atra saMvedituM zaktaH saMvidAna iti kAryam / "vaya:zaktizIle" iti zaktau zAna vidhAnAt / ttshcaaymrthH| anumAnena vinA parAbhisaMhitaM samyag veditumazaktasyeti / evaM parabuddhijJAnAnyathAnupapatyAyamanumAnaM daTAr maifetaH | (anuvAda) zaMkA- prastutamAM " ji" dhAtu akarmaka hoya te ja teno Atmane padamAM prayoga karavuM joIe ahIM "miya' e karma hovA chatAM paNa "vi dhAtumAM "naksa pratyaya kaI rIte thaI zake? ke jethI "saMvidAna" zabda bane? samAdhAnaH- je jANavA mATe samartha hoya te saMvidAna kahevAya. tethI ahIM varattiI e sUtrathI sAmarthya arthamAM "zAna" pratyaya thavAthI "saMvidAna" zabda bane che. tethI A artha thAya che ke nAstika paranA abhiprAyane samyaphaprakAre samajavA mATe asamartha che. anyanA abhiprAyanuM jJAna anumAna vinA thaI zakatuM nathI. tethI avazya anumAna pramANane svIkAra karavo joIe. (trIjA) tathA prajArAntarekhAmaNIrAyatA tathA vAd: #Azita jJAnavyaktIH saMvAditvenAvyabhicAriNirupalabhya, anyAzca visaMvAditvena vybhicaarinniiH| punaH kAlAntare tAdRzItarANAM jJAnavyaktInAmavazyaM pramANatetarate vyavasthApayet / na ca saMnihitArthabalenotpadyamAnaM pUrvAparaparAmarzazUnyaM pratyakSaM pUrvAparakAlabhAvinInAM jJAnavyaktInAM prAmANyAprAmANyavyavasthApakaM nimittamupalakSayituM kSamate na cAyaM
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 anyayogavya. dvA, zloka : 20 svaprItigocarANAmapi jJAnavyaktInAM paraM prati prAmANyamaprAmANyaM vA vyavasthApayituM prabhavati / tasmAd yathAdRSTajJAnavyaktisAdharmyadvAreNedAnIntanajJAnavyaktInAM prAmANyAprAmANyavyavasthApakam parapratipAdakaM ca pramANAntaramanumAnarUpamupAsIta / paralokAdiniSedhazca na pratyakSamAtreNa zakyaH kartum / saMnihitamAtraviSayatvAt tasya / paralokAdikaM cApratiSidhya nAyaM sukhamAste, pramANAntaraM ca necchatIti DimbhahevAkaH / / (anuvAda) nAstike bIjI rIte paNa anumAna pramANe svIkAravuM joIze. koIka jJAna satya hovAna kAraNe pramANa ane kai jJAna asatya hovAnA kAraNe apramANu thAya che. paraMtu cAvoka kevaLa pratyakSa dvArA bhinna kALamAM rahela jJAnamAM satyatA, asatyatA, pramANa ane apramANano nirNaya kaI rIte karI zakaze? kemake pratyakSa te najIkanA padArthanA baLathI ja utpanna thAya che. ane pratyakSa pUrva- apara avasthAnA vicArathI zUnya che, tethI kevaLa pratyakSa dvArA pUrva ane uttarakALamAM thanArA jJAnamAM pramANa ane apramANano nizcaya thaI zakatuM nathI tathA cArvAka pitAne thayela jJAna pramANa rUpa che ke apramANu rUpa che, te paNa bIjAne jaNAvavA mATe samartha thaI zakatA nathI. vaLI pUrvakALamAM thayelA jJAnanI samAnatAne joIe vartamAna kAlIna jJAna pramANurUpa che ke apramANarUpa che tene nizcaya paNa anumAna pramANe vinA thaI zakatuM nathI. kemake pratyakSa pramANa samIpamAM rahelA padArthone ja jANI zake che. AthI paraleka Adino niSedha karyA vinA nAstikane zAMti rahetI nathI. ane pratyakSathI bhinna anya pramANa mAnavuM nathI, cArvAkanI A haTha kharekhara bAlaceSTA jevI che. kizva, pratyakSasyApyAvyabhicArAdeva prAmANyam / kathamitarathA snAnapAnAvagAhanAdyarthakriyA'samarthe marumarIcikAnicayacumbini jalajJAne na prAmANyam / tacca arthapratibaddhaliGgazabdadvArA samunmajjatoranumAnAgamayorapyAvyabhicArAdeva ki nepyate / vyabhicAriNorapyanayodazanAd aprAmANyamiti cet, pratyakSasyApi timirAdidoSAda nizIthinInAthayugalAvalambino'pramANasya darzanAt sarvatrAprAmANyaprasaGgaH pratyakSAbhAsaM taditi cet, itaratrApi tulyametat anyatra pakSapAtAt / evaM ca pratyakSamAtreNa vastuvyavasthAnupapatteH / tanmUlA jIvapuNyApuNyaparalokaniSedhAdivAdA apramANameva / / (anuvAda) pratyakSamAM je prAmAya che. te padArthonI nirdoSatAne avalaMbane che.-je padArthane avalaMbIne pratyakSamAM prAmAya nA hoya te snAna. pAna, avagAhana Adi artha kriyAmAM asamartha evA mRgajaLamAM je jaLajJAna thAya che, te paNa pramANurUpa kema nA hoI zake? AthI siddha thAya che ke snAna pAna Adi arthakriyAmAM samartha padArthonI sAthe avyabhicArIpaNuM hovAthI pratyakSamAM prAmANya che. A rIte cArvAka jema pratyakSamAM prAmAya svIkAre che. tema pratyakSathI jANela liMga ane zabda dvArA thatA anumAna ane Agamane paNa pramANurUpa mAnavAM joIe. kema ke anumAna ane Agama pramANamAM paNa pratyakSanI jema padArthonuM sunizcita jJAna thAya che.
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ 249 syAdvAdamaMjarI zaMkAH anumAna ane Agama pramANamAM doSa dekhAtA hevAthI, temAM prAmAya hoI zakatuM nathI. samAdhAnaH jevI rIte anumAna ane Agama pramANamAM kvacit sadeSatA rahevAnA kAraNe sarvatra anamAna ane Agama pramANamAM aprAmANya kaheze te tevI rIte pratyakSa pramANamAM paNa timirAdi netraroganA kAraNe eka caMdrane sthAne dvicaMdranuM jJAna thAya che, te A rIte pratyakSa jJAnamAM paNa kavacit aprAmANya dekhAtuM hovAthI sarvatra pratyakSamAM aprAmANya mAnavuM paDaze. zaMkA: netraroganA kAraNe eka caMdrane sthAne dvicaMdranuM jJAna thAya che. te te pratyakSa nahIM paraMtu pratyakSAbhAsa che. samAdhAnaH kavacit kavacit sadoSatA hovAnA kAraNe pratyakSa jJAnane jema pratyakSAbhAsa kahe che, tema ame paNa kUvacita sadaSatA dekhavAmAM AvavAthI koIka anumAnane anumAnAbhAsa ane keIka Agamane AgamAbhAsa kahIe chIe; tethI kaMI sarve anumAna ane sarve Agama apramANa kahI nA zakAya. vaLI mAtra pratyakSa pramANathI padArthonuM nizcita svarUpa jANI zakAtuM nathI, tethI kevala pratyakSa pramANunuM avalaMbana laIne tame jIva, puNya, pApa ane paraleka Adina niSedha kare che, te paNa apramANarUpa che. ___ evaM nAstikAbhimato bhUtacidvAdo'pi niraakaaryH| tathA ca dravyAlaGkArakAro payogavarNane-"na cAyaM bhUtadharmaH sattvakaThinatvAdivad maghAGgeSu bhramyAdimadazaktivad vA pratyekamanupalambhAt / anabhivyakttAvAtmasiddhiH / kAyAkArapariNatebhyastebhyaH sa utpadyate iti cet , kAyapariNAmo'pi tanmAtrabhAvI na kAdAcitkaH / anyastvAsmaiva syAt / ahetutve na dezAdi niymH| mRtAdapi ca syAt / zoNitAdhupAdhiH suptAdAvapyasti / na ca ststsyotpttiH| bhUyobhUyaH prasaGgAt / alabdhAtmanazca prasiddhamakriyAkAritvaM virudhyate / asataH sakalazaktivikalasya kathamutpattau karta tvam / anyasyApi prasaGgAt / tanna bhUtakAryamupayogaH // (anuvAda) nAstikane abhimata bhautikavAdanI paNa siddhi thaI zakatI nathI. dravyAlaMkAranA kartA AcArya upayoganA varNana vakhate kahyuM che ke pRthavI AdinA astitva ane kAThinya Adi dharmonI jema caitanya pAMcabhUta (pRthvI, jaLa, agni, vAyu ane AkAzane dharma nathI. je citanya pAMcabhUtano dharma hoya che jemAM brAhmI-Adi mAdaka zakti mAdaka padArthonA pratyeka avayavamAM upalabdha che, tema caitanya zakti paNa pratyeka bhUtamAM upalabdha thavI joIe. paraMtu-pratyeka bhutamAM caitanyane sAkSAtkAra thato nathI. tethI AtmA eka alaga padArtha che. zaMkAH je samaye pAMce bhUta zarIrarUpe pariNata thAya che, tyAre temAMthI citanya zaktine AvirbhAva thAya che. syA, 32
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyayogavya. dvA. zloka : 20 samAdhAna : je pAMce bhatenA maLavAthI zarIrane pariNAma banatuM hoya te e zarIra-pariNAma sadA kALa thavuM joIe. paraMtu kadAcitya na ho joIe. mATe pRthvI Adi pAMca bhUtathI atirikta keI cetanyarUpa tatva hoya che e AtmA tatva ja che. AtmAthI bhinna kaI cetanya hoI zakatuM nathI. vaLI, zarIra pariNAma vinA kAraNe banatuM nathI. je zarIra pariNAma nihetuka hoya te deza AdinI vyavasthA banI zakatI nathI. zarIrarUpe pariNata pRthvI-Adi pAMcabhUtamAM caitanya zaktinI utpatti thatI hoya te mRta zarIramAM paNa cetanyanI utpatti thavI joIe. kAraNa ke mRta zarIramAM paNa pAMce bhUta majuda che ema nA kaheze ke muDadAmAM rakatanA saMcArane abhAva hovAthI temAM caitanya zakitane prAdurbhAva thatuM nathI, raktane saMcAra tathA asaMcAra jJAna pratye kAraNa hoya te sUtelA manuSyamAM raktane saMcAra che, te tene kema jJAna thatuM nathI? vaLI. satanI utpatti kadApi thatI nathI, tathApi tame pAMca bhUtathI AtmAnI utpatti mAnatA he te AtmAnI utpatti vAraMvAra thavI joIe. kema ke zarIrarUpe pariNata paMcabhUtanI vidyamAnatA sadA che ja. asat vastunI sAthe artha kriyAne virodha hoya. paraMtu satanI sAthe arthakriyAne virodha hoI zaktA nathI, tethI vAraMvAra AtmAnI utpatti thavI joIe. je kaheze ke "pahelAM AtmAnuM astitva na hatuM paraMtu pAMcabhUtanA saMgathI AtmAnI utpatti thAya che. Ama kahevuM ucita nathI. je padArthano sarvathA abhAva hoya ane je sarvazaktithI rahita hoya tevA padArthanI utpatti kyAre paNa thaI zakatI nathI. je tevA prakAranI asatanI utpatti thatI hoya te bIjA paNa asat padArthonI utpatti thavI joIe. AthI siddha thAya che ke AtmA e alaga padArtha che, pAMcabhUtanuM kArya nathI. (TIkA) kutastahi suptotthitasya tadudayaH / asaMvedanena caitanyasyAbhAvAt / na / jAgradavasthAnubhUtasya smaraNAt / asaMvedanaM tu nidropaghAtAt / kathaM tarhi kAyavikRtau caitnyvikRtiH| naikaantH| zvitrAdinA kazmalavapuSo'pi buddhishuddhH| avikAre ca bhAvanAvizeSataH prItyAdibhedadarzanAt / zokAdinA buddhivikRtI kAyavikArAdarzanAcca / pariNAmino vinA ca na kAryotpattiH / na ca bhUtAnyeva tathA pariNamanti / vijAtIyatvAt / kAThinyAderanupalambhAt / aNava evendriyagrAhyatvarUpAM sthUlatAM pratipadyante tajjAtyAdi copalabhyate / tama bhUtAnAM dharmaH phalaM vA upayogaH / tathA bhavAMzca yadAkSipati tadasya lakSaNam / sa cAtmA svsNviditH| bhUtAnAM tathAbhAve baDimukhaM syAd / goro'hamityAdi tu nAntamukham / bAhyakaraNajanyatvAt / anabhyupagatAnumAnaprAmANyasya cAtmaniSedho'pi durlabhaH // "dharmaH phalaM ca bhUtAnAm upayogo bhaved yadi / pratyekamupalambhaH syAdutpAdo vA vilakSaNAt // " ruti vArthaH ra01
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI 351 (anuvAda) zaMkA : jo pRthvI Adi pAMcabhUtAthI caitanyanI utpatti na thatI haiAya te sUkSma UThelA manuSyeAmAM caitanya zakti kyAMthI Ave ? kemake nidrAvasthAmAM cetanA (jJAna)ne abhAva hAya che. samAdhAna : sUIne uThayA khAda jAgRta avasthAmAM anubhavela padAnuM smaraNa thAya che. suSupti avasthAmAM caitanya(jJAna)nA nAza thatA nathI. paraMtu cetanA zakti nidrAnA uddayathI AcchAdita thaI jAya che. tethI nidrAvasthAmAM jJAna thatuM nathI, zaMkA : jo pAMca bhUtajanya caitanya nA hoya te zarIramAM vikrAra thavAthI caitanyamAM vikAra kevI rIte hAI zake ? samAdhAna : evA kAI ekAnte niyama nathI ke zarIranA vikArathI AtmAne vikAra thAya, kemake kADha-Adi rogathI zarIramAM vikAra thavA chatAM paNa te puruSa buddhizALI hAya che. ane zarIramAM kAi paNa jAtane vikAra nahIM thavA chatAM paNa bhAvanA vizeSathI rAga dveSa Adi vikArA buddhimAM thatA dekhAya che, tevI ja rIte zAka AdithI buddhimAM vikAra thavA chatAM paNa zarIramAM vikAra thatA dekhAtA nathI. AthI pariNAmI kAraNa vinA buddhimAM pariNamana rUpa kAryanI utpatti thaI zakatI nathI. tethI siddha thAya che ke pariNAmI je che te ja AtmA che. pRthvI Adi pAMca bhUtAnu caitanyarUpa pariNamana thaI zakatu nathI. kemake pRthvI ArdinI jema caitanyamAM kAThinya Adi guNA jovAmAM AvatA nathI. paramANue indriya-grAhyuM sthUlarUpatA dhAraNa kare che. tethI sthUla paryAyane prApta karavA chatAM paNa paramANuenI jAtimAM kAi aMtara paDatuM nathI. arthAt temAM te jAti ja upalabdha thAya che. paraMtu caitanyamAM teA pRthvI Adi jAtinI upalabdhi thatI nathI. AthI siddha thAya che ke caitanya (AtmA) pRthvI Adi pAMca bhUtAnA dhama ke kAnathI, tema ja tame jenA upara AkSepa karA che tene ja ame AtmA kahIe chIe. te AtmA anubhavane viSaya che. vaLI AtmA jo pAMca bhUtathI utpanna thatA hoya te hu gaura " AvuM ataMkha jJAna nahI thAya, paraMtu A gaura che' tevuM bahirmukha jJAna thavuM joIe. tame anumAna pramANu mAnyA vinA AtmAne niSedha karI zakazeA nahIM, kahyuM paNa che ke : caitanya pRthvI Adi pAMca bhUtAnA dharmo ke kAya hAya teA pratyeka bhUtAmAM caitanyanA anubhava thavA joI e. pRthvI Adi vijAtIya padArthothI caitanyanI utpatti thatI hoya teA khIjA paNa vijAtIya padArthothI vijAtIya padArthInI utpatti thavI joIe. AthI cetanA zakti(AtmA)ne bhautika vikAra nahA mAnatA AtmAne eka svataMtra paTTA tarIke mAnavA joi e.
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ avataraNa . evamuktayuktibhirekAntavAdapratikSepamAkhyAya sAmpratamanAdhavidyAvAsanApravAsitasanmatayaH pratyakSopalakSyamANamapyanekAntavAdaM ye'vamanyante teSAmunmattatAmAvirbhAva yatrAha avataraNa e prakAre siddhAMtanAM vacane dvArA tathA ukta yuktio dvArA ekAntavAdanuM khaMDana karIne have anAdi avidyAnI vAsanAthI kuMThita thaI gayelI buddhivALA je leke pratyakSathI sAkSAt dekhAvA chatAM paNa anekAntavAdanI avagaNanA kare che, te lokonI unmattatAnuM pradarzana karatAM kahe che ke : prtikssnnotpaadvinaashyogisthiraikmdhykssmpiikssmaannH| jina! tvadAjJAmavamanyate yaH sa vAtakI nAtha! pizAcakI vA // 21 // mULa-artha: he nAtha, pratyeka kSaNamAM utpatti, vinAza ane sthira svabhAvavALI vastune pratyakSathI dekhavA chatAM paNa je ajJAnI, manuSya tamArI AjJAnI avagaNanA kare che, te manuSyo kharekhara vAtaregathI ke pizAcathI grasta hoya, tevA che. (TIkA) pratikSaNaM pratisamayam / utpAdenottarAkArasvIkArarUpeNa vinAzena ca pUrvAkAraparihAralayaNena yujyata ityevaMzIlaM prtikssnnotpaadvinaashyogi| kiM tat / sthiraikaM karmatApanam / sthiramutpAdavinAzayoranuyAyitvAt trikAlavati yadekaM dravyaM sthirai kam / ekazabdo'tra sAdhAraNavAcI / utpAde vinAze ca tatsAdhAraNam anvayidravyatvAt / yathA caitramaitrayorekA jananI sAdhAraNetyarthaH / itthameva hi tyorekaadhikrnntaa| paryAyANAM kathaJcidanekatve'pi tasya kazcidekatvAt / evaM trayAtmakaM vastu adhyakSamapIkSamANaH pratyakSamavalokayan api / he jina ! rAgAdijaitra! / tvadAjJAm A sAmastyenAnantadharmaviziSTatayA jJAyante'vabuddhayante jIvAjIvAdayaH padArthA yayA sA AjJA AgamaH zAsanaM, tavAjJA tvadAjJA tAM tvadAjJAM bhavatpraNItasyAdvAda
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI mudrAm / yaH kazcidavivekI avamanyate'vajAnAti / jAtyapekSamekavacanamavajJayA vA / sa puruSapazutakI pizAcakI vaa| vAto rogavizeSo'syAstIti vAtakI vAtakIva vAtakI bAtUla ityartha / evaM pizAcakIva pizAcakI bhUtAviSTa ityarthaH / / (anuvAda) pratisamaya dareka dravya uttara paryAyanA svIkAra vaDe utpAda ane pUrva paryAyanA tyAga vaDe vinAzavALA hovA chatAM paNa trikAlavati eka dravyarUpe sthira svabhAvavALA che. jema caitra ane mitranI mAtA eka che, tema utpAda ane vinAza, banenuM adhikaraNa eka dravya che. AthI dravyane utpAda ane vinAza hovA chatAM paNa dravya sadA sthirarUpe rahe che. utpAda ane vinAzarUpa paryAnuM kathaMcit anekapaNuM hovA chatAM paNa dravyanuM kathaMcita ekapaNuM che. A prakAre utpAda, vyaya ane zrIvyarUpa padArthone pratyakSathI jevA chatAM paNa he nAtha, ApanI AjJA(jenA vaDe samasta prakAre jIvAjIvAdi padArtho jaNAya te)nuM je kaI mUrkha puruSa ullaMghana kare che, te kharekhara puruSamAM pazu samAna, vAta rogathI grasta hoya ke pizAcathI grasta hoya tevA lAge che. (trIjA) matra va za saravayAI upanAnA vA1 { guNApaNo vAtakipizAcakibhyAmadhirohati tulAmityarthaH / "vAtAtIsArapizAcAtkazcAntaH" ityanena matvarthIyaH [in] kshcaantH| evaM pizAcakItyapi / yathA kila vAtena pizAcena vA''krAntavapurvastutattvaM sAkSAtkurvannapi tadAvezavazAt anyathA pratipadyate evayamapyekAntavAdApasmAraparavaza iti / atra ca jineti sAbhiprAyam / rAgAdijetRtvAd hi jinH| tatazca yaH kila virgAlatadoSakAluSyatayAvadheyavacanasyApi tatrabhavataH zAsanamavamanyate tasya kathaM nonmattateti bhAvaH / nAtha he svAmin / alabdhasya samyagdarzanAderlambhakatayA labdhasya ca tasyaiva niraticAraparipAlanopadezadAyitayA ca yogakSemakaratvopapatte thH| tasyAmantraNam / (anuvAda) : ahIM vA zabda samuccaya athavA upamAna arthamAM prayukta . tethI e artha thAya che ke : ApanI AjJAnuM ullaMghana karavAvALA adhama puruSa vAta regathI grasta athavA pizAcathI grasta heya tevA che. ahIM vAtAtIsArapizAcAtkakSAnta"e sUtrathI vAta ane pizAca zabdathI, mavathaya "" pratyaya thaye chate anamAM "zuM' Agama thaye che. jema vAta ane picAzathI grasta puruSa padArthane sAkSAt dekhavA chatAM paNa vAta ane pizAcanA AvezathI padArthane anyathA rUpe pratipAdana kare che, tema ekAntavAdarUpa sannipAtanA rogathI pIDita manuSya pratyeka padArthane utpAda, vyaya ane dhrauvya svarUpa sAkSAta dekhavA chatAM paNa viparItarUpe pratipAdana kare che. lekamAM "jina" zabdanA pragathI e sUcita thAya che.
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyayogavya. dvA. lAka : 21 ke jeNe rAga-dveSa Adi dezone jItI lIdhA che, te jina kahevAya che. tethI ApanuM vacana nirdoSa tathA AdaraNIya hovA chatAM paNa je leke tenI avajJA kare che, tene unmatta kema nA kahI zakAya ? tethI he svAmin Apa samyagadarzananI prApti karAvanAra ane prApta samyagadarzananuM niraticArapaNe pAlana karavAne upadeza ApavAvALA hevAthI pega ane kSema karanAra che. tethI Apa nAtha che. (aprApta vastunI prApti karAvanAra ane prApta vastunuM rakSaNa karanAra nAtha kahevAya che.) (TIkA) vastutatvaM cotpAdavyayadhrauvyAtmakam / tathAhi / sarvaM vastu dravyAtmanA notpadyate vipadyate vaa| parisphuTamanvayadarzanAt / lUnapunarjAtanakhAdiSvanvayadarzanena vyabhicAra iti na vAcyam / pramANena bAdhyamAnasyAnvayasyAparisphuTatvAt / na ca prastuto'nvayaH prmaannviruddhH| satyapratyabhijJAnasiddhatvAt / "sarvavyaktiSu niyataM kSaNe kSaNe'nyatvamatha ca na vizeSaH / satyozcityapacityorAkRtijAtivyavasthAnAt" // hari varanAra / (anuvAda) pratyeka vastu utpAda, vyaya ane dhrauvyarUpa che, sarvavastu dravya utpanna thatI nathI ane nAza paNa pAmatI nathI. paraMtu dravyamAM bhinna bhinna paryAye utpanna thAya che ane nAza pAme che te paNa dravya te eka ja rUpe rahe che. zaMkA : nakha, keza Adine kApavA chatAM paNa pharIthI vadhe che. te vadhelA-nakha pUrvanA nakha jevA ja dekhAya che. paraMtu vAstavika te pUrvanA nakhethI pharIne vadhelA nakha sAva bhinna che, tema sava paryAya bhinna bhinarUpe navA navA utpanna thAya che, tethI paryAye dravyanI apekSAe eka nathI. samAdhAna ? e kathana ThIka nathI. kemake pharIthI utpanna thayelA nakha pUrvanA nathI bhinna che, temAM pratyakSa pramANuthI virodha Ave che, paraMtu padArthamAM utpAda ane nAza thavA chatAM paNa dravyanuM ekarUpe rahevuM te pratyabhijJAna pramANathI siddha thAya che. jema janmathI maraNuparyata aneka avasthAe badalAvA chatAM paNa te ja A puruSa che.' tevA pratyabhijJAnathI eka ja puruSamAM bAla, yuvAna ane vRddha Adi bhinna bhinna avasthAonuM pAre. vartana thavA chatAM eka ja puruSa zabdane upacAra thAya che, tema pratyeka padArthamAM bhinna bhinna paryAnI parAvRtti thavA chatAM paNa eka ja vyarUpe vastu sthita che. kahyuM paNa che ke ? pratyeka padArthamAM kSaNe kSaNe bhinna bhinna paryAnuM parAvartana thavA chatAM paNa dravyamAM sarvathA bhinnapaNe hetuM nathI. AkRti ane jAtinA apekSAe padArthomAM anityapaNuM ane nityapaNuM hoya che.
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamajarI 255 (TIkA) tato dravyAtmanA sthitireva sarvasya vastunaH / paryAyAtmanA tu sarva vastUtpadyate vipadyate ca / askhalitaparyAyAnubhavasadbhAvAt / na caivaM zukle zo pItAdiparyAyAnubhavena vyabhicAraH / tasya skhaladrUpatvAt / na khalu so'skhaladrUpo yena pUrvAkAra vinAzAjahaddhRtottarAkArotpAdAvinAbhAvI bhavet / na ca jIvAdI vastuni harSAmA~dAsInyAdiparyAyaparamparAnubhavaH skhaladupaH, kasyacid bAdhakasyAbhAvAt // (anuvAda) tethI dravyarUpe vastu sthira che. paryAyarUpe vastu utpanna thAya che ane nAza pAme che. kemake paryAyamAM ja utpAda ane nAzane akhalita anubhava thAya che. zaMka : netra roganA kAraNe sapheda zaMkhamAM pIta paryAyane anubhava thAya che, tethI kaMI paryAyamAM utpAda ane nAzane anubhava satya hetuM nathI. samAdhAna : sapheda zaMkhamAM pILApaNAnuM jJAna thAya che, te mithyA che. kAraNa ke netraroga dUra thavAthI pILApaNAnuM jJAna asatya bhAse che. zaMkhamAM je pILA5NunuM jJAna thAya che, te kavacita thAya che. mATe te khalanArUpa che. kemake pUrva AkArano tyAga ane uttara AkAranuM grahaNa te akheladurUpanI sAthe savinAbhAvI che. kAraNa ke eka ja dravyamAM pardhAne ambalarUpe anubhava thAya che. jIvAdi padArthomAM harSa, krodha, udAsInatA Adi paryAnI paraMparAne anubhava thAya che, te misyA hete nathI. kemake e paryAyamAM kaI bAdhaka pramANane sadbhAva nathI. (TIkA) nanutpAdAdayaH parasparaM bhiyante na vA ? yadi bhiyante, kathamekaM vastu trayAtmakam / na bhiyante cet tathApi kathamekaM trayAtmakam / tathA ca "yadyutpAdAdayo bhinnAH kathamekaM trayAtmakam / ayotpAdAdayo'bhinnAH kathamekaM trayAtmakam" // iti cet / tadayuktam / kathaMcidbhinnalakSaNatvena teSAM kathaJcidbhedAbhyupagamAt / tathADi utpAdavinAzadhrauvyANi syAd bhinnAni, bhimalakSaNatvAta , rUpAdivaditi / na ca bhinnalakSaNanvamasiddham / asat AtmaLAbhaH sataH sattAviyogaH dravyarUpatayAnuvartanaM ca khalutpAdAdInAM parasparamasaMkIrNAni lakSaNAni sakalalokasAkSikANyeva / /
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyayogavya. dvA. loka : 20 (anuvAda) zaMkA : utpAda, vyaya ane prauvya paraspara bhinna che ke abhinna ? je bhinna hoya te eka vastu utpAda-vyaya ane prAtha rUpe kaI rIte banI zake? je e traNe abhinna hoya te paNa eka vastu traNa rUpe kaI rIte thaI zake ? kemake abhinna hovAthI e traNamAMthI ekanuM ja grahaNa thaze. tema ja kahyuM paNa che ke H utpAda-vyaya ane dhrauvya paraspara bhinna heya te eka vastu traNa rUpe kaI rIte kahI zakAya ? je abhinna hoya te paNa eka vastu traNa rUpe kaI rIte siddha thAya ? samAdhAna : e kathana ayukta che. kemake ame, utpAda bhaya ane privyanuM bhinna bhinna lakSaNa hovAthI, temAM paraspara kathaMcit bheda svIkArIe chIe. utpAda-vyaya ane prauvyA kathaMcit bhinna che kemake teonuM bhinna bhinna lakSaNa che. rUpa AdinI jema temAM kathaMcita bhinnapaNuM che. utpAda AdinuM bhinna lakSaNa asiddha nathI, kemake asat (avidyamAna)nI utpatti te utpAda, vidyamAna vastune nAza te vyaya ane dravyarUpe anuvRtti hovAthI prIvya kahevAya che. A rIte utpAda AdinA bhinna bhinna lakSaNe sarvaka prasiddha che, (TIkA) na cAmI bhinnalakSaNA api parasparAnapekSAH khapuSpavadasatvApatteH tathAhi / utpAdaH kevalo nAsti / sthitivigamarahitatvAt kUrmaromavat / tathA vinAzaH kevalo nAsti / sthityutpattirahitatvAt tadvat / evaM sthitiH kevalA nAsti / vinAzotpAdazUnyatvAt tadvadeva / ityanyo'nyApekSANAmutpAdAdInAM vastuni sattvaM pratipattavyam / tathA coktam "ghaTamaulisuvarNArthI nAzotpAdasthitiSvayam / zokapramodamAMdhyasthyaM jano yAti sahetukam // 11 // payovrato na dadhyatti na payo'tti dadhivrataH / / agorasavato nobhe tasmAd vastu trayAtmakam // 2 // tti vyA: sArA (anuvAda) utpAda Adi bhinna bhinna lakSaNavALA hovA chatAM paNa eka bIjAthI nirapekSa hetA nathI. kAraNake utpAda, vyaya ane prauvya, e paraspara nirapekSa hoya te AkAza puSpanI jema vastu asat thaI jAya. sthiti ane nAza vinAne utpAda kAcabAnA romanI jema asata che. temaja sthiti ane utpattithI rahita kevala vinAza paNa deDakAnI jaTAnI jema hoI zakato nathI. e pramANe utpAda ane nAza vinAnI kevala sthiti paNa vadhyA putranI jema heI zakatI nathI. kahyuM paNa che ke ghaTa, mukuTa ane suvarNanA athIne ghaTanA nAzathI zeka, mukuTanI utpattithI harSa ane suvarNa suvarNarUpe kAyama hevAthI mAdhyastha bhAva rahe che. jema eka rAjane eka putra ane eka putrI hatI. putrInI pAse
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI seAnAnA ghaDA hatA. e ghaDAne rAjaputra bhagAvIne mukuTa banAvarAjyeA tyAre ghaDAnA nAzathI putrIne zAka thaye. rAjaputrane mukuTanI utpattithI haryAM thayA ane rAjAne ghaTa ane mukuTa e ante avasthAmAM suvaNa kAyama rahevAthI mAsthya bhAva rahyo. tethI siddha thAya che ke pratyeka vastu utpAda, vyaya ane dhrauvya yukta che. khIjA dRSTAMta dvArA kahe che ke : dUdhanu vrata rAkhavAvALA puruSa dahIM khAtA nathI. dahIMnA chatavALA dUdha vAparatA nathI. ane geArasanA vratavALA dUdha ane dahIM banne vastu vAparatA nathI. kemake dUdha ane dahI' e banne avasthAmAM gerasarUpa dravya kAyama rahe che. A rIte pratyeka vastu utpAda vyaya ane dhrauvya yukta che. 257
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ avataraNa athAnyayogavyavacchedasya prastutatvAt AstAM tAvatsAkSAd bhavAn, bhavadIyapravaca nAvayavA api paratIrthika tiraskArabaddhakakSA ityAzayavAn stutikAraH syAdvAdavyasthApanAya prayogamupanyasyan stutimAha-- avataraNa ahI' anyaceAganA vyavacchedaneA prasaMga hovAthI kahe che ke he bhagavAna, sAkSAt Apa te dUra raheA paraMtu ApanA pravacananA thADA aMze paNa kuvAdIone parAjita karavA sama che. e AzayathI stutikAra zrI hemacaMdrAcAya syAdvAdanI sthApanA mATe pratipAdana karatAM he che } : anantadharmAtmakameva tattvamato'nyathA sattvamasUpapAdam / iti pramANAnyapi te kuvAdikuraGgasaMtrAsanasiMhanAdAH ||22|| mULa-artha : A carAcara jagatamAM pratyeka padAtha anaMta dharmavALA che. jo padArthomAM anaMta dharmo mAnavAmAM nA Ave te paTTAnI siddhi thaI zakatI nathI. AvAM ApanAM eka-eka pramANa vAkayA paNa durvAdI-rUpa haraNAne trAsa ApavA mATe siMhanAda samAna che. ( TIkA) tattvaM paramArthabhUtaM vastu jIvAjIvalakSaNam anantadharmAtmakameva / anantAstrikAlaviSayatvAd aparimitA ye dharmAH sahabhAvinaH kramabhAvinazva paryAyAH / ta evAtmA svarUpaM yasya tadanantadharmAtmakam / evakAraH prakArAntaravyavacchedArthaH / ata Care ato'nyathA ityAdi / ato'nyathA uktaprakAravaiparItyena / sattvaM vastutattvam / asUpapAdaM sukhenopapAdyate ghaTanAkoTisaMTaGkamAropyate iti sUpapAdaM / na tathA anUpapAdaM durghaTamityarthaH / anena sAdhanaM darzitam / tathAhi / tattvamiti dharmi / anantadharmAtmakatvaM sAdhyo dharmaH / sattvAnyathAnupapatteriti hetuH / anyathAnupapattye kalakSaNatvAddhetoH / antarvyAptyaiva sAdhyasya siddhatvAd dRSTAntAdibhirna prayojanam / yadanantadharmAtmakaM na bhavati tat sadapi na bhavati, yathA viyadindIvaram iti kevalavyatirekI hetuH / sAdharmyadRSTAntAnAM pakSakukSinikSiptatvenAnvayAyogAt //
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI (anuvAda) jIva-ajIva Adi paramArtha vastu anaMta dharmavALI che. kema ke atIta, anAgata ane vartamAna, traNe kALamAM vastunuM astitva hevAthI, pratyeka vastumAM sAthe rahenArA dharmo ane kame thanArA paryAye anaMtA che, AthI vastunuM svarUpa anaMtadharma yukta che. je padArthamAM anaMta dharmo mAnavAmAM na Ave to padArthanI siddhi thaI zakatI nathI. tene prayoga dvArA siddha karatAM kahe che keH vastu tatva (pakSa) anaMta dharmAtmaka (sAdhya) che. kema ke vastunI siddhi anya prakAre thaI zakatI nathI. ahIM antavyakti dvArA sAdhyanI siddhi thAya che. tethI ukta hetumAM daSTAMtanI AvazyakatA nathI. jyAM daSTAMta vinA sAdhya ane hetumAM vyAptinuM jJAna thAya che te antavyakti kahevAya che. tevI antavyatithI ja sAdhyanI siddhi thaI jAya che. tethI daSTAMta AdinuM kaI prayojana nathI. je anaMtadharmAtmaka nathI. te sat paNa nathI. jema AkAzapuSpamAM anaMta dharmo nathI mATe te sata nathI, jyAM jyAM sAdhya nathI tyAM tyAM hetu nathI, AvuM kevalavyatirekI daSTAMta (AkAzapu5) che. kema ke je je sata hoya che te te anaMta dharmAtmaka hoya che. tevI anvayavyAptimAM pratyeka padArtha sat rUpa hovAthI pakSAmAM aMtargata thaI jAya che. Ama keI anvaye daSTAMta nahIM hevAthI vyatireka daSTAMta AvAmAM AvyuM che. __ (TIkA) anantadharmAtmakatvaM ca Atmani tAvad sAkArAnAkAropayogitA katRtvaM bhoktRtvaM pradezASTakanizcalatA amUrtatvam asaMkhyAtapradezAtmakatA jIvatvamityAdayaH sahabhAvino dharmAH / harSaviSAdazokasukhaduHkhadevanaranArakatiryaktvAdayastu kramabhAvinaH / dharmAstikAyAdiSvapi asaMkhyeyapradezAtmakatvam gatyAdhupagrahakAritvam matyAdijJAnaviSayatvam tattadavacchedakAvacchedyatvam avasthitatvam arUpitvam ekadravyatvam nisskriytvmityaadyH| ghaTe punarAmatvam pAkajarUpAdimattvam pRthubudhnodaratvam kambugrIvatvam jalAdidhAraNAharaNasAmarthyam matyAdijJAnajJeyatvam navatvam puraanntvmityaadyH| evaM sarvapadArtheSvapi nAnAnayamatAbhijJena zAbdAnArthIzca paryAyAn pratItya vAcyam / / (anuvAda) AtmAmAM anaMta dharmo rahelA che. dA. ta. jJAnepaga, dazapaga, kartava, letRtva, AtmAnA ATha rucaka (madhya) pradezanI nizcalatA amUrtatva, asaMkheya pradeza svarUpa ane chevatva ityAdi AtmAnA sahabhAvI dhame che. je dharmo sadAkALa dravyanI sAthe ne sAthe rahelA hoya te sahabhAvI dharmo kahevAya che. te sahabhAvI dha guNa paNa kahevAya che. have te dharmonuM kaMIka spaSTIkaraNa karatAM kahe che ke : (1) sAkAropayoga (jJAna) ane nirAkAro paga dazana) e jIvanuM lakSaNa che. ane te jJAna ane darzana jIvathI kadApi alaga hoI zakatA nathI. niyAcika jJAna ane darzana jIvane svabhAva nahIM mAnatAM AtmAthI atyaMta bhinna evA jJAna darzanarUpa guNe AtmAnI sAthe samavAya saMbaMdhathI saMbaddha mAne che. teonI
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 anyayogavya. dvA. zloka : 22 AvI mAnyatAne lakSamAM laIne upagarUpa AtmAnuM lakSaNa karavAmAM AvyuM che. (2) jIva jJAnAvaraNIya Adi kameno kartA che. paraMtu sAMkhyanA puruSanI jema nilepa rahIne kevaLa draSTA nathI. A rIte kartutva-vizeSaNathI sAMkhya matanuM nirAkaraNa thAya che. (3) chava sukhaduHkha Adi karmonA phaLane bhegavanAra che. paraMtu bauddhamatane anusAra kamene kartA anya phANa ane bhetA anya kSaNa, te pramANe nathI. kema ke teo (bauddha)nA matamAM AtmAnuM kSaNikapaNuM hovAthI je jJAna kSaNa (AtmA) karmone karyA che tene te samUla nAza thaI jAya che. tethI te karmanA phaLane bhaktA banI zakatuM nathI. A pramANe AtmAnuM bhakatRtva kahevAthI bauddhanA siddhAMtanuM vAraNa thAya che. (4) jIvanA ATha rucaka pradeza sadA sthira hoya che, agI kevalI ane siddha bhagavAnanA sarve pradeza sthira hoya che. ane vyAyAma, duHkha ane paritApathI yukta jInA ATha rUcaka (madhya) pradezane choDIne bAkInA sarva pradeza sadAya pravRttizIla hoya che. arthAt asthira hoya che. (5) jIva varNa gaMdha, rasa sparzathI rahita hovAthI amUrta (arUpI) che. (6) jIva asaMkhyAtapradeza che. jIvanuM jIvatva pAriNAmika svabhAva che. vyavahAranayanI apekSAe jIva sparza Adi pAMca Idriyo, mana, vacana ane kAyA te traNa baLa, zvAsozvAsa ane AyuSya e daza prANano dhAraka che. nizcayanayathI te cetanAlakSaNa jIva kahevAya che. ityAdi prakAranA AtmAnA sahabhAvI guNe, athavA dharmo che. harSa, viSAda, zeka, sukha, duHkha deva, manuSya, nAraka ane tiryaMca ItyAdi kramabhAvI (kramathI thanArA) ane nAza pAmavAvALA dharmo ke paryAye che. dharmAstikAya ane adharmAstikAya AdimAM asaMkhyAta pradeza che. jema jala matsyane karavAmAM sahAyabhUta che tema dharmAstikAya jIva ane pudgalane cAlavAmAM sahAyabhUta che. adharmAstikAya jIva ane pudgalane sthira rahevAmAM upakAraka che. dharma-adharma Adi dravyo matyAdi jJAnanA viSaye che, svasvarUpane tyAga karatA nathI, arthAta paraspara mizraNa nahI thavAthI avasthita che. varNagaMdha, AdithI rahita hovAne kAraNe arUpI che. eka vyakitarUpa hovAthI eka dravyarUpa che. yiA rahita hovAthI niSkriya che. tevI ja rIte eka ja ghaTamAM kAcApaNuM pAkApaNuM goLAI ane pahoLAI jevA kAMThAvALa, jaLa AdinuM dhAraNa karavApaNuM athavA lAvavApaNuM, mati Adi jJAnanuM viSayapaNuM, navApaNuM, junApaNuM ItyAdi anaMta dharmo rahelA che. pratyeka padArthamAM bhinna bhinna nayanI daSTie, zabda ane arthanA paryAnI apekSAe anaMta dharmo rahelA che. (TIkA) atra cAtmazabdenAnanteSvapi dharmeSvanuvRttirUpamanvayidravyaM dhvanitam / tatazca "utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat" iti vyavasthitam / evaM tAvadartheSu / zabdeSvapi udAttAnudAttasvaritavivRtasaMvRtaghoSavadaghoSatAlpaprANamahAprANatAdayaH tattadarthapratyAyanazaktyAdayazcAvaseyAH / asya hetorasiddhaviruddhAnakAntikatvAdikaNTakoddhAraH svymbhyuuhyH| ityevamullekhazekharANi te tava pramANAnyapi nyAyopapanasAdhanavAkyAnyapi / AstAM tAvad sAkSAtkRtadravyaparyAyanikAyo bhavAn / yAvadetAnyapi kuvAdikuraGgasantrAsanasiMhanAdAH kuvAdinaH kutsitavAdinaH / ekAMzagrAhakanayAnuyAyino'nyatIthikAsta
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI eva saMsAravanagahanavasanavyasanitayA kuraGgA mRgAsteSAM samyaktrAsane siMhanAdAH iva siNhnaadaaH| yathA siMhasya nAdamAtramapyAkarNya kuraGgAstrAsamAsUtrayanti, tathA bhavatpraNItaivaMprakArapramANavacanAnyapi zrutvA kuvAdinasvara sAmaznuvate prativacana pradAnakAtaratA vibhratIti yAvat / ekaikaM tvadupajJaM pramANamanyayogavyavacchedakamityarthaH // (anuvAda) ahIM 'anaMtadharmAtmaka'e padamAM rahela AtmA zabdathI anaMta paryAmAM rahevAvALA evA nityadravyanuM sUcana karavAmAM AvyuM che. AthI "utpAda, vyaya ane prIvyayukta e ja satuM A lakSaNa vyavasthita che. jevI rIte pratyeka padArthamAM anaMtadharmo rahelA che tevI rIte zabdamAM paNa anaMta dharmo rahelA che. jema udAtta, anudAtta, svarita, vivRta, saMvRta, ghoSa, azeSa, alpaprANa mahAprANa te te arthanuM bhAna karAvavAnI zakti Adi anaMta dharmo zabdamAM rahelA che. "tatva banattadharmAtmavaM satyAnyathADanupajo." A anumAnamAM asiddha, viruddha ane anaikAnDika Adi deze AvI zakatA nathI. arthAt te te dezano uddhAra svayaM karI levuM. sAkSAta dravya paryAyanA sthAnarUpa he bhagavana, Apa te dUra rahe, paraMtu nyAyathI yukta evAM ApanAM eka-eka pramANa vAkya kuvAdIrUpI haraNane trAsa pamADavA mATe siMhanI garjanA samAna che. jema siMhanI kevala gajanAne sAMbhaLIne haraNa bhayabhIta banI jAya che, tema syAdvAdanuM nirUpaNa karavAvALAM A5nAM vacano sAMbhaLIne, vastunA aMzamAtrane grahaNa karavAvALA ane saMsArarUpI gahana vanamAM bhaTakavAthI duHkhI thayelA evA anya matAnusArIo trAsa pAmI jAya che, arthAt anya tIthike pratyuttara ApavA mATe samartha thaI zakatA nathI, (TIkA) atra pramANAni iti bahuvacanamevaMjAtIyAnAM pramANAnAM bhagavacchAsane AnantyajJApanArtham / ekaikasya sUtrasya sarvodadhisalilasarvasaridvAlukAnantaguNArthatvAt / teSAM ca sarve pAmapi sarvavi-mUlatayA pramANatvAt / athavA "ityAdibahuvacanAntA gaNasya saMsUcakA bhavanti" iti nyAyAd iti zabdena pramANabAhulyasUcanAt pUrvAddha ekasmin api pramANe upanyaste ucitameva bahuvacanam // iti kAvyArthaH // 22 // (anuvAda) zlekamAM "pramAni A bahuvacanathI e sUcita thAya che ke anyatIthikanA pratyeka viSayanuM khaMDana karavAvALAM anaMta pramANe bhagavaMtanA zAsanamAM che. kemake bhagavaMtanA dareka siddhAMta sarve samudranA jalathI ane sarve nadInI retIthI anaMta guNa arthavALA che. te sarve siddhAMte sarvajJa bhagavAna vaDe praNIta hovAthI pramANa rUpa che. athavA "ri' Adi bahuvacana sUcaka zabda samUhasUcaka che. e nyAyathI "tti" zabda vaDe pramANenI bahulatAnuM sUcana karavAmAM AvyuM che. AthI zlekanA pUrvAddhamAM eka pramANane ulekha karavA chatAM paNa pramANenuM bahupaNuM samajI levuM."
