Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ zrAcArya kundakunda dvisahasrAbdI samAroha varSa ke avasara para ] AcArya kundakunda aura unake paMca paramAgama lekhaka : DaoN0 hukamacanda mArilla zAstrI, nyAyatIrtha, sAhityaratna ema. e., pIeca. DI. prakAzaka : paNDita ToDaramala smAraka TrasTa e-4, bApUnagara, jayapura-302015
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama saMskaraNa : 5200 4 pharavarI 1688 I0 , dvitIya saMskararaNa : 5200 15 disambara, 1988 I0 (c) sarvAdhikAra surakSita mUlya : pA~ca rupaye mudraka : e. Taigora gArDana, dillI ke. lithogrApharsa viSaya-sUcI 1. prakAzakIya 2. apanI bAta 3. AcArya kundakunda 4. samayasAra 5. pravacanasAra 6. paMcAstikAya saMgraha 7. niyamasAra 8. aSTapAhuDa 6. upasaMhAra 10. kundakunda zataka 5 33 55 74 87 100 117 116
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya [dvitIya saMskaraNa] prastuta kRti kA prathama saMskaraNa pharavarI 1988 meM hI prakAzita kiyA gayA thaa| mAtra mAha meM isakI 5,200 pratiyAM samApta ho gaI, jo eka bahata bar3I upalabdhi hai| phira bhI mAMga nirantara banI haI hai, lagatA hai yaha dvitIya saMskaraNa bhI atizIghra samApta ho jaaegaa| isa kRti meM upalabdha pramANoM ke AdhAra para AcArya kundakunda ke saMkSipta paricaya ke sAtha-sAtha unakI anamola kRtiyoM-samayasAra, pravacanasAra, niyamasAra, paMcAstikAyasaMgraha tathA aSTapAhar3ha-ina paMca paramAgamoM kA saMkSipta sAra bhI diyA gayA hai| ataH isa kRti ke svAdhyAya se ukta paca paramAgamoM meM pratipAdita viSayavastu kA saMkSipta paricaya prApta ho jAtA hai / jina logoM ke pAsa na to itanA samaya hai aura na jinheM itanI ruci hI hai ki ukta paramAgamoM kA prAdyopAnta svAdhyAya kareM, una logoM ke lie to yaha kRti atyanta upayogI hai hI, para svAdhyAya karane vAloM ke lie bhI upayogI hai; kyoMki ukta paramAgamoM ke gahare svAdhyAya meM to varSoM lagate haiM, para isa kRti ke mAdhyama se ve eka dina meM hI ina paMca paramAgamoM kI viSaya-vastu se paricita ho sakate haiN| isa pustaka kA antima bhAga 'kundakunda zataka' ke nAma se hai, jisameM paMca paramAgamoM kI cunI huI 101 gAthAyeM haiM, jinakA DaoN. bhArilla jI ne sarala padyAnuvAda bhI kiyA hai / isakI abataka pRthak se 1 lAkha se adhika pratiyA~ 'kundakunda zataka' ke nAma se vibhinna rUpoM meM mudrita hokara jana-jana taka pahuMca cukI haiM / isakA anuvAda marAThI, kannar3a evaM aMgrejI meM ho cukA hai, jo marAThI meM 5,200, kannar3a meM 5,200 aura aMgrejI meM 2,200 chapa rahA hai| yahI nahIM isakA sasvara pATha bhI kaisiTa ke rUpa meM upalabdha hai| ye kaisiTeM bhI 20 hajAra se adhika bikrI hokara ghara-ghara meM kundakunda kI vANI guMjA rahI haiN| ___isake sAtha hI DaoN0 zuddhAtmaprabhA dvArA likhita evaM rAjasthAna vizvavidyAlaya dvArA pIeca.DI. upAdhi ke lie svIkRta zodha prabaMdha "prAcArya kundakunda aura unake TIkAkAra : eka samAlocanAtmaka adhyayana" bhI isa TrasTa dvArA prakAzita kiyA jA cukA hai, jo bikrI vibhAga meM upalabdha hai|