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ avataraNa anantaramanantadharmAtmakatvaM vastuni sAdhyaM mukulinamuktam tadeva saptabhaGgIprarUpaNadvAreNa prapaJcayan bhagavato niratizayaM vacanAtizayaM ca stuvannAha avataraNa pUrvanA zlokamAM vastumAM anaMtadharmapaNuM saMkSiptathI siddha karI batAvyuM. have te anaMtadharmone saptabhaMgInA nirUpaNu dvArA pratipAdana karatAM bhagavaMtanA anupama vacanAtizayanI stuti kare che : aparyayaM vastu samasyamAnamadravyametacca vivicyamAnam / AdezabhedoditasaptabhaGgamadIdRzastvaM budharUpavedyam // 23 // mULa-artha : jyAre vastune sAmAnya(abheda)rUpe kahevAmAM Ave tyAre te vastu dravyarUpe siddha thAya che. ane jyAre vastune vizeSa bheda)rUpe kahevAmAM Ave tyAre vastu paryAyarUpe siddha thAya che. sakalAdeza ane vikalAdezanA bhedathI eka ja vastunA sAta bhAMgA batAvavAmAM AvyA che. he bhagavAna, ApanI tevI vastunI prarUpaNa, kharekhara sujJa paMDita purUSone ja samajavA yogya che. sAdhAraNa mANasanI te temAM gati ja saMbhavatI nathI. samasyamAnaM saMkSepeNocyamAnaM vastu aparyayam avivakSitaparyAyam / vasanti guNaparyAyA asminniti vastu dharmAdharmAkAzapudgala kAlajIvalakSaNaM dravyaSaTkam aymbhipraayH| yadaikameva vastu AtmaghaTAdikaM cetanAcetanaM satAmapi paryAyANAmavivakSayA dravyarUpameva bastu vaktumiSyate / tadA saMkSepeNAbhyantarIkRtasakalaparyAyanikAyatvalakSaNenAbhidhIyamAnatvAt apryymityupdishyte| kevaladravyarUpameva ityarthaH / yathAtmA'yaM ghaTo'yamityAdi / paryAyANAM dravyAnatirekAt / ata eva dravyAstikanayAH zuddhasaMgrahAdayo dravyamAtramevecchanti payauyANAM tadaviSvagbhUtatvAt / paryayaH paryavaH paryAya ityanAntaram / adravyamityAdi / caH punararthe / sa ca pUrvasmAd vizeSadyotane bhinnakramazca / vivicyamAnaM ceti vivekena pRthagrUpatayocyamAnam / punaretad vastu adravyameva / avivakSitAnvayidravyaM kevalaparyAyarUpamityarthaH / /
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthAdvAdamaMjarI (anuvAda) je vastunuM saMkSepa(sAmAnya)rUpe varNana karavAmAM Ave te vastu dravyarUpe ja kahevAya che. jemAM guNa ane paryAye vase che te vastu (dravya) kahevAya che. te vastu (dravya) dharma, adharma, AkAza, kAla, jIva ane pudgala, A cha prakAre che. keTalAka AcArya kAla sivAya pAMca dravya mAne che. cetana-acetana AtmA ghaTa Adi pratyeka vastu paryAyayukta hovA chatAM paNa paryAyanI vivakSA karavAmAM na Ave te kevala dravya ja kahevAya che. zuddha saMgraha Adi dravyAstika na kevala dravyane ja svIkAre che. kemake dravya ane paryAya kathaMcit abhinna che. paryAya, parvava, paryAya e ekIrtha(paryAya)vAcaka zabdo che. je vastunuM vistArathI varNana karavAmAM Ave arthAta dravyanI gaNatA ane paryAyanI vivakSA karavAmAM Ave te vastu kevala paryAyarUpa kahevAya che. yadA hyAtmA jJAnadarzanAdIn paryAyAnadhikRtya pratiparyAyaM vicAryate, tadA paryAyA eva pratibhAsante, na punarAtmAkhyaM kirmApa dravyam / evaM ghaTo'pi kuNDalaupadhubughnodarapUrvAparAdibhAgAdyavayavApekSayA vivicyamAnaH paryAyA eva, na punarghaTAkhyaM tadatiriktaM vastu / ataeva paryAyAstikanayAnupAtinaH paThanti mAnar gva di mANane vaMniSigetathA tathA tadvAbhaiva punaH kazcibhirbhAgaH saMpratIyate" / / / iti / tatazca dravyaparyAyobhayAtmakatve'pi vastuno dravyanayArpaNayA paryAyanayAnapaMNayA ca dravyarUpatA. paryAyanayArpaNayA dravyanayAnapaMNayA ca paryAyarUpatA, ubhayanayArpaNayA ca tdubhyruuptaa| ata evAha vAcakamukhyaH "arpitAnarpitasiddheH" iti evaM vidhaM dravyaparyAyAtmakaM vastu tvamevAdIdRzastvameva darzitavAn / nAnya iti kAkAvadhAraNAvagatiH // (anuvAda) jyAre AtmAnA jJAna, darzana Adi pratyeka paryAyanI vicAraNA karavAmAM Ave tyAre mAtra jJAna, darzana Adi paryAnuM ja jJAna thAya che. paraMtu te paryAthI bhinna kaI Atmadravyane pratibhAsa thatuM nathI. tevI rIte ghaDAnA goLAkAra, pahoLAIpaNuM, pUrvabhAga aparabhAga Adi paryAno vicAra karavAmAM Ave tyAre mAtra ghaTanA paryAyonuM ja jJAna thAya che. paraMtu paryAthI atirikta kaI ghaTa dravyano pratibhAsa thatuM nathI. paryAyAstika nayane mAnanArA kahe che ke pratyeka vastumAM rahelA che te aMze ja daSTigocara thAya che. paraMtu te aMzeAthI bhinna koI niraMza dravya dekhAtuM nathI. A rIte pratyeka vastu dravyaparyAya ubhayarUpa hovA chatAM paNa dravyanayanI mukhyatA ane paryAyanayanI gaNatAthI vicAra
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 anyayogavya. dvA, zloka : 23 karavAmAM Ave te vastunuM jJAna dravyarUpe thAya che. ane jyAre paryAyanayanI mukhyatA ane dravyanayanI gaNatAthI vicAra karavAmAM Ave te vastunuM jJAna paryAyarUpa thAya che. vaLI dravya ane paryAya, ubhayAnanI mukhyatAthI vicAra karavAmAM Ave te vastunuM jJAna dravya-paryAya ubhayarUpe thAya che. AthI ja vAcakamukhya zrI umAsvAti mahArAje tatvArthI dhigama sUtramAM kahyuM che ke ; dravya ane paryAyanayanI mukhyatA ane gauNutA dvArA vastunI siddhi thAya che. A prakAranI dravya-paryAya ubhayAtmaka vastunI prarUpaNA he bhagavAna, Ape ja karI che. bIjA keI tevuM vastunuM svarUpa batAvavA mATe samartha nathI. nanvanyAbhidhAnapratyayayogyaM dravyam, anyAbhidhAnapratyayaviSayAzca paryAyAH / tatkathamekameva vastUbhayAtmakam ityAGkaya vizeSaNadvAreNa pariharati AdezabhedetyAdi / Adezabhedena sakalAdezavikalAdezalakSaNena Adezadvayena uditAH pratipAditAH saptasaMkhyA bhaGgA vacanaprakArA yasmin vastuni tattathA / nanu yadi bhagavatA tribhuvanabandhunA nirvizeSatayA sarvebhya evaMvidhaM vastutattvamupadarzitam, tarhi kimartha tIrthAntarIyAH tatra vipratipadyante ityAha budharUpavedham iti / budhyante yathAvasthitaM vastutattvaM sAretaraviSayavibhAgavicAraNayA iti budhaaH| prakRSTA budhA budharUpAH naisargikAdhigamikAnyatarasamyagdarzanavizadIkRtajJAnazAlinaH prANinaH / taireva vedituM zakyaM vedhaM paricchedyam / na punaH svasvazAstratattvAbhyAsaparipAkazANAnizAtabuddhibhirapyanyaiH / teSAmanAdimithyAdarzanavAsanAdUSitamatitayA yathAvasthitavastutatyAnavabodhena budharUpatvAbhAvAt / tathA cAgamaH "sadasadavisesaNAu bhavaheujahicchiovalaMbhAu / NANaphalAbhAvAu micchAdihissa aNNANaM" ( anupA4) zaMkA : dravya ane paryAya, ane zabda bhinna-bhinna che; mATe dravya ane paryAyanuM jJAna paNa bhinna bhinna thAya che. tethI eka ja vastu dravya ane paryAya, ema ubhayarUpa kaI rIte kahI zakAya ? samAdhAna : sakalAdeza (pramANuvAkya) ane vikalAdeza(nayavAkaya)nA bhedathI vastu dravya-paryAya ubhayarUpe siddha thAya che. zaMkAH traNa lekanA baMdhu zrI jinezvara bhagavAne pratyeka vastumAM sarvaloka sAdhAraNa saptabhaMgInI prarUpaNa karI che, te anya darzanakAre te saptabhaMgInA svarUpane kema samajI zakatA nathI ?
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI 265 samAdhAna: je loko yathAvasthita vastutattvanA sArAsAranI vicAraNAmAM pravINa hoya che, jeone nisarga (svAbhAvika) ane adhigama (gurunA upadeza)thI samyagadarzananI prApti thayelI che ane tethI vizuddha prauDha vidvattA ne varelA che, tevA paMDita puruSo ja saptabhaMgInA svarUpane samajI zake che. paraMtu pita pitAnAM zAstronA abhyAsathI kuMThita buddhivALA leke saptabhaMgI jevA gahana tane samajI zakatA nathI, kemake te lekenI buddhi anAdi kAlIna avidyAnI vAsanAthI dUSita hovAthI yathAvasthita vastu tatvanuM svarUpa samajI zakatA nathI. AgamamAM paNa kahyuM che ke, sat--asat (sArAsAra)ne viveka nahIM hovAthI saMsAranAM kAraNarUpa karmone sadbhAva hevAthI tathA jJAnanA phalarUpa viratino abhAva hovAthI, mithyASTionuM jJAna ajJAna ja kahevAya che. ___ ata eva tatparigRhItaM dvAdazAGgamapi mithyAzrutamAbhananti / teSAmupapattinirapekSa yadRcchayA vastutatvopalammasaMrambhAt / samyagdRSTiparigRhItaM tu mithyAzrutamapi samyak zrutatayA pariNamati smygdRshaam| sarvavidupadezAnusAripravRttitayA mithyAzratoktasyApyarthasya yathAvasthitavidhiniSedhaviSayatayonnayanAt / tathAhi kila vede "ajairyaSTavyam" ityAdivAkyeSu mithyAdRzo'jazabdaM pazuvAcakatayA vyAcakSate, samyagdRzastu janmAprAyogyaM trivArSikaM yavatrIhyAdi pazcavArSikaM tilamasUrAdi saptavArSikaM kaGgusarSapAdi dhAnyaparyAyatayA paryavasAyayanti / ata eva ca bhagavatA zrIvardhamAnasvAminA "vijJAnadhana evaitebhyo bhUtebhyaH samutthAya tAnyevAnuvinazyati na pretya saMjJAsti" ityAdiRcaH zrImadindrabhUtyAdInAM dravyagaNadharadevAnAM jIvAdiniSedhakatayA pratibhAsabhAnA api tadvayavasthApakatayA vyaakhyaataaH| tathA smArtA api "na mAMsabhakSaNe doSo na madhe na ca maithune / pravRttireSA bhUtAnAM nivRttistu mahAphalA" // iti zlokaM paThanti / asva ca yathAzrutArthavyAkhyAne'sambaddhapralApa eva / yasmin / hi anuSThIyamAne doSo nAstyeva tasmAnivRttiH kathamiva mahAphalA bhaviSyati / ijyAdhyayanadAnAderapi nivRttiprasaGgAt / tasmAd anyad aiMdaparyamasya zlokasya / tathAhi / na mAMsabhakSaNe kRte'doSaH api tu doSa eva / evaM madyamaithunayorapi / kathaM nAdoSa ityAha / yataH pravRttireSA bhUtAnAm / pravartante utpadyante'syAmiti pravRttirutpattisthAnam / bhUtAnAM jIvAnAm tattajjIvasaMsaktiheturityarthaH / / (anuvAda) AthI ja mithyASTioe grahaNa karelAM bAra aMga paNa (madhyAta kahevAya che, kAraNa ke zAstronA marmane samajyA vinA teo potAnI IcchAnusAra arthe karatA hovAthI, syA. 4
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyayogavya. dvA. zloka : 23 samyaphathata paNa teone mithyAzratarUpe pariNata thAya che, ane samyagadaSTie grahaNa kareluM mithyAzrata paNa samyagRSTine samyakakRtarUpe pariNata thAya che. kAraNa ke samyam daSTinI pratyeka pravRtti sarvajJabhagavAnanI AjJAne anusAra thatI hovAthI, mithyA Agamane paNa vidhi ane niSedharUpe artha kare che. tA. " dAca ItyAdi veda vAkayomAM mithyASTi ajazabdano artha pazu kare che tyAre samyagadaSTi te ja aja zabdano artha-utpanna thavA mATe agya evuM traNavarSanuM junuM java ane DAMgara Adi dhAnya, pAMca varSa junuM tala ane masUra Adi, tathA sAta varSa junuM kAMga ane sarasava Adi dhAnya, kare che.-"vijJAna dhana tebhyo mUkhya samulyAMya jovAnaviratti = pratyasaMjJAtti" ItyAdi veda vAkayane artha IMdrabhUti Adi paMDite, "vijJAnamaya caitanya (AtmA) pRthvI Adi pAMca bhUtathI utpanna thaIne punaH pAMbhUtamAM vilIna thaI jAya che. tethI AtmAnA abhAvamAM paraleka saMjJA thatI nathI, A artha karIne teo jIvatattvano niSedha karatA hatA tyAre zrI mahAvIra paramAtmA te ja vedavAkyano artha "upaga rUpa AtmA pAMcabhUtanA nimittathI amuka upagarUpe utpanna thAya che. ane te upaga rUpa AtmA puna pAMcabhUtamAM vilIna thaI jAya che. arthAta pAMcabhUtanA parivartanathI jJAnamAM paNa parivartana thAya che. AthI jJAnanI pUrvasaMjJAna(tene te ja upaga) rahetI nathI. (jema ghaTa jevAthI ghaTanA upagarUpa AtmA utpanna thAya che, ane jyAre ghaTarUpa nimittane nAza thAya che. tyAre ghaTarUpa upayogane paNa nAza thAya che. tethI te ghaTane upayoga kAyama rahetuM nathI, pUrvokta zratino artha A pramANe karIne jIvatatvanI puSTi kare che. smAta leke kahe che ke mAMsa bhakSaNamAM deSa nathI, madha ane maithunanA sevanamAM paNa pApa nathI. kemake e prANionI pravRtti che. ane mAMsa bhakSaNa AdithI nivRtta thavuM te mahAlavALuM che. A prakArane artha asaMbaddha malApa rUpa che. kAraNa ke mAMsa bhakSaNamAM je deSa nA hoya te tenI nivRtti mahAphaLavALI kaI rIte thaI zake? je mAMsa AdinuM sevana deSarUpa nA hovA chatAM paNa tenI nivRtti mahAphalarUpe thatI hoya te pUjA, adhyayana, dAna Adi anuSThAnathI nivRtta thavuM, te paNa mahAphalarUpa thaze. AthI te kalekanuM rahasya A cheH mAMsabhakSaNamAM doSa nathI tema nathI. paraMtu mAMsabhakSaNa e deSarUpa che. e pramANe madha ane mithuna nA sevanamAM doSa nathI ema nahIM paraMtu te paNa deSarUpa ja che. kAraNa ke magha mAMsa ane mithuna-mUtAnAM pravRttiH' jIvanI utpattinAM kAraNarUpa che. tenAthI nivRtta thavuM e mahAphala mATe che. A pramANe pUrvokta zlokane artha karavuM joIe. prasiddhaM ca mAMsamadhamaithunAnAM jIvasaMsaktimUlakAraNatvamAgame "AmAsu ya pakvAsu ya vipaJcamANAsu maMsapesIsu / AyaMtiamuvavAo bhaNio u NigoajIvANaM // 1 // majje mahummi maMsammi NavaNIyammi cautthae / uppajjati aNaMtA tavvaNNA tattha jaMtUNo // 2 //
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI mehuNasaNNArUDho Navalakkha haNei suhumajIvANa / kevaliNA paNNattA saddahiavvA sayA kAlaM // 3 // " tapAdi- " itthIjoNIe sabhavaMti beindiyA u je jIvA / ikko va do va tiNNi va lakkhAhuttaM u ukkosaM // 4 // puriseNa saha gayAe tesiM jIvANa hoi uddavaNaM / veNugadiTuMteNaM tattAyasalAgaNAeNaM // 5 // saMsaktAyAM yonau dvIndriyA ete / zukrazoNitasaMbhavAstu garbhajapacendriyA ime / "paMciMdiyA maNussA egaparabhuttaNAriganmammi / ukkosaM NavalakkhA jAyaMti egavelAe // 6 // NavalakkhANaM majjhe jAyai ikkassa doNha va samattI / sesA puNa emeva ya vilayaM vacaMti tattheva // 7 // " tadevaM jIvopamardahetutvAd na mAMsabhakSaNAdikamaduSTamiti prayogaH // (anuvAda) AgamamAM paNa kahyuM che ke madha, mAMsa ane maithuna, jIvanI utpattinAM sthAna che. te A pramANe kAcA, pAkA athavA te agnimAM pakAvAtA mAMsamAM anaMta nigodIyA cho utpanna thAya che. madha, mAMsa madha ane mAkhaNa, A cAremAM te te varNanA anaMta sUkSma jIvanI utpatti thAya che. mithuna-saMjJAmAM mUDha thayela puruSa haMmezAM nava lAkha sUkSma jIvono nAza kare che. AvA kevalI bhagavAnanA vacanamAM zraddhA rAkhavI joIe. temaja strInI nimAM sadAkAla eka, be traNa athavA navalAkha be indriyajIvo utpanna thAya che. je samaye puruSanI sAthe strIne saMga thAya che tyAre te jIne nAza thaI jAya che. jema agnimAM tapAvelI lokhaMDanI saLI vAMsanI naLImAM nAkhavAthI naLImAM rahelA tala bhamasAta thaI jAya che, tema puruSanA saMgathI nimAM rahelA sarva jIvono nAza thaI jAya che. avika nimAM be iMdriya hoya che. rudhira ane vIryanA saMcAgathI garbhaja paMcaMdriya jIvonI utpatti thAya che. eka vakhata eka puruSa vaDe bhagavAyelI strInA garbhamAM bethI nava lAkha garbhaja paMceMdriya manuSya utpanna thAya che. e nava lAkha mAMthI mAtra eka athavA be jIva ja jIvI jAya che. ane te garbharUpe utpanna thAya che. bAkInA sarva tyAMne tyAM ja nAza pAmI jAya che. A prakAre mAMsa, maithuna AdinA sevanathI anaMta jIvane saMhAra thAya che. tethI mAMsa bhakSaNa Adi agTa nathI paraMtu deSapUrNa che..
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 anyayogavya. dvA. zloka : 23 athavA bhUtAnAM pizAcaprAyANAmeSA : pravRttiH / ta evAtra mAMsabhakSaNAdau pravartante na punarvivekina iti bhAvaH / tadevaM mAMsabhakSaNAdeduSTatAM spaSTIkRtya yadupadeSTavyaM tadAha / "nivRttistu mhaaphlaa"| turevkaaraarthH| "tuH syAd bhede'vadhAraNe" iti bacanAt / tatzcaitebhyo mAMsabhakSaNAdibhyo nivRttireva mahAphalA svargApavargaphalapradA / na punaH pravRttirapItyarthaH / ata eva sthAnAntare paThitam " varSe varSe'zvamedhena yo yajeta zataM smaaH| mAMsAni ca na khAded yastayostulyaM bhavet phalam // 1 // ekarAtroSitasyApi yA gatirbrahmacAriNaH / na sA RtusahasreNa prAptuM zakyA yudhiSThira" // 2 // madyapAne tu kRtaM suutraanuvaadaiH| tasya sarvavigarhitatvAt / tAnevaM prakArAnan kathamiva budhAbhAsAstIthikA veditumarhantIti kRtaM prasaGgena // athavA, mAMsa AdimAM bhUta ane pizAcenI pravRtti hoya che, tethI jugupsanIya mAMsanA bhakSaNamAM vivekI puruSanI pravRtti hetI nathI. A rIte mAMsa bhakSaNanI duSTatA batAvIne upadeza ApatAM kahe che ke : mAMsa bhakSaNa AdithI nivRtta thavuM te mahAna phaLavALuM che. '' zabdane prAga nizcaya aryamAM che. tethI mAMsabhakSaNa Adino tyAga e nizcayathI svarga ane muktine ApanAra che. bIje paNa kahyuM che ke pratyeka varSe, se varSa sudhI azvamegha yajJa karavAvALA ane mAMsa bhakSaNa nahIM karanAra te bane puruSane samAna phaLanI prApti thAya che. he yudhiSThira, eka rAtri brahmacarya pALanAra puruSanI je uttama gati thAya che, tevI gati hajAro yajJa karavAvALAnI thatI nathI. madyapAnanA viSayamAM vizeSa kahevAnI kaMI AvazyakatA nathI. kema ke madyapAna to sarvaka prasiddha niMdanIya che AvA nirdoSa arthane pitAnI jAtane paMDita mAnanArA kadAgrahI kaI rIte samajI zake? A prAsaMgika kathana karavAmAM AvyuM che. katha ke'mI saptabhaGgAH, kazcAyamAdezabheda iti / ucyate / ekatra jIvAdau vastuni ekaikasattvAdidharmaviSayapraznavazAd avirodhena pratyakSAdibAdhAparihAreNa pRthagbhUtayoH samuditayozca vidhiniSedhayoH paryAlocanayA kRtvA syAcchabdalAJchito vakSyamANaiH saptabhiH prakArairvacana vinyAsaH saptabhaGgIti gIyate / tadyathA / 1 syAdastyeva sarvamiti vidhikalpanayA prathamo bhnggH| 2 syAnAstyeva sarvamiti niSedhakalpanayA dvitIyaH / 3 syAdastyeva syAnnAstyeveti kramato vidhiniSedhakalpanayA
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI 269 tRtIyaH / 4 syAdavaktavyameveti yugapadvidhiniSedhakalpanayA caturthaH / 5 syAdastyeva syAdavaktavyameveti vidhikalpanayA yugapadvidhiniSedhakalpanayA ca paJcamaH / 6 syAnAstyeva syAdavaktavyameveti niSedhakalpanayA yugapadvidhiniSedhakalpanayA ca SaSThaH / 7 syAdastyeva syAnnAstyeva syAdavaktavyameveti kramato vidhiniSedhakalpanayA yugapadvidhiniSedhakalpanayA ca saptamaH // (anuvAha have saptaraMgI eTale zu' ane Adezabheda eTale zu ? e praznanA uttara ApatAM kahe che ke : jIva Adi eka ja padmAmAM, astitva Adi ekeka dharmanA viSayamAM prazna UThavAthI, vireAdharahita ane pratyakSa vagere kAipaNa jAtinA bAdha vinA alaga alaga athavA saMyukta vidhi bhane niSedha dharmanA vicAra pUrva'' 'syAt' zabdathI yukta sAta prAranAM vacananA vinyAsa, te samabhaMgI kahevAya che. (1) 'syAdasti' pratye4 vastu vidhi dharmanI udayanA vaDe athayita astitva35 che. (2) 'syAnnAsti pratye4 vastu niSedha35 dharmanI udayanAthI athacit nAstitva 35 che. (3) syAdasti syAnnAsti' pratye vastumAM mathI vidhi bhane niSedha 3ye sthAyit astitva ane athit nAstitva sva35 che. (4) ' syAdavaktavya' pratye! vastu goDIsAthai vidhi mane niSedhazya dharma thI athayit vavya35 che (5) syAdasti - avaktavya' pratye vastu vidhirUpe tathA ekI sAthe vidhi ane niSedharUpa dharmanI kalpanAthI kathati astitva bhane vastavya 35 che. (6) 'syAnnAsti - avaktavya' pratye vastu niSedha35thI tathA ekI sAthe vidhi ane niSedha rUpe kathaMcit nAstitva ane avaktavyarUpa che. (7) syAdasti nAsti - avaktavya pratye vastu umathI vidhi bhane niSedha tathA kheDI sAthai vidhi ane niSedha dharmAnI kalpanA vaDe kaMcita astitva, nAstitva ane avaktavya 2135 che. I tatra syAtkathaMcit svadravyakSetra kAla bhAvarUpeNa styeva sarva kumbhAdi, na punaH paradravyakSetrakAlabhAvarUpeNa / tathAhi / kumbho dravyataH pArthivatvenAsti / nA''pyAdirUpa - tvena / kSetrataH pATaliputrakatvena / na kAnyakubjAditvena / kAlataH zaiziratvena / na vAsantikAditvena / bhAvataH zyAmatvena na raktAditvena / anyathetararUpApattyA svarUpahAniprasaGga iti / avadhAraNaM cAtra bhaGge'nabhimatArthavyAvRttyarthamupAttam itara thA'nabhihitatulyataivAsya vAkyasya prasajyeta / pratiniyatasvArthAnabhidhAnAt / taduktam" vAkye'vadhAraNaM tAvadaniSTArthanivRttaye / kartavyamanyathAnuktasamatvAt tasya kutracit " ||
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyayogavyadvA. praloka : 23 tathApyastyeva kumbha ityetAvanmAtropAdAne kumbhasya stambhAdhastitvenApi sarvaprakAreNAstitvaprApteH pratiniyatasvarUpAnupapattiH syAt / tatpratipattaye syAd iti zabdaH prayujyate / syAt kathaMcid svadravyAdibhirapItyarthaH / yatrApi cAso na prayujyate tatrApi vyavacchedaphalaivakAravad buddhimadbhiH pratIyata eva / yaduktam "so'prayukto'pi vA tajjJaiH sarvatrArthAtpratIyate / yathaivakAro'yogAdivyavacchedaprayojana" // iti prathamo bhaGgaH // (anuvAda) have vistArathI saptabhaMgInuM svarUpa kahevAmAM Ave che. prathamabaMga-ghaTa Adi pratyeka vastu pitAnAM drazya kSetra,kAla ane bhAvanI apekSAe astitvarUpa che. ane ghaTathI bhinna paTa Adi para vastunAM dravya kSetra,kAla ane bhAvanI apekSAe nAstitvarUpa che. jema ghaTa dravyathI pArthivarUpe vidyamAna che. paraMtu jala Adi rUpe nathI. kSetrathI ghaDe pATalIputra saMbaMdhI che, paraMtu kanoja Adi kSetranI apekSAe nathI. kAlathI zizira RtunI apekSAe vidyamAna che paraMtu vasaMtaRtu AdinI apekSAe nathI. bhAvathI ghaTa zyAmarUpe vidyamAna che. paraMtu lAla raMganI apekSAe nathI. je padArthonuM astitva sva dravya kSetra, kAla ane bhAvanI apekSA rAkhyA vinA mAnavAmAM Ave te padArthanA svarUpanI siddhi thaI zakatI nathI. kemake jyAM sudhI vastunA eka svarUpanI anya svarUpathI vyAvRtti (anyasvarUpane niSedha) mAnavAmAM nA Ave tyAM sudhI vastunuM yathArtha svarUpa jANI zakAtuM nathI. mATe ahIM bhAMgAmAM anIsita padArthono niSedha karavA "va" evA avadhAraNa vAkyane praveza karavAmAM Ave che, kemake evA avadhAraNuM "nizcita" vAkyane prayoga karavAmAM nA Ave te anIsita varata-tattva paNa mAnavuM paDaze. kahyuM paNa che keH vAkayamAM evakArane pratye avivakSita padArthone niSedha mATe che. je evakArane pravega karavAmAM nA Ave te avivakSita arthane paNa svIkAra kare paDe. zaMkA - ghaTa astitva rUpa ja che "maratye huM ema kahevAthI prajana siddha thaI jAya che. te punaH "ca" (kathaMcita) zabdane prayAga karavAnI zI jarUra che ? samAdhAna : 'ghaTa che ja' kevala ema kahevAthI ghaTanA astitvanuM jJAna thaI zakatuM nathI. kemake "ghaTa che ja" "saraphleva yu" Ama kahevAmAM jevI rIte ghaTa sva dravya, kSetra, kAla ane bhAvanI apekSAe che. tevI rIte para 5Ta, staMbha Adi sarva padArthanI apekSAe paNa ghaTanA astitvanI prApti thaze ! arthAta eka ja ghaTa vastu sarva padArtharUpe vidyamAna thavAthI ghaTanA pratiniyata svarUpanuM jJAna thaI zakatuM nathI. AthI "sAce ju"ema "cAra' zabdanA prayogathI siddha thAya che ke ghaTa sva dravya, kSetra kAla ane bhAvanI apekSAe
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAdvAdamaMjarI 271 vidyamAna che, paraMtu para paTa AdinA dravya kSetra, kAla ane bhAvanI apekSAe nathI. A pramANe pratyeka vastu na dravyAdi cAranI apekSAe kathaMcit astitva svarUpa che, ane para kaLyAdi catuSTayanI apekSAe nathI. A rIte vastu tatvanI siddhi karavA mATe "syA" (kathaMcita) zabdane prayoga karavAmAM Ave che. vaLI je kaI vAkayamAM syAta zabdane prayoga nA karyo hoya te paNa buddhimAna puruSe teno abhiprAya jANI le che arthAta pratyeka vastumAM kathaMcitapaNuM svayameva samajI le che. kahyuM paNa che ke aga yucchedaka (anyane niSedhaka) evA putra zabdano prayoga karavAmAM nA AvyuM hoya to paNa buddhimAna puruSa prakaraNathI artha samajI zake che. tema "syAta" zabdanA prayAga vinA paNa sujJa puruSa sthAt zabdanA abhiprAyane samajI zake che. ___ syAtkathaMcid nAstyeva kumbhAdiH svadravyAdibhiriva paradravyAdibhirapi vastuno'sattvAniSTau hi pratiniyatasvarUpAbhAvAd vastupratiniyatirna syAt / na ca cAstitvaikAntavAdibhiratra nAstitvamasiddhamiti vaktavyam / kathaMcit tasya vastuni yuktisiddhatvAta. sAdhanavat / na hi kvacid anityatvAdau sAdhye satvAdisAdhanasyAstitvaM vipakSe nAstitvamantareNopapannam / tasya sAdhanatvAbhAvaprasaGgAt / tasmAd vastuno'stitvaM nAstitvenAvinAbhUtam , nAstitvaM ca teneti / vivakSAvazAccAnayoH pradhAnopasarjana. bhAvaH / evamuttarabhageSvapi jJeyam / "arpitAnarpita siddheH" iti vAcakavacanAt / rati kritI : | (anuvAda) bIjo bhAga-ghaTa Adi pratyeka vastu kathaMcit nAstirUpa che. jema padArthonuM svadravyAdinI apekSAe astitva che, tema para dravyAdinI apekSAe paNa astitva mAnavAmAM Ave te padArthanuM keIpaNuM svarUpa nizcita thaI zakatuM nathI. kema ke eka vastune anyasvarUpe jANavAthI te vastunuM yathArtha svarUpa jANI zakAtuM nathI. je loko ekAte astitvavAda svIkAre che, te leke paNa vastumAM nAstitva dharmano niSedha karyA vinA astitva dhamanI siddha karI zakatA nathI. kAraNa ke jema eka sAdhanamAM (hetumAM) koInI apekSAe astitva ane koInI apekSAe nAstitva siddha hoya che, tema astitvavALI vastumAM kathaMcit nAstitva paNu yuktithI siddha thAya che. anityatva rUpa sAdhyanI siddhi karavA mATe satvarUpa sAdhana (hetunuM astitva, jyAM jyAM anitya nathI tyAM tyAM satva nathI" A vipakSamAM nAstitvanI, siddhi karyA vinA siddha thaI zakatuM nathI. anyathA satvarUpa hetuthI anityarUpa sAdhyanI siddhi thaI zakatI nathI jyAM sudhI vipakSamAM hetune abhAva siddha na thAya tyAM sudhI te hetuthI sAdhyanI siddhi thaI zakatI nathI. dA. ta. agnirUpa sAdhyanI siddhi karavA mATe dhUma hetune jyAM sudhI vipakSarUpa sarovara-vageremAM abhAva siddha nA thAya, tyAM sudhI dhUma hetu anirUpa sAdhyanI siddhi nA karI zake. AthI astitva ane nAstitva bane dharmo paraspara sApekSa che. kema ke astitva vinA nAstitva ane nAstitva vinA astitva
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 anyayogavya. dvA. zloka : 23 dharma hoI zakato nathI. je samaye astitvanI pradhAnatA vivakSita hoya te samaye vastu atirUpa kahevAya ane jyAre nAstiva dharmanI pradhAnatA vivakSita hoya tyAre vastu nAstirUpa kahevAya A prakAre pradhAna ane gauNa bheda anya bhAMgAomAM paNa samajI levA tema ja zrImAna umAsvAti mahArAje paNa kahyuM che ke pradhAna ane gauNabhAvanI apekSAe padArthonuM svarUpa sunizcita thAya che, tRtIyaH spaSTa eva / dvAbhyAmastitvanAstitvadharmAbhyAM yugapatpradhAnatayArpitAbhyAm ekasya vastuno'bhidhitsAyAM tAdRzasya zabdasyAsambhavAd avaktavyaM jIvAdivastu / tathAhi / sadasattvaguNadvayaM yugapad ekatra sadityanena vaktumazakyam / tasyAsattvapratipAdanAsamarthatvAt / tathA'sadityanenApi tasya sattvapratyAyanasAmAbhAvAt / na ta puSpadantAdivat sAGketikamekaM padaM tadvaktuM samartham, tasyApi krameNArthadvayapratyAyane saamthryopptteH| zatRzAnayoH saMketitasacchabdavat / ataeva dvandvakarmadhArayavRttyorvAkyasya ca na tadvAcakatvam / iti sakalavAvakarahitatvAda avaktavyaM vastu yugapatsattvAsattvAbhyAM pradhAna bhAvArpitAbhyAmAkrAntaM vyavatiSThate / na ca sarvathA'vaktavyam / avaktavyazabdenApyanabhidheyatvaprasaGgAt / iti caturthaH / zeSAstrayaH sugmaabhipraayaaH|| (anuvAda) trIjo bhAMge spaSTa ja che. ghaTa Adi pratyeka vastumAM svadravyAdinI apekSAe astitva ane paradravyAdinI apekSAe nAstitva che. A pramANe vastunuM kamathI astitva-nAstitva svarUpa siddha thAya che. cethe bhAMgeH vastunA astitva ane nAstitva dharmane ekIsAthe kahI zakAtAM nathI tethI te avaktavyarUpa che. jema jIva Adi jyAre satarUpa vivakSita hoya che. tyAre asata rUpe kahI zakAtA nathI. jayAre asarUpe vivakSita hoya tyAre vastune satarUpe kahI zakAtI nathI. kema ke astitva nAstitva bane dharmo paraspara virodhI che. zaMkA; jema caMdra ane sUryanuM jJAna sAMketika puSpadaMta zabdathI thAya che, tema astitva ane nAstitva ane dharmonuM ekI sAthe jJAna keI eka sAMketika zabdathI thavuM joIe samAdhAna : kaI e zabda nathI ke jethI astitva-nAstitva, bane dharmonuM jJAna ekI sAthe thAya. mAne ke te bane dharmone kahenAra keI eka sAMketika zabda hoya tepaNuM astitva-nAstitva dharmonuM jJAna kramapUrvaka ja thAya che, ekI sAthe thaI zakatuM nathI. vaLI, puSpadaMta zabdathI surya ane caMdranuM jJAna thAya che, te paNa kamathI ja thAya che. vyAkaraNamAM paNa sat zabadathI "pha" ane "jJAna" pratyenuM jJAna thAya che, te paNa kramathI ja thAya che. eka sAthe thaI zakatuM nathI. kaddha ane karmadhAraya
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdama jarI 273 samAsamAM, athavA kAI eka vAkayamAM sattva ane asattva ane dharmAnuM eka sAthe jJAna karAvanAra keAi eka zabda nathI. tethI paraspara viruddha evA asti ane nAsti, banne dharmAnuM jJAna koI eka zabdathI thaI zakatuM nathI. mATe pratyeka vastumAM eka sAthe asti ane nAsti dharmanI pradhAnatA vivakSita hoya tyAre kathaMcit avaktavyarUpa che: citta padAne sava thA avaktanya mAnavAmAM Ave te padArthane avaktavya zabdathI kahI zakAya nahI. tethI padArtha kathaMcit avaktavya rUpa che. A pramANe sthAnta' nAmanA cAthe bhAMge jANavA. khAkInA traNa bhAMgA sugama che, teA paNa temanuM kaika nirUpaNa karavAmAM Ave che, jyAre vastune svarUpanI apekSAe sat kahIne, ekI sAthe astitva nAstitva dharmanI pradhAnatA vivakSita haiAya tyAre cAvasti-pravaca' nAmaneA pAMcamA bhAMgA thAya che. jyAre vastune pararUpanI apekSAe nAsti kahIne ekI sAthe 'asti nAsti'dharmanI pradhAnatA vivakSita hAya tyAre 'cAmnAsti vacca' nAmane chaThTho bhAMge| jANavA, pratyeka vastu kramathI sva-para dravyAdinI apekSAe basti nAsti' svarUpa hovA chatAM paNa ekI sAthe astitva nAstitvanuM' vivecana karavAmAM Ave tyAre vastu cAsti-nAsti avaca' nAmanA sAtamA bhAMgA thAya che. A pramANe 'saptabha'gI' jANavI. na ca vAcyamekatra vastuni vidhIyamAna niSidhyamAnAnantadharmAbhyupagamenAnantabhaGgIprasaGgAd asaGgataiva saptabhaGgIti / vidhiniSedhaprakArApekSayA pratiparyAyaM vastuni anantAnAmapi saptabhaGgInAmeva saMbhavAt / yathA hi sadasatvAbhyAm evaM sAmAnyavizeSAbhyAmapi saptabhaGgayeva syAt / tathAhi / syAtsAmAnyam, syAd vizeSaH, syAdubhayam, syAdavaktavyam, syAtsAmAnyavaktavyam, syAd vizeSAvaktavyam, syAtsAmAnyavizeSAvaktavyamiti / na cAtra vidhiniSedhaprakArau na sta iti vAcyam / sAmAnyasya vidhirUpatvAda vizeSasya ca vyAvRttirUpatayA niSedhAtmakatvAt / athavA pratipakSazabdatvAd yadA sAmAnyasya prAdhAnyaM tadA tasya vidhirUpatA vizeSasya ca niSedharUpatA / yadA vizeSasya puraskArastadA tasya vidhirUpatA itaramya ca niSedharUpatA evaM sarvatra yojyam / ataH suSThuktaM anantA api saptabhaGganya eva saMbhaveyuriti / pratiparyAyaM pratipAdya paryanuyogAnAM saptAnAmeva saMbhavAt / teSAmapi saptatvaM saptavidhatajijJAsAniyamAt / tasyA api saptavidhatvaM saptadhaiva tatsaMdeha samutpAdAt / tasyApi saptavidhatvaniyamaH svagocara vastudharmANAM saptavidhatvasyaivopapatteriti // (anuvAda). zakA : pratyeka vastumAM anaMte dharmo rahelA che, teA anaMta dharmonI apekSAe anaMta bhAMgA thavA joie ne ? mAtra sAta ja bhAMgA kema ? samAdhAna : vAta sAcI che. paraMtu pratyeka vastunA vidhi ane niSedhanI apekSAe sAta ja bhAMgA thaI zake che. jema 'sa' (astitva) ane asat (nAstitva) dharmanI apekSAe sAta bhAMgA thAya che, tema sAmAnya ane vizeSanI apekSAe paNa sAta ja kyA. pa
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyayogavya. dvA. zloka : 23 bhAMgA thAya che. yathA (1) sthAt sAmAnya, (2) sthAt vizeSa (3) syAt ubhaya (4) svAta avaktavya (5) sthAt sAmAnya avaktavya (6) sthAt vizeSa avaktavya (7) syAt sAmAnya vizeSa avaktavya A pramANe sAta bhAMgA thAya che. ahiMyA sAmAnya ane vizeSa vidhiniSedharUpa nathI. ema nahIM paraMtu sAmAnya ane vizeSa ane vidhi ane niSedha rUpa che. kAraNa ke sAmAnya e vidhirUpa che ane vizeSa vyavacheda(niSedha)rUpa che. athavA sAmAnya ane vizeSa, bane paraspara virodhI hovAthI, jyAre sAmAnyanI pradhAnatA hoya tyAre sAmAnya vidhirUpa ane vizeSa niSedharUpa kahevAya che, ane jyAre vizeSanI pradhAnatA hoya tyAre vizeSa vidhirUpa thAya che ane sAmAnya niSedharUpa kahevAya che. A pramANe sAmAnya ane vizeSanA vidhi ane niSedharUpa dharmanI apekSAe sAta bhAMga thAya che. tevI rIte pratyeka dharmanI apekSAe, vidhi-niSedharUpa dharmanI apekSAe sAta sAta bhAMgA thAya che. A rIte anaMta dharmonI anaMta saptabhaMgIo thAya che. kemake pratyeka dharmanI apekSAe sAta prakAranA ja prazna udbhave che. tethI te te dharmonI apekSAe sAta sAta bhAMgA thAya che kAraNa ke pratyeka dharmanI apekSAe sAta prakAranI jijJAsA thAya che. pratyeka vastumAM sAta prakAranA saMdeha thavAthI sAta prakAranI jijJAsA thAya che. ane te saMdehe paNa sAta prakAranA ja utpanna thAya che. kemake tenA viSayarUpa padArtha dharmonI sAta prakAre ja prApti thAya che. - iyaM ca saptabhaGgI pratibhaGgaM sakalAdezasvabhAvA vikalAdezasvabhAvA ca / tatra sakalAdezaH pramANavAkyam / tallakSaNaM cedam / pramANapratipannAnantadharmAtmakavastunaH kAlAdibhirabhedavRttiprAdhAnyAda abhedopacArAd vA yaugapadyena pratipAdakaM vacaH sakalAdezaH / asyArthaH kAlAdibhiraSTAbhiH kRtvA yadabhedavRtte dharmadharmiNorapRthagbhAvasya prAdhAnyaM tasmAt kAlAdibhirminAtmanAmapi dharmadharmiNAmabhedAdhyAropAd vA samakAlamabhidhAyakaM vAkyaM sklaadeshH| tadviparItastu vikalAdezo nyvaakymityrthH| aymaashyH| yaugapadhenAzeSadharmAtmakaM vastu kAlAdibhirabhedaprAdhAnyavRttyA'bhedopacAreNa vA pratipAdayati sklaadeshH| tasya pramANAdhInatvAt / vikalAdezastu krameNa bhedopacArAd bhedaprAdhAnyAdvA tadabhidhatte / tasya nayAtmakatvAt // (anuvAda) saptabhaMgI pratyeka bhAMgAmAM sakalAdeza ane vikalAdeza svabhAvavALI che. sakalAdezane pramANa-vAkaya kahe che. te A pramANe pramANa vaDe jaNAyelI anaMtadharma svarUpa vastunA sarvadharmone kALa, AtmarUpa, artha, saMbaMdha, upakAra, guNadeza, saMsarga ane zabda, A AThanI apekSAe abheda vRtti athavA abhedanA upacAranI pradhAnatAthI ekasAthe pratipAdana karavAvALA vacanane sakalAdeza kahe che. kemake pratyeka vastumAM rahelA anaMta ne ekIsAthe athavA kamathI zabdadvArA pratipAdana karavAmAM Ave che. jyAre vartama kAlAdi AThanI apekSAe abhinnarUpe rahelA saMpUrNa dharma ane dhamImAM abhedabhAvanI pradhAnatA rAkhavAmAM Ave athavA kAlAdithI bhinna dharma ane dhamImAM abhedane upacAra karIne dharma ane dhamInuM ekIsAthe kathana karavAvALA vAkayane salAdeza kahe che. te
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAda) sthAdvAdamaMjarI sakalAdeza dvArA kALa AdinI abheda daSTi athavA abhedanA upacAranI apekSAe vastunA sarvadharmonuM ekIsAthe jJAna thAya che. (jema aneka guNonA samudAyane dravya kahe che, guNa sivAya dravyanuM koI astitva nathI, AthI sarvadharmo (guNonA samudAyarUpa eka jIvAdi vastumAM dravyAstika nayanI apekSAe samasta dharmonuM abhinna paNuM che, ane paryAyAstika nayanI apekSAe samasta dharmonuM bhinnapaNuM hovA chatAM paNa temAM ekatAne Aropa kare te abhedanA upacArathI abhinna svarUpanuM pratipAdana karavuM te sakalAdeza kahevAya che.sakalAdeza pramANane AdhIna che. tenAthI viparIta vikalAdeza arthAta nayavAya kahevAya che. jyAre kAla AdinI apekSAe astitva Adi dharmonA bhedanI pradhAnatA thAya che, athavA bhedano upacAra thAya che, tyAre eka zabdathI aneka dharmonuM pratipAdana karI zakAtuM nathI. AthI padArthagata aneka dharmonuM nirUpaNa kamapUrvaka thAya che. te vikalAdeza kahevAya che. e vikalAdezamAM bheda vRtti athavA bhedanA upacAranI pradhAnatA rahe che. vikalAdeza nayasvarUpa che. ___kaH punaH kramaH kiM ca yogapadyam / yadAstitvAdidharmANAM kAlAdibhirbhedvivakSA, tadaikazabdasyAnekArthapratyAyane zaktyabhAvAt krmH| yadA tu teSAmeva dharmANAM kAlAdibhirabhedena vRttamAtmarUpamucyate tadaikenApi zabdenaikadharmapratyAyanamukhena tadAtmakatAmApatrasyAne kAzeSadharmarUpasya vastunaH pratipAdanasambhavAda yaugapagham / / krama eTale zuM ane yaugapA eTale zuM ? e praznano uttara ApatAM kahe che ke jyAre astitva Adi aneka dharmomAM kAla AdithI bhedanI siddhi karavI hoya tyAre eka zabdathI aneka dharmonA jJAnanI zakayatA nahIM hovAthI, sarva dharmonuM ekaekarUpe pratipAdana karavuM te kema kahevAya. te te dharmonuM jJAna kamapUrvaka thAya che, te vikalAdezathI thAya che ane jyAre vastunA astitva Adi dharmomAM kALa AdithI abhedanI siddhi karavI hoya tyAre yadyapi eka zabdathI eka dharmonuM jJAna thAya che, te paNa eka zabdathI jJAta eka dharma dvArA padArthane aneka dharmonuM jJAna thAya che, AthI vastugata samasta dharmonuM ekIsAthe jJAna thavuM, te yaugapadya kahevAya che. te jJAna sakalAdezathI thAya che. ke punaH kaalaadyH| kAlaH AtmarUpam arthaH saMbandhaH upakAraH guNidezaH saMsargaH shbdH| 1 tatra syAd jIvAdivastu astyeva ityatra yatkAlamastitvaM tatkAlAH zeSAnantadharmA vastunyekaDeti teSAM kAle naabheddhRttiH| 2 yadeva cAstitvasya tadguNatvamAtmarUpaM tadeva anyAnantaguNAnAmapIti aatmruupennaabhedvRttiH| 3 ya eva cAdhAro'rthoM dravyAkhyo'stitvasya sa evAnyaparyAyANAmityarthenAbhedavRttiH / 4 ya eva cAviSvagbhAvaH kathaMcit tAdAtmyalakSaNaH sambandho'stitvasya sa eva zeSavizeSANAmiti sambandhenAbhedavRttiH 5 ya eva copakAro'stitvena svAnuraktatvakaraNaM sa eva zeSairapi gunnairityupkaarennaabhedvRttiH| 6 ya eva guNinaH sambandhI dezaH kSetralakSaNo'stitvasya sa evAnyaguNAnAmiti gunnideshenaabhedvRttiH| 7 ya eva caikavastvAtmanAstitvasya saMsargaH sa eva zeSadharmANAmiti saMsargeNA
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 anyayonya. dA. jo 22 bhedavRttiH / aviSvagbhAve'bheda: pradhAnam bhedo gauNaH, saMsarge tu bhedaH pradhAnam abhedo gauNa iti vizeSaH / 8 ya eva cAstIti zabdo'stitvadharmAtmakasya vastuno vAcakaH sa eva zeSAnantadharmAtmakasyApIti zabdenAbhedavRttiH / paryAyAthiMkanayaguNabhAve dravyArthikanayaprAdhAnyAd upapadyate // (anuvAda ) kALa, AtmarUpa, atha, saMbaMdha. upakAra, guNIdeza, sa`sa ane zabda A AThanI vyAkhyA karavAmAM Ave che. (1) kALa:- jIva Adi vastu kathacit astitvarUpa che. je samaye jIvAdi vastumAM astitva dhama che, te samaye bAkInA anaMtadharmAM paNa vidyamAna che. AthI kALanI apekSAe astitva Adi sarva dharmAnu abhedapaNuM che. (2) AtmarUpa:(svabhAva) jevI rIte astitvanA guNatvarUpa svabhAva che. tevI rIte anyadharmAnA paNa guNasvarUpa svabhAva che. A rIte svabhAvanI apekSAe sa dharmanu' abhinnapaNuM che. (3) atha : (AdhAra) je prakAre astitvarUpa dharmanA AdhAra jIvAdi padArtha che. te prakAre bAkInA dharmane paNa AdhAra jIvAdi padArtho che. A rIte AdhAranI apekSAe sa dharmAnuM ekapaNuM che. (4) saMbadhaH--je prakAre kaMthacit tAdAtmya saMbaMdha astitva dharmanA che, te prakAre khAkInA anaMta dharmone paNa ttAdAtmya saMbaMdha che. A prakAre saMbaMdhanI apekSAe paNa sa dharmomAM ekatva che. (5) upakAra : je prakAre astitva dharma dvArA peAtAnA svarUpamAM anurAga utpanna karavArUpa je upakAra thAya che. te ja upakAra bAkInA ana Mta dharma dvArA paNa thAya che. A rIte upakAranI apekSAe paNa astitva Aphri dharmAnu abhedapaNu` che. (6) guNIdezaH-(dravyanuM AdhAra kSetra) dravya saMkha`dhI je deza astitva dharmanA che, teja khAkInA sarvAM dharmAnA paNa che. A prakAre guNIdezane AzrayIne paN sava dharmonuM abhinnapaNu che. (7) sa*sa^: eka vastunI apekSAe je sasa astitva dharmanA che te ja saMsaga bIjA paNa dhamanA che. A prakAre saMsaganI apekSAe paNa sadhama'nuM abhinnapaNuM che. saMbaMdhamAM abhedyanI pradhAnatA ane bhedanI gauNutA che, tyAre sasagamAM bhenI pradhAnatA ane abhedanI gauNatA heAya che. sa`saga ane saMbaMdhamAM ATalA taphAvata che. (8) zabda:-je asti zabda astitva dharmavALA padArthanA vAcaka che, teja asti zabda bAkonA anaMta dharmanA paNa vAcaka che. A rIte zabdanI apekSAe paNa anaMta dharmonuM abhinnapaNu' che. jyAre paryAyAstika nayanI gauNatA ane dravyAstika nayanI pradhAnatA vikSita hAya tyAre padArthonA dharmomAM abhedabhAvanu jJAna thAya che. tethI abheda vRtti hAya che. dravyArthikaguNabhAve paryAyArthikaprAdhAnye tu na guNAnAmabhedavRttiH sambhavati / samakAlamekatra nAnAguNAnAmasambhavAt / sambhave vA tadAzrayasya tAvadvA bhedaprasaGgAt / nAnAguNAnAM sambandhina AtmarUpasya ca bhinnatvAt AtmarUpAbhede teSAM bhedasya virodhAt | svAzrayasyArthasyApi nAnAtvAd, anyathA nAnAguNAzrayatvasya virodhAt / sambandhasya ca sambandhibhedena bhedadarzanAd nAnAsambandhibhireka traikasambandhAghaTanAt / taiH kriyamANasyopakArasya ca pratiniyatarUpasyAnekatvAt anekairupakAribhiH
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI kriyamANasyopakArasya virodhAt / guNidezasya pratiguNaM bhedAt tadabhede bhinnArthaguNAnAmapi guNidezAbhedaprasaGgAt / saMsargasya ca pratisaMsargibhedAt tadabhede saMsargibhedavirodhAt / zabdasya prativiSayaM nAnAtvAt sarvaguNAnAmekazabdavAcyatAyAM sarvArthAnAmekazabdavAcyatApatteH zabdAntaravaikalyApatteH / (anuvAda) jyAre dravyArthikanayanI gauNatA ane paryAyArthikanayanI pradhAnatA vivakSita heya tyAre kAlAdinI apekSAe dharmomAM abheda vRtti saMbhavatI nathI. kemake (1)eka ja samayamAM, eka ja vastumAM aneka guNe rahI zakatA nathI. je aneka guNe eka samayamAM eka ja vastumAM rahe te guNenA AzrayabhUta dravyamAM paNa bheda the jaIe. (2) aneka guNanuM pitApitAnuM svarUpa (svabhAva) paraspara bhinna che. kemake te eka bIjAnA svarUpane dhAraNa karatA nathI. AthI guNamAM abhedapaNuM nathI. je guNomAM paraspara bheda nA hoya te pratyeka guNane bhinna bhinna na mAnavA joIe. (3) guNonA AdhAra (artha) paNa bhinna che. je guNonA AdhAra bhinna bhinna nA hoya te te bhinna bhinna guNone Azraya kahI zakAya nahIM (4) saMbaMdhanI apekSAe paNa guNemAM abhinnatA saMbhavatI nathI. kema ke eka ja saMbaMdhathI aneka saMbadhIonI sAthe saMbaMdha banI zakatuM nathI. (5) upakAranI apekSA e paNa guNo paraspara bhinna che. kemake pratyeka guNane upakAra anekarUpe hovAthI bhina bhinna che. (6) guNadezanI apekSAe paNa guNenuM abhinapaNuM saMbhavatuM nathI. kemake guNa-guNIdezane abheda hoya te bhinna arthamAM rahelA guNonA guNadezane paNa abheda thavo joIe. (7) saMsarganI apekSAe paNa sarvaguNenuM ekarUpa nathI. je saMsarganI apekSAe guNemAM abhinnatA hoya te sarva guNene eka mAnavA joIe. (8) temaja zabdanI apekSAe paNa guNemAM paraspara bhinnatA che. je sarva guNane vAcaka zabda eka hoya to eka ja zabdathI sarve padArthonuM jJAna thavuM joIe. ane tema thavAthI bIjA zabdanI niSphaLatA thaze, arthAtuM bIjA zabdo vyartha thaI jaze. (TIkA) tattvato'stitvAdInAmekatra vastunyevamamedavRtterasaMbhave kAlAdibhibhimAtmanAmabhedopacAraH kriyate / tadetAbhyAmabhedavRttyabhedopacArAbhyAM kRtvA pramANapratipannAnantadharmAtmakasya vastunaH samasamayaM yadabhidhAyakaM vAkyaM sa sakalAdezaH pramANavAkyAparaparyAyaH / -nayaviSayIkRtasya vastudharmasya bhedavRttiprAdhAnyAd bhedopacArAd vA krameNa yadabhidhAyakaM vAkyaM sa vikalAdezo nyvaakyaaprpryaayH| iti sthitam / tataH sAdhUktam AdezabhedoditasaptabhaGgam / iti kAvyArthaH // 23 // (anuvAda) tatvathI paryAyanayanI apekSAe eka ja vastumAM astitva Adi dharmonI abhedavRttine asaMbhava che. tethI kAla AdinA bhedathI astitva Adi dharmo bhina hovA chatAM paNa
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyayogavya. dvA. zloka : 23 temAM abheda bhAvane upacAra thAya che, tethI dravyArthikanayanI mukhyatAthI abhedavRtti ane paryAyArthikanayanI mukhyatAthI abhedanA upacArathI pramANa dvArA jJAta anaMtadharmasvarUpa vastunuM ekI sAthe pratipAdana karavAvALA vAkayane sakalAdeza arthAta pramANuvAkaya kahe tathA eka naya dvArA jANela vastune bhedavRttithI athavA bhedanA upacArathI kramapUrvaka nirUpaNa karavAvALA vAkayane vikalAdeza athavA nAvAkaya kahe che. A pramANe sakalAdeza ane vikalAdezanA bhedathI pramANa samabhaMgI ane naya saptabhaMgInuM svarUpa yathArtha che. nI
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ avataraNa anantaraM bhagavaddarzitasyAnekAntAtmano vastuno budharUpavedyatvamuktam / anekA ntAtmakatvaM ca saptabhaGgIprarUpaNena sukhonneyaM syAditi sApi niruupitaa| tasyAM ca viruddhadharmAdhyAsitaM vastu pazyanta ekAntavAdino'budharUpA virodhamudbhAvayanti teSAM pramANamArgAt cyavanamAha (avata25) zrI jinezvara bhagavaMte pratipAdana karelI anaMtadharmAtmaka vastune paMDita puruSo ja samajI zake che te ame pUrvanA ja lokamAM kahI cUkyA chIe. te anekAntavAda saptabhaMgInI prarUpaNA vaDe sukhethI jANI zakAya che, te mATe saptabhaMgInuM paNa nirUpaNa karavAmAM AvyuM. te paNa ajJAna ekAntavAdI saptabhaMgImAM asti-nAsti Adi viruddha dharmathI yukta vastu joIne virodha uThAve che. tethI teo nyAya mArgathI cuta thAya che. te batAvatAM hatutikAra kahe che ke : upAdhibhedopahitaM viruddhaM nArthaSvasattvaM sadavAcyate ca / ityaprabudhyaiva virodhabhotA jaDAstadekAntahatAH patanti // 24 // bhU-artha : pratye4 pahA mAM sat (mastitva) asat (nAstitva) ane apaay(avaktavya)rUpa paraspara viruddha dharmone upAdhi(apekSA)ne bhedathI virodha thaI zakatuM nathI. arthAt asti-nAsti Adi dharmo paraspara virodhI hovA chatAM paNa pratyeka padArthamAM svadravya, kSetra, kAla ane bhAvanI apekSAe astitva, 5radravya kSetra kAla ane bhAvanI apekSAe nAstitva, tathA asti-nAsti ubhayanI apekSAe avaktavya (vacanathI nahIM kahevA yogya) dharmo rahe che. A siddhAMtane nahIM samajIne virodhathI bhayabhIta thayelA mukhe ekAntavAdI sanmArgathI bhraSTa thAya che. (24) __ (TIkA) artheSu padArtheSu cetanAcetaneSu, asatvaM nAstitvaM na viruddhaM na virodhAvaruddham / astitvena saha virodhaM nAnubhavatItyarthaH / na kevalamasattvaM na virudam kiMtu sadavAcyate ca / saccAvAcyaM ca sadavAcye, tayorbhAvau sadavAcyate / astitvAvaktavyatve ityrthH| te api na viruddha / tathAhi / astitvaM nAstitvena saha na virudhyate / avaktavyatvamapi vidhiniSedhAtmakamanyonyaM na virudhyate / athavA avaktavyatvaM vaktavyatvena sAkaM na virodhamudvahati / anena ca nAstitvAstitvAvaktavyatvalakSaNabhaGgatrayeNa sakalasaptabhaGgayA nirvirodhatA upalakSitA / amISAmeva trayANAM mukhyatvAccheSabhaGgAnAM ca saMyogajatvenAmISvevAntarbhAvAditi // ..