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 ] [ kundakunda paramAgama zrI kundakunda kahAna di0 jaina tIrtha surakSA TrasTa dvArA mahAna graMthAdhirAja samayasAra, pravacanasAra, niyamasAra, paMcAstikAya tathA aSTapAhur3a ke aneka saMskaraNa aba taka prakAzita ho cuke haiN| inameM se koI bhI kRti jaise hI samApta hotI hai, vaha tatkAla punaH prakAzita kI jAtI hai, tAki prA0 kundakunda ke ye paMca paramAgama hara samaya AtmapipAsutroM ko upalabdha raheM / isa kRti ko taiyAra karane meM DaoN0 bhArillajI ne jo vyApaka parizrama kiyA hai, usake lie to hama unake prabhArI haiM hI, sAtha hI pustaka prApake hAthoM taka pahu~cAne kA zreya prakAzana vibhAga ke prabandhaka akhila baMsala ko hai, jinhoMne zIghra mudraNa tathA bAiNDiMga vyavasthA meM mahatvapUrNa sahayoga diyA hai| AcArya kundakunda kI vANI jana-jana meM pahuMce aura ahiMsA dharma kA jayaghoSa vizva meM sarvatra ho - isI bhAvanA ke sAtha nemIcaMda pATanI 11 disambara, 1988 I0 mahAmaMtrI, paNDita ToDaramala smAraka TrasTa, jayapura -- prastuta saMskaraNa kI kImata kama karanevAle dAtAroM kI sUcI 1. zrI haMsarAjajI jaina, bahAduragar3ha 2. rAjamatIbAI jaina, bArAM 3. zrI dilasukhajI pahAr3iyA, pIsAMgana 4. zrI jayantibhAI dhanajIbhAI dozI, dAdara bambaI 5. zrImatI kamalA jaina, jayapura 6. pa0 lAlArAmajI sAhU, azokanagara 7. guptadAna : haste zrI pUnamacandajI chAbar3A, indaura zrImatI nAlIvena maNilAla, jAmbUDI 8. 6. zrI mAMgIlAlajI padamakumArajI pahAr3iyA, indaura 10. sarasvatI devI abhinandana kumArajI Tar3ayA, lalitapura 11. caudharI phUlacandajI jaina, bambaI 12. zrImatI ghur3IbAI khemarAja giDiyA, khairAgar3ha kula 2100 ) 500) 300 ) 111) 101 ) 101) 101) 101) 101 ) 101) 101) 101 ) 3819)
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ apanI bAta baDI hI prasannatA kI bAta hai ki vibhinna akhila bhAratIya digambara jaina saMsthAoM ke mAdhyama se sampUrNa digambara jaina samAja AcArya kundakunda kA dvimahasrAbdI samAroha vizAla paimAne para vividha AyojanoM dvArA bar3e hI utsAha se manAne jA rahA hai| kisI bhI sAhityakAra se sambandhita koI bhI utsava taba taka saphala aura sArthaka nahIM ho sakatA, jaba taka ki usake sAhitya kA vipUla mAtrA meM prakAzana, samucita vitaraNa, paThana-pAThana, samIkSAtmaka adhyayana na kiyA jAya; unake vyaktitva evaM kartatva para zodhakArya na ho, usakA nAma jana-jana kI javAna para na A jAve, unakA sAhitya ghara-ghara meM na pahuMca jAve / isa mahAna kArya kA bhAra uThAnevAlI saMsthAnoM ko isa bAta kA ahasAsa gaharAI se hogA hI aura ve isa dizA meM sakriya bhI hoNgii| paNDita ToDaramala smAraka TrasTa evaM akhila bhAratIya jaina yuvA phaiDarezana ne bhI isa dizA meM milakara kAma karane kA saMkalpa kiyA hai| yuvA pheDarezana isa sandarbha meM sthAna-sthAna para vizeSa prAyojana kara rahA hai, unake sAhitya ko jana-jana taka pahuMcAne ke lie prayatnazIla hai| paNDita ToDaramala smAraka TrasTa ukta sandarbha meM zrImatI DaoN0 zuddhAtmaprabhA dvArA likhita evaM rAjasthAna vizvavidyAlaya dvArA pIeca0 DI0 kI upAdhi ke lie svIkRta zodhaprabadha "prAcArya kundakunda aura unake TIkAkAra : eka samAlocanAtmaka adhyayana" prakAzita kara cukA hai| paNDita ToDaramala smAraka TrasTa ke mahAmaMtrI-nemIcandajI pATanI evaM mantrI - jatIzacamda zAstrI, adhyakSa - akhila bhAratIya jaina yuvA pheDarezana ne mujha se anurodha kiyA ki maiM prAcArya kundakunda aura unake sAhitya ke sandarbha meM eka aisI pustaka likhU, jisameM kundakunda ke jIvana ke sAtha-sAtha unake adhyAtma kA paricaya bhI janasAdhAraNa ko prApta ho ske| anya vyastatAoM ke kAraNa samaya na hone para bhI merA mana isa prAgraha ko asvIkAra na kara sakA, kyoMki kundakunda mere sarvAdhika priya AcArya rahe haiN| paNDitoM meM