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 anyayogavya. dvA. zloka : 24 (anuvAda) cetana ane acetana padArthomAM astitva ane nAstitva dharmano virodha Avate nathI astitvane nAstitvanI sAthe virodha nathI ane nAstitvano astitvanI sAthe virodha nathI. evI rIte vidhi ane niSedha rUpa avaktavyane paNa astitva ane nAstitvanI sAthe virodha nathI. athavA avaktavyane vaktavyanI sAthe kaI paNa virodha nathI, A rIte astitva, nAstitva ane avaktavya e traNa muLa bhAMgAmAM paraspara virodha nahIM hovAthI samasta saptabhaMgImAM koI virodhane avakAza nathI. kemake astitva nAstitva ane avaktavya e traNa muLa bhAMgA che. ane bAkInA cAra bhAMgA, e traNa bhAMgAnA saMgathI bane che. tethI bAkInA bhAgano mukhya traNa bhAMgAmAM aMtarbhAva thaI jAya che. tethI saMpUrNa saptabhaMgI avirodhI che. (TIkA) nanvete dharmAH parasparaM viruddhAH tatkathamekatra vastunyeSAM samAvezaH saMbhavati iti vizeSaNadvAreNa hetumAha upAdhibhedopahitam iti / upAdhayo'vacchedakA aMzaprakArAH teSAM bhedo nAnAtvam, tenopahitamarpitam / asattvasya vizeSaNametat / upAdhibhedopahitaM sadartheSvasattvaM na viruddham / sadavAcyatayozca vacanabhedaM kRtvA yojanIyam / upAdhibhedopahite satI sadavAcyate api na viruddhe // (anuvAda) astitva, nAstitva ane avaktavya, e paraspara virodhI dhamene eka ja vastumAM kaI rIte samAveza thaI zake ? e praznano uttara ApatAM kahe che ke "upAdhipati' pratyeka padArthamAM astitva, nAstitva Adi aneka dharmo apekSAthI vidyamAna che. tethI astitva AdimAM virodha nathI. kemake apekSAnA bhedathI eka vastumAM aneka dharmo rahevAmAM koI virodhane avakAza nathI. jema astitvadharmanI jyAre siddhi karavI hoya tyAre astitvadharmanI pradhAnatA ane anya dharmonI gauNatA rahe che. ane jyAre nAstitva dharmanI siddhi karavI hoya tyAre nAstitvanI pradhAnatA ane anya anya dharmonI gauNutA rahe che. A rIte astitva ane nAstitva dharmamAM paraspara virodha nathI. tevI ja rIte astitva ane avakatavyamAM paNa apekSAnA bhedathI viredha AvatuM nathI, ..(TIkA) aymbhipraayH| parasparaparihAreNa ye vartete tayoH zItoSNavata sahAnavasthAnalakSaNo virodhaH / na cAtraivam / sattvAsatvayoritaretaramaviSvagbhAvena vartanAt / na hi ghaTAdau saccamasattvaM parihatya vartate / pararUpeNApi sattvaprasaGgAt / tathA ca tadvayatiriktArthAntarANAM nairarthakyam / tenaiva tribhuvanArthasAdhyArthakriyANAM siddhaH / na cAsattvaM sattvaM parihRtya vartate / svruupennaapystcpraapteH| tathA ca nirupAkhyatvAta sarvazUnyateti / tadA hi virodhaH syAd yadyekopAdhikaM sattvamasattvaM ca syAt / na caivam / yato na hi yenaivAMzena sattvaM tenaivAsattvamapi ki tvanyopAdhika sattvam. anyopAdhikaM punarasattvam / svarUpeNa hi sattvaM pararupeNa cAsattvam / /
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI 281 (anuvAda) * paraspara virodhI dhameM eka ja padArthamAM rahevA chatAM paNa virodha AvatuM nathI, te abhiprAya jaNAvatAM kahe che ke : parasparanA parihArarUpe je vate te "sahAnavasthAna" virodha kahevAya che. jema zIta ane uSNa bane paraspara virodhI hovAthI eka sAthe rahI zakatA nathI, te sahAnavasthAna virodha ahIM astitvAdi dharmomAM nathI. kemake sava ane asava, ane eka sAthe abhinnabhAve eka ja padArthamAM rahI zake che. jema ghaTa Adi padArthomAM satvane tyAga karIne asatva, ane asattvano tyAga karIne satta, A rIte virodhI-bhAve rahetAM nathI. je ghaTamAM sarva dharma asavanA tyAgathI rahe te ghaTa paTarUpe paNa sat thaI jaze. kemake ghaTa jevI rIte svarUpe sat che. tevI ja rIte paTarUpe paNa sata thaze. ane tema thavAthI ghaTathI bhinna aneka padArtho bilakula nirarthaka thaI jaze. kemake eka ja ghaTa traNe bhuvanamAM rahelA sarva padArtharUpe vidyamAna thavAthI eka ja ghaTathI, bhinna bhinna padArtho dvArA sAthe evI sarva arthakriyAo thaI jaze. te punaH anya padArthone mAnavAnI koI AvazyakatA nahIM rahe. mATe pratyeka padArtha jevI rIte svarUpe sat che, tevI ja rIte pararUpe asatuM paNa mAnave joIe. asatva dharma paNa sarvane cheDIne rahI zaktA nathI. je sattvano tyAga karIne asattvadharma rahe te jevI rIte ghaTAdi pararUpe asat che tevI rIte svarUpe paNa asat thaze. AthI sarva vastuonA svarUpane abhAva thavAthI vizva sarvazUnya thaI jaze mATe asatva paNa satva vinA rahI zakatuM nathI. hA, je apekSAe sat che te ja apekSAe asat mAnavAmAM Ave te saptabha gImAM virodha Ave. paraMtu ame je apekSAe sat che te ja apekSAe asat mAnatA nathI. pratyeka vastune svarUpanI apekSAe sat ane pararUpanI apekSAe asat mAnIe chIe. tethI keI virodha AvI zakatuM nathI. (TIkA) dRSTa hyekasminneva citrapaTAvayavini anyopAdhikaM tu nIlatvam anyopAdhikAzcetare vrnnaaH| nIlatvaM hi nIlIrAgAdhupAdhikam, varNAntarANi ca tattadraJjanadravyopAdhikAni evaM mecakaratne'pi tattadvarNapudgalopAdhikaM vaicitryamavaseyam / na caibhiISTAntaiH sattvAsattvayobhinnadezatvaprAptiH citrapaTAdhavayavina ekatvAt / tatrApi bhinnadezatvAsiddheH / kathaMcitpakSastu dRSTAnte dAntike ca syAdvAdinAM na durlabhaH / evamapyaparitoSazcad AyuSmataH, tIkasyaiva puMsastattadupAdhibhedAt pitRtva-putratva-mAtulatva-bhAgineyatva-pitRvyatva bhrAtRvyatvAdidharmANAM parasparavirUddhAnAmapi prasiddhidarzamAt kiM vAcyam / evamavaktavyatvAdayo'pi vAcyA iti // (anuvAda) have uparyukta vastune dRSTAMta dvArA siddha karatAM kahe che ke : eka ja citrapaTa (aneka prakAranA raMgethI yukta va)mAM je nIlaraMga che te anya vastunA saMbaMdhathI che, tevI rIte bIjA badhA paNa raMge pitAnI anya anya sAmagrIothI hoya che. ema eka ja mecaka (paMcavarNavALA) ratnamAM bhinna bhinna varNanA pudgalenI apekSAe vicitratA dekhAya che. citrapaTa ane mecaka rananA dRSTAMtathI satva ane asattvanI bhinna bhinna sthAnamAM sthA. 36
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyayonya. aa. jo H 24 282 rahevAnI Apatti AvatI nathI, kemake citrapaTa ane mecaka ratnamAM aneka prakAranA raMge Azrita hAvA chatAM paNa te eka akhaMDa avayavIrUpa che. AthI bhinna bhinna raMgonA AdhAra eka ja che, mATe aneka dharmonI bhinna bhinna sthAnamAM heAvApaNAnI Apatti AvatI nathI. AthI syAdvAdInA matamAM bhinna bhinna raMgonu AdhArabhUta vajra, raMgAthI jema tha'cit bhinna ane abhinna che, tema sattva ane asattvanA AdhArabhUta padArthaM paNa te te dharmathI kathAcit bhinna ane abhinna che. A prakAre paraspara virodhI dharmAMnI aviruddhatA siddha thavA chatAM paNa jo prativAdIne saMtoSa na thatA hAya teA laukika dRSTAMta ApIne samajAve che. jema eka ja puruSamAM bhinna bhinna apekSAthI pitA, putra. mAmA, bhANeja, kAkA, bhatrIjA Adi paraspara viruddha dharmo vyavahAramAM pracalita che, tema eka ja padArthamAM astitva, nAstitva ane avaktavya Adi paraspara viruddha dharmAM apekSAnA bhedathI rahI zake che. ( TIkA ) - uktaprakAreNa upAdhibhedena vAstavaM virodhAbhAvamaprabudhyaivAjJAtvaiva / evakAro'vadhAraNe / sa ca teSAM samyagjJAnasyAbhAva eva na punarlezato'pi bhAva iti vyakti / tataste virodha bhItAH savAsavAdidharmANAM bahirmukhazemuSyA saMbhAvito vA virodhaH sahAnavasthAnAdiH tasmAd bhItAstrastamAnasAH / ata eva jaDAH tAvikabhayahetorabhAve'pi tathAvidhapazuvad bhIrutvAnmUrkhAH paravAdinaH / tadekAntatAH teSAM sattAdidharmANAM ya ekAnta itaradharmaniSedhena svAbhipretadharmavyavasthApananizcayastena hatA iva hatAH patanti skhalanti patitAzca santaste nyAyamArgAkramaNe na samarthAH nyAyamArgAdhvanInAnAM ca sarveSAmapyAkramaNIyatAM yAntIti bhAvaH / yadvA patantIti pramANamArgataH cyavante / loke hi sanmArgacyutaH patita iti paribhASyate / athavA yathA vajrAdiprahAreNaH itaH patito mUrcchAmatucchAmA sAdha niruddhavAkprasaro bhavati, evaM te'pi vAdinaH svAbhimataikAntavAdena yuktisaraNImananusaratA vajrAzaniprAyeNa nihatAH santaH syAdvAdinAM purato'kiJcitkarA vAimAtra mapi noccArayitumIzata iti // (anuvAda) sasabha'gIvAdamAM vAstavika rIte apekSAnA bhedathI virAdhane abhAtra che. te paNa peAtAnAmAM samyag jJAnanA abhAva hovAthI vareAdhAbhAvane nahI samajavAthI kevala sthUla buddhi vaDe virAdhane jotA ekAntavAdI bhayathI trAsa pAmI jAya che. vAstavika bhayanu kAraNu nahI' hAvA chatAM paNa pazunI jema DaratA, mUkha kadAgrahIo astitva AdimAM nAstitva Addhi dharmanA niSedha karIne potAne abhipreta siddhAMtanI sthApanA karavA mATe ekAnta pakSanuM AlaMbana le che. mATe paratIthikA yuktimArganuM anusaraNa karavAmAM asamartha che. jema vajranA prahArathI haNAyelA puruSa, atyaMta mUrchAthI khelavA mATe asamartha thAya che, tema anekAntavAdarUpI vajranA prahArathI haNAyA chatAM ekAntavAdI anekAntavAdInI samakSa nisteja thaIne eka vacana paNa uccAravA sama thaI zakatA nathI
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI 283 (TIkA) atra ca virodhasyopalakSaNatvAt vaiyadhikaraNyam anavasthA saMkaraH vyatikaraH saMzayaH apratipattiH viSayavyavasthA hAnirityete'pi parodbhAvitA doSA abhyhyaaH| tathAhi / sAmAnyavizeSAtmakaM vastu ityupanyaste pare upAlabdhAro bhavanti / yathA sAmAnyavizeSayovidhipratiSedharUpayorekatrAbhinna vastuni asaMbhavAt zItoSNavaditi virodhH| na hi yadeva vidheradhikaraNaM tadeva pratiSedhasyAdhikaraNaM bhavitumarhati, ekarUpatApatteH, tato vaiyadhikaraNyamapi bhavati / aparaM ca yenAtmanA sAmAnyasyAdhikaraNaM yena ca vizeSasya tAvapyAtmAnau ekenaiva svabhAvenAdhikaroti dvAbhyAM vA svabhAvAbhyAm ? ekenaiva cet tatra pUrvavad virodhH| dvAbhyAM vA svabhAvAbhyAM sAmAnyavizeSAkhyaM svabhAvadvayamadhikaroti tadAnavasthA, tAvapi svabhAvAntarAbhyAm tAvapi svabhAvAntarAbhyAmiti / yenAtmanA sAmAnyasyAdhikaraNaM tena sAmAnyasya vizeSasya ca, yena ca vizeSasyAdhikaraNaM tena vizeSasya sAmAnyasya ceti saGkaradoSaH / yena svabhAvena sAmAnya tena vizeSaH. yena vizeSastena sAmAnyamiti vytikrH| tatazca vastuno'sAdhAraNAkAreNa nizcetumazakteH sNshyH| tatazcApratipattiH tatazca pramANaviSayavyavasthAhAniriti / / (anuvAda) zaMkA : ahIM sahabhaMgIvAdamAM virodhanA upalakSaNathI virodha Adi bIjA paNa ATha de Ave che : virodha, vaiyadhikaraNya, anavasthA, saMkara, vyatikara saMzaya, apratipatti, ane viSaya vyavasthA hAni. (1) jema zIta ane uSNa e paraspara virodhI dharmo hovAthI eka jagyAe rahI zakatA nathI, tema astitva ane nAstitva e paraspara virodhI hovAthI astitva ane nAstitva, banne eka sthAnamAM rahI zakatA nathI. tethI saptabhaMgIgAM virodha nAmane deSa Ave che. (2) astitva ane nAstitva paraspara virodhI hovAthI astitvanuM adhikaraNa che te nAstitvanuM nathI, ane nAstitvanuM adhikaraNa che. te astitvanuM thaI zakatuM nathI. A rIte astitva ane nAstitvanAM bhinna bhinna adhikaraNa hovAthI saptabhaMgImAM vaiyadhikaraNya nAmane doSa Ave che. (3) pratyeka padArthamAM astitva ane nAstitva dharmo rahe che, te banne eka ja svabhAvathI rahe che ke bhinna svabhAvathI? je te banane eka ja svabhAvathI rahetA hoya te pUrvokta virodha nAmane deSa Avaze ane bhinna bhinna svabhAvathI rahetA hoya te kahe, te bane dharmo paNa eka svabhAvathI rahe che ke bhinna svabhAvathI ? je eka svabhAvathI rahetA hoya te pUrvokta virodha Avaze ane bhinna bhinna svabhAvathI rahetA hoya te temAM paNa eka svabhAva ane anya svabhAvanI vAraMvAra kalpanA karavI paDaze tethI anavasthA deSa Ave che () eka ja padArthamAM astitvanAstitva Adi virodhI dharmo mAnavAmAM AvyA che, tethI astitvanA adhikaraNamAM astitva ane nAstitva, Adi virodhI dharmo mAnavAmAM AvyA che tethI astitvanA adhikaraNamAM astitva ane nAstitva tathA nAstitvanA adhikaraNamAM nAstitva ane astitva rahevAthI saMkara deSa Ave che (5) astitva ane nAstitva ane sAthe rahevAthI je bhrAva vaDe sava rahe che te ja svabhAvavaDe asattva rahevAthI, sattvanI siddhi thaI zakatI nathI. je svabhAvathI * asava rahe che, teja svabhAvathI sava 2hevAthI asavanI siDhi thaI zakatI nathI. A rIte
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 anyayogavya. dvA. zloka : 24 anekAntavAdamAM vyatikara nAmane doSa Ave che. (6) vastumAM astitva ane nAstitva Adi dharmone nizcaya nahIM thavAthI saMzaya nAmane doSa Ave che. (7) ane saMzaya hevA thI padArthonuM nizcita jJAna paNa thaI zakatuM nathI tethI apratipatti nAmane deSa Ave che. (8) vastunA svarupanuM yathArtha jJAna nahIM thavAthI syAdvAdamAM padArthanI vyavasthA banI zakatI nathI. tethI viSaya vyavasthA-hAni nAmane doSa Ave che. - (trIjA) patte tolA ghADhA nAcattAvAr niravabhAzA gataH syAdvAdamarmavedibhiruddharaNIyAstattadupapattibhiriti / svatantratayA nirapekSayoreva sAmAnyavizeSayovidhipratiSedharUpayosteSAmavakAzAt / athavA virodhazabdo'tra dossvaacii| yathA viruddhamAcaratIti dussttmityrthH| tatazca virodhebhyo virodhavaiyadhikaraNyAdidoSebhyo bhItA iti vyAkhyeyam / evaM ca sAmAnyazabdena sarvA api doSavyaktayaH saMgRhItA bhavanti / / iti kAvyArthaH // 24 // (anuvAda). syAdvAdanuM jAtyantarapaNuM hevAthI e sarve dezane syAdvAdamAM jarAya avakAza nathI. te saghaLAya dene, syAdvAdanA marmane jANavAvALA paMDita puruSee dUra karavA joIe. tenuM yatkiMcit nirUpaNa ahIM karavAmAM Ave che. (1) syAdvAdamAM eka ja vastumAM astitva-nAstitva Adi dharmone apekSAvaDe svIkAramAM AvyA che. tethI virodha Adi kaI de AvI zaktA nathI. virodha (1) vadhya ghAtaka, (2) sahAnavasthAna ane (3) pratibadhdha pratibaMdhaka Ama traNa prakAre che. sarpa ane nakulamAM varSo ghAtaka, zIta ane usNamAM sahAnavasthAna (paraspara parihAra). temaja caMdrakAnta maNi ane dAhane pratibadhya pratibaMdhakarUpa virodha che. A traNa prakAranA virodhamAMthI keIpaNa prakArane virodha syAdvAdamAM AvI zakatuM nathI. kema ke pratyeka padArtha sva-dravya kSetra kAla ane bhAvanI apekSAe astirUpa che. ane paradravyAdinI apekSAe nAstirUpa che tethI astitva ane nAstitva bane dharmo eka ja sthAne eka ja samayamAM apekSAnAM bhedathI rahI zake che. tethI keIpaNa prakAranA virodhano avakAza nathI. (2) A rIte astitva ane nAstitva AdimAM virodha nahIM AvavAthI astitva ane nAstitva dravyarUpa eka ja adhikaraNamAM rahevAthI vaidhikaraNya deSa paNa AvatuM nathI. (3) pratyeka padArthamAM aneka dharmo pramANuthI siddha hoya che. jema mAtapitAnI paraMparA pramANathI siddha che, tema saptabhaMgI (anekAntavAda) paNa pramANathI siddha che. jema ghaTatvadharmamAM anya ghaTatvanI kalpanA karavAmAM AvatI nathI, tema astitva Adi dharmomAM anya astitva AdinI kalpanA karavAmAM AvatI nathI. (4) A rIte astitva ane nAstitva AdimAM avirodhIpaNuM siddha thavAthI astitvamAM nAstitva ane nAstitvamAM astiva, A saMkaradeSa paNa AvatuM nathI. (5) svadravyAdinI apekSAe astitva ane para-dravyAdi catuSTayanI apekSAe nAstitva hovAthI satya ane asatvanA abhAvarUpa vyatikara deSa paNa Avato nathI. (6) aneka dharmonuM anizcita jJAna te saMzaya kahevAya che te saMzaya paNa padArthamAM apekSAnA bhedathI astitva-nAstitva Adi dharmonuM nizcitajJAna hevAthI
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI 285 AvI zakatuM nathI. kemake syAdvAdamAM sAmAnya ane vizeSa ubhaya svarUpa vastu nizcita che. Ama saMzaya nahIM hovAthI, nizcita jJAnane sadUbhAva hovAthI apratipatti deSa paNa AvatuM nathI. (8) apratipatti (nizcita jJAnane abhAva) nahIM hovAthI syAdvAdamAM vastunI vyavasthA ThIka ThIka banI rahe che. tethI viSaya-vyavasthA-hAni nAmano doSa paNa AvatuM nathI. astitva vinA nAstitva ane nAstitva vinA astitva hoI zakatuM nathI. tethI te te dharmono paraspara avinAbhAvasaMbaMdha hovAthI syAdvAdamAM koI paNa jAtanA doSo nathI. paraMtu te doSo teone ja Ave che ke jeo ekAte atitva, nAstitva, sAmAnya ane vizeSane svataMtrapaNe paraspara nirapekSa mAne che. athavA lekamAM 'virodha" zabda che, te deSavAcI che, tethI eka virodhanA grahaNathI saMpUrNa deSono paNa saMgraha thaI jAya che. te te dezothI bhayabhIta banelA ekAntavAdI astitva-nAstitva Adi viruddha dharmone niSedha kare che. tethI te leke nyAya mArgathI bhraSTa thAya che. A pramANe covIsamA lekano - artha jANe.
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( avataraNa) athAne kAntavAdasya sarvadravyaparyAyavyApitve'pi mUlabhedApekSayA cAturvidhyAbhidhAnadvAreNa bhagavatastattvAmRtarasAsvAda sauhityamupavarNayannAha - - avataraNu have anekAntavAda sa dravya ane paryAyamAM vyAsa hAvA chatAM paNa mULabhedanI apekSAo (1) syAt nitya, syAt anitya (2) syAt sAmAnya, syAt vizeSa (3) syAt vAbhya, syAt avAbhya. (4) syAt sat, syAt asat A yAra amaranA prathana dvArA bhnekAntavAdanA cAra bheda khatAvyA che.te zrI jinezvara bhagavaMtanA tattvAmRtarasanA AsvAdanA suhitapaNAnuM varNana karatAM kahe che. syAnnAzi nityaM sadRzaM virUpaM vAcyaM na vAcyaM sadasattadeva / vipazcitAM nAtha nipItatattva sudhodgatodgAra para mpareyam ||25|| mULa-atha : pratyeka padAtha katha'cit nitya, kathaMcit anitya, kathaMcit sAmAnya, kathaMcita vizeSa, kathaMcit vAthya, kathAcit avAcya, katha'cit sat ane katha Mcit asat che, tevA prakAranA padArthanA svarUpanuM pratipAdana kharekhara vidvAnomAM zizamaNu evA huM nAtha, te save Ape pIdhelA anekAntavAdarUpa amRtanA udgAra (eDakAre)nI paraMparA che. ( TIkA) syAdityavyayamanekAntadyotakamaSTAsvapi padeSu yojyam / tadeva adhikRtamevaikaM vastu syAt kathaJcid nAzi vinazanazIlamanityamityarthaH / syAnnityam avinAzidharmItyarthaH / etAvatA nityAnityalakSaNamekaM vidhAnam / tathA syAt sadRzamanuvRttihetuvizeSarUpamityarthaH / anena sAmAnyavizeSarUpo dvitIyaH prakAraH / tathA syAd vAcyaM vaktavyam / syAd na vAcyamavaktavyamityarthaH / atra ca samAse'vAcyamiti yuktam, tathApyavAcyapadaM yonyAdau rUDhamitya sabhyatAparihArArthe na vAcyamityasamastaM cakAra - stutikAraH / etenAbhilApyAnabhilApyasvarUpastRtIyo bhedaH / tathA syAtsad vidyamAnamastirUpamityarthaH / syAd asat tadvilakSaNamiti / anena sadasadAkhyA caturthI vidhA | (anuvAda) 'syAt' avyaya aneanta arthanA dhota che. tethI nitya-anitya Adi khAI padonI sAthe tenA cega karavA joIe. (1) pratyeka padArtha vinAzI hAvAthI katha`cit anitya che ane avinAzI heAvAthI kathaMcit nitya che, AthInityAnityarUpa prathama prakAra thAya che
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI pratyeka padArtha sadaza pariNAmanA kAraNarUpa hovAthI sAmAnya che, ane visadaza pariNAmanAM kAraNarUpa hovAthI vizeSarUpa che. A rIte sAmAnya vizeSarUpa dvitIya prakAra thAya che. (3) pratyeka padArtha vaktavya hovAthI kathaMcit vAcya svarUpa che. ane avaktavya hovAthI kathaMcit avAcya rUpa che. lekamAM avAcya zabda ni Adi arthamAM rUDha che. tethI tevI asabhyatAne tyAga karavA mATe stutikAra lekamAM "avAcya" evuM samasta pada nahIM kahetAM "na vAya" evA asamasta padano prayoga karyo che. tethI abhilApya (kahevA yogya) anabhilApya (nahI kahevA gya) rUpa trIje prakAra thAya che. (4) pratyeka padArtha asti (vidyamAna) rUpa hovAthI kathaMcit sat che ane nAsti (avidyamAna) rUpa hovAthI kathaMcita asat rUpa che. A pramANe sadasat rUpa caturtha prakAra che. (TIkA) he vipazcitAM nAtha saMkhyAvatAM mukhya iyamanantaroktA nipItatattvasudhodgAraparamparA / taveti prakaraNAt sAmarthyAdvA gamyate / tattvaM yathAvasthitavastusvarUpaparicchedaH tadeva jarAmaraNApahAritvAd vibudhopabhogyatvAd mithyAtvaviSominirAkariSNutvAd AntarAhalAdakAritvAcca sudhA pIyUSaM tatvasudhA / nitarAmananyasAmAnyatayA pItA AsvAditA yA tattvasudhA tasyA udgatA prAdurbhUtA tatkAraNikA udgAraparamparA udgaarshrennirivetyrthH| yathA hi kazcidAkaNThaM pIyUSarasamApIya tadanuvidhAyinImudgAraparamparAM muzcati, tathA bhagavAnapi jarAmaraNApahAri tattvAmRtaM svairamAsvAdha tadrasAnuvidhAyinI prastutAnekAntavAda bhedacatuSTayIlakSaNAmudgAraparamparAM dezanAmukhenodgIrNavAnityAzayaH // (bhanuvAha) jema koI puruSa svecchAthI amRtanuM AkaMTha pAna karIne vAraMvAra eDakAranI paraMparA muke che. tema vidvAnonA ziromaNi evA he bhagavAna, Ape janma maraNane nAza karavAvALuM, vidvAnone upagya, mithyAtva rUpI viSane dUra karanAruM ane aMtara-AtmAne AnaMda ApanArUM evuM yathArthe vastu svarUpanA jJAnarUpI amRtanuM atyaMta pAna karIne anekAntavAdanA cAra mukhya bhede rUpI eDakAnI paraMparAne dezanA dvArA bahAra mUkI che. (TIkA) athavA yairakAntavAdibhimithyAtvagaralabhojanamAtRpti bhakSitaM teSAM tattadvacanarUpA udgAraprakArAH prAk prdrshitaaH| yaistu pacelimaprAcInapuNyaprAgbhArAnugrahItairjagadaguruvadanenduniHsyandi tattvAmRtaM manohatya pItam, teSAM vipazcitAM yathArthavAdaviduSAM he nAtha iyaM pUrvadaladarzitollekhazekharA udgAraparampareti vyAkhyeyam / ete ca catvAro'pi vAdAsteSu teSu sthAneSu prAgeva crcitaaH| tathAhi / 'AdIpamAvyoma' samamvabhAvam iti vRtte nityAnityavAdaH prdrshitH| 'anekamekAtmakameva vAcyam' iti kAvye sAmAnyavizeSavAdaH sNsuucitH| saptabhaGgayAmabhilApyAnabhilAgyavAdaH sadasadvAdazca carcitaH / iti na bhUyaH prayAsaH // iti kAvyArthaH // 25 //
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288 anyayogavya, dvA. zloka : 25 (anuvAda). athavA je ekAnta vAdIe mithyAtvarUpI viSa bhejana tRptiparyata kareluM che, tenAM vacanarUpI ugAre, te pUrve dekhADI gayA chIe. paraMtu paripakava pUrva punA samuhathI anagraha karAelA je manuSyae jagadgurunA mukharUpI caMdrathI jharatA amRtanuM pAna karyuM che, te yathArthavAdI evA vidvAnonA mukhathI anekAnta vAdanA cAra mukhya bheda rUpI udugAranI paraMparA pragaTa thaI che. e cAre prakAranA vAdanuM "adIpamAma samasvabhAva kamAM nityAnityavAdanuM, tathA "anekamekAtmakameva vAgyama' mAM sAmAnya-vizeSavAdanuM sUcana karavAmAM AvyuM che. tema ja saptabhaMgImAM vAcyAvAnuM sataasavAdanuM varNana karavAmAM AvyuM che. tethI ahIM punaH varNana karavAmAM AvyuM nathI.
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( avataraNa) idAnIM nityAnityapakSayoH parasparadUSaNaprakAzanabaddhalakSatayA vairAyamANayoritaretarAdIrita vividha hetu he tisaMnipAta saMjAta vinipAtayorayatnasiddhapratikSepasya sarvotkarSamAha (anuvAda) have ekAnta nitya ane ekAnta anitya pakSamAM eka khIjAnAM dUSaNeAne pragaTa karavA mATe kaTiddha thayelA ekAntavAdI paraspara zatrunI jema laDe che, ane eka khIjAnA siddhAMtanuM khaMDana karavA mATe aneka prakAranAM heturUpI zastronA prahArathI ghAyala thAya che; tethI vinA prayatne bhagavata-zAsananI sarvotkRSTatA siddha thAya che. te batAvatA kahe che : ya eva doSAH kila nityavAde vinAzavAde'pi samAsta eva / parasparadhvaMsiSu kaNTakeSu jayatyadhRSyaM jinazAsanaM te // 26 // mULa arthI : je doSo ekAnta nityavAdamAM Ave che, te sarve dASA nizcayathI ekAnta anitya pakSamAM paNa Ave che. jema eka kaTaka anya kaMTakanA nAza kare che. tema ekAnta nityavAdI ane ekAnta anityavAdI paraspara dUSaNeA batAvIne eka khIjAtuM khaMDana kare che. tethI huM bhagavana, Apanu` akhaMDa jina zAsana vinA parizrame jayavaMtu varte che. (26) ( TIkA) kileti nizcaye / ya eva nityavAde nityaikAntavAde doSA anityaikAntavAdibhiH prasaJjitAH kramayaugapadyAbhyAmarthakriyAnupapattyAdayaH, ta eva vinAzavAdespi kSaNikaikAntavAde'pi samAH tulyAH, nityaikAntavAdibhiH prasajyamAnA anyUnAdhikAH // (anuvAda) leAkamAM 'kila' zabda che te nizcaya aneA sUcaka che, ekAnta nityavAdamAM kramathI athavA akramathI akriyA ghaTI zakatI nathI. e rIte anityavAdIe ekAnta nityapakSamAM je doSo ApyA che, te sarve dASA anityavAdamAM paNa Ave che! A rIte ekAnta nitya ane ekAnta anitya pakSamAM deSonI samAnatA che. tathAhi / tyivAdI pramANayati / sarvaM nityaM sattvAt / kSaNike sadasatkAlayo rarthakriyAvirodhAt tallakSaNaM sattvaM nAvasthAM badhnAtIti tato / nivartamAnamananyazaraNatayA freedsafaSTha | tathAhi / kSaNiko'rthaH sanvA kAryaM kuryAd asanvA, gatyantarAbhAvAt / na tAvadAdyaH pakSaH, samasamayavartini vyApArAyogAt / sakalabhAvAnAM parasparaM kyA 37
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ 290 anyayogavya. dvA. zloka : 26 kAryakAraNabhAvaprAptyA'tiprasaGgAcca / nApi dvitIyaH pakSaH kSodaM kSamate / asataH kAryakAraNazaktivikalatvAt / anyathA zazaviSANAdayo'pi kAryakAraNayotsahegn, vizeSAbhAvAt iti // __ (anuvAda) nityavAdI kahe che : badhA padArtho nitya che. kemake te sata che. kSaNika padArthamAM sata (vidyamAna) athavA asata (avidyamAna) bane avasthAmAM arthakriyA ghaTatI nahIM hovAthI athakriyAkAritva sata AvuM satanuM lakSaNa kSaNika padArthamAM nathI rahetuM. tethI kSaNika padArthamAMthI sattvanI nivRtti thAya che. akSaNika (nitya) padArtha mAM ja arthakriyA ghaTatI hovAthI nitya padArtha ja satvarUpa che. ahIM prazna thAya che ke : kSaNika padArtha sata rUpa heIne arthakriyA kare che ke asata rUpa hoIne ? kSaNika padArtha kSaNakSayI hovAthI potAnA samakAlIna kSaNomAM arthakriyA karI zakatA nathI. kAraNa ke eka ja kALamAM rahevAvALA padArthomAM paraspara kAryakAraNubhAva banI zaktA nathI. je samakAlIna padArthamAM kAryakAraNabhAva saMbaMdha hoya te eka ja kALavatI sarva padArthone paraspara kAryakAraNabhAva the joIe. A rIte sata rUpa kSaNika padArthamAM arthakriyA ghaTI zakatI nathI. have asarUpa dvitIya pakSa paNa yuktiyukta nathI. kemake asata padArtha te kAryakAraNa zaktithI rahita ja hoya che. je asat padArthamAM paNa kAryakAraNabhAva saMbaMdha hoya te zazazuM. AkAzapuSpa vadhyA putra Adi sAva asata padArthomAM paNa kAryakAraNabhAva saMbaMdha che joIe. A rIte sat ane asat ubhayarUpe paNa kSaNika padArthamAM artha kriyA ghaTI zaktI nathI. tethI kSaNika padArthanI satvarUpe siddhi nahI thavAthI akSaNika (nitya) padArthane ja svIkAra karavo joIe. (TIkA) anityavAdI nityavAdinaM prati punarevaM pramANayati / sarva kSaNikaM sattvAt / akSaNike kramayogapadyAbhyAmarthakriyAvirodhAd arthakriyAkAritvasya ca bhAvalakSaNatvAt, tato'rthakriyA vyAvartamAnA svakroDIkRtAM sattAM vyAvartayediti kSaNikasiddhiH / na hi nityo'rtho'rthakriyAM krameNa pravartayitumutsahate / pUrvArthakriyAkaraNasvabhAvopamardadvAreNottarakriyAyAM krameNa pravRtteH / anyathA pUrva kriyAkaraNAvirAmaprasaGgAt / tatsvabhAvapracyave ca nityatA prayAti / atAdavasthyasyA-nityatAlakSaNatvAt / atha nityo'pi kramavatinaM sahakArikAraNamarthamudIkSamANastAvadAsIt, pazcAt tamAsAdya krameNa kArya kuryAditi cet / na / sahakArikAraNasya nitye'kizcitkarasyApi pratIkSaNe'navasthAprasaGgAt / nApi yaugapadhena nityo'rtho'rthakriyAM kurute adhyakSAvirodhAt / na hyekakAlaM sakalAH kriyAH prArabhamANaH kazcidupalabhyate / karotu vA / tathApyAcakSaNa eva saphala kriyAparisamApterdvitIyAdikSaNeSu akuvArNasyAnityatAbalAdaADhaukate / karaNAkaraNayorekasmin virodhAd iti //
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI 291 (anuvAda) anityavAdI kahe cheH sarve padArtho kSaNika che. kema ke te sat che. je je sata hoya te te kSaNika heya. kAraNa ke jemAM artha kriyAkAripaNuM hoya che te ja sat kahevAya che. akSaNika padArthamAM kama athavA akamathI (ekIsAthe) artha kriyA ghaTatI nahIM hovAthI akSaNika padArthamAMthI sattvanI nivRtti thAya che. A pramANe akSaNika padArthamAM sattvapaNuM nahI rahevAthI anya koI prakAranA abhAve kSaNika padArthanI ja siddhi thAya che. ahIM prazna thAya che ke nitya (akSaNika) padArtha kramathI artha kriyA kare che ke akamathI (ekIsAthe ? nitya padArtha kamapUrvaka te arthakriyA kare ja nahIM kemake pUrva svabhAvane choDIne | svabhAvane prApta karavAvALI kramika pravRtti te anityapadArthamAM ja hoI zake che. je nitya padArtha pitAnA svabhAvane tyAga kare to temAM nityatAnI ja hAni thAya. kAraNa ke apracuta-anutpanna-sthira ekarUpa hoya te ja nitya kahevAya che. je ema kaho ke padArthamAM nityapaNuM hovA chatAM paNa jyAre sahakAzikAraNonI sahAyatA prApta thAya che, tyAre nityapadArtha sahakArIne prApta karIne kamapUrvaka artha kriyA kare che. e paNa tamAruM kathana ThIka nathI. kAraNa ke sahakArI kAraNe maLavA chatAM paNa nityapadArthamAM kaI parivartana thaI zakatuM nathI. AthI sahakArI kAraNuM akiMcikara che. je kaho ke "eka sahakArIkaraNane anya sahakArInI sahAyatA maLe che, tethI nitya padArthamAM parivartana karI zake che. te paNa ThIka nathI. kemake eka sahakArI kAramAM anya sahakArInI apekSA ane anya sahakArIne koI trIjA sahakAranI apekSA......A rIte uttarottara aneka sahakArI kAraNonI kalapanA karavAthI anavasthA doSa Avaze. A pramANe akSaNika padArthamAM kamapUrvakanI pravRtti ghaTI zakatI nathI. tevI ja rIte nitya padArthamAM ekasAthe paNa artha kriyA ghaTI zakatI nathI kemake padArthamAM eka sAthe arthakriyA mAnavAmAM Ave te pratyakSathI virodha Ave che. eka ja kALamAM thatI sarve athakriyAonI upalabdhi kadApi thatI nathI. kema ke arthakriyA te haMmezA kamapUrvaka ja dekhAya che. je mAno ke padArtha eka ja kALamAM saMpUrNa artha kriyA karI le, te saMpUrNa athekriyAonI eka ja kALamAM samApti thaI javAthI bIjA kSaNomAM artha kriyA nahIM rahevAthI avazya padArtha niSkriya banI jaze, ane tema thavAthI balAtkAre paNa padArthamAM anityapaNuM prApta thaze ! kAraNa ke eka ja kALamAM kriyA ane ane akriyAne virodha che. A rIte akSaNika (nitya) padArthamAM krama athavA akrama ubhaya rIte artha kriyA ghaTatI nahIM hovAthI anitya padArthane svIkAra kare e ja zreSTha che. (TIkA) tadevamekAntadvaye'pi ye hetavaste yuktisAmyAd viruddhaM na vyabhicarantItyavicAritaramaNIyatayA mugdhajanasya dhyAndhyaM cotpAdayantIti viruddhA vyabhicAriNo'naikAntikA iti / atra ca nityAnityaikAntapakSapratikSepa evoktaH / upalakSaNatvAcca sAmAnyavizeSAdhekAntavAdA api mithastulyadoSatayA viruddhA vyabhicAriNa eva hetUnupaspRzantIti paribhAvanIyam / / (anuvAda) ukta banne pakSomAM nitya ane anityavAdane siddha karavA mATe sattava Adi hetuo ApyA che, te sarve viruddha che. paraMtu jyAM sudhI tene vicAra karavAmAM nA Ave tyAM
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ 292 anyayogavya. dvA. zloka : 26 sudhI te hetue suMdara lAge che. paraMtu vAstavika te te hetuo bheLAnI buddhimAM jaDatAne pedA karanArA che, ane anaikAntika (vyabhicArI) paNa che. ahiM pUrvokta rIte ekAnta nitya ane ekAnta anityavAdanuM khaMDana karavAmAM AvyuM che tevI ja rIte upalakSaNathI sAmAnya-vizeSavAda, vAcya-avAo, ane sa-asatavAda paNa pratikSepita (khaMDita) thAya che. kemake te sarve pakSomAM paraspara denuM tulyapaNuM hovAthI te sarve ekAntavAde viruddha ane vyabhicAra thI grasta che. __ (TIkA) athottarArddha vyAkhyAyate / parasparetyAdi / evaM ca kaNTakeSu kSudrazatruvekAntavAdiSu parasparadhvaMsiSu satsu parasparasmAt dhvaMsante vinAzamupayAntItyevaMzIlA sundopasundavaditi parasparadhvaMsinaH / teSu he jina te tava zAsanaM syAdvAdaprarUpaNanipuNaM dvAdazAGgI-rUpaM pravacanaM parAbhibhAvukAnAM kaNTakAnAM svayamucchinnatvenaivAbhAvAd adhRSyamaparAbhavanIyam / "zaktArhe kRtyAzca" iti kRtyavidhAnAd dharSitumazakyam dharSitumanahaM vA / jayati sarvotkarSeNa vartate / yathA kazcinmahArAjaH pIvara puNyaparIpAkaH parasparaM vigRhya svayameva kSayamupeyivatsu dviSatsu ayatnasiddhaniSkaNTakatvaM samRddhaM rAjyamupabhudhAnaH sarvotkRSTo bhavati evaM tvacchAsanamapi // iti kAvyArthaH // 26 // (anuvAda) have uttarArdhanI vyAkhyA karatA kahe che ke eka bIjAne nAza karanArA suda ane upasunda nAmanA rAkSasa bhAIo jevA kSudra zatruo ekAntavAdI rUpa kaMTakane paraspara nAza thavAthI syAdvAdanuM prarUpaNa karavAmAM nipuNa evuM he bhagavana, ApanuM dvAdazAMgIrUpa pravacana keIpaNa kaMTaka dvArA parAbhUta thaI zakatuM nathI (sunda ane upasunda nAmanA be rAkSasa bhAIo hatA. temaNe brahmA pAsethI varadAna prApta karyuM ke amArA baMnenuM mRtyu ekabIjAthI thAo ! paraMtu bIjA koIthI na thAo ! varadAna prApta karavAthI masta banIne te banne bhAIe traNe lekane pIDA karavA lAgyA. AvI viDaMbanA joIne teone nAza karavAnA hetuthI devatAoe svargamAMthI tilottamA nAmanI apsarAne mokalI. tittamAnuM adbhuta rUpa joIne mugdha thayelA te bane tene prApta karavA paraspara yuddha karavA lAgyA. ane aMte te bane bhAIo eka bIjAnA hAthe mRtyune zaraNa thayA. traNe leka te rAkSasonI viDaMbanAthI mukta thayA) paraspara eka bIjAnA dUSaNane batAvIne zatranI jema laDatA ekAntavAdI svayaM naSTa thavAthI bhagavAna zrI vItarAganuM zAsana vinA prayane siddha thaI jAya che. ahIM " e sUtrathI "caY' pratyaya thayo che. tethI adhUkhya" zabda banyo che. te adhUkhya zabdanA prayogathI sUcita thAya che ke jeno keInAthI paNa parAbhava thaI zakato nathI. jema ke pravara puNyazALI mahArAjA, pitAnA zatruo paraspara laDIne nAza pAme che tyAre vinA prayane samRddha rAjyane upabhoga kare che, ane sarvotkRSTatAne prApta kare che tema he bhagavana, ApanuM zAsana paNa paraspara laDatA ekAntavAdIone nAza thavAthI sarvotkRSTapaNe vijayI bane che.
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ avataraNa anantarakAvye nityAnityAyekAntavAde doSasAmAnyamabhihitam / idAnI katipayatadvizeSAn nAmagrAhaM darzayaMstatprarUpakANAmasadbhUtodbhAvakatayodhRtatathAvirdhArapujanajanitopadravamiva paritrAturdharitrIpatetrijagatpateH purato bhuvanatrayaM pratyupakArakAritAmAviSkaroti - avataraNuM pUrva kalekamAM nitya-anitya Adi ekAntavAdomAM sAmAnyarUpe deze batAvyA che. have ekAntavAdonA keTalAka vizeSa denuM nAma laIne te doSanuM digdarzana kare che. jema prajAne viDaMbanA karanArA zatruothI prajAnuM rakSaNa karanAra rAjAne mahAna upakAra kahevAya che, tema asat vastunI prarUpaNuM karanAra ekAntavAdIonA upadravathI traNalakanuM rakSaNa karanArA zrI jinaMdra bhagavAnanuM mahAna upakArIpaNuM pragaTa karatAM kahe che : naikAntavAde sukhaduHkhabhogau na puNyapApe na ca bandhamokSau / durnItivAdavyasanAsinaivaM paviluptaM jagadapyazeSam // 27 // muLa-artha :-ekAntavAdamAM sukhaduHkhane anubhava, puNya-pApa ane baMdha-mekSanI vyavasthA banI zakatI nathI. A prakAre sukhaduHkha AdinI siddhi nahIM thavA chatAM paNa anyadarzanakAroe AgraharUpa talavArathI jagatanA sarvajana samyapha jJAna Adi bhAva prANone vinAza karI nAkhe che. (TIkA)-ekAntavAde nityAnityaikAntapakSAbhyupagame na sukhaduHkhabhogau ghaTete / na ca puNyapApe ghaTete / na ca bandhamokSau ghaTete / punaH punarnayaH prayogo'tyantAghaTamAnatAdarzanArthaH / tathAhi / ekAntanitye Atmani tAvat sukhaduHkhabhogau nopapadyate / nityasya hi lakSaNam apracyutAnutpannasthira karUpatvam / tato yadA AtmA sukhamanubhUya svakAraNa kalApasAmagrIvazAd duHkhamupabhuGkte, tadA svabhAvabhedAd anityatvApattyA sthiraikarUpatAhAniprasaGgaH / evaM duHkhamanubhUya mukhamupabhuJjAnasyApi vaktavyam / atha avasthAbhedAd ayaM vyvhaarH| na cAvasthAsu bhidyamAnAsvapi tadvato bhedH| sarpasyeva kuNDalArjavAdyavasthAsu iti cet / na / tAstato vyatiriktA avyatiriktA vA ? vyatireke. tAstasyeti saMbandhAbhAvaH, atiprasaGgAt / avyatireke tu, tadvAneveti tadavasthitaiva sthiraikarUpatAhAniH / kathaM ca tadekAntaikarUpatve'vasthAbhedo'pi bhavediti //
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ 294 anyayogavya. dvA. zloka : 27 (anuvAda). ekAnta nitya ane ekAnta anitya pakSane svIkAravAthI AtmAmAM sukhaduHkhane upabhoga ghaTI zakato nathI. puNya-pApa, baMdha ane mokSa paNa ghaTI zakatuM nathI. kalekamAM vAraMvAra nAnA pragathI e sUcita thAya che ke sukhaduHkha Adi jarAya ghaTI zakatA nathI. ekAnta nitya AtmAmAM sukhaduHkhane upabhoga ghaTI zakato nathI, kemake aprayuta anutpanna ane sthira eka rUpa hoya te nitya kahevAya che. tethI AbhA pitAnI kAraNa sAmagrIthI sukhane bhogavIne je duHkhano upabhoga kare athavA dukhane bhogavIne sukhane upabhoga kare te A prakAre svabhAva bheda thavAthI anitya banaze. tethI sthira ekarUpatAnI hAnI thaze. zaMkA : vAstavika te AtmAnI sukhaduHkha Adi avasthAne bheda thAya che. paraMtu tethI svayaM AtmAno bheda thato nathI. jema sarSanI saralAvasthA athavA kuMDalAdi avasthAene bheda hovA chatAM paNa sarSamAM bheda thato nathI, tema AtmAnI sukhadakha Adi avasthAnA bhedathI AtmAne bheda thatuM nathI, vAstavika te sarpanI bhinna bhinna avasthAmAM sarpa jema eka rUpe rahe che tema AtmAnI sukhaduHkhAdi bhinna bhinna avasthAmAM paNa AtmA eka rUpe rahe che. samAdhAna : e ThIka nathI, kemake tame AtmAnI te te avasthAe AtmAthI bhinna mAne che ke abhinna ? je sukhaduHkhAdi avasthAe AtmAthI sarvathA bhinna hoya te e avasthAone ane AtmAne keI saMbaMdha thaI zakaze nahIM. kemake te avasthAo AtmAthI bilakula bhinna che. atyaMta bhinna vastuone saMbaMdha thaI zakatuM nathI. je atyaMta bhinna vastuone paNa saMbaMdha thato hoya te sahyAdri ane vidhyAcalAdrine paNa saMbaMdha jaIe ! je kaheze ke te te avasthAo AmAthI abhinna che, te AtmA sukhaduHkhAdi avasthArUpa ja banaze. A pramANe sukhaduHkhane upabhoga karato AtmA svayaM potAnA svabhAvano tyAga karavAthI anitya thaI jaze. A rIte ekAvAdamAM avasthAne bheda paNa thaI zakto nathI. (TIkA)-kiMca, sukhaduHkhabhogau puNyapApanirbatyo. tanirvartanaM cArthakriyA, sA ca kUTasthanityasya krameNa akrameNa vA nopapadyata ityuktaprAyam / ata evoktaM na puNyapApe iti / puNyaM dAnAdikriyopArjanIyaM zubhaM karma, pApaM hiMsAdikriyAsAdhyamazubhaM karma te api na ghaTete / praaguktniiteH|| (anuvAda) vaLI puNya-pApathI utpanna thanArUM sukhadu:kha paNa ekAnta nitya-pakSamAM ghaTI zakatuM nathI. kemake sukhaduHkhane anubhava paNa puNya-pApathI thAya che te puNya-pApathI thavAvALI upabhoga rUpe arthakriyA phUTastha (ekAnta) nitya AtmAmAM ghaTI zakatI nathI. kemake nitya padArthamAM krama athavA akramathI artha kriyA thaI zakatI nathI, te ame pUrve kahI cUkyA chIe. AthI dAnAdi kriyAthI upArjana karAyeluM zubhakarma te puNya ane hiMsAdi kriyAthI sAdhya azubha karma te pApa kahevAya che. te puNya-pApa ekAnta nitya pakSamAM ghaTI zakatAM nathI.
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI 295 (TIzA)-tathA na pakSI rajA jarmag at tikazAstrano vahULayHpinnddvd anyo'nysNshlessH| mokSaH kRtsnkrmkssyH| tAvapyekAntanitye na syAtAm / bandho hi sNyogvishessH| sa ca "aprAptAnAM prAptiH" itilakSaNaH / prAkAlabhAvinI aprAptiranyAvasthA, uttarakAlabhASinI prAptizcAnyA / tadanayorapyavasthAbhedadoSo dustaraH / kathaM caikarUpatve sati tasyAkasmiko bndhnsNyogH| bandhanasaMyogAcca prAk kiM nAyaM mukto'bhavat / kiMca tena bandhanenAsau vikRtimanubhavati na vA ? anubhavati cet, carmAdivadanityaH / nAnubhavati cet, nirvikAratve satA asatA vA tena gaganasyeva na ko'pyasya vizeSa iti bandhavaiphalyAd nityamukta eva syAt / tatazca vizIrNA jagati bandhamokSavyavasthA / tathA ca paThanti __"varSAtapAbhyAM kiM vyonnazcarmaNyasti tayoH phalam / carmopamazcetso'nityaH khatulyazcedasatphalaH" // bandhAnupapattau mokSasyApyanupapattirbandhanavicchedaparyAyatvAd muktizabdasyeti // (anuvAda). ekAnta nityavAdamAM baMdha ane mekSa paNa ghaTI zakatA nathI. agni ane lehanI jema AtmAnA pratyeka pradezanuM karma pudgalenI sAthe ekameka thavuM tene baMdha kahe che. ane sarva karmone samUla nAza thave tene mokSa kahe che. tevA baMdha ane mekSanI vyavasthA ekAta nitya-Atma mAM banI zakatI nathI kemake baMdha saMgavizeSa che. te saMga aprApta padArthanI prAptirUpa che. kemake te saMga pUrvanI aprApta avasthAne cheDIne apara prApta avasthAne dhAraNa karavA rUpa che. AthI ekAnta nitya AtmAmAM avasthAne bheda thavAthI baMdha ane mekSanI vyavasthA banI zakatI nathI. ekAnta nitya AtmAmAM vinA kAraNe baMdha kaI rIte thaze ? baMdha pUrvanI avasthAmAM AtmAno mokSa kema na hovo joIe? vaLI ahIM prazna thAya che ke AtmAno karma pudgalenI sAthe saMbaMdha thavAthI koI vikAra (pheraphAra thAya che ke nahIM ? je baMdha thavAthI AtmAmAM vikArano anubhava thato hoya te AtmA cAmaDAnI jema anitya thaze. baMdha thavA chatAM paNa AtmAmAM vikAra na thato hoya te nirvikArI AkAzanI jema baMdha thAya! athavA baMdha nA thAya to paNa AtmAmAM vikAra nahIM thavAthI baMdhanI niSphaLatA thaze. temaja AtmA sadAne mATe mukta ja hovo joIe. A rIte pratyeka AtmAo mukta thavAthI jagatanI baMdha-mokSanI vevasthA lupta thaI jaze. temaja kahyuM paNa che ke varSo ane garamIne kAraNe carma (cAmaDA) mAM parivartana thAya che. paraMtu AkAzamAM kaI parivartana thaI zakatuM nathI. kema ke came vikArI che ane AkAza avikArI che. tethI AtmAmAM carmanI jema parivartana thatuM hoya te AmAnuM anityapaNuM mAnavuM paDaze. je koI paNa jAtanuM parivartana nA thatuM hoya te AkAzanI jema AtmAmAM paNa baMdha thaI zakaze nahIM A rIte AtmAno baMdha nahIM ghaTavAthI mekSa paNa thaI zakaze nahIM. kemake baMdhanAM viccheda(nAza) rUpa mokSa kahevAya che. A prakAre ekAnta nityavAdamAM sukhadukha puNya-pApa ane baMdha-menI vyavasthA ghaTI zakatI nathI,
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ 296 anyayogavya. dvA. loka : 27 (TIkA)--evamanityaikAntavAde'pi sukhaduHkhAdyanupapattiH / anityaM hi atyantocchedadharmakam / tathAbhUte cAtmani puNyopAdAnakriyAkAriNo nirandhayaM vinaSTatvAta kasya nAma tat phalabhUtasukhAnubhavaH / evaM pApopAdAnakriyAkAriNo'pi niravayavanAze kasya duHkhasaMvedanamastu / evaM cAnyaH kriyAkArI anyazca tatphalabhoktA iti asamaJjasamApadyate / atha- "yasminneva hi santAne AhitA karmavAsanA / phalaM tatraiva sandhatte kAMse raktatA yathA" // iti vacanAd nAsamajasamityapi vAGmAtram / santAnavAsanayoravAstavatvena prAgeva nirloThitatvAt // (anuvAha) Ama ekAnta anityavAdamAM paNa sukhaduHkha AdinI vyavasthA banI zakatI nathI. kemake padArthane atyaMta (samula) nAza thaze te anitya kahevAya che. tevA prakAranA anitya AtmAmAM puNya upArjana karavAvALA AtmAne sarvathA nAza thavAthI puNyanA phalarUpa sukhanA anubhavane kartA ke zuM thaze ? tevI rIte pApane pedA karanAra AtmAne paNa sarvathA nAza thaI javAthI tenA phaLarUpa duHkhane bhaktA paNa kaNa thaze ? A prakAre padArthano niranvaya nAza mAnavAthI kriyA karanAra AtmA anya ane tenA phaLane bhegavanAra AtmA paNa anya thaze ! A pramANe thavAthI jagatanI sukhaduHkhanI vyavasthAnuM asamaMjasapaNuM prApta thaze ! vaLI jevI rIte kapAsamAM lAlaraMgane saMyoga thavAthI tenI lAlAza paNa tenAthI banela tAramAM ja Ave che. bIjAmAM nahIM tevI ja rIte je saMtAnamAM karmavAsanA rahe che, teja saMtAnamAM kamavAsanAnuM phaLa paNa rahe che. AvI saMtAnanI paraMparAne mAnavAthI ekAkta anitya pakSamAM ukata doSono avakAza nathI. ItyAdi tamArUM kathana vacanamAtra che. kema ke saMtAna ane vAsanA bane avAstavika che, te ame 18mAM kalekanI vyAkhyAmAM kahI AvyA chIe. (TIkA)--tathA puNyapApe api na ghaTete / tayohi arthakriyA sukhaduHkhopabhogaH, tadanupapattizcAnantaramevoktA / tato'rthakriyAkAritvAbhAvAt tayorapyaghaTamAnatvam / kiMcAnityaH kSaNamAtrasthAyI, tasmiMzca kSaNe utpattimAtravyagratvAta kutaH puNyapApopAdAnakriyArjanam / dvitIyAdikSaNeSu cAvasthAtumeva na labhate / puNyapApopAdAnakriyAbhAve ca puNyapApe kutaH nirmUlatvAt / tadasattve ca kutastanaH sukhaduH. khabhogaH / AstAM vA kathaMcidetat / tathApi pUrvakSaNasadRzenottarakSaNena bhavitavyam upAdAnAnurUpatvAda upAdeyasya / tataH pUrvakSaNAd duHkhitAt uttarakSaNaH kathaM sukhita utpadheta / kathaM ca sukhitAt tataH ca duHkhitaH syAt , visadRzabhAgatApatteH / evaM puNyapApAdAvapi / tasmAdyatkiJcidetat //
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ smadvAdamaMjarI (anuvAda) ekAnta anitya vAdamAM puNya-pApa paNa ghaTI zakatAM nathI. kemake puNya-pApanI kriyA sukhaduHkhanA upagarUpa che. te puNya-pApanAM phaLarUpa sukhaduHkhane anubhava ekAnta anitya (kSaNika) vAdamAM thaI zaktA nathI te ame pUrve kahI AvyA chIe. A rIte kSaNikavAdamAM artha kriyAne abhAva thavAthI puNya pApanI siddhi thaI zakatI nathI. kSaNikavAdamAM pratyeka padArtha eka kSaNasthAyI che. tethI te kSaNamAM pitAnI utpattimAM ja vyagra banavAthI, puNya-pApanuM upArjana kaI rIte karI zakaze ? je mAno ke "bIjI trIjI Adi kSaNemAM puNyapApanuM upArjana karaze. te paNa ThIka nathI. kemake tamArA kSaNikavAdamAM padArthanI. sthiti eka kSaNa sivAya anya kSaNomAM heI zakatI nathI. A rIte puNya-pApanuM upArjana karavAnI kriyAno abhAva thavAthI puNya-pApane saMbhava paNa kaI rIte hoI zake ? Ama puNya-pApane sadubhAva nahIM hovAthI sukhaduHkhane upaga paNa thaI zakato nathI, mAne ke game te prakAre kSaNikavAdamAM sukhaduHkhane sadbhAva che, te paNa pUrvekSaNane anurUpa ja uttarakSaNanI utpatti thAya che. kemake upAdAna (kAraNa)ne anurUpa upAdeya (kArya) nI utpatti thAya. che. tethI AtmAnI pUrvalaNane anurUpa uttarakSaNanI utpatti thavI joIe, eTale ke pUrva kSaNanA du:khI AtmAthI dukhI ja AtmAnI utpatti ane sukhI AtmAthI sukhI AtmAnI utpatti thAya paraMtu pUrvanA sukhI AmAthI duHkhI ane duHkhI AtmAthI sukhI AtmAnI utpatti thaI zake nahIM. kemake sadeza kSaNothI sadazanI utpatti thAya che, paraMtu visadaza kAryanI utpatti thatI nathI. A pramANe puNya pApa paNa ekAnta anitya pakSamAM ghaTI zakatAM nathI. ' (TIkA)-evaM bandhamokSayorapyasaMbhavaH / loke'pi hi ya eva baddhaH sa eva mucyate / niranvayanAzAbhyugapame caikAdhikaraNatvAbhAvAt santAnasya cAvAstavatvAt kutastayoH saMbhAvanAmAtramapi // (anuvAda). kSaNikavAdamAM baMdha ane mekSa paNa ghaTI zaktA nathI. kema ke lokamAM paNa kahevAya che ke je puruSa baMdhAya che. teja mukta thAya che. mATe padArthane niranvaya (sarvathA) nAza svIkAravAthI baMdha ane mekSane eka Azraya nA rahe. kSaNikavAdamAM sarve padArtho kSaNika hovAthI je AtmAne baMdha thAya che tene bilakula nAza thaI javAthI mokSa kone thaze ? je kaheze ke "saMtAna paraMparAthI AtmAnA baMdha ane mokSanI vyavasthA bane che, te paNa ThIka nathI kemake saMtAna keI vastu svarUpa ja nathI tethI. saMtAnanI apekSAe paNa badha-mokSanI vyavasthA ghaTI zakatI nathI. A rIte kSaNikavAdamAM sukhaduHkha, puya-pApa ane baMdha mekSanI vyavasthA ghaTI zakatI nathI.. --(TIkA)--pariNAmini cAtmani svIkriyamANe sarva nirbAdhamupapadyate / "pariNAmo'vasthAntaragamanaM na ca sarvathA hyavasthAnam / na ca sarvathA binAzaH pariNAmasta dvidAmiSTaH // " : "
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ 294 anyayogavya. dvA. zloka : 27 iti vacanAt / pAtaJjalaTIkAkAro'pyAha-"avasthitasya dravyasya pUrvadharmanivRttau dharmAntarotpattiH pariNAmaH" iti / evaM sAmAnyavizeSasadasadabhilApyAnabhilApyaikAntavAdeSvapi sukhaduHkhAghabhAvaH svymbhiyuktairbhyuuyH|| ___ (anuvAda) AthI AtmAne pariNAmI (kathaMcita nityAnitya) mAnave jaIe. kemake AtmAne pariNAmI mAnavAthI keIpaNa prakArane bAdha AvatuM nathI. kahyuM paNa che ke eka avasthAnA tyAgapUrvaka bIjI avasthAne prApta karavI, tene pariNAma kahe che. mATe kaI paNa padArtha sarvathA avinAzI (nitya) nathI ane sarvathA vinAzI (anitya) paNa nathI. tethI vidvAna puruSe pratyeka padArthane pariNAmI ja mAne che. temaja pataMjalinA graMthanA TIkAkAra vyAsamuni paNa avasthita (sthira) dravyamAM pUrvadharmane nAza ane uttara dharmanI utpatti, tene pariNAma kahe che. A prakAre pariNAmI AtmAmAM ja sukhaduHkha AdinI vyavasthA ghaTI zake che. paraMtu pUrvokta prakAre ekAnta nitya ane ekAnta anitya pakSamAM ghaTI zakatI nathI. tevI ja rIte ekAnta sAmAnya-vizeSa ane sat asat ane ekAta vAgya-avAovAdamAM paNa sukhaduHkha ghaTI zaktAM nathI. te svayaM vicArI levuM. (ttiikaa-)athottraardvyaakhyaa| evamanupapadyamAne'pi sukhaduHkhabhogAdivyavahAreparaiH paratIthikairatha ca paramArthataH shtrubhiH| parazabdo hi zatruparyAyo'pyasti / durniitivaadvysnaasinaa| nIyate ekadezaviziSTo'rthaH pratItiviSayamAbhiriti nItayo nyaaH| duSTA nItayo durnItayo durnyaaH| teSAM vadanaM parebhyaH pratipAdanaM durniitivaadH| tatra yad vyasanam atyAsaktiH aucityanirapekSA pravRttiriti yAvat , durnItivAdavyasanam / tadeva sadbodhazarIrocchedanazaktiyuktatvAd asiriva asiH kRpANo durnItivAdanyasanAsiH / tena durnItivAdavyasanAsinA karaNabhRtena durnayaprarUpaNahevAkakhaGgena / evamityanubhavasiddhaM prakAramAha / apizabdasya bhitrakramatvAd azeSamapi jagad nikhilamapi trailokyam / "tAtsthyAt tadvayapadezaH" iti trailokyagatajantujAtam / viluptaM samyagjJAnAdibhAvaprANavyaparopaNena vyApAditam / tat trAyasva ityaashyH| samyagjJAnAdayo hi bhAvaprANAH prAvacanikairgIyante / ata eva siddheSvapi jiivvypdeshH| anyathA hi jIvadhAtuH prANadhAraNArthe'bhidhIyate / teSAM ca dazavidhaprANadhAraNAbhAvAda ajiivtvpraaptiH| sA ca viruddhaa| tasmAt saMsAriNo dazavidhadravyaprANadhAraNAd jIvAH siddhAzca jJAnAdibhAvaprANadhAraNAd iti siddham / durnayasvarUpaM cottarakAvye vyAkhyAsyAmaH // iti kAvyArthaH // 27 // (anuvAha) have uttarArdhanI vyAkhyA karatAM kahe che ke A prakAre ekAntavAdamAM sukhaduHkhane lega vagere vyavahArasiddha nahIM hovA chatAM paNa anya darzanakAre
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI 299 dunayanA durAgraha rUpI talavArathI sakala vizvanA chanA sabhya darzana, samyam jJAna, ane samyaga cAritrarUpa bhAva prANono nAza karI rahyA che. jema zatruo zastrathI samasta jagatane saMhAra kare che, tema anya dArzanike durnayanI prarUpaNa karIne jIvonA samyam jJAnAdine luptaprAya karI nAkhe che. AthI he bhagavAna, Apa te durAgrahI zatruo dvArA thatI jagatanI viDaMbanAthI saMsArane mukta kare. vastunA ekadezane jANa. te naya kahevAya che. ane abhiSTa vastunA aMzane grahaNa karavA pUrvaka bAkInA anabhinTa aMzane tirarakAra kare te dunaya kahevAya che. lekamAM je "api" zabda che, tene azeSa zabdanI sAthe prayoga kare eTale ke jema mannA racatti" vAkayane artha mAMcA avAja kare che tema thatuM nathI, paraMtu upacArathI mAMcA upara beThelA pura avAja kare che tema thAya che tema ahIM paNa saMpUrNa lekane artha samasta jagatamAM rahelA che ema kara. pUrvAcAryo e samya darzana, samyagu jJAna aneka samyapha cAritrane bhAva prANa kahyA che. tethI ja siddhajImAM jIvavana vyavahAra thAya che. kAraNa ke badhI dhAtu prANene dhAraNa karavAnA arthamAM prayukta che. je sparzAdi daza dravya prANone dhAraNa kare, temAM jIvane vyavahAra karAya te siddha paramAtmAmAM ukta dravya prANene abhAva hovAthI temAM jIvatva nahIM rahe. arthAt achava thaI jAya. AthI saMsArI jIvene daza prakAranA dravyaprANanI apekSAe jIva kahe che. ane siddha bhagavaMtene jJAnAdi bhAvaprANenI apekSAe jIva kahe che. durnayanuM vizeSa svarUpe have pachInA kamAM kahevAze.
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ avataraNasAmprataM durnayanayapramANaprarUpaNadvAreNa "pramANanayairadhigamaH" iti vacanAd jIvAjIvAditattvAdhigamanibandhanAnAM pramANanayAnAM pratipAdayituH svAminaH syAdvAdaviroghidurnayamArganirAkariSNumananyasAmAnya vacanAtizayaM stuvannAha avataraNa have durnaya, narya ane pramANanI prarUpaNa dvArA "premALanavairayiAmaka (pramANa ane naya vaDe jANavuM) e sUtrathI jIva ajIva Adi tattvone samajavAnA kAraNarUpa pramANa ane nanuM pratipAdana karavAvALA ane syAdvAdanA virodhI dunanuM nirAkaraNa karavAvALA evA zrI jinezvara bhagavAnanA vacananI asAdhAraNatAnI stuti karatAM kahe che sadeva sat syAtsaditi tridhArtho mIyeta duniitinyprmaannaiH| yathArthadarzI tu nayapramANapathena durnItipathaM tvamAsthaH // 28 // . mULa artha : padArtha dunayanI apekSAe sarvathA sat svarUpa ja che. nayanI apekSAe sata svarUpa che. ane pramANanI apekSAe kathaMcit sat svarUpa che. A prakAre eka ja vastu durnaya, naya ane pramANu ema traNa prakAre jaNAya che. A rIte yathArtha vastu svarUpane jANavAvALA he bhagavana Ape ja pramANa ane naya dvArA durnayamArganuM nirAkaraNa (rIjA)-arvane rijhaghata phartha ghavAryA tripA trima prajAkA mIyate paricchidyeta / vidhau saptamI / kaistribhiH prakAraiH ityAha durnItinayapramANaiH / nIyate paricchidyate ekadezaviziSTo'rtha Abhirinti nItayo nayAH / duSTA nItayo durnItayo durnayA ityarthaH / nayA naigamAdayaH / pramIyate paricchidyate'rtho'nekAntaviziSTo'nena iti pramANam syAdvAdAtmakaM pratyakSaparokSalakSaNam / durnItayazca nayAzca pramANe ca durnItinayapramANAni taiH|| (anuvAda) je jaNAya che tene padArtha kahe che. te padArthone dunaya, naya ane pramANathI nizcita thAya che. jenA dvArA padArthanA eka aMzanuM jJAna thAya che. te naya kahevAya che. te naya naigama, saMgraha, vyavahAra, jusUtra, zabda, samabhirUDha ane evabhUta ema sAta prakAre che. jemAM padArthanA eka aMzane nizcaya ane anya aMzane apalApa karAya che,
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI te durnaya kahevAya che. arthAta asadubhUta nayane durnaya kahe che. jenA dvArA vastumAM aneka dharmonuM jJAna thAya te pramANu kahevAya che. te pramANu syAdvAdarUpa che. pramANunA pratyakSa ane parokSa, ema be bheda che. ___(TIkA) kenollekhena mIyeta ityAha sadeva sat syAtsad iti / saditi avyaktatvAd napusakatvam yathA kiM tasyA garbhe jAtamiti / sadeveti duneyH| saditi nayaH / syAtsaditi pramANam / tathAhi / durnayastAvatsadeva iti bravIti / 'astyeva ghaTaH, iti / ayaM vastuni ekAntAstitvameva abhyupagacchan itaradharmANAM tiraskAreNa svAbhipretameva dharma vyavasthApayati / durnayatvaM cAsya mithyArUpatvAt / mithyArUpatvaM ca tatra dharmAntarANAM satAmapi nihmavAt / tathA saditi ullekhanAt nayaH / sa hi 'asti ghaTaH' iti ghaTe svAbhimatamastitvadharma prasAdhayan zeSadha. meSu gananimilikAmAlambate / na cAsya durnayatvam / dharmAntarAtiraskArAt / na ca pramANatvam / syAcchabdena alAJchitatvAt / syAtsaditi 'syAtkathazcit sad vastu' iti pramANam / pramANatvaM cAsya dRSTeSTAbAdhitatvAd vipakSe bAdhakasadbhAvAcca / sarva hi vastu svarUpeNa sat pararUpeNa cAsad iti asakRduktam / saditi diGmApradarzanArtham / anayA dizA asatvanityatvAnityatvavaktavyatvAvaktavyatvasAmAnyavizeSAdi api boddhavyam // (anuvAda) sat zabda avyakta (apragaTa) hovAthI tene napuMsaka liMgamAM prayoga karavAmAM Avyo che. jema garbhastha bALakane barAbara nizcaya nahIM hovAthI "vi talyA jarma jAta ?" e vAkyamAM na!sika liMgano prayoga che. tema ahIM paNa sata zabdane napuMsaka liMgamAM pravega karavAmAM Ave che. (1) keI paNa padArthamAM anya sarve dharmone niSedha karIne ITa dharmane siddha kare, te dunaya kahevAya che. jema A ghaTa ja che. A vAkayamAM kevala astitva dharmane ja svIkAra che. bAkInA sarve dhamene niSedha karavAmAM AvyuM che. mATe ukta vAkaya durnayanuM sUcaka che. AvA prakAranA dunayamAM potAnA ISTa dharmanA grahaNa pUrvaka anya sarve dharmono niSedha karavAnA kAraNarUpa hovAthI mikyA che. (2) keIpaNa vastumAM pitAne iSTa astitva Adi kaI paNa eka gharmanI siddhi karavI ane bAkInA sarve dharmo pratye udAsInatA rAkhavI, te naya kahevAya che. jema "A ghaTa che. ahIM durnayanI jema anya dharmone tiraskAra karavAmAM AvyuM nathI, mATe te dunaya nathI. ane yAt zabdano prayoga nahIM hovAthI pramANu kahI zakAya nahIM (3) temaja vastunA aneka dharmonI apekSAe kathaMcit sat rUpe vivecana karavuM tene pramANu kahe che. jema "ghaTa kathAcit satarUpa che ane te pratyakSa tathA anumAnathI abAdhita hovAthI tema ja ekAtavAdarUpa vipakSamAM bAdhakano sadubhAva hovAthI pramANa rUpa che. pratyeka vastu
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyayogavya. dvA. zloka : 28 potAnA svarUpathI sat che ane para vastunA svabhAvathI asat che. ahiM eka sata dharmanuM prakAre nirUpaNa karavAmAM AvyuM che te prakAre asata, nitya, anitya, vaktavya, avaktavya, sAmAnya ane vizeSa Adi aneka dharmonuM svarUpa paNa samajI levuM. (TIkA)-itthaM vastusvarUpamAkhyAya stutimAha yathArthadI ityAdi / durnItipathaM durnayamArgam / tuzabdasya avadhAraNArthasya bhinnakramatvAt tvameva AsthaH tvameva nirAkRtavAn / na tIrthAntaradaivatAni / kena kRtvA / nayapramANapathena / nayapramANe uktasvarUpe / tayormArgeNa pracAreNa / yatastvaM yathArthadarzI / yathArtho'sti tathaiva pazyatItyevaMzIlo yathArthadarzI / vimalakevalajyotiSA ythaavsthitvstudrshii| tIrthAntarazAstArastu rAgAdidoSakAlupyakalaGkitatvena tathAvidhajJAnAbhAvAda na yathArthadarzinaH tataH kathaM nAma dunayapathamatha ne pragalbhante te tapasvinaH / na hi svayamanayapravRttaH pareSAmanayaM niSeddha muddharatAM dhatte / idamuktaM bhavati / yathA kazcit sanmArgavedI paro pakAradurlalitaH puruSazcaurazvApadakaNTakAdyAkINe mAge parityAjya pathikAnAM guNadoSobhayavikalaM doSAspRSTaM guNayuktaM ca mArgamupadarzayati, evaM jagannAtho'pi durnayatiraskaraNena bhavyebhyo nayapramANamArga prarUpayatIti / AsthaH iti asyateradyatanyAM "zAstyamuvaktikhyAteraGga" ityAdi "zvayatyasvacapataH zvAsthavocapaptam" iti asthAdeze "svarAdestAsu" iti vRddhau rUpam // (anuvAda) A prakAre vastunA svarUpane batAvIne have "yathArtha zI" ItyAdi padavaDe stuti karatA kahe che ke eka bhagavaMta ja yathArtha vastu varUpanA jJAtA che. lekamAM je "tuM" zada che. te nizcaya arthamAM prayukta che. tethI tvameva-he bhagavana, Apa ja duneyamArganuM nirAkaraNa karavA samartha che, kemake nirmaLa evA kaivalya jJAnarUpa jyoti vaDe samasta padArthone jANanArA Apa eka ja hevAthI Ape naya ane pramANa dvArA durnayA vAdanuM nirAkaraNa ThIka ThIka karyuM che. anya darzanenA praNetA te rAgadveSa AdidathI pUrNa hovAnA kAraNe tevA viziSTa jJAnane abhAva hovAthI, yathArthadazI nathI. tethI te tapasvIo durnayamArganuM nirAkaraNa kaI rIte karI zake? kemake je svayaM anItinA mArgamAM paDayA heya, te bIjAone anItithI bacAvI zakatA nathI. AthI jema koI sanmArganA jJAtA paropakAraniSTha puruSa musApharone kumArgathI bacAvavAnI IcchAthI, cora-zikArI-pazuo ane aneka prakAranA kaMTakathI yukta evA kumArgane tyAga karAvIne nirdoSa ane guNathI yukta sanmArgane batAve che. tema trilokanA nAtha zrI arihaMta bhagavAna aneka upadra()thI yukta evA durnayarUpa kumArgane tyAga karAvIne bhavya jIvane aneka guNothI yukta evA naya ane pramANarUpa sanmAne batAve che. lokamAM "bAya pada nirAkaraNa karavAnA arthamAM prayukta che. te ' dhAtuthI adyatana (luhUlakAra)mAM " zApitA ' e sUtrathI 'sa pratyaya thayuM che.