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ kundakunda paramAgama ToDaramala aura prAcAryoM meM kundakunda mere jIvana haiM, sarvasva haiM / AdhyAtmika satpuruSa zrI kAnajI svAmI bhI mere hRdaya kI gaharAI meM isIlie paiTha haiM ki AcArya kundakunda aura AcAryakalpa paNDita ToDaramala ko par3hane kI preraNA evaM unake graMthoM ko samajhane kI dRSTi unase hI prApta huI hai| isa sandarbha me yaha bAta bhI kama vicAraNIya nahIM hai ki prAcArya kundakunda aura paMDita ToDaramala kA jaisA prasAra-pracAra akele svAmIjI ne kiyA hai, vaisA kyA hama saba milakara bhI kara sakeMge? AcArya kundakunda kisI vyakti vizeSa ke nahIM, sampUrNa digambara jaina samAja ke haiM; sampUrNa digambara jaina samAja ke hI kyoM, ve to una sabhI AtmArthiyoM ke haiM, adhyAtmapremiyoM ke haiM, jo unake sAhitya kA avalokana kara Atmahita karanA cAhate haiM, bhavasAgara se pAra honA cAhate haiN| unake prati zraddhA samarpita karane kA adhikAra sabhI ko hai aura unake vyaktitva evaM kartatva ko ujAgara karane kA uttaradAyitva bhI samAna rUpa se sabhI kA hai, tathApi digambara jaina samAja kI vizeSa jimmedArI hai| mujhe AzA hI nahIM, pUrNa vizvAsa hai ki sampUrNa digambara jaina samAja sabhI prakAra ke prApasI matabhedoM ko bhulAkara isa mahAna kArya ko bar3I saMjIdagI se sampanna kregii| alpa samaya meM taiyAra kI gaI merI yaha kRti bhI isa dizA meM kiyA gayA eka laghu prayAsa hai, prAcArya kundakunda ke prati merI zraddhA kA samarpaNa mAtra hai| maiM isake lie kucha adhika kara bhI nahIM pAyA huuN| prAcArya kundakunda ke paMca paramAgamoM ke prakAzana ke avasara para samaya-samaya para maiMne jo prastAvanAe~ likhI thIM, yaha kRti una sabakA suvyavasthita parivacita rUpa hI hai| isameM adhikAMza sAmagrI to ukta prastAvanAoM kI hI hai, para bahuta kucha nayA bhI hai / antima adhyAya kundakunda zataka ekadama nayA hai, zeSa sAmagrI meM parivarddhana to huA hai, para mUlataH koI antara nahIM hai| prAcArya kundakunda ke videhagamana para kucha naye vicAra avazya vyakta kiye gaye haiN| saba-kucha milakara sAdhAraNa pAThakoM ke lie yaha kRti bahuta-kucha upayogI bana gaI hai, kyoMki isameM upalabdha sAkSyoM ke mAdhAra para prAcArya
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ apanI bAta ] kundakunda kA saMkSipta jIvana to A hI gayA hai, unake paMca paramAgamoM kA sAra bhI A gayA hai| jIvana ke sandarbha meM isase adhika abhI kucha upalabdha bhI to nahIM hai / maiMne to mAtra upalabdha sAmagrI ko vyavasthita kara diyA hai, mere dvArA jIvana ke sandarbha meM koI naI khoja nahIM kI jA sakI hai, para isa sandarbha meM gaharI zogha-khoja kI AvazyakatA avazya hai / unake sAhitya kA bhASA kI dRSTi se bhI adhyayana apekSita hai| vastutaH bAta yaha hai ki maiM itihAsa aura bhASA kA adhyetA nahIM huuN| maiM to mUlataH AdhyAtmika vyakti huuN| ataH merI ruci aura gati jitanI unake adhyAtma meM hai, utanI bhASA va itihAsa meM nahIM / merA sarvasva to unake adhyAtma ke paThana-pAThana, cintana-manana evaM pracAraprasAra ke lie hI samarpita hai| maiM apane upayoga ko isase haTAnA bhI nahIM cAhatA hU~ / ataH mujhase anya kSetra meM kucha honA saMbhava bhI nahIM hai, tathApi maiM unake anya kSetroM meM gahare adhyayana kI AvazyakatA avazya anubhava karatA huuN| maiM vigata 32 varSoM se prAcArya kundakunda ke graMthoM ke ghaniSTa paricaya meM haiN| unake graMthoM ke paThana-pAThana meM mujhe adabhuta prAnanda AtA hai| samayasAra para to AdyopAnta anekabAra pravacana bhI kara cukA huuN| Aja ke dravya-kSetra-kAla-bhAva se bhI paricita huuN| ataH maiMne isa kRti ke praNayana meM pANDitya kA pradarzana na kara sIdhI sarala bhASA meM kundakunda ke pratipAdya