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAdvAdamaMjarI ane tyAra mAda zvayatyasvacapataH zvAsthavocapaptam' me sUtrathI 'astha' ththe| che, mane 'svarAdestAsu' se sUtrathI 'a' nA sthAnamA vRddhi thavAthI 'AsthaH manyA che. , 303 Adeza zabda ( TIkA ) - mukhyavRtyA ca pramANasyaiva prAmANyam / yacca atra nayAnAM pramANatulyakakSatAkhyApanaM tat teSAmanuyogadvArabhUtatayA prajJApanAGgatvajJApanArtham / catvAri hi pravacanAnuyogamahAnagarasya dvArANi upakramaH nikSepaH anugamaH nayaceti eteSAM ca svarUpamAvazyakabhASyAdernirUpaNIyam / iha tu nocyate granthagauravabhayAt / atra caikatra kRtasamAsAntaH pathinazabdaH / anyatra cAvyutpannaH pathazabdo'danta iti pathazabdasya dviH prayogo na duSyati // (anuvAda ) vAstavika tA mAtra pramANu ja pramANarUpa che. paraMtu nA anuyAgarUpa mahAnagaranA dvArabhUta hAvAthI, prajJApanAnA aMgabhUta nacemAM pramANunI tulyatA jaNAvavA mATe nayenu niva`cana karavAmAM Ave che. anuyAgarUpa mahAnagaramAM praveza karavAnA upakrama, nikSepa anugama ane naya, A cAra daravAjA che. tenuM vizeSa svarUpa vizeSAvazyaka bhASya Adi prathAmAM khatAvavAmAM Avyu che. ahI' graMthavistAranA bhayathI tenuM nirUpaNa karyu nathI. lekamAM eka jagyAe 'thir zabda samAsAnta che ane bIjI jagAe avyutpanna aThArAnta 'patha' zabda che, tethI patha zabdano me vamata prayoga dUSita nathI. ( TIkA ) - atha durnayanayapramANasvarUpaM kiJcinnirUpyate / tatrApi prathamaM nayasvarUpam / tadanadhigame durnayasvarUpasya duSparijJAnatvAt / atra ca AcAryeNa prathamaM durnayanidezo yathottaraM prAdhAnyAvabodhanArthaH kRtaH / tatra pramANapratipannArthaikadezaparAmarzo nayaH / anantadharmAdhyAsitaM vastu svAbhipretaikadharmaviziSTaM nayati prApayati saMvedanakoTimAro hayati iti nayaH / pramANapravRtteruttarakAlabhAvI parAmarza ityarthaH / nayAzcAnantAH / anantadharmatvAt vastunaH tadekadharmaparyavasitAnAM vakturabhiprAyANAM ca nayatvAt tathA ca vRddhA: - " jAvaiA vayaNapahA tAvaiA ceva huMti nayavAyA" iti / tathApi cirantanAcAryaiH sarvasaMgrAhisaptAbhiprAyaparikalpanAdvAreNa sapta nayA: pratipAditA: / tadyathA / naigamasaMgraha vyavahAraRjusUtrazabdasamabhirUDhaivaMbhUtA iti / kathameSAM sarvasaMgrAhakatvamiti cet / ucyate / abhiprAyastAvad arthadvAreNa zabdadvAreNa vA pravartate, gatyantarAbhAvAt / tatra ye kecanArthanirUpaNapravaNAH pramAtrAbhiprAyAste sarve Spi Adye nayacatuSTaye'ntarbhavanti / ye ca zabdavicAracaturAste zabdAdinayatraye iti // (anuvAda) have duya ane pramANunA svarUpanuM ka"ika nirUpaNa karavAmAM Ave che. temAM paNa prathama nayanA svarUpanuM pratipAdana karavAmAM Ave che. kemake nayanA jJAna vinA dunayanuM
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyayogavya. dvA. zloka : 28 jJAna thaI zakatuM nathI. ahIM stutikAra prathama ya, tyArabAda naya ane pachIthI pramANane nirdeza karIne sUcave che ke durnayathI nayanI pradhAnatA ane nayathI pramANathI pradhAnatA che. (1) temAM pramANathI jJAta (jaNAyelA) padArthanA eka aMzanuM jJAna te naya kahevAya che. (2) temaja pratyeka vastumAM anaMta dharmo rahelA che, temAMthI potAne kTa eka dharmane svIkAre, tene paNa naya kahe che. (3) pramANa dvArA nizcita padArthane uttarakALamAM jANavA te paNa naya kahevAya che. te na vastune anaMta dharmo hovAthI anaMta che. A rIte (4) vastanA anaMta dharmomAMthI vaktAnA abhiprAya anasAra eka dharmanuM kathana karavuM, tene naya kahe che. purAtana AcAryoe paNa kahyuM che ke jeTalA vacananA prakAro che, teTalA prakAranA no hoya che. sarva vastuno saMgraha karanArAM sAta prakAranAM vacananI kalapanA dvArA sAta prakAranA nAnuM pratipAdana kareluM che. te A pramANe :- nigama, saMgraha, vyavahAra, jusUtra, zabda, samabhirU, ane evabhuta. zaMkA -nomAM sarvavastunuM saMgrAhakapaNuM kaI rIte che? samAdhAna : vaktAnA abhiprAye arthadvArA athavA zabda dvArA pravarte che. temAM nagama, saMgraha, vyavahAra ane jusUtra A cAra no arthanuM nirUpaNa karatA hovAthI temane arthana kahe che. ane zabda, samabhirUDha ane evaMta, A traNa na zabdanuM nirUpaNa karatA hovAthI temane zabda naya kahe che. A prakAre artha ane zabda sivAya bIjA keI prakArane abhAva hovAthI sAta namAM sarva vastunuM saMgrAhakapaNuM che. (TIkA) tatra naigamaH sattAlakSaNaM mahAsAmAnyam. avAntarasAmAnyAni ca dravyatvaguNatvakarmatvAdIni, tathAntyAn vizeSAn sakalAsAdhAraNarUpalakSaNAn , avAntaravizeSAMzcApekSayA pararUpavyAvartanakSamAna sAmAnyAn atyantavini ThitasvarUpAnabhipraiti / idaM ca svatantrasAmAnyavizeSavAde kSuNNamiti na pRthakprayatnaH / pravacanaprasiddhanilayanaprasthadRSTAntadvayagamyazcAyam / saMgrahastu azeSavizeSatirodhAnadvAreNa sAmAnyarUpatayA vizvamupAdatte / etacca sAmAnyaikAntavAde prAk prapazcitam / / (anuvAda) (1-2) naigama naya sattArUpa mahAsAmAnyane, dravyatva, guNatva ane karmavarUpa avAnara sAmAnyane, saMpUrNa asAdhAraNarUpa vizene tathA pararUpathI vyAvRtta karavAmAM samartha ane sAmAnyathI atyaMta bhinna avAntara vizeSone svIkAre che. A rIte taigama naya sAmAnya ane vizeSa, ubhayane grahaNa kare che. naigamanayanuM vizeSa svarUpa ane 14 mA kamAM svataMtra sAmAnya vizeSavAdanuM nirUpaNa karatI vakhate batAvyuM che. tethI ahI punaH nirvacana karyuM nathI. naigama nayanAM "nilayana" ane "prasthaka' ema be daSTAMta zAstramAM prasiddha che. te A pramANeH nilayana zabdano artha nivAsasthAna thAya che. jema keI puruSe kaI vyaktine pUchayuM ke Apa kyAM rahe che ? tenA pratyuttaramAM teNe kahyuM ke huM lekamAM rahuM chuM, lekamAM paNa jabudvIpamAM, jaMbuDhApamAM paNa bharatakSetramAM, tenA paNa madhyakhaMDamAM, madhyakhaMDamAM paNa amuka dezamAM, dezamAM paNa amuka nagaramAM, amuka nagaramAM paNa amuka paLamAM, temAM paNa amuka gharamAM AvA sarva vikalpone naigamanayA
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI 305 svIkAre che. bIjI dRSTAMta prasthakanu che, pAMcazera dhAnya mApavAnI vastu vizeSa, te prasthaka (pAlI) kahevAya che. keAi puruSe kuhADI laIne jaMgalamAM jatA koi AdamIne pUchyuM' ke Apa kayAM jaI rahyA che ? teNe kahyuM ke : huM prasthaka levA jAuM chuM. prasthakane ceAgya lAkaDu' vRkSarUpe hAvA chatAM paNa temAMthI tene kApIne, khabhe lAvIne prasthaka banAve tyAM sudhInI vRkSathI Ara'bhIne saghaLI avasthAmAM naigamanaya prasthakanu astitva svIkAre che. A rIte maigamanane viSaya bIjA sanayA karatAM adhika che. (ra) saMgrahanaya, samasta vizeSane sAmAnyamAM antarbhAva karavA dvArA, jagatane mAtra sAmAnya rUpe mAne che. te saMgrahanayanu vizeSa svarUpa ceAthA pAMcamA AAkamAM ekAnta sAmAnyavAdanI prarUpaNA karatI vakhate kahI gayA chIe. I (TInA) vaDhavevamA| thayA cho mAdameva vastu Rtu, minayA badAvyvhriymaannvstupriklpnkssttpissttikyaa / yadeva ca lokavyavahArapathamavatarati tasyaivAgrAhakaM pramANamupalabhyate netarasya / na hi sAmAnyamanAdinidhanamekaM saMgrahAbhimataM pramANabhUmiH, tathAnubhayAbhAvAt / sarvasya sarvadarzitvaprasaGgAcca / nApi vizeSAH paramANulakSaNAH kSaNakSayiNaH pramANagocarAH, tathA pravRtterabhAvAt / tasmAd idameva nikhila - lokAvAdhitaM pramANaprasiddhaM kiyatkALa bhAvisthUlatAmA vibhrANamudakAcA haraNAdyarthakriyAnirvartanakSamaM ghaTAdikaM vasturUpaM pAramArthikam / pUrvottarakAlabhAvitatparyAyaparyAlocanA punarajyAyasI / tatra pramANaprasarAbhAvAt / pramANamantareNa vicArasya kartumazakyatvAt / avastutvAcca teSAM kiM tadagocaraparyAlocanena / tathAhi / pUrvottarakAlabhAvino dravyavi vartAH kSaNakSayiparamANulakSaNA vA vizeSA na kathaMcana lokavyavahAramuparacayanti / tanna te vasturUpAH / lokavyavahAropayoginAmeva vastutvAt / ata eva panthA gacchati, kuNDikA stravati, girirdahyate, maJcAH krozanti ityA divyavahArANAM prAmANyam / tathA ca vAcakamukhyaH- "laukikasama upacAraprAyo vistRtArtho vyavahAraH" iti // 1 (anuvAda) (3) vyavahAra naya kahe che ke : je vastu leAkamAM prasiddha che, athavA leAkavyavahAramAM upayeAgI che, te ja pAramArthika vastu che ane teja pramANathI siddha che. te sivAya khIjI koi vastu nathI. tethI adRSTa ane vyavahAramAM anupayeAgI vastunI kalpanA zA mATe karavI joIe ? saMgrahanayane abhimata anAdinidhanarUpa eka keAI sAmAnya pramANune viSaya thaI zaktA nathI. kemake tevA prakAranA sAmAnyanA sarva leAkasAdhAraNa anubhava thaI zakatA nathI. jo te sAmAnyanA saleAkane anubhava thatA hoya te sahu sajJa thaI javA joIe kemake saMgrahanayanA mate sarva jagat eka sAmAnyarUpa che. tethI eka sAmAnyanuM jJAna thavAthI samasta jagatanuM jJAna thaI jaze. ! temaja kSaNa-kSaNamAM naSTa thanAra paramANurUpa vizeSo paNa vyavahAra nayanA viSaya banI zakatA nathI. kemake paramANu Adi sUkSma padArtho pratyakSa Adi pramANanA viSaya nahi hAvAthI temAM pravRtti thai zakatI kyA. 39
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ 306 anyonya. dA. jo H 28 nathI. mATe vyavahAra nayanI apekSAe amuka kAlapayata rahevAvALI sthUla paryAyane dhAraNa karanArI ane jala Adine dhAraNa karanArI aneka kriyAne karavA samartha ghaTa Adi vastu ja pAramArthika kemake tevI vastu mAnavAmAM sa` leAkane avirAdha che, te ja pramANathI siddha che. AthI ghaTatu jJAna karatI vakhate ghaTanA pUrva ane uttarakAla saMbaMdhI paryAyeAnI vicAraNA tha che. kemake sUkSma pAMcA pramANathI jANI zakAtA nathI. pU ane uttara poMce avastu rUpa che, mATe tenI samAleAcanA zA mATe karavI joie ? pU ane uttara kALamAM thavAvALA dravyanA prA~ athavA kSaNa kSaNamAM nAza pAmanArA paramAchurUpa vizeSeA kAIpaNa rIte lekavyavahAramAM upayAgI thaI zakatA nathI. tethI te vizeSA avasturUpa che. kAraNa ke je leAkavyavahAramAM upayAgI hAya che, teja vastu kahevAya che. AthI ja 'mA` jAya che,'kuDI jhare che,' paryaMta khaLe che,' mAMcA avAja kare che' ityAdi aupacArika vyavahAra paNa leAkamAM upayeAgI hAvAthI pramANu rUpa che. temaja vAcaka mukhya zrI umAsvAti mahArAje paNa kahyuM che ke : leAkavyavahAra mujaba upacarita a-ne batAvavAvALA vistRta ane vyavahAra kahe che. ( TIkA ) RjusUtra : punaridaM manyate / vartamAnakSaNavivartyeva vasturUpam / nAtItamanAgataM ca / atItasya vinaSTatvAd anAgatasyAlabdhAtmalAbhatvAt kharaviSANAdibhyo'viziSyamANatayA sakalazaktiviraharUpatvAt nArthakriyA nirvartanakSamatvam tadabhAvAcca na vastutvam / "yadevArthakriyAkAri tadeva paramArthasat" itivacanAt / vartamAnakSaNAliGgitaM punarvasturUpaM samastArthakriyAsu vyApriyata iti tadeva pAramArthikam / tadapi ca niraMzamabhyupagantavyam / aMzavyAteryuktiriktatvAt / ekasya anekasvabhAvatAmantareNa anekasyAvayavavyApanAyogAt / anekasvabhAvatA evAstu iti cet / na / virodhavyAghrAghAtatvAt / tathAhi / yadi ekaH svabhAvaH kathamanekaH anekazcetkathamekaH ekAnekayoH parasparaparihAreNAvasthAnAt / tasmAt svarUpa nimagnAH paramANava eva parasparopasarpaNadvAreNa kathaMcinnicayarUpatAmApannA nikhilakAryeSu vyApArabhAja iti ta eva svalakSaNaM na sthUlatAM dhArayat pAramArthikamiti / evamasyAbhiprAyeNa yadeva svakIyaM tadeva vastu na parakIyam. anupayogitvAditi // ( anuvAda ) (4) RsUtra naya vastunA atIta ane anAgata pAMcAne tyAga karIne kevala vartamAna kSaNanA ja pAMcAne mAne che. kemake atItakAlIna paryaMcA naSTa thaI gayA che ane anAgata (bhaviSya) kAlIna paryAya hajI utpana thayA nathI, tethI te atIta ane anAgatakAlIna paryaMcA kharazRMga vayAputra Adi asat vastunI jema sazaktithI rahita hAvAthI koIpaNu a kriyA karavA samartha thaI zakatA nathI. atIta anAgata kAlIna paryAyamAM akriyA nahi rahevAthI avastu rUpa che. je akriyA karavA sama hAya che, teja sat (vastu) kahevAya che, mATe vatamAnakAlIna pAMcAmAM ja atha kriyA
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI rahevAthI paramArthathI vasturUpa che. te vartamAnakSaNavatI paryAye niraza che kemake vastu aMzasahita mAnavI te yuktithI siddha thaI zakatuM nathI. zaMkA : eka vastumAM aneka svabhAva mAnyA vinA, te vastu aneka avayavomAM rahI zakatI nathI. AthI vastumAM aneka svabhAva mAnavA joIe. samAdhAna : e ThIka nathI, kemake aneka svabhAvavALI vastu mAnavAmAM virodha Ave che, eka ane anekano paraspara virodha che. tethI eka svabhAvavALI vastumAM aneka svabhAva ane aneka svabhAvavALI vastumAM eka svabhAva rahI zakatA nathI. tethI pitAnAM svarUpamAM sthita paramANuo ja paramArthathI sat che. AthI RjusUtra nayanI apekSAe je pitAnA svarUpamAM sthita hoya te ja vastu kahevAya che. paraMtu parakIya padArtha anupayogI hovAnA kAraNe vastu svarUpa nathI. (TIkA) zabdastu rUDhito yAvanto dhvanayaH kasmiMzcidarthe pravartante, yathA indrazakrapurandarAdayaH surapatau teSAM sarveSAmapyekamarthamabhipraiti kila, pratItivazAda / yathA zabdAvyatireko'rthasya pratipAdyate tathaiva tasyaikatvamanekatvaM vA pratipAdanIyam / na ca indrazakrapurandarAdayaH paryAyazabdA vibhinnArthavAcitayA kadAcana pratIyante / tebhyaH sarvadA ekAkAraparAmarzotpatteraskhalitavRttitayA tathaiva vyavahAradarzanAt / tasmAda eka eva paryAyazabdAnAmartha iti / zabdyate AhUyate'nenAbhiprAyeNArthaH iti niruktAt ekArthapratipAdanAbhiprAyeNaiva paryAyadhvanInAM prayogAt / yathA cAyaM paryAyazabdAnAmekamarthamabhipreti tathA taTastaTI taTam iti viruddhaliGgalakSaNadharmAbhisambandhAd vastuno bhedaM cAbhidhatte / na hi viruddhadharmakRtaM bhedamanubhavato vastuno, viruddhadharmAyogo yuktaH / evaM saGkhyAkAlakArakapuruSAdibhedAd api bhedo'bhyupgntvyH| tatra saGkhyA ekatvAdiH kAlo'tItAdiH kArakaM kAdi puruSaH prathamapuruSAdiH // (anuvAda) zabdanaya rUDhithI jeTalA zabdo eka arthamAM pravarte che te sarvane mAne che, jemake zaka, Indra, puraMdara Adi bhinna bhinna zabda eka ja surapati (Indra) arthanA dyotaka che, kemake tevA prakAranI ja pratIti thAya che. jema zabda arthathI abhinna che tema eka ane aneka paNa che. Indra, zakra, puraMdara Adi paryAyavAcI zabdo kyAre paNa surapati sivAya anya arthanuM pratipAdana karatA nathI. kemake te sarve zabdothI ekAkAra adhyavasAyana akhalitarUpe jJAna thAya che. arthAt te sarve zabdothI hamezA eka ja arthanuM jJAna thAya che. jema zaka, iMdra, puraMdara Adi paryAyavAcI zabdo eka ja arthane kahe che. tethI arthathI zabda jema abhinna che, tema "taTa" "taTI" ane "taTama e paraspara viruddha liMgavALA zabdothI padArthamAM bhedane batAve che. kemake viruddha dharmavaDe padArthamAM bhedane anubhava thAya che. e pramANe ekatva Adi saMkhyA, atIta Adi kAla, kartA Adi kAraka ane prathama puruSa Adi puruSanA bhedathI zabda ane arthamAM bheda thAya che.'
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyayogavya. dvA. zloka : 28 ( TIkA) samabhirUDhastu paryAyazabdAnAM pravibhaktamevArthamabhimanyate / tadyathA indanAt indraH / paramaizvaryam indrazabdavAcyaM paramArthatastadvatyarthe / atadvatyarthe punarupacArato vartate / na vA kazcit tadvAn / sarvazabdAnAM parasparavibhaktArthapratipAditayA AzrayAzrayibhAvena pravRtyasiddheH / evaM zakanAt zakraH pUrdAraNAt purandara ityAdibhi - nArthatvaM sarvazabdAnAM darzayati / pramANayati ca / paryAyazabdA api bhinnArthakAH / pravibhaktavyutpattinimittakatvAt / iha ye ye pravibhaktavyutpattinimittakAste te bhinnarthakAH, yathA indrapazupuruSazabdAH | vibhinnavyutpattinimittakAzca paryAyazabdA api / to bhanArthA iti / 308 (anuvAra) (6) samabhirUDha naya paryAyavAcI bhinna bhinna zabdothI vyutpattinA bhede bhinna bhinna atha svIkAre che. jema iMdra, zaka, puraMdara Adi zabdo paryAyavAcI (eka ja athanA dyotaka) hAvA chatAM paNa parama aizvaryavAna je heya te ja IMdra kahevAya che, sAmarthyavAna je hAya te ja zakra kahevAya che. tevI ja rIte nagaranuM vidyAraNa karanAra hAya te ja puraMdara kahevAya che. bhinna bhinna zabdo bhinna bhinna anA dyotaka che. vAstavamAM jemAM parama azvaya hAya che te ja indra zabdane vAcya kahevAya che. jemAM parama aizvaya nA hAya temAM IndrazabdanI pravRtti thaI zakatI nathI; temAM te kevala upacArathI iMdrazakhsane prayAga thAya che. AthI paraspara bhinna bhinna ane pratipAdana karavAvALA zabdomAM AzrayaAzrayI bhAva saMbaMdha khanI zakatA nathI. A pramANe IMdra, zaka, puraMdara Adi paryAyavAcI zabdo paNa bhinna bhinna ane ja dyotita kare che. kemake paryAyavAcI zabdo paNa bhinna bhinna prakAranI vyutpatti dvArA bhinna bhinna ane ja ghotita kare che. have tene prayAga dvArA siddha kare che ke je je zabdonI bhinna bhinna vyutpatti thatI hAya che te te zabdo bhinna bhinna anA dyotaka heAya che. jema Indra, pazu, puruSa Adi zabdo. te te zabdonI bhinna bhinna vyutpatti thatI hAvAthI te zabdo jema bhinna bhinna anA dyotaka che, tema iMdra, puraMdara Adi paryAyavAcI zabdonI paNa bhinna bhinna vyutpatti thatI hAvAthI te zabdo paNa bhinna bhinna anu ja pratipAdana kare che. (TIkA) evaMbhUtaH punarevaM bhASate / yasmin arthe zabdo vyutpAdyate sa vyatpattinimittamartho yadaiva pravartate tadaiva taM zabdaM pravartamAnamabhipraiti na sAmAnyena / yathA udakAdyAharaNavelAyAM yoSidAdimastakA rUDho viziSTaceSTAvAn evaghaTo'bhidhIyate na zeSaH / ghaTazabdavyutpattinimittazUnyatvAt, paTAdivad iti / atItAM bhAvinIM vA ceSTAmaGgIkRtya sAmAnyenaivocyata iti cet / na / tayorvinaSTAnutpannatayA zazaviSANakalpatvAt / tathApi tadvAreNa zabdapravartane sarvatra pravartayitavyaH, vizeSAbhAvAt / kiMca yadi atItavartsyacceSTApekSayA ghaTazabdeo'ceSTAvatyapi prayujyeta tadA kapAlamRtpiNDAdAvapi tatpravartanaM durnivAraM syAda, vizeSAbhAvAt / tasmAd yatra kSaNe vyutpattinimittama vikalamasti tasmin eva so'rthastacchabdavAcya iti //
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI 309 (anuvAda) (7) evaMbhUta naya kahe che ke je padArthamAM zabdanI vyutpatti thAya che, te vyutpatti nimittaka artha jayAre vyavahAramAM pravarte che, tyAre te arthamAM te zabdanI pravRtti thAya che. jema jala lAvavAnA samaye strI AdinA mastaka upara rahele ghaDe viziSTa prakAranI ceSTAvALa hoya. tyAre ja te ghaDo kahevAya. bAkInI avasthAmAM rahelA ghaDAne ghaDo kahI zakatuM nathIjema paTane ghaTa kahI zakAtuM nathI. tema ghaTa paNa bAkInI avasthAmAM jalAdi lAvavAnI kriyAthI rahita hovAthI ghaTa kahI zakAto nathI. je samaye padArtha pitAnI kriyAmAM pravartita hoya te samaye ja te te kriyAne anurUpa zabdathI padArtha kahevAya che. kemake padArtha atItakAlIna avasthAmAM naSTa hovAthI, anAgatakAlIna avasthAmAM anutpanna hovAthI ane atIta anAganakAlIna avasthAmAM zazazaMganI jema asat hovAthI te te avasthAmAM sAmAnyataH zabdano prayoga thaI zaktA nathI. jo keIpaNa prakAranI artha kriyAthI zUnya evI atIta anAgatakAlIna avasthAmAM paNa ghaTamAM ghaTa zadane prayoga thato hoya te kapAla ane mATInA piMDamAM paNa ghaTa zabdane vyavahAra thaze. kemake jevI rIte atIta anAgatakAlIna ghaTa jalAharaNAdi kriyAthI zUnya che, tevI rIte kapAla Adi paNa jalAharaNAdi arthakriyAthI zUnya che. mATe ghaTa ane kapAlamAM samAnatA hovAthI, kapAla Adi paNa ghaTa zabdathI vAcya thaze. AthI siddha thAya che ke je samaye zabadanI vyutpattinAM nimittarUpa artha saMpUrNarUpe vidyamAna hoya che, tyAre ja te arthamAM zabda prega thAya che. A prakAre evaMbhUta nayanA mate pRthvInuM pAlana karato hoya tyAre ja tene pRthvIpAla (rAjA) kahevAya anya samaye tene pRvIpAla kahI zakAya nahIM. (TIma) gava saMpradA anya sAmAmi nAnArAja || vizeSo'pyanya eveti manyate naigamA nayaH // 1 // sadrUpatAnatikrAntaM svasvabhAvamidaM jagat / sattArUpatayA sarva saMgRhNAn saMgraho mataH // 2 // vyavahArastu tAmeva prativastu vyavasthitAm / tathaiva dRzyamAnatvAd vyApArayati dehinaH // 3 // tatrArjusUtranItiH syAd zuddhaparyAyasaMzritA / nazvarasyaiva bhAvasya bhAvAt sthiti viyogataH // 4 // virodhaliGgasaMkhyAdibhedAd : bhinnasvabhAvatAm / tasyaiva manyamAno'yaM zabdaH pratyavatiSThate // 5 // tathAvidhasya tasyApi vastunaH kSaNavartinaH / jhUre mitu saMjJAna |fmatratA //ddA
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyonca. dA. doDa ra8 ekasyApi dhvanervAcyaM sadA tannopapadyate / kriyAbhedena bhinnatvAd evaM bhUto'bhimanyate // 7 // eta eva ca parAmarzA abhipretadharmAvadhAraNAtmakatayA zeSadharmatiraskAreNa pravartamAnA durnayasaMjJAmaznuvate / tadbala prabhAvitasattAkA hi khalvete parapravAdAH / tathAhi / naigamanayadarzanAnusAriNau naiyAyikavaizeSiko / saMgrahAbhiprAyapravRttAH sarve'pyadvaitavAdAH sAMkhyadarzanaM ca / vyavahAranayAnupAtiprAyazcArvAkadarzanam / RjusuutraakuutprvRttbuddhystaathaagtaaH| zabdAdinayAvalambino vaiyAkaraNAdayaH / (anuvAda) ahIM nayasaMbaMdhI saMgraha kaleke batAvavAmAM Ave che. (1) nagamanaya : abhinna jJAnanuM kAraNe sAmAnya ane tenAthI sarvathA bhinna vizeSa che, Ama sAmAnya ane vizeSa, ubhayane mAne che. (2) saMgrahanayanA mate sattArUpe raheluM ane svasvabhAvathI sthita jagata hevAthI, samasta padArthonuM sAmAnyarUpe jJAna thAya che. (3) sAmAnyarUpe rahelI pratyeka vastune bhinna bhinna rUpe jANIne leAko padArthamAM pravRtta thAya che. A prakArano abhiprAya vyavahAranayane che. (4) jUsUtra nayanA anusAre zuddha paryAyamAM rahele pratyeka padArtha sthitithI rahita che tethI pratyeka padArtha svabhAvathI ja nAzavaMta (kSaNika) che. (5) zabdanaya paraspara virodhI liMga, saMkhyA AdinA bhedathI vastumAM bheda mAne che. (6) samabhirUDha naya tevA prakAranI kSaNa sthAyI vastumAM bhinna bhinna saMjJAnA bhedathI bheda mAne che. (7) padArthane amuka kriyA karavAnA samaye ja te kriyAne anurUpa zabdathI kahevAya che. paraMtu kriyAthI rahita kALamAM te padArtha te zabdane banate nathI dA. ta. sAdhu jayAre sAdhanA karatA hoya tyAre ja tenA mATe sAdhu zabda kahevAya che. paraMtu jyAre anya kriyAmAM pravRtta hoya tyAre tenA mATe sAdhu zabda kahI zakAtuM nathI. A prakAre evaMbhUtanaya kriyAnA bhedathI bheda svIkAre che. A sAte prakAranA naye jyAre anya dharmono tiraskAra karIne pitAnA ISTa dharmanuM pratipAdana kare che, tyAre te dunaya kahevAya che. AthI ekAtavAdI vastunA anaMta dharmomAMthI kevala eka dharmane ja satya mAnIne anya dharmonA apalA5pUrvaka eka ja dharmane svIkAre che, tethI teo durnayavAdI kahevAya che. jeTalA mata matAntare che te sarva A prakAranA sAta nayamAMthI koI eka nayane ja satya mAnIne pravaryA che. nAyika ane vaizeSika darzana naigama nayanuM anukaraNa kare che. sarve advaitavAdI vedAntI) temaja sAMkhya darzana saMgrahanayanuM anukaraNa kare che cArvAka darzana vyavahAra nayanuM, bauddha darzana jUsutra nayanuM, vaiyAkaraNa zabda Adi nAnuM anukaraNa kare che. (TIkA) uktaM ca sodAharaNa nayadurnayasvarUpaM shriidevsripaadaiH| tathA ca tadgranthaH"niyate yena zrutAkhyapramANaviSayIkRtasya arthasya aMzastaditarAMzaudAsInyataH sa pratipatturabhiprAyavizeSo nayaH iti / svAbhipretAd aMzAd itarAMzApalApI punarnayAbhAsaH /
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdama jarI sa vyAsasamAsAbhyAM dviprkaarH| vyAsato'ne kviklpH| samAsatastu dvibhedo dravyArthikaH paryAyArthikazca / Adho naigamasaMgrahavyavahArabhedAt tredhA / dharmayordharmiNodharmadharmiNozca pradhAnopasarjanabhAvena yadvivakSaNaM sa naikagamo naigamaH / sat caitanyamAtmanIti dhrmyoH| vastuparyAyavadravyamiti dharmiNoH / kSaNamekaM sukhI viSayAsaktajIva iti dhrmdhrminnoH| dharmadvayAdInAmaikAntikapArthakyAbhisandhi gmaabhaasH| yathA Atmani sattvacaitanye parasparamatyantaM pRthagbhUte ityaadiH| sAmAnyamAtragrAhI parAmarzaH saMgrahaH / ayamubhayavikalpaH paro'parazca / azeSavizeSeSu audAsInyaM bhanamAnaH zuddhadravyaM sanmAtramabhimanyamAnaH parasaMgrahaH / vizvamekaM sadavizeSAditi ythaa| sattAdvaitaM svIkurvANaH sakalavizeSAn nirAcakSANastadAbhAsaH yathA sattaiva tattvam tataH pRthagbhUtAnAM vizepANAmadarzanAt dravyatvAdIni avAntarasAmAnyAni manvAnastadbhedeSu ganimIlikAmavalambamAnaH punrprsNgrhH| dharmAdharmAkAzakAlapudgala jIvadravyANAmaikyaM dravyatvAbhedAt ityAdiyathA / tadvyatvAdikaM prtijaanaanstvishessaanihuunuvaanstdaabhaasH| yathA dravyatvameva tattvam tato'rthAntarabhUtAnAM dravyANAmanupalabdhe rityAdiH / saMgraheNa gocarIkRtAnAmarthAnAM vidhipUrvakamavaharaNaM yenAbhisandhinA kriyate sa vyavahAraH / yathA yat sat tad dravyaM payoyo vetyAdiH / yaH punarapAramArthikadravyaparyAyavibhAgamabhipreti sa vyavahArAbhAsaH / yathA cArvAkadarzanam / / (anuvAda) zrI devasUri mahArAje naya ane duniyAnuM svarUpa udAharaNa sahita potAnA "pramANanayatavA kAlaMkAra" nAmanA graMthamAM pratipAdana karyuM che. te A pramANe : (1) zrutajJAnarUpa pramANa vaDe jANelA padArthonA eka aMza(dharma)ne grahaNa karavApUrvaka bAkInA aMze pratye udAsInatAnuM avalaMbana karavArUpa vaktAne abhiprAyavizeSa naya kahevAya che. pitAne ISTa aMza(dharma)ne svIkArapUrvaka vastunA bAkInA aMzane apalApa karo te nayAmAsa (dunaya) pAya che. naya saMkSepa ane vistArathI be prakAre che. vistArathI nayanA aneka prakAre che. saMkSepathI nayanA dravyArthika ane paryAyArthika ema be prakAra che. dravyArthika naya nagama, saMgraha ane vyavahAra, traNa prakAre che. (1) be dharma athavA be dhamI eka dharma ane eka dhamImAM, pradhAna tathA gauNubhAve vivakSA karavI, tevA vaktAnA abhiprAyane naikagama (aneka che prakAra jenA) athavA naigama kahevAya che. jema "satra cetanya dharma AtmAmAM che? ahIM sat ane citatya, bane dharmamAM citanya vizeSa hovAthI pradhAna che ane sat vizeSaNa hovAthI gauNadharma che. "paryAyavAna vastune dravya kahe che temAM dravya ane vastu, be dhamImAM vastu mukhya che, ane dravya gauNa che. athavA paryAyavAna dravyane vastu kahe che. temAM dravya mukhya che ane vastu gauNa che. viSayAsakta jIva kSaNamAtra sukhI che temAM viSayAsakta jIvarUpa dhamI mukhya che. kSaNamAtra sukhI thavA rUpa dharma gauNa che. A
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ 312 anyayAnanya. aa. johna : 28 prakAre e dhamanI, e dhamInA ane dharma tathA dhInI pradhAna gauNabhAve vivakSA karavI, tevA vakatAnA abhiprAyane augamanaya kahe che. e dhama, e dhI athavA dhama ane dhImAM sarvathA bhinnatA batAvavI tene nAgamanayAbhAsa arthAt (dunaya) kahe che. jema AtmAmAM sat ane caitanya dhama atyaMta bhinna che.' paryAyavAna vastu ane dravya savathA bhinna che.' sukharUpa dha ane jIvarUpa dhamI paraspara savathA bhinna che. (2) vizeSarahita sAmAMnya mAtrane grahaNa karavAnA abhiprAyavALA saMgrahanaya che. saMgrahanaya para ane aparanA bhedathI be prakAre che. samasta vizeSeAmAM (paryAyAmAM) udAsInatA rAkhIne kaivala zuddhadravyarUpa sattA mAtrane svIkAra karavA te para saMgraha kahevAya che, jema sAmAnyathI jagat eka sattArUpa che. eka sattAmAtranA 4 svIkAra pUrvaka samasta vizeSAne sathA niSedha karavA te para saMgraha nayAbhAsa kahevAya che. jema sattA eka ja tattva che, sattAthI bhinna keAI vizeSa padArthInI upalabdhi thatI nathI. arthAt koi vizeSa padAnuM astittva nathI. dravyattva paryAyattva Adi avAntara sAmAnyane svIkAravA pUrNAMka tenA matabhedo tarapha gajanimIlikAnI jema upekSAbhAva rAkhave te apara-sa Mgraha kahevAya che. jema dravyattvanI apekSAe dharma, adhama, AkAza, kAla, pudgala ane jIva sarve` eka che. kemake te chae drabyAmAM dravyarUpa sAmAnya eka che. tevI ja rIte paryAyattvanI apekSAe cetana ane acetana paryAya eka che, kemake te ane paryAye mAM paryAyattvarUpa sAmAnya eka che. chae drabyAne kevala dravyarUpe svIkAratAM tenA bhedone sarvathA niSedha karavA tene apara-saMgrahAbhAsa kahe che. jema dravyatva e eka ja tattva che, kema ke drazyatvathI bhinna koi kUceAnI upalabdhi thatI nathI. (3) sa'grahanaya vaDe jANelA padArthomAM yAgya rIte vibhAga karavA tene vyavahAra naya kahe che. jema 'je sat che te dravya athavA paryAya che.' yadyapi sa`grahanayanI apekSAe dravya ane paryAya, sathI abhinna che. paraMtu vyavahAra nayanI apekSAe drazya ane paryAya bhinnarUpe mAnavAmAM AvyA che. dravya ane paryAyamAM ekAntabhedanu pratipAdana karavuM tene vyavahArAbhAsa kahe che. jema cAlpaka darzana. cArvAka (nAstika) jIva dravyanA paryAya Adine mAnatA nathI, paraMtu kevala bhUtacatuSTayane ja mAne che. AthI tenA abhiprAya vyavahArAbhAsa kahevAya che. ( TIkA ) paryAyArthikacaturdhA RjusUtraH zabdaH samabhirUDhaH evaMbhUtazca / Rju vartamAna kSaNasthAyi paryAyamAtraM prAdhAnyataH sUtrayannabhiprAyaH RjusUtraH / yathA sukhavi vartaH samprati astItyAdiH / sarvathA dravyApalApI tadAbhAsaH / yathA tathAgatamatam / kAlAdibhedena dhvanerarthabhedaM pratipadyamAnaH zabda / yathA babhUva bhavati bhaviSyati sumerurityAdiH / tadbhedena tasya tameva samarthayamAnastadAbhAsaH / yathA babhUva bhavati bhaviSyati sumerurityAdayo bhinnakAlAH zabdA bhinnameva arthamabhidadhati bhinnakAlazabdatvAt tAdRsiddhAnyazabdavad ityAdiH / paryAyazabdeSu niruktibhedena bhinnamarthaM samabhirohan samabhiruDhaH / indanAd indraH zakanAcchakraH pUrdAraNAt purandara ityAdiSu
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI 313 yathA / paryAyadhvanInAmabhidheyanAnAtvameva kakSIkurvANastadAbhAsaH / yathendraH / zakra purandara ityAdayaH zabdA bhinnAbhidheyA eva bhinnazabdatvAt karikuraGgaturaGgazabdavad ityAdiH / zabdAnAM svapravRttinimittabhUtakriyA viziSTamarthaM vAcyatvenAbhyupagacchan evaMbhUtaH yathendanamanubhavan indraH zakanakriyApariNataH zakra pUrdAraNapravRttaH purandara ityucyate / kriyAnAviSTaM vastu zabdavAcyatayA pratikSipaMstu tadAbhAsaH / yathA viziSTa ceSTA zUnyaM ghaTAkhyaM vastu na ghaTazabdavAcyam ghaTazabdapravRttinimittabhUta kriyAzUnyatvAt paTavad sthAHi || (anuvAda) paryAyAthika naya RjIsUtra, zabda, samabhirUDha ane evabhUta AcAra prakAre che. (1) vartamAna kSaNanA paryAya mAtranI pradhAnatAthI vastunuM kathana karavuM tene RnusUtranaya kahe che. jema hAla huM sukhanA paryAyamAM vatu. chuM.' dravyane sathA niSedha karavA tene RnusUtra nayAbhAsa kahe che, jema bauddha dazana. kemake bauddha kSaNa kSaNamAM nAzavaMta paryAyAne ja satya mAne che. paryAyeAnA AzrayabhUta dravyanA sarvathA niSedha kare che. tethI te RjIsUtra-nayAbhAsa (durnIya) kahevAya che. (2) kAla, kAraka, li'ga, saMkhyA, vacana ane upasanA bhethI je zabdanA arthamAM bheda khatAve che, te zabdanaya kahevAya che. jema (kAla) khabhUva, bhavati, bhaviSyati (kAraka) karAti, kriyate (liMga) taTaH taTI, taTas (vacana) eka, dvi bahu. (upasarga) santite, avatiSThate, ItyAdi A rIte zabdanaya zabdanA arthamAM bheda mAne che. kAla, kAraka AdinA bhethI zabda ane ane sathA bheda mAnave te zabda nayAbhAsa kahevAya che. jema 'sumeru hatA, che ane haze' ityAdi bhinna bhinnakAlIna zabda bhinna bhinna arthanuM pratipAdana kare che. jema anya bhinnakAlIna zabdo. arthAt sumeruthI bhinnakAlamAM rahelA paTAde zabdo jema sumeruthI atyaMta bhinna che, tema sumerunI atIta Adi avasthA paNa sumeruthI atyaMta bhinna che. (3) paryAyavAcI zabdomAM vyutpattinA bhedathI bhinna arthanuM pratipAdyana karavu te samabhirUDha naya kahevAya che. jema parama aizvaryavAna haiAya te iMdra kahevAya che, sAmavAna hAya te zakra ane nagaranA nAza karanAra hAya te puraMdara kahevAya che. paryAyavAcI zabdonA vyutpattidvArA arthAthI savathA bheda mAnavA, tene samabhirUDha-nayAbhAsa kahe che. kari (hAthI), kuraMga (hari) ane turaMga (azva) ityAdi zabdo jema sarvathA bhinna bhinna anA dyotaka che, tema IMdra, zakra, ane pura Mdara zabdo paNa sathA bhinna bhinna arthAMnA dyotaka che. (4) je samayamAM je padArtho je kriyAmAM pravRtta hoya, te samaye te padArthamAM te kriyAne anurUpa zabdanA prayAga karavAmAM Ave che. AvA abhiprAyavALA nayane evabhUta-naya kahe che. je samaye je vyakti parama azvane bhAgave che, te samaye tene iMdra kahe che. je samaye je vyakti sAma rUpa kriyAmAM pariNata hAya tyAre ja tene zakra kahe che. jyAre nagaranA va"sa karatA hAya tyAre ja tene puraMdara kahe che. ane jyAre paddA amuka kriyAmAM uparakta nA hoya tyAre te padArthane syA.47
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ 314 anyayogavya, dvA. zloka : 28 te zabdathI kahI zakAtuM nathI, AvA abhiprAyavALA nayane evaMbhUta nayAbhAsa kahe che, jema paTamAM jaLa lAvavuM, dhAraNa karavuM ItyAdi kriyAne abhAva hevAthI peTanuM ghaTa zabdathI pratipAdana thaI zakatuM nathI, tema jalAdine lAvavA Adi kriyAthI rahita kALamAM ghaTane ghaTa kahI zakAtA nathI. (TIkA) eteSu catvAraH prathame'rthanirUpaNapravaNatvAd arthnyaaH| zeSAstu trayaH zabdavAcyArthagocaratayA zabdanayAH / pUrvaH pUrvo nayaH prcurgocrH| paraH parastu primitvissyH| sanmAtragocarAt saMgrahAt naigamo bhAvAbhAvabhUmikanvAda bhuumvissyH| sadvizeSaprakAzakAd vyavahArataH saMgrahaH samastasatsamUhopadarzakatvAd bhuvissyH| vartamAnaviSayAd RjusUtrAd vyavahArastrikAlaviSayAvalambitvAd anlpaarthH| kAlAdibhedena bhinnArthopadarzinaH zabdAjusUtrastadviparItavedakatvAd mhaarthH| pratiparyAyazabdamarthabhedamabhIpsataH samabhiruDhAt zabdastadviparyayAnuyAyitvAt prabhUtaviSayaH / pratikriyaM vibhinamartha pratijAnAnAd evaMbhUtAt samabhirUDhastadanyathArthasthApakatvAd mahAgocaraH / nayavAkyamapi svaviSaye pravartamAna vidhipratiSedhAbhyAM saptabhaGgImanuvrajati / " iti / vizepArthinA nayAnAM nAmAnvarthavizeSalakSaNAkSepaparihArAdicarcastu bhASyamahodadhigandhahastiTIkAnyAyAvatArAdigranthebhyo nirIkSaNIyaH // (anuvAda). A sAta namAM naigama, saMgraha vyavahAra ane asatra A cAra na arthanuM pratipAdana karatA hovAthI "arthana" kahevAya che. zabda, samabhirUDha ane evaMbhUta e traNa na zabdanuM pratipAdana karatA hovAthI zabda naya kahevAya che. A namAM pUrva pUrva ne adhika adhika viSayavALA che, ane uttara uttara na alpa (parimita) viSayavALA che. (1) saMgrahanaya samAtrane jANe che. gamana sAmAnya ane vizeSa, ubhayane jANe che, tethI saMgrahAyanI apekSAe naigamanane viSaya adhika che. (2) vyavahAranaya saMgrahanayathI jANelA padArthone vizeSarUpe jANe che. ane saMgrahanaya samasta padArthone sAmAnyarUpe jANe che. tethI vyavahAra nayanI apekSAe saMgrahanAno viSaya adhika che. (3) vyavahAranaya trikAlavatI padArthone jANe che. jusUtra nayathI kevala vartamAna kAlIna padArthonuM jJAna thAya che. tethI jusUtra nayanI apekSAe vyavahAranayano viSaya adhika che. (4) zabdanaya kAla, kAraka AdinA bhedathI vatamAna paryAyane jANe che, ane jusUtra nayamAM kAla, kAraka AdinA bheda sivAya samasta vartamAnakAlIna padArthonuM jJAna thAya che, tethI zabdanayanI apekSAe ajusUtrane viSaya adhika che. (5) samabhirUDha IMdra, zukra puraMdara Adi paryAyavAcI zabdane paNa vyutpattinA bhedathI padArthomAM bheda mAne che. paraMtu zabdanaya paryAyavAcI zabdone eka arthanA dyotaka mAne che, tethI samabhirUDha jyanI apekSAe zabdanayane viSaya adhika che. () samabhirUDha vaDe jANelA padArthomAM evaMbhUtanaya kriyAnA bhedathI bheda mAne che. ane samabhirUDhanaya Idra ane puraMdara zabdamAM vyutpattinA bhedathI bheda mAne che evaMbhUta naya Idra puraMdara zabdamAM kriyAnA bhedathI bheda mAne che,
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthAdvAdamaMjarI dA. ta, nagarane nAza karato hoya tyAre ja te puraMdara kahevAya che. tethI evaMbhUta nayanI apekSAe samabhirUDhanayane viSaya adhika che. (7) evaMbhUta naya, padArtha jyAre kriyAmAM upayukta heya. tyAre ja te kriyAne anurUpa zabdathI pratipAdana kare che. pramANamAM jema saptabhaMgI thAya che, tema vidhi (asti) ane pratiSedha (nAsti)nI apekSAe nayamAM paNa sahabhaMga thAya che. nAnuM vizeSa svarUpa ane nayAmAM AvatA AkSepa ane parivAranI carcA tatvArthAdhigama sUtranI bhASyamahodadhi gaMdha hasti TIkA tathA nyAyAvatAra Adi graMthamAM karavAmAM AvI che. (TIkA) pramANaM tu samyagarthanirNayalakSaNaM sarvanayAtmakam / syAcchandalAnchitAnAM nayAnAmeva pramANavyapadezabhAktvAt / tathA ca zrIvimalanAthastave zrIsamantabhadraH "nayAstava syAtpadalAJchanA ime rasopaviddhA iva lohdhaatvH| bhavantyabhipretaphalA yatastato bhavantamAryAH praNatA hitaiSiNaH // " iti "tacca dvividham pratyakSaM parokSaM ca / tatra pratyakSaM dvidhA sAMvyavahArika pAramArthikaM ca / sAMvyavahArikaM dvividham indriyAnindrayanimittabhedAt / tad dvitiyam avagrahehAvAyadhAraNAbhedAd ekaikazazcaturvikalpam / avagrahAdInAM svarUpaM supratItatvAd na pratanyate / pAramArthikaM punarutpattau AtmamAtrApekSam" / tad dvividham / kSAyopazamikaM sAyikaM ca / Adyam avadhimanaHparyAyabhedAda dvidhA / kSAyikaM tu kevalajJAnamiti // | (anuvAda) samyapha prakAre arthano nirNaya kare, te pramANu kahevAya che. ane te pramANa sarvanayavarUpa che. tethI naya vAkyamAM spAta (kathaMcita) zabdano prayoga karavAmAM Ave te te nA pramANarUpa bane che. svayaMbhU oNtramAM zrI vimalanAtha bhagavAnanI stuti karatA zrI sumaMtabhadrAcArya kahe che keH jema dhAturasanA saMgathI lehadhAtu suvarNarUpa thaIne ISTaphaLa Ape che, tema Apa dvArA pratipAdita namAM sthAt padane prayoga karavAthI te no pramANarUpa banavAthI, iSTaphaLane ApanArA thAya che. tethI ja hitecchu ke Apane namaskAra kare che. pramANe pratyakSa ane parokSa ema be prakAre che. temAM pratyakSa pramANa sAMvyavahArika ane pAramArthika ema be prakAre che. sAMvyavahArika pratyakSa, spazadi pAMca Idriya ane anindriya, (mana) ema be prakAre che. Idriya ane mana dvArA utpanna thanAra sAMvyavahArika pratyakSanAM avagraha, (avyaktajJAna) IhA, (saMzayAtmakajJAna) apAya (nizcayAtmaka) ane dhAraNA cirasthAyI jJAna) ema cAra cAra bheda che. sparzendriyanA avahAdi cAra rasaneMdriyanA paNa te cAra tevI ja rIte ghANa, cakSu zrotra ane mana, e pratyekanA pUrvokta cAra cAra bheda hovAthI kula vIsa bheda thAya che. avagraha AdinuM svarUpa sarala hovAthI tene ahIM vistAra karavAmAM AvyuM nathI. pAramArthika pratyakSanI utpattimAM kevala AtmAnI ja apekSA che. te pAramArthika pratyakSa kSApazamika (udayamAM AvelA karmono kSaya ane udayamAM nahIM AvelA karmonA upaSTabha) rUpa che. ane kSAyika (sarvathA karmane kSaya thI) ema
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ 316 kAcA vya. ghrA. xo : 28 prakAre che. temAM kSAyeApazamika pratyakSa avadhi (amuka cheDApa`tanA rUpI padArthane jANavA) ane mana:paryAya (jabUdvipa, dhAtakIkhaMDa ane apuSkara te rUpa aDhIdvIpamAM rahelA sannI paceMdriya javAnA maneAgata bhAvane jANavA) rUpa ema e prakAre che. mAtra kevaLajJAna kSAyikabhAvanu che. ( TIkA) parokSaM ca smRtipratyabhijJAnohAnumAnAgamabhedAt paJcaprakAram / " tatra saMskAraprabodhasambhUtamanubhUtArthaviSayaM tadityAkAraM vedanaM smRtiH / tat tIrthaMkarabimbamiti yathA / anubhavasmRtihetukaM tiryagUrdhvatA sAmAnyAdigocaraM saMkalanAtmakaM jJAnaM pratyabhijJAnam / yathA tajjAtIya evAyaM gopiNDaH gosadRzo gavayaH sa evAyaM jinadatta ityAdiH / upalambhAnupalambhasambhavaM trikAlIkaLita sAdhyasAdhanasambadhAdyAlambanamidamasmin satyeva bhavatItyAdyAkAraM saMvedanagRhastaka para paryAyaH / yathA yAvAn kazcid dhUmaH sa sarvo vahma satyeva bhavatIti tasminnasati asau na bhavatyeveti vA / anumAnaM dvidhA svArtha parArthaM ca / tatrAnyathAnupapattyeka kSaNa hetu grahaNa saMbandhasmaraNakAraNakaM sAdhyavijJAnaM svArtham / pakSahetuvacanAtmakaM parArthamanumAnamupacArAt " / " AptavacanAd AvirbhUtamarthasaMvedanamAgamaH / upacArAd AptavacanaM ca" iti / smRtyAdInAM ca vizeSasvarUpaM syAdvAdaratnAkarAt sAkSepaparihAraM jJeyamiti / pramANAntarANAM punararthApattyupamAnasaMbhavaprAtibhaitihyAdInAmatraiva antarbhAvaH / sannikarSAdInAM tu jaDatvAd eva na prAmANyamiti / tadevaMvidhena nayapramANopanyAsena durnayamArgastvayA khilIkRtaH // iti kAvyArthaH // 28 // (anuvAda) 1 smRti. 2 pratyabhijJAna. 3 Uha. 4 anumAna ane 5 Agama, parAkSa pramANu A pAMca prakAre che. (1) saMskArathI utpanna thayeluM anubhUta padmA'nuM 'tat'-'te' ityAkAraka jJAna smaraNu kahevAya che. jema te tItha karanuM pratibiMba che.' (2) va`mAna kAlIna vastune anubhava ane smRtine avalakhIne thavAvALuM jJAna, te pratyabhijJAna kahevAya che, tik sAmAnya (vartamAna-kAlavatI eka jAtIya padArthAMmAM rahenArUM sAmAnya, jema aya'gau: aya gau ityAkAraka tik sAmAnya) ane UrdhvatA sAmAnya (eka ja pattAmAM kramavatI' sa'pUrNa paryAyAmAM rahenArU' sAmAnya.-jema kuMDalatva mukuTatva Adi paryAyAmAM rahenArUM suvarNa dravya te Uva tA-sAmAnya kahevAya che.)nA viSayavALuM sakalanAtmaka jJAna. tene pratyabhijJAna kahe che. jema A geA-piMDa te jAtinuM che,' 'A gavaya (rAsa) geA (gAya) samAna che.' te A devadatta che. ityAkAraka jJAna ke jemAM sanmukhavatI padArthamAM smaraNAtmaka padArtha nu ekacavaDe bhAna che., (3) upala'bha (vidyamAna) ane anupalaMbha (avidyamAna) thI utpanna thayeluM ane traNe kALamAM rahevAvALA sAdhya ane sAdhananA saMbaMdha Adine avalakhIne thavAvALu` ke je A hAte chate ja A hoya che,' ityAkAraka jJAnane Uha athavA tarka kahe che, jema-jeTalA dhUma che te sarve agninA sadbhAvamAM ja hAya che. agninA abhAvamAM
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI 317 dhUma sattA hAI zakatI nathI. ItyAkAraka jJAnane Uha athavA take kahe che. (4) anumAna svArtha ane parArtha ema be prakAre che anyathAnupatti (jenA vinA jenI utpatti nA hoya te) hetunA grahaNa pUrvaka ane saMbaMdhanA smaraNarUpa sAthenuM jJAna, tene svAthanumAna kahe che. jema vAraMvAra mahAnasa (rasoDA) AdimAM agni ane dhUmane joIne, "jyAM jyAM dhUma che. tyAM tyAM agni hoya che. AvI vyaktine grahaNa karIne parvata para dhUmanuM darzana thavAthI upayukta vyAptinuM smaraNa kare che. tyArapachI pote nizcaya kare che ke A parvata agnimAna che, kema ke dhUma che, ane svArthanumAna kahe che. pakSa hetune kahIne anyane sAdhyanuM jJAna karAvavuM tene parArthonumAna kahe che. te parArthonumAnane upacArathI anumAna kahe che. (5) Apta puruSanA vacanathI pragaTa thatuM padArthonuM jJAna tene Agama kahe che. ane te AptapuruSanAM vacana upacArathI pramANurUpa manAya che. AkSepa ane parivAra sahita smRti AdinuM vizeSa svarUpa "syAdvAda ratnAkara graMthamAMthI jANI levuM. athapatti upamAna, saMbhava, pratibhA ane atiA Adi pramANene ahIM parokSa pramANamAM ja aMtarbhAva thaI jAya che. sanikarSa (pratyakSa jJAnano utpAdaka saMbaMdha) Adi jaDarUpa hovAthI tene pramANu kahI zakatA nathI. A prakAre naya ane pramANane upanyAsa karIne Ape durnaya mArgane niSphaLa banAvI dIdhuM che. A pramANe 28 mA zlokano artha jANo.
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ (gavataraM) idAnIM saptadvIpasamudramAtro loka iti vAvadUkAnAM tanmAtraloke parimitAnAmeva satvAnAM saMbhavAt / parimitAtmavAdinAM doSadarzanamukhena bhagavatpraNItaM jIvAnantyavAdaM nirdoSatayA'bhiSvannAha (avataraNa) 'sAta dvIpa ane sAta samudramAtra leAka che' A pramANe mAnanAranA matamAM jIvAnI sakhyA parimita thAya che, tethI parimita chavAnI saMkhyAne mAnavAvALAnA matane sadoSa siddha karIne, jinezvara bhagavAna dvArA pratipAdita jIvAnI anaMta saMkhyAnuM nirdeSapaNuM siddha karatA kahe che keH mukto'pi vAbhyetu bhavaM bhavo vA bhavasthazUnyo'stu mitAtmavAde / SaDjIvakAryaM tvamanantasaMkhyamAkhyastathA nAtha yathA na doSaH // 29 // mULa-aH-- leAkeA jIvAnI parimita saMkhyA mAne che, leAkeAnA matamAM mukta jIvAne pharIthI saMsAramAM janma levA paDaze, athavA teA sAreAye saMsAra koI divasachavAthI khAlI thaI jaze ! paraMtu he bhagavan ! Ape teA pRthvI, pANI agni, vAyu, vanaspati ane trasakAyarUpa chakAya jIvAnI anaMta sakhyA kahI che. tethI ApanA matamAM tevA prakAranA koI doSa AvI zaktA nathI. ( TIkA) mitAtmavAde saMkhyAtAnAmAtmanAmabhyupagame dUSaNadvayamupatiSThate / tatkrameNa darzayati / mukto'pi vAbhyetu bhavamiti / mukto nirvRtimAptaH / so'pi vA / apirvismaye / vAzabda uttaradoSApekSayA samuccayArthaH yathA devo vA dAnavo veti / bhavamabhyetu saMsAramabhyAgacchatu / ityeko doSaprasaGgaH / bhavo vA bhavasthazUnyo'stu / bhavaH saMsAraH sa vA bhavasthazUnyaH saMsArijIvairvirahito'stu bhavatu / iti dvitIyo doSaprasaGgaH / ( anuvAda ) 6 je leAkA jIvAnI parimita saMkhyAne svIkAre che, teonA matamAM e prakAranA dASA Ave che, eka teA mukta jIvAne pharIthI saMsAramAM janma levA paDaze. ane bIjo A sa'sAra kAI vakhate jIvAthI rahita thavA joie, lekamAM * api' zabda vismaya athamAM che. ane 'vA'zabda uttaradeSanI apekSAe samuccaya atha mAM che. jema deva ane dAnava' temAM 'vA' zabdathI deva ane dAnava bannenuM grahaNa thAya che, tema 'vA' zabdathI ukta banne dASAnuM grahaNa thAya che.
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI 319 ( TIkA ) idamatra AkUtam / yadi parimitA eva AtmAno manyante tadA tasyajJAnAbhyAsaprakarSAdikrameNApavarga gacchatsu teSu saMbhAvyate khalu sa kazcitkAlo yatra teSAM sarveSAM nirvRtiH / kAlasyAnAdinidhanatvAd AtmanAM ca parimitatvAt saMsArasya riktatA bhavantI na vAryatAm / samunnIyate hi pratiniyatasalilapaTalaparipUrite sarasi pavanatapanAtapanajanodazcanAdinA kAlAntare riktatA / na cAyamarthaH prAmANikasya kasyacid prasiddhaH / saMsArasya svarUpahAniprasaGgAt / tatsvarUpaM hi etad yatra karmavazavartinaH prANinaH saMsaranti samAsArSuH saMsariSyanti ceti / sarveSAM ca nirvRtatve saMsArasya vA riktatvaM haThAdabhyupagantavyam / muktairvA punarbhave Agantavyam || (anuvAda) A leAkanA abhiprAyane darzAvatA kahe che keH yadi jIvAne parimita mAnavAmAM Ave te saMbhava che ke, tattvajJAnanA abhyAsa AdinI prakRSTatAthI anukrame samasta jIveno kAI samaye mekSa thai javo joI e kemake kALa anAdi-anaMta che. jIvonu parimitapaNu' hAvAthI saMsAranI riktatA kenAthI nivArI zakAze! jema jalathI paripUrNa' sarAvara pavana ane sUryanAM kiraNeAthI tathA manuSyA dvArA thatA pANInA vaparAzathI jalathI rahita thai jAya che, tema jIvonuM saMkhyAtapaNuM hAine pratyeka jIvono mekSa thaI javAthI jagata jIvothI zUnya thai jaze ! paraMtu jIvothI rahita saMsAra kAIpaNa prAmANika puruSane mAnya nathI. kemake tethI te| saMsAranA svarUpanI ja hAni thAya che. jyAM jIvA pAtapeAtAnAM kamane anusAre bhramaNa kare che, bhramaNa karatA hatA, ane paribhramaNa karaze, tene ja sAMsAra kahe che. jo saMsArI jIvonI saMkhyAne parimita mAnavAmAM Ave te sarve saMsArI jIvono keAi vakhate mekSa thai javAthI saMsAranI riktatA (zUnyatA) thai jAya, athavA jIvothI zUnya jagatane nahIM svIkAro te| mukta jIvonuM punarapi Agamana svIkAravuM paDaze. ( TIkA ) na ca kSINakarmaNAM bhavAdhikAraH / " dagdhe bIje yathA'tyantaM prAdurbhavati nAGkuraH / karmabIje tathA dagdhe na rohati bhavAGkuraH ||" itivacanAt / Aha ca pataJjaliH - " sati mUle tadvipAko jAtyAyurbhogAH" iti / etaTTIkA ca - " satsu klezeSu karmAzayo vipAkArambhI bhavati nocchinnaklezamUlaH / yathA tuSAvanaddhA zAlitaNDulA adagdhabIjabhAvAH prarohasamarthA bhavanti nApanItatuSA dagdhabIjabhAvA vA / tathA klezAvanaddhaH karmAzayo vipAkaprarohI bhavati / nApanItaklezo na prasaMkhyAnadagdhaklezabIjabhAvo veti / sa ca vipAkastrividho jAti yugaH iti / akSapAdo'pyAha" na pravRttiH pratisandhAnAya hInaklezasya " iti // ( anuvAha ) je jIvAnAM karmo nAza pAmI gayAM che, te jIvAne pharIthI saMsAramAM AvavApaNu hAi zakatuM nathI, kahyuM paNa che ke : khIja baLI gayA pachI jema aMkuranI utpatti thaI
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ 320 anyonya. dvrA. xo: 21 zakatI nathI tema kamarUpI khIja maLI gayA pachI saMsArarUpI aMkuranI utpatti thai zakatI nathI,' pataMjali RSie paNa kahyuM che keH * mULanA sadbhAvamAM ja jAti. AyuH ane bhAga hAI zake che.' tenA upara TIkAkAra zrI vyAsamuni kahe che keH kalezarUpI mULanu astitva hAya che. tyAMsudhI ja karmonI zakita phaLa ApavA mATe samartha thAya che. paraMtu phlezano uccheda thavAthI karma phaLa ApI zakatAM nathI. jema kRAtarAMsahita cekhA (DAMgara) cAkhAne utpanna kare che, tema aSa ( maLI gayA vinAnuM) khIja aMkurane utpanna karavA mATe sama' che, para`tu phAtarAMvinAnA cAkhA ane khaLI gayeluM khIja aMkurane utpanna karI zakatAM nathI. tevI rIte klezarUpI mULathI yukta kamazakita phala ApavA mATe samartha thAya che, lezeAthI rahita ka zakita vipAka (phaLa) ApavA mATe samartha thai zakatI nathI. vipAka jAti, Ayu: ane bhAga, ema traNa prakAre che. akSapAda rUSie paNa kahyu` che keH jeenA phleze| nAza pAmI gayA che. teenI pravRtti khaMdhananuM kAraNu thai zakatI nathI,' ( TIkA ) evaM vibhaGgajJAnizivarAjarSimatAnusAriNo dUSayitvA uttarArddhana bhagavadupajJamaparimitAtmavAda nirdoSatayA stauti / SaDjIvetyAdi / tvaM tu he nAtha tathA tena prakAreNa anantasaMkhyamanantAkhyAvizeSayuktaM SaDjIvakAyam / ajIvan jIvanti jIviSyanti ceti jIvA indriyAdijJAnAdidravyabhAvaprANadhAraNayuktAH / teSAM "sate bAnU " iti cinoterghami Adezva katve kAyaH samUhaH jIvakAyaH pRthivyAdiH / SaNNAM jIvakAyAnAM samAhAraH SaDjIvakAyam / pAtrAdidarzanAd napuMsakatvam / athavA SaNNAM jIvAnAM kAyaH pratyekaM saGghAtaH SaDjIvakAyastaM SaDjIva kAyam / pRthivyaptejovAyuvanaspatitrasalakSaNa i jIvanikAyam / tathA tena prakAreNa / AkhyaH maryAdayA prarUpitavAn / yathA yena prakAreNa na doSo dUSaNamiti / jAtyapekSa mekavacanam / prAguktadoSadvayajAtayA anye'pi doSA yathA na prAduHSyanti tathA tvaM jIvAnantyamupadiSTavAnityarthaH / AkhyaH iti AGpUrvasya khyAteraGi siddhiH / tvamityekavacanaM cedaM jJApayati yad jagadguroreva ekasyedRkprarUpaNasAmarthyaM, na tIrthAntarazAstRNAmiti / / (anuvAda) A pramANe vibhaga jJAnI (viparItajJAnavALA) zivarAja`inI mAnyatAne sadoSa siddha karIne have uttarArdha vaDe zrI jinezvara bhagavaMte kahelA jIvAnu... anaMtapaNuM nirdoSa che. tane stutidvArA siddha karatAM kahe che ke; he nAtha, Ape cha jIvanikAyanu' anaMtapaNu' kahela che je bhUtakALamAM jIvyA hatA, vartamAnamAM jIve che ane bhaviSyamAM jIvaze, te jIva kahevAya e jIve sparzodi pAMca indriyA manakhala, vacana khala ane kAyabala etraNu khala, zvAseAcchvAsa ane AyuSya' A daza drazya prANA ane samyak jJAna, darzana ane cAritrarUpa bhAva prANAne dhAraNa kare che te jIvAnA samUha te jInikAya kahevAya che. ahi ghe vAnave" e sUtrathI 'ci' dhAtune 'vajra' pratyaya thaye chate AdinA 'ca' nA sthAnamAM OM' thavAthI samUha vAcaka 'kAya'zabda banyA che' pRthvI, pANI, agni, pavana, vanaspati ane trasa, e cha prakAranA jIvAne SaTkAya kahe che SaNNAM jIvAnAM kAya: Iti SaTrajIvakAyam,
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI 321 samAsamAM kAya zabda pAtrAdi gaNune hovAthI tene napuMsaka liMgamAM praga karavAmAM Avye che. athavA prakAranA jIvone samUha te cha javanikAya, e rIte puliMgamAM paNa pravega thAya che. maryAdA arthamAM A pUrvaka khyA dhAtune a pratyaya lagADavAthI "Akhya." kriyApada banyuM che. tathA pUrvokta je be deSo che tenI jAtinA anya paNa deSane ApanA upadezamAM avakAza nathI. ahIM jAtinI apekSAe deSa? e prakAre eka vacanamAM prayoga karavAmAM Avyo che, tathA e prakAranuM jIvanuM anaMtapaNuM nirdoSapaNe he nAtha Ape ja batAvyuM che. paraMtu anya kaI zAstranA praNetAe nahIM. AvA arthane jaNAvavA mATe zlekamAM "" evA eka vacanano prayoga karavAmAM AvyuM che. (TIkA) pRthivyAdInAM punarjIvatvamitthaM sAdhanIyam / yathA sAmitmikA vidrumrApipfthavI. je samAnarqsthAnA, gIravatA mausamamoDani zAmaka, kSatimUlagAya mAvaThya sanmavAta, rAvata rAtarikSamA sAme, abhrAdivikAre svataH sambhUya pAtAt, matsyAdivat / tejo'pi sAtmakam , AhAropAdAnena vRddhayAdivikAropalambhAt, puruSAGgavat / vAyurapi sAtmakaH, aparapreritatve tiryaggatimatvAd govat / vanaspatipi sAtmakaH, chedAdibhirlAnyAdidarzanAta, puruSAGgavat / keSAJcit svApAGganopazleSAdivikArAcca / apakarSatazcaitanyAda vA sarveSAM sAtmakatvasiddhiH / AptavacanAcca / traseSu ca kRmipipIlikAbhramaramanuSyAdiSu na keSAzcit sAtmakatve vigAnamiti / / AA (anuvAda) have pRthvI AdimAM jIvatvanI siddhi karatAM kahe che ke, (1) paravALAM, pASANa, mATI Adi pRthvI sajIva che, DAbhanA aMkurAnI jema pRthvIne khodavAthI pharIthI Uge che. (2) pRthvI saMbaMdhI jala paNa sajIva che, kema ke deDakAnI jema tathA delI pRthvInI jema jalamAM vRddhi thatI dekhAya che. AkAza saMbaMdhI jala paNa sajIva che, kemake masya AdinI jema vAdaLa AdimAM vikAra thavAthI svataH ekaThuM thaIne pRthvI upara Utare che. (3) agni paNa sajIva che, kemake manuSyanA aMganI jema AhArathI vRddhi vagere vikAra thAya che. (4) vAyu paNa sajIva che. kemake gAyanI jema anyanI preraNAthI temAM tIkhuM gamana thatuM dekhAya che. (5) vanaspati paNa sajIva che, kemake manuSyanA aMganI jema tene chedavAthI temAM plAnatA (karamAI javuM) Adi dekhavAmAM Ave che. keTalIka vanaspati strInA pAdaghAta tathA AliMgana AdithI vikasvara thatI dekhAya che. jema azokavRkSa yuvAna strInA nUpura (jhAMjhara) sahita caraNanA ghAtathI vikavara thAya che. panasa nAmanuM vRkSa yuvAna strInA AliMganathI phalapa thAya che. tevI ja rIte bakula nAmanuM vRkSa sugaMdhI madirAnA ke gaLAnA siMcanathI vikasita thAya che. caMpakavRkSa sugaMdhI nirmala jalanA siMcanathI. tilakavRkSa strInA kaTAkSa Adine nirakhavAthI, temaja zirISa nAmanuM vRkSa kephilanA paMcama svaranA udgArane sAMbhaLavAthI vikavara thAya che. A rIte vanaspati AhAra, bhaya, mithuna ane parigraha Adi saMjJAthI yukta hovAthI sacetana che. kemake ukta saMjJAo cetana sivAya anya keI sthaLe hoI zakatI nathI. paraMtu pRthvI AdimAM cetanyanI apakRSTatA (ochApaNuM) hovAthI vyakta caitanya dekhavAmAM AvatuM nathI. A prakAre sarvajJa bhagavAne pRthvI Adi kyA, 41
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ 322 anyayogavya. dvA. zloka : 29 che ne sajIva kahI che, pratyeka darzanakAra paNa pRthvI AdimAM jIvatvano svIkAra kare che. temaja bhi, (131) piullet (881) abha2, manuSya mAhi trasa 7vAmA thaitanya 2 che. te sarvaka prasiddha che. ___ (TIkA)-yathA ca bhagavadupakrameM jIvAnantye na doSastathA dichamAtraM bhAvyate / bhagavanmate hi SaNNAM jIvanikAyAnAmetad alpabahutvam / sarvastokAstrasakAyikAH / tebhyaH saMkhyAtaguNAH tejskaayikaaH| tebhyo vizeSAdhikAH pRthivIkAyikAH / tebhyo vizeSAdhikA apkAyikAH tebhyo'pi vizeSAdhikA vAyukAyikAH tebhyo 'nantaguNA vnsptikaayikaaH| te ca vyAvahArikA avyAvahArikAzca / "golA ya asaMkhijjA asaMkhaNiggoa golao bhnnio| ikkikkammi Nigoe aNantajIvA muNeavvA // 1 // sijjhanti jattiyA khalu iha sNvvhaarjiivraasiio| eMti aNAivaNassai rAsIo tattiA tammi // 2 // " itivacanAd / yAvantazca yato mukti gacchanti jIvAstAvanto'nAdinigodavanaspatirAzestatrA''gacchanti / na ca tAvatA tasya kAcit parihANinigodajIvA''nantyasyA kSayatvAt / nigodasvarUpaM ca samayasAgarAd avagantavyam / anAdyante'pi kAle ye kecinnivRttAH nirvAnti nirvAsyanti ca te nigodAnAmanantabhAge'pi na vartante nAvatiSata na vaya'nti / tatazca kathaM muktAnAM bhavAgamanaprasaGgaH, kathaM ca saMsArasya riktatAprasaktiriti / abhipretaM caitad anyayathyAnAmapi / yathA cokta vArtikakAreNa "ata eva vidvatsu mucyamAneSu santatam / brahmANDalokajIvAnAmanantatvAd azUnyatA // 1 // atyanyUnAtiriktatvaiyujyate parimANavat / / vastunyaparimeye tu nUnaM teSAmasaMmbhavaH // 2 // " iti kAvyArthaH // 29 // (manuvA4) bhagavaMtanA kathanamAM jevI rIte doSa AvatA nathI, tenuM digadarzana karavAmAM Ave che. zrI jinezvaranA matamAM pRthvI Adi cha javanikAyanuM anaMtapaNuM A pramANe che : sarva thakI thaDA trasa (potAnI IcchAnusAra halana-calana kiyAne karanArA) Ave che. tenAthI saMkhyAta guNA agnikAyanA jIvo che tenAthI vizeSAdhika pRthvIkAyanA jIve che. tenAthI vizeSAdhika pANInA jIve che. tenAthI vizeSAdhika vAyukAyanA jIve che. tenAthI anaMtaguNA vanaspati kAyanA jIve che te vanaspatikAyanAM cha vyavahAra rAzi (bAdara nigoda carmacakSuthI dekhI zakAya) ane avyavahAra rAzi (sUma nigoda) ema be prakAre che cauda rAja leka (asaMkhyAtA jananuM eka rAja thAya che. ahiM rAja zabda pAribhASika
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI 323 che.) mAM asaMkhyAtA nigadanA goLA che. ekeka gaLAmAM asaMkhyAtI nigoda che. ekeka nigadamAM anaMtA jIve che. jeTalA jIvo vyavahAra rAzimAMthI nIkaLIne mokSamAM jAya che. teTalA jIvo avyavahAra rAzimAMthI nIkaLIne vyavahAra rAzimAM Ave che. A pramANe nigodamAMthI jIvo nIkaLatA hovAthI temaja nigadiyA nuM anaMtapaNuM hovAthI saMsAramAMthI saMsArI cho kyAre paNa khAlI thatA nathI. (nigodanuM vizeSa svarUpa "samaya sAgara" graMthamAMthI jANI levuM) tethI kALanuM anAdi-anaMtapaNuM hovA chatAM paNa keTalAka jIva mekSamAM gayA che, keTalAka jAya che. ane keTalAka jIvo mokSamAM jaze. te paNa nigodane anaMtamo bhAga ja mokSamAM gayo che. ane jaze. jyAre jyAre zrI jinezvara bhagavaMtane pUchavAmAM Ave che ke he bhagavaMta keTalA jIva mekSamAM gayA che? tyAre tenA uttaramAM bhagavaMta kahe che keH "atyAra sudhImAM phakta eka nigodane anaMtamo bhAga ja mokSamAM gaye che. AthI amArA matamAM mukta jIvonuM saMsAramAM Agamana saMbhavatuM nathI ane saMsAra jIvothI zUnya banI jato nathI. A pramANe anya darzanakAro paNa svIkAre che. vArtikakAre paNa kahyuM che keH brahmAMDamAM anaMta jIvo rahelA che. tethI saMsAramAMthI viziSTa jJAnIonI mukta thavA chatAM paNa jagata jIvothI rikta (khAlI) thaI jatuM nathI. kemake je vastunuM parimANa hoya che te vastuno aMta thAya che, ane parimita vastunI ja nyUnatA ane samApti saMbhave che. aparimita vastune kayAre paNa aMta thatuM nathI temaja nyUnatA ane samApti paNa thatI nathI. A prakAre anyamatanA anusAre paNa jIvanuM anaMtapaNuM siddha thAya che. mATe bhagavaMte pratipAdana kareluM chAnuM anaMtapaNuM ukta doSa dvArA dUSita thatuM nathI. A prakAre 28 mA kane artha jANavo.
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ avataraNa adhunA paradarzanAnAM parasparaviruddhArthasamarthakatayA matsaritvaM prakAzayan sarvajJopajJa siddhAntasyAnyonyAnugatasarvanayamayatayA mAtsaryAbhAvamAvirbhAvayati avataraNa have paraspara viruddha arthanuM pratipAdana karavA samartha anyadarzanamAM mAtsarya (IrSA) bhAva raheluM che, te prakAzita karatA ane sarvajJa bhagavAnavaDe praNIta siddhAMta saMpUrNa naya svarUpa hovAthI temAM IyyarahitapaNuM che, tene pragaTa karatAM kahe che ke : anyo'nyapakSapratipakSabhAvAt yathA pare matsariNaH pravAdAH // nayAnazeSAnavizeSamicchan na pakSapAtI samayastathA te // 30 // mULa-artha : pakSa ane pratipakSanA bhAvathI anya darzano eka bIjA upara mAtsarya bhAvane dhAraNa kare che. paraMtu he bhagavAna Apane siddhAMta samasta nAne samAnarUpa dekhavAthI tevA prakArano pakSapAtI nathI. kemake Apano siddhAMta te sarvamatene keI nayanI apekSAe satya tarIke samaje che.(30) (TokA)-prakarSeNa udyate pratipAdhate svAbhyupagato'rthoM yairiti pravAdAH / yathA yena prakAreNa / pare bhavacchAsanAd anye / pravAdA darzanAni / matsariNaH atizA yane matvarthIyavidhAnAta sAtizayAsahanatAzAlinaH krodhakaSAyakaluSitAntaHkaraNAH santaH pakSapAtinaH, itarapakSatiraskAreNa svakakSIkRtapakSavyavasthApanapravaNA vartante / kasmAd hetomatsariNaH ityAha / anyo'nyapakSapratipakSabhAvAt / pacyate vyaktIki yate sAdhyadharmavaiziSTayana hetvAdibhiriti pkssH| kakSIkRtadharmapratiSThApanAya saadhnopnyaasH| tasya pratikUla: pakSaH prtipkssH| pakSasya pratipakSo virodhI pakSaH prtipkssH| tasya bhAvaH pkssprtipkssbhaavH| anyo'nyaM parasparaM yaH pakSapratipakSabhAvaH pakSapratipakSatvamanyo'nyapakSapratipakSamAvastasmAt // (manuvAha) pite svIkArelA arthane jeo daDharUpe pratipAdana kare che. tene pravAda kahe che. ApanA siddhAMtathI atirikta anyadazane paraspara pakSa ane pratipakSamAM durAgrahI banIne eka bIjAnA pakSane tiraskAra karavApUrvaka potapotAnA siddhAMtanuM sthApana karavA mATe udyata rahe che, tethI te loke atyaMta asahiSNu hoIne kodha kaSAyathI kaluSita hRdayavALA thaIne potapotAnA dazanamAM pakSapAta dhAraNa kare che. matsarI zabdamAM matvathIya pratyayanuM vidhAna karavAthI atyaMta IrSALu che, te artha ghotita kare che. sAthadharmanA viziSTa
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI 325 paNu vaDe karIne hetu Adi je pragaTa karavAmAM Ave che. tene pakSa kahe che. arthAta pite svIkArelA dharmane siddha karavA mATe jemAM sAdhana (hetu) ne upanyAsa kare, tene pakSa kahe che. ane pakSathI viruddha hoya tene pratipakSa kahe che. (TIkA)-tathAhi / ya eva mImAMsakAnAM nityaH zabda iti pakSaH sa eva saugatAnAM prtipkssH| tanmate zabdasyAnityatvAt / ya eva saugatAnAmanityaH zabda iti pakSaH sa eva mImAMsakAnAM prtipkssH| evaM sarvaprayogeSu yojyam tathA tena prakAreNa / te tava / samyak eti gacchati zabdo'rthamanena iti 'punAmina ghH|" samayaH saMketaH / yadvA samyag avaiparItyena Iyante jIvAjIvAdayo'rthA anena iti samayaH siddhaantH| athavA samyag ayante gacchanti jIvAdayaH padArthAH svasmin svarUpe pratiSThAM prApnuvanti asmin iti samaya aagmH| na pakSapAtI naikpkssaanuraagii| pakSapAtitvasya hi kAraNaM matsaritvaM parapravAdeSu uktam / tvatsamayasya ca matsaritvAbhAvAd na pakSapAtitvam / pakSapAtitvaM hi matsaritvena vyAptam , vyApakaM ca nivartamAnaM vyApyamapi nivartayati iti matsaritve nivartamAne pakSapAtitvamapi nivartata iti bhAvaH / tava samaya iti vAcyavAcakabhAvalakSaNe sambandhe paSThI / sUtrApekSayA gaNadharakartRkatve'pi samayasya arthApekSayA bhagavatkartRkasvAda vAcyavAcakabhAvo na virudhyate / "atthaM bhAsai arahA suttaM guMthati gaNaharA NiuNaM" iti vacanAt / athavA utpAdavyayaghrauvyaprapaJcaH samayaH / teSAM ca bhagavatA sAkSAnmAtRkApadarUpatayAbhidhAnAt / tathA cArSam-"uppanne vA vigame vA dhuveti vA, ityadoSaH // (anuvAha) te anya darzananuM pakSa ane pratipakSanuM svarUpa batAvatAM kahe che ke-jema mImAMsaka matamAM zabda nitya che, te mIsAMsakono pakSa che, tyAre teja bauddha darzanane pratipakSa che kemake bauddha matamAM zabda anitya che. tevI ja rIte ja bauddhamatamAM zabda anitya che, te teone (bauddhono) pakSa che. tyAre mImAMsakano pratipakSa che. kemake mImAMsaka zabdane nitya mAne che. A prakAre anyatra paNa samajI levuM. paraMtu ApanA siddhAMtamAM keIpaNa eka pakSane anurAga athavA pakSapAta dekhavAmAM AvatuM nathI. kemake pakSapAtanuM kAraNa IrSyA che. ApanA siddhAMtamAM IrSyAne abhAva hovAthI Apane siddhAMta pakSapAtI nathI. ane anya darzanamAM pakSapAtanuM kAraNa irSAne sadbhAva hovAthI te lokamAM pakSapAta ghaTI zake che. kemake tyAM tyAM IrSA hoya che tyAM tyAM pakSapAta hoya che, ane jyAM IrSyA nathI tyAM pakSapAta nathI. tethI ApanA siddhAMtamAM ISyarUpa vyApakane abhAva hovAthI pakSapAtarUpa vyApya abhAva che. have samaya zabdane cAra prakAre artha kare che. te A pramANe -(1) jenA dvArA jIva ajIva Adi tanuM samyaka prakAre jJAna thAya che te siddhAMta kahevAya che. (2) senA dvArA pahA ne sabhya mAre myl zAya che te samaya 4upAya che. mahI 'sam'
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyonya. dA. jo 0 326 pUrNAMka i dhAtunA "punnAnti da" e sUtrathI samaya zabda banyA che. (3) jene viSe jIvAdi padArthAMnuM saMgIna varNana karavAmAM AvyuM che tene Agama kahe che. (4) jene viSe utpAda vyaya ane dhrauvyanuM varNana che te paNa samaya kahevAya che. utpAda, ya Adine zrIjinezvara bhagavaMte sAkSAt mAtRkA pada kahelAM che. kema ke tInI sthApanA karatI vakhate tIrthaMkara bhagavAna gaNadhara bhagavAne prathama ja utpAda vyaya ane dhrauvya e traNa padma Ape che. tenA upara khIja buddhinA mAlika gaNadhara bhagavaMtA dvAdazAMgInI racanA kare che tethI ane saMpUrNa dvAdazAMgInA sArabhUta hAvAthI tene mAtRkApaTTa kahe che. temaja munioe paNa kahyuM che ke utpanna thavu, vinAza thavA ane sthira rahevuM e ja tattva che. yadyapi sUtranI apekSAe gaNadhara bhagavaMta dvAdazAMgInA raciyatA che. paraMtu arthanI apekSAe teA tIrthaMkara bhagavaMta ja AgamanA praNetA che. tethI vAcya vAcaka bhAva saMbadhane virAdha AvI zakatA nathI, temaja kahyu paNa che ke: ahaMta bhagavAna arthanuM nirUpaNa kare che ane gaNadhara bhagavaMte nipuNa evA sUtranI racanA kare che. tethI ApanI sAthe Agamane vAcya vAcaka bhAva sabadha ThIka banI zake che. ( TIkA ) - matsaritvAbhAvameva vizeSaNadvAreNa samarthayati / nayAnazeSAnavizeSamicchan iti / azeSAn samastAn nayAn naigamAdIn, avizeSaM nirvizeSaM yathA bhavati evam icchan AkAGkSan sarvanayAtmakatvAdane kAntavAdasya / yathA vizakalitAnAM muktAmaNInAmekasUtrAnusyUtAnAM hAravyapadezaH evaM pRthagabhisandhInAM nayAnAM syAdvAdalakSaNaikasUtraprotAnAM zrutAkhyapramANavyapadeza iti / nanu pratyekaM nayAnAM viruddhatve kathaM samuditAnAM nirvirodhitA / ucyate / yathA hi samIcInaM madhyasthaM nyAyanirNetAramAsAdya parasparaM vivadamAnA api vAdino vivAdAd viramanti evaM nayA anyo'nyaM vairAyamANA api sarvajJazAsanamupetya syAcchanda prayogopazamitavipratipattayaH santaH parasparamatyantaM suhRdbhUyAvatiSThante / evaM ca sarvanayAtmakatve bhagavatsamayasya sarvadarzanamayatvamaviruddhameva, nayarUpatvAd darzanAnAm // ( anuvAda ) prabhune siddhAMta mAsaya bhAvathI rahita che, tenuM vizeSaNa dvArA samarthana kare che. ApanuM darzana naigamanaya Adi samasta nayAne samAnapaNe icche che tethI Apane anekAnta vAda sanaya svarUpa che. jema vikharAyelA evA bhinna bhinna meAtIene ekasUtramAM parovavAthI te eka suMdara hAra kahevAya che, tema bhinna bhinna abhiprAyavALA naceAne syAdvAdarUpI sUtra (dArA) mAM parAvavAthI saMpUrNa naceAne zrutarUpa pramANa kahe che. zakA : pratyeka nacemAM je virAdha Ave che, te virAdha saOnace ekatra maLavAthI kema nA AvI zake ? samAdhAna H jema paraspara vivAda karatA vAdI ane prativAdI keAi ceAgya nyAyAdhIzane pAmIne tenA dvArA zuddhe nyAya maLavAthI vivAdathI viramI teo paraspara maitrIbhAve maLI jAya che tema paraspara vireAdhI evA paNu naye sarvajJa bhagavAnanA zAsanane pAmIne syA' zabdanA
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI 327 prayogathI vivAdane zamAvatA paraspara mitrabhAve varte che. A prakAre bhagavaMtanuM zAsana sarvanaya svarUpa hovAthI sarvadarzana svarUpa paNa che kemake sarvadazane nayasvarUpa che. tethI bhagavata zAsana sarvadarzanathI viruddha nathI. (TIkA)-na ca vAcyaM tarhi bhagavatsamayasteSu kathaM nopalabhyate iti / samudrasya sarvasarinmayatve'pi vibhaktAsu tAsu anupalambhAt / tathA ca vaktRvacanayoraikyamadhyavasya zrIsiddhasenadivAkarapAdA: "udadhAviva sarvasindhavaH samudIrNAstvayi nAtha dRSTayaH / na ca tAsu bhavAn pradRzyate pravibhaktAsu saritsvivodadhiH" // anye tvevaM vyAcakSate / tathA anyonyapakSapratipakSabhAvAt pare pravAdA matsariNastathA tava samayaH savenayAn madhyasthatayAGgIkurvANo na matsarI / yataH kthNbhuutH| pakSapAtI pakSamekapakSAbhinivezam pAtayati tiraskarotIti pksspaatii| rAgasya jIvanAzaM naSTatvAt / atra ca vyAkhyAne matsarIti vidheyapadam pUrvasmizca pakSapAtIti vishessH| atra ca kliSTAkliSTavyAkhyAnaviveko vivekibhiH svayaM kAryaH // iti kAvyArthaH (anuvAda) zaMkA : yadi bhagavaMtanuM zAsana sarvadarzana svarUpa che. te te sarvadarzanamAM kema dekhavAmAM AvatuM nathI. samAdhAna : jema samudra aneka nadI svarUpa hovA chatAM paNa bhinna bhinna nadIomAM upalabdhi thatI nathI, tema bhagavata zAsana sarvadarzana svarUpa hovA chatAM paNa bhinna bhinna darzanamAM dekhI zakAtuM nathI. temaja vaktA ane vacanane abheda mAnIne zrI siddhasena divAkare paNa kahyuM che, keH "he nAtha, sarva nadIo ekaThI thaIne samudramAM maLe che, tema sarva dRSTie darzanono samAveza ApavAmAM thAya che. paraMtu jema bhinna bhinna nadIomAM samudranI upalabdhi thatI nathI, tema bhinna bhinna darzanomAM Apa dekhI zakAtA nathI. keTalAka prastuta zlokano artha anya prakAre kare che. Itaradarzana paraspara pakSa ane pratipakSa bhAva rAkhavAthI IrSALu che. paraMtu ApanuM zAsana sarvana pratye madhyasthabhAvane dhAraNa karatuM hovAthI mAtsarya (IrSA)bhAvathI rahita che. kemake Apane viSe abhipreta pakSamAM durAgraha rAkhIne anya pakSanA tiraskArarUpa pakSapAtane abhAva che. pakSapAtanA kAraNabhUta rAgAdine abhAva hovAthI ApanuM vaktavya pakSapAtI nathI. A prakAre jaina darzana Itaradazane pratye mAdhyasthabhAvane dhAraNa karatuM hovAthI sarvadarzanane samanvaya kare che. prastuta kAvyanI prathama vyAkhyAmAM "pakSapAtI" vidheyapada che. ane bIjI vyAkhyAmAM matsarI" e vidheyapada che. A rIte pUrva ane uttara vyAkhyAno bheda che. ukta bane vyAkhyAmAM sarala ane kaThInatAno bheda buddhimAna puruSoe svayaM vicAra,
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ avataraNa itthaGkAraM katipayapadArthavivecanadvAreNa svAmino yathArthavAdAkhyaM guNamabhiSTutya samagravacanAtizayavyAvarNane svasyAsAmarthya dRSTAntapUrvakamupadarzayan auddhatyaparihArAya bhaGgyantaratirohitaM svAbhidhAnaM ca prakAzayan nigamanamAha avataraNa A prakAre keTalAka padArthonA vivecana dvArA bhagavaMtanA yathAvAda nAmanA guNunI stuti karIne pachI pAtAnI uddhatAIne dUra karavA mATe prabhunA saMpUrNu vacanAtizayanuM varNana karavAmAM peAtAnI asamarthatAne dRSTAMtapUrvaka darzAvatAM prakArAntarathI peAtAnA nAmane pragaTa karatA AcArya mahArAja upasa'hAra karatAM kahe che, ke vAgvaibhavaM te nikhilaM vivektumAzAsmahe cet mahanIyamukhya / laGaghema jaGghAlatayA samudraM vahema candradyutipAnatRSNAm // 31 // mULa-a : he pUjya zirAmaNa jo ame ApanA samagra vacanAtizayanuM vaNu na karavAnI IcchA rAkhIe teA kharekhara peAtAnI jaMghAvaDe samudrane taravAnI temaja caMdranI krAMtinuM pAna karavAnI abhilASA rAkhavA kharAkhara che. arthAt ApanA guNAnuM varNana karavA mATe ame sava thA azakta chIe.(31) ( TIkA ) vibhava eva vaibhavaM / prajJAditvAt svArthe'N / vibhorbhAvaH karma ceti vA vaibhavam / vAcAM vaibhavaM vAgvaibhavaM vacanasampatprakarSam / vibhorbhAva iti pakSe tu sarvanayavyApakatvam / vibhuzabdasya vyApakaparyAyatayA rUDhatvAt / te tava saMbandhinaM nikhilaM kRtsnaM vivektuM vicArayituM ced yadi vayamAzAsmahe icchAmaH / he mahanIyamukhya mahanIyAH pUjyAH paJca parameSThinasteSu mukhyaH pradhAnabhUtaH, AdyatvAt tasya saMbodhanam // (anuvAda ) vibhava zabda prajJAdi gaNanA hAvAthI svArthAMmAM nU' pratyaya thayA che, tethI vibhavane vaibhava zabda anyA che. athavA vibhune bhAva te vaibhava, athavA ka`ne paNa vaibhava kahe che. vacanane vaibhava athavA vacananI pra`tA tene vAgbhava kahe che. vibhu zabda vyApaka arthamAM rUDha hAvAthI bhagavatanuM vacana sarvAMnaceAmAM vyApaka che, te prakAranA ane jaNAve che. temaja arihaMta, siddha, AcAya, upAdhyAya ane sAdhu, A pAMcaparameSThimAM pUjyarUpe aha Mta bhagavaMtanuM mukhyapaNuM hAvAthI bhagava Mtane pUjyene viSe ziromaNi kahevAmAM AvyA che,
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI 329 ( TIkA ) nanu siddhebhyo hInaguNatvAd arhatAM kathaM vAganizayazAlinAmapi teSAM mukhyatvam / na ca hInaguNatvamasiddham / pravrajyAvasare siddhebhyasteSAM namaskAra karaNazravaNAt / "kAUNa mukAraM siddhANamabhiggahaM tu so giNhe" iti zrutakevalivacanAt / maivam | arhadupadezenaiva siddhAnAmapi parijJAnAt / tathA cArSam - " arahantu - varaseNaM siddhA NajjhaMti teNa arahAI" iti / tataH siddhaM bhagavata eva mukhyatvam / yadi tava vAgvaibhavaM nikhilaM vivektumAzAsmahe tataH kimityAha laSema ityAdi / tadA ityadhyAhAryam / tadA jaGghAlatayA jAGghikatayA vegavattayA samudraM laGkema kila samudramiva atikrmaamH| tathA vahema dhArayema / candradyutInAM candramarIcInAM pAnaM candradyutipAnam / tatra tRSNA tarSobhilASa iti yAvat candradyutipAnatRSNA tAm / ubhayatrApi sambhAvane saptamI / yathA kazciccaraNacaGkramaNavegavattatyA yAnapAtrAdi antareNApi samudraM laGghitumIhate yathA ca kazciccandramarIcIramRtamayI: zrutvA culukAdinA pAtumicchati, na caitad dvayamapi zakyasAdhanam / tathA nyakSeNa bhavadIyavAgvaibhavavarNanAkAGkSApi azakyArambhapravRttitulyA / AstAM tAvat tAvakInavacanavibhavAnAM sAmastyena vivecanavidhAnam, tadviSayAkAGkSApi mahat sAhasamiti bhAvArthaH // (anuvAda) zakA : arihaMta bhagavAnamAM vacanAtizayanI prakatA haiAvA chatAM paNa siddha bhagavAnathI ahutamAMtheADA guNA che. kemake arihaMta bhagavAna ATha karmo paikInAM jJAnAvaraNIya Adi cAra ghAtI (AtmaguNNAneA ghAta karavAvALAM) karmAMnA nAza karavAthI bhavastha kevalI che. tyAre siddha bhagavAna teA AThe karmone kSaya karIne mukitamAM birAjamAna thayelA che. te arhata bhagavaMtanI mukhyatA kaI rIte kahI zakAya ? vaLI arihaMta bhagavAnamAM hIna guNapaNuM siddha nathI tema nahIM kintu hInaguNuttva siddha che. kemake pratrajyA grahaNa karatI vakhate ariha Mta bhagavAna prathama siddhone namaskAra kare che. ema sAMbhaLyu che. temaja zruta kevalIee paNa kahyuM che, ke : siddhone namaskAra karIne a`ta bhagavAna abhigraha dhAraNa kare che. tethI aMta bhagavAnanuM siddhothI paNa mukhyapaNuM kai rIte hoI zake ? samAdhAna : tamArI vAta barAbara nathI, kemake arihaMta bhagavAnanA upadezathI ja siddha bhagavAnanuM jJAna thAya che. temaja AgamamAM paNa kahyuM che ke arhaMta bhagavaMtanA upadezathI ja siddhonI oLakhANa thAya che. tethI ja ahaM "ta bhagavAnanuM siddhothI mukhya pazu che. lekamAM 'tadA' zabda adhyAhArathI jANavA. jema jahAja vinA kevala jaMghAthI samudranu ullaMghana karavuM azakaya che, tathA caMdranI amRtamayI kAMtinuM kheASAthI pAna karavuM azakya che, tema ApanA samagra vacanAtizayanuM varNana karavuM amArA mATe khilakula azakaya che. athavA, samudranA laMghananI icchA tathA caMdranI kAMtinuM pAna karavAnI abhilASA jema mahA sAhasarUpa che, tema ApanA samagra vacanAtizayanuM vaNuna karavuM te dUra rahe paraMtu ApanA saMpUrNa guNNAnuM varNana karavAnI abhilASA paNa mahAsAhasarUpa che. kyA. ra
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ anvaye nya. dA. jo ( TIkA) athavA 'laghu zoSaNe ' iti dhAtorlaGkema zoSayema samudraM jaGghAlatayA atiraMhasA / atikramaNArtha lavestu prayoge durlabhaM parasmaipadama nityaM vA Atmanepada miti / atra ca auddhatyaparihAre'dhikRte'pi yad AzAsmahe ityAtmani bahuvacana - mAcAryaH prayuktavAMstaditi sUcayati yad vidyante jagati mAdRzA mandamedhaso bhUyAMsaH stotAraH, iti bahuvacanamAtreNa na khalu ahaGkAraH stotari prabhau zaGkanIyaH / pratyuta nirabhimAnatAprAsAdopari patAkAropa evAvadhAraNIyaH / / iti kAvyArthaH // 31 // eSu ekatriMzati vRtteSu upajAticchandaH // 330 ( anuvAda ) athavA 'laghu' dhAtune a zeSaNa karavuM e paNa thAya che. tethI e sUcita thAya che ke ame vegathI samudranuM zeASaNa karavAnI IcchA rAkhIe chIe. atikramaNa atha mAM 'ha'i dhAtunA prayAga paramaiMpadamAM banI zakateA nathI, tethI zeASaNa atha'mAM laghu' dhAtuthI paramaipadamAM 'laghema' rUpa banavu joie. athavA Atmanepadane anitya mAnavAmAM Ave tA atikramaNa athamAM 'lagha'dhAtuneA prayAga karavAthI paNa laghuma' rUpa banI zake che. zlAkamAM 'AzAsmahe' e prakAre bahuvacananA prayAga karavA chatAM paNa auddhRtya(ahaMkAra)nA parihAra thAya che. kemake stutikAranA bahuvacanamAM prayAga karavAnA e abhiprAya che ke mArA sarakhA madabuddhivALA A jagatamAM ghaNA stuti karavAvALA che, mATe ukta tAtparyAMthI stutikAra mahArAjamAM ahaMkAranI zaMkA nirAspada che. pratyuta AcAya mahArAjanI nirabhimAnatA siddha thAya che. arthAt nirabhimAnarUpa prAsAda upara bahuvacananA pratyeAgarUpa patAkA (dhvajA) caDhAvavA samAna che. prastuta zleSamAM stutikAra mahArAjanu prakArAntarathI (hemacaMdra) nAma sUcita thAya che. A pramANe ekatrIzamA zrlAkane a jANavA. A ekatrIze zlokA upajAti nAmanA chaMdamAM prayukta che.
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ avataraNa evaM vipratArakaiH paratIrthikairvyAmohamaye tamasinimajjitasya jagato'bhyuddharaNesvyabhicArivacanatAsAdhyenAnyayogavyavacchedena bhagavata eva sAmarthya darzayan tadupAsti vinyastamAnasAnAM puruSANAmaucitIcaturatAM pratipAdayati avataraNa A prakAre vAMcaka evA anya matAnA upadezathI yAmAharUpa aMdhakAramAM DUbelA jagatanA uddhAra karavAne mATe, temaja nirdoSa vacana dvArA anya leAkeAnA matanA niSedha karavA mATe bhagavatam' ja sAmarthya che, tene batAvatA bhagavatanI upAsanA(sevA)mAM datta cittavALA puruSAnI cAgya caturAinu pratipAdana karatAM kahe che ke idaM tattvAtattvavyatikarakarAle 'ndhatamase jaganmAyAkArairiva hataparairhA vinihitam / taduddhartuM zakto niyatamavisaMvAdivacanastvamevAtastrAtastvayi kRtasaparyA kRtadhiyaH // 32 // mULa-atha : he rAma, hAya, IMdra jAlikAnI jema adhama evA anya daza nakArAe A jagatane, tattva ane atattvanA jJAnathI rahita evA bhaya kara adhakAramAM garakAva karI nAkhyuM che. temAMthI A jagataneA uddhAra karavA visaMvAdathI rahita arthAt nirdoSa evu' ApanuM eka ja vacana sama` che. AthI ja he paramAtmana, buddhimAna puruSo ApanI sevA lar3ita 42 che. (32) ( TIkA ) idaM pratyakSopalabhyamAnaM jagad vizvam upacArAd jagadvartI janaH / hataparaiH hatA adhamA ye pare tIrthAntarIyA itapare taiH / mAyAkArairiva aindrajAlikairiva zAmbarIyaprayoganipuNairiva iti yAvat / andhatamase niviDAndhakAre / hA iti khede / vinihitaM vizeSeNa nihitaM sthApitaM pAtitamityarthaH / andhaM karotItyadhayati, andhayatItyandhaM tacca tattamazcetyandhatamasam | " samavAndhAt tamasaH ityaspratyayaH tasmin andhatamase / kathaMbhUte'ndhatamase iti dravyAndhakAravyavacchedArthamAha tazvAzvavyatikarakarAle / tattvaM cAtavaM ca tavAtaste tayorvyatikaro vyatikIrNatA vyAmizratA svabhAvavinimayastatvAtazvavyatikarastena karAle bhayaGkare / yatrAndhatamase zvetakhAbhinivezaH atazve ca tavAbhiniveza ityevaMrUpo vyatikaraH saMjAyata
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyayogavya. dvA. zloka : 32 ityarthaH / anena ca vizeSaNena paramArthato mithyAtvamohanIyameva andhatamasam, tasyaiva IdRkSalakSaNatvAt / tathA ca granthAntare prastutastutikArapAdA: "arere tevazuddhi sudhIyI ja cA ! adharma dharmabuddhizca mithyAtvaM tadviparyayAt" // (anuvAda)khedanI vAta che ke pratyakSathI daSTigocara evA A jagata (arthAta upacArathI jagatamAM rahelA manuSya) IMdrajAlanA prayAgamAM nipuNa candrajAlikanI jema adhama paratIthikevaDe tattAtattvanA ajJAnathI bhayaMkara evA aMdhakAramAM haDaselI naMkhAyuM che. andhatamase e padamAM "samavAndhAtu tamasa" e sUtrathI at pratyaya thayo che. ahiM aMdhakAra zabdathI dravya aMdhakAra nahIM samajatAM bhAva aMdhakAra jANavo. te atatvamAM tatva buddhi, ane tatvamAM atava buddhi, tevA vyatikarathI mithyAtva mehanIyarUpa aMdhakAramAM jagatane garakAva karI nAMkhyuM che. temaja prastuta stutikAra zrI hemacaMdrAcArya mahArAje yegazAstramAM rAgAdi kaluSita evA adevamAM devabuddhi, AraMbha parigrahathI sahita evA agurumAM gurubuddhi ane hiMsAdidoSothI yukta evA adhamamAM dharmabuddhi AvuM mithyAtva kaheluM che ane tenAthI viparIta samyaktva kaheluM che. tto'ymrthH| yathA kila aindra nAlikAstathAvidhasuzikSitaparavyAmohanakalAprapaJcAH tathAvidhamauSadhImantrahastalAghavAdiprAyaM kizcitprayujya pariSajjanaM mAyAmaye tamasi majjayanti tathA paratIrthikairapi tAdRprakAraduradhItakutarkayuktIrupadaya jagadidaM vyAmohamahAndhakAre nikSiptamiti / tajjagadudatu mohamahAndhakAropaplavAt kraSTum niyataM nizcitam tvameva nAnyaH zaktaH samarthaH / kimarthamitthamekasyaiva bhagavataH sAma rthyamupavarNyate iti vizeSaNadvAreNa kAraNamAha / avisaMvAdivacanaH / kapacchedatApalakSaNaparIkSAtrayavizuddhatvena phalaprAptau na visNvdtiityevNshiilmvisNvaadi| tathAbhUtaM vacanamupadezo yasyAsAvavisaMvAdivacanaH / avybhicaarivaagityrthH| yathA ca pAramezvarI vAga na visaMvAdamAsAdayati tathA tatratatra syAdvAdasAdhane darzitam / / anuvAda tethI A prakAre artha jANo ke je rIte bIjAne vyAmohita karavAmAM nipuNa drajAlika leka tevI auSadhi majhA tathA laghulAghavI kriyAne prayAgathI prekSakene mAyArUpa aMdhakAramAM DUbADI de che, tema anyatIthikee tevA prakAranA kutarkothI vyApta evI yuktio dvArA A jagatane bhramita karI dIdhuM che tethI mahAmaha rUpa aMdhakAramAM garakAva thayelA A jagatane uddhAra karavA mATe Apa eka ja samartha che anya koI samartha nathI kemake ApanA vacanamAM keIpaNa prakArane visaMvAda rahele nathI. ApanuM vacana kaSa, cheda ane tApa rUpa traNa parIkSAthI vizuddha che. AthI phaLanI prAptimAM ApanA vacanamAM ke IpaNa prakArano virodha nahIM hovAthI A5nuM vacana nirdaSTa che. Apane vacanamAM visaMvAdano abhAva che te ame syAdvAdanI siddhi karatI vakhate te te jagAe pradarzita karI gayA chIe.
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdamaMjarI 333 ( TIkA) kaSAdisvarUpaM cetthamAcakSate prAcanikA : "pANavahAIANaM pAvadvANANa jo u paDiseho / jhaNajhaNANaM jo ya vihI esa dhammakaso // 1 // bajhAhANaM jeNa Na bAhijjae tayaM NiyamA / saMbhavai ya parisuddhaM so purNa dhammammi cheutti // 2 // jIvAbhAvAo baMdhAipasAhago ihaM tAvo / eehiM parimuddha dhammodhammattaNamuvei ||3||" tIrthAntarIyAptA hi na prakRtaparIkSAtrayavizuddhavAdina iti te mahAmohAndhatamasa eva jagat pAtayituM samarthAH, na punastaduddhartum / ataH kAraNAt / kutaH kAraNAt / kumatadhvAntArNavAntaH patitabhruvanAbhyuddhAraNAsAdhAraNa sAmarthyalakSaNAt / he trAtastribhuvana paritrA pravINa / tvayi kAkAvadhAraNasya gamyamAnatvAt tvayyeva viSaye na devAntare / kRtadhiyaH / karotiratra parikarmaNi vartate yathA hastau kuru pAdau kuru iti / kRtA parikarmitA tatvopadeza pezala tattacchAstrAbhyAsaprakarSeNa saMskRtA dhIrbuddhiryeSAM / te kRtadhiyazcidrUpAH puruSAH / kRtaparyAH / prAdikaM vinApyAdikarmaNo gamyamAnatvAt / kRtAkartumArabdhA saparyA sevAvidhiryaiste kRtasaparyAH / ArAdhyAntaraparityAgena tvayyeva sevAhevAkitAM parizIlayanti / / iti zikhariNIcchando'laMkRta kAvyArtha H ||32|| // samAptA ceyamanyayogavyavaccheda dvAtriMzikA stavanaTIkA || (anuvAda) dha zAstranA paDitA kaSa AdinuM svarUpa A pramANe kahe che. hiMsA, asatya, cArI, brahma, parigraha, Dodha, mAna, bola, rAga, dveSa, 4 asa, AkSepa, thADI, mAnaMha, zo4, parina'dA, kapaTasAthenuM asatya, tatvamAM atattvane Amaha tathA atattvamAM tatvaneA Agraha ane mithyAtva A aDhAra pApasthAnakeAnA tyAga ane dhyAna tathA adhyayana Adi je vidhi, tene 'kaSa' kahevAya che. bAhya kriyAethI jemAM bAdhA nA AvatI hAya para`tu jethI nirmalatAnI vRddhi thatI hAya te dharmane viSe che kahevAya che. khaMdha Adine sAdhanAre jIvAdi padArthone jemAM vAda heAya te tApa kahevAya che. tevA prakAranA kaSa, cheH ane tApathI zuddha je dhama hAya temAM ja dhama paNu` rahelu che, kharekhara anya danakAre| kaSa, chedya ane tApa rUpa traNa parIkSAthI zuddha vacanane kahevAvALA nahI. hAvAthI te leAkeA jagane mahAmeharUpa aMdhakAramAM pADavA mATe samartha che tethI te leAkeA jagatanA uddhAra karavA mATe sama thai zakatA nathI, traNe jagatanuM rakSaNa karavAmAM pravINa evA he bhagavana kumatarUpa samudramAM paDelA leAkAne uSkAra karavAnuM ApamAM ja asAdhAraNa sAmarthya che tethI ja Apa traNe leAkanI rakSA karavA mATe samartha che. mATe ja tattvApadeza ane zAstranA
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyayogavya, dvA, zloka : 32 334 abhyAsa vaDe saMskArita thayelI truddhivALA prAjJa puruSo ApanI sevA bhakti kare che paraMtu prAjJapuruSo anya devAnI sevA karatA nathI. je prakAre-hAthane kara pagane kara (dusso ) temAM jema kR dhAtu parikama arthAMmAM prayukta che tema ahi... paNa kRtadhiyaH e padamAM kR dhAtu parika arthamAM prayukta che. pra Adi upasaga vinA paNa 'kR' dhAtunA atha prAraMbha karavA thAya che tethI he bhagavana sudevarUpe anya koi ArAdhya devaneA abhAva hAvAthI buddhimAna puruSA ApanI sevAmAM ja tatpara rahe che. A pramANe zikhariNI chaMdathI ala'kRta evA matrIzamAM zlAkanA atha jANavA iti saMpUrNa (32) A pramANe anyayeAga-vyavaccheda nAmanI dvAtriMzikA tathA tenI syAdvAda maMjarI nAmanI TIkAnA gurjara bhASAmAM anuvAda samApta thayeA. Fu
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ TIkAkArasya prazastiH / yeSAmujjvalahetuhetiruciraH prAmANikAdhvaspRzAM -mAcAryasamudbhavastavanabhUrarthaH samarthaH sakhA / teSAM durnayadasyusambhavabhayAspRSTAtmanAM sambhavanyAyAsena vinA jinAgamapuraprAptiH zivazrIpradA // 1 // caturvidyamahodadherbhagavataH zrIhemasUregirAM gambhIrArthavilokane yadabhavad dRSTiH prakRSTA mama / drAghIyaH samayAdarAgrahaparAbhUtaprabhUtAvamaM tannUnaM gurupAdareNukaNikAsiddhAJjanasyorjitam ||2|| anyAnyazAstratarusaMgatacittahAripuSpopameya katicinicitaprameyaiH / dhAM mayAntimajinastutivRttimenAM mAlAmivAmalahRdo hRdaye vahantu ||6|| pramANasiddhAntaviruddhamatra yatkiMciduktaM matimAndyadoSAt / mAtsaryamutsArya tadAryacittAH prasAdamAdhAya vizodhayantu ||4|| umeSa sudhAbhujAM gururiti trailokyavistAriNo yatreyaM pratibhAbharAdanumitirnirdambhamujjRmbhate / kiM cAmI vibudhAH sudheti vacanodgAraM yadIyaM mudA zaMsantaH prathayanti tAmatitamAM saMvAdamedasvinIm ||5|| nAgendragaccha govindavakSo'laMkArakaustubhAH / te vizvavandyA nandhAsurudayaprabhasUrayaH || 6 || yugmam || zrI malliSeNasUribhirakAri tatpadagagana dinamaNibhiH / vRttiriyaM manuravimitazAkAnde dIpamahasi zanau || 7 | zrI jinaprabhasUrINAM sAhAyyodbhinnasaurabhA / zrutAvuttaMsatu satAM vRttiH syAdvAdamaJjarI ||8|| bibhrANe kalinirjayAjjinatulAM zrI hemacandraprabhau taddadhastutivRttinirmitimiSAd bhaktirmayA vistRtA / -nirNetuM guNadUSaNe nijagirAM tannArthaye sajjanAn tasyAstava kRtrimaM bahumatiH sAstyatra samyag yataH // 9 // iti TIkAkArasya prazastiH samAptA // samAptam
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ TIkAkAranI prazasti (anuvAda) prAmANikAnA mAga ne anusaranArA je leAkeAne ujjavala hetumerUpI zothI sudara evA zrI hemacaMdrAcAryAMthI anAvAelI stutithI utpanna thayelA arUpa samamitra vidyamAna che. ane duna yarUpI luMTArAthI thayelA bhayanA jemane spaza paNa nathI te leAkeAne vinA prayAse meAkSarUpI lakSmIne ApavAvALI zrI jinezvarabhagavAnanA AgamarUpI nagaranI prApti thAya che. // 1 // cAre prakAranI vidyAnA samudra evA bhagavAna zrI hemacaMdrAcAya nI vANInA gaMbhIra ane samajavAmAM je kai mArI buddhi prakRSTa thai tathA mahAna siddhAMtanA AdarapUka grahaNu karavAmAM prApta thayelAM pramaLa vidhnAneA nAza thaye, te badhuM gurumahArAjanA caraNurUpI siddhAMjananuM ja mAhAtmya che. ! 2 / / bhinna bhinna zAstro (darzIneA) rUpI vRkSeAmAM rahelA maneAhara puSparUpI keTalAka prameyA (paDhArthar) ne laine mArAvaDe guMthAyelI (racelI) aMtima jinezvara zrI vardhamAna svAmInI stutinI A TIkAne ni`La hRdayavALA puruSo potAnA hRdayane viSe mALAnI peThe dhAraNa karA. zALA A TIkAmAM mArAthI buddhinI mahatAnA deSane lIdhe je kAMI siddhAMtathI viruddha prarUpaNA thaI hAya tene sajjana puruSA mATsa bhAvanA tyAga karIne prasannatA pUrNAMka sa MzeAdhita karaze. prajA jemanI pratibhA(buddhi)ne lIdhe je trileAkanA vistAramAM bharahita A anumAna phelAya che ke : jANe A (udayaprabhasUrijI) pRthvI upara devatAonA guru (bRhaspati) utaryA nA hAya? vaLI jemanAM vacanene amRta tulya samarthane prazaMsA karatA paMDita puruSo saMvAdathI puSTa evI te vANIne prasiddha kare che, tema ja nAgedra gaccharUpI viSNunA vakSaHsthalane roAbhAvavAmAM kaustubhamaNisarakhA tathA vizvamAM vaMdanIya evA zrI udayaprabhasUrijI samRddhine prApta karavAvALA thAe! / / 5-6 / / zrI udayaprabhasUrinA caraNurUpI AkAzamAM sUryasamAna evA zrI malliSeNusUrithI zaka. 1214 nI divALInI zanivAre A vRtti pUrNa karAi tALA zrI jinaprabhasUrinI sahAyatAthI suvAsita banelI A syAdvAdamaMjarI nAmanI TIkA sajjana puruSAnA karNAnA AbhUSaNa rUpa thAe|8| vijaya prApta karavAthI zrI jinendranI samAnatA meLavanArA bhagavAna zrI hemacaMdrAcAyanI temanI racelI zrI mahAvIra paramAtmAnI stutinI TIkA racavAne bhAne mArAthI vistRta bhakti pradarzita karavAmAM AvI che, tethI peAtAnI vANInA guNadoSAnA nirNaya karavAne mATe meM sajjana puruSone prArthanA karI nathI. kemake vANInuM akRtrimatattva bahumati che ane te bahumati A vRttimAM sArI peThe vidyamAna che. kSA sapU
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha pa kti azuddha 9 17 matvarthIyo'ya 12 9 vatamAnaM 18 11 skhalAnta 20 2 ekAntarUpane 25 11 vistrasAtto 36 5 pahe che 37 1 glAka 1 39 16 kuhevAphAH 40 24 sTaDDi 40 34 tannAdbhuta 41 6 te 42 10 dASA 9 niya 45 48 11 jagaddhecitra 49 23 agISomIyaM 56 10 ASajitA 57 7 yadyavaM 59 12 prApti 63 15 m 67 21 hAya 67 26 bhUtatva 67 26 bhUtatva 68 31 prayatva 76 33 pra42NunAM 77 9 Abhya tara 77 31 tetI zuddha matvarthIyo'cU vartamAna skhalati ekAntarUpesvarUpane visrasAto kahe che. zloka 6 kuhevAkAH sphaTika zuddhipatraka tannAdbhutaM te doSa tA doSA niyata jagadvaicitrya amISomIyaM AvarjitA yadyevaM prApta jJeyam hAya mUtva lUtatva prayatna prakAranAM Abhyatara karaNa tethI acetana 78 18 mayena 81 25 vyavasthApanAyAm vyavasthApanAyAm 81 27 ekAzvayA 83 18 samajAvu' ekAzrayA samajavuM pRSTha paMkti azuddha 87 12 zrata 90 23 tAptabhAsa 102 14 jane'min 102 15 viraktA 103 3 ityAha 119 12 prApnuvatyu 123 29 malabAdhaH 123 32 yaSTvaSu 127 23 mughava 131 25 Ahatakara 134 23 tAva 136 6 nizciya 139 3 ne 144 16 tarvAdi 146 27 viSANA 147 28 cait 147 32 yathA 153 155 157 20 vAvatvana 159 28 nizeSomAM 160 31 arthA 161 17 sAmanyamAM 162 5 bhilapatA 162 7 prayujjAnena 163 9 kroGIkRta zuddha 165 19 ApekSAe 165 19 ApekSAe 172 6 ghaTabhAvathI 190 11 manamAM zru tAptAbhAsa jasmin virakto ityAha prApnuvantyu mabAdhaH yaSTRSu mudhaiva ahitakara tAvat nizcaya jema tairvAdi viSANu cet na tathA 2 pratibhAsanAm pratibhAsanAt 1 lAkakreta lAkadvaita vAcyatvena vizeSAmAM arthAt sAmAnyamAM bhilaSatA prayuJjAna koDIkRta apekSAe apekSAe ghaTAbhAvathI matamAM
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha pa kti azuddha 190 14 gannenA bannenA 190 34 mAvIe mAnIe 191 20 siddhayati siddhapati 193 24 pramANe pramANe 195 16 sarva sarvaM nA hAya tA 194 30 hAya tA 197 31 svAtpAdakama svAtpAdakamaM 203 32 saMvedanAdayAt savedanAdayAt 203 33 kASi 20927 te'zA 214 20 mAhya 226 31 savana kvApi te DA 206 34 bAhya bAhya 208 16 ghAnamiti - jJAnamiti 233 30 rAhata 240 15 yaveda 245 4 dati mAhya sara zuddha 230 8 bhaDaga 232 18 taccicattAntaraM taccittAntaraM bhaGga rahita bhaveda daza ti pRSTha paMkti azuddha ra46 10 laugika 259 17 katRtva 264 17 vastutaiA 265 10 bhananti 268 15 a mAM laiMgika kva kva lakSaNe 246 20 ka ka 252 16 layaNena 255 15 vinAbhAvI avinAbhAvI 255 25 nvamasiddham tvamasiddham 259 15 AvApamAM ApavAmAM Rtu tvaM vastutA mananti amAM zuddha 268 23 katha atha 281 28 damAt darzanAt 283 20 saptabhaMgIgAM saptabha`gImAM 296 31 ca 298 22 khaDgena 301 289 3 tarAdIrita tarodIrita 294 24 nivatyau nitya sa khaDagena 9 niAvAt nihnavAt
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ sessssssssssssssss dareka jJAnabhaMDAramAM ane lAyabrerImAM vasAvavA yogya eka uttama kAvyagraMtha zrI devavimala gaNie, jagadaMgurU akabarapratibodhaka AcAryazrI [2] hIrasUrIzvarajInuM jIvanavRtta, eka adabhuta mahAkAvyarUpe saMrakRta bhASAmAM 9 guMcyuM che. te mahAkAvyanuM nAma che: 'hIra saubhAgya-mahAkAvya' A mahAkAvyane gurjara bhASAmAM anuvAda karyo che. sAdhvIjIzrI sulocanAzrIjI-e anuvAda sAthe A grantha traNa bhAgamAM prakAzita thayA che. traNa bhAganuM saMyukata mUlya che : 100/- rUpiyA. thoDA ja seTa rahelA che. 19889993339333$$$$$$$$$$ jemane mAtra trIjo bhAga joIe teone rU. 50 mAM te maLaze. SSSSSSS583999) mukhya prAptisthAna : | da sa 2 sva tI pusta bhaM DA 2 hAthIkhAnA * ratanapoLa : amadAvAda-1, * te sivAya anya jaina bukaselaro pAsethI paNa maLI zakaze. $$$$$$$$ $$$$$$$ s AvaraNa ' nTavara smRti prinTarsa amadAvAda-1 phona : 361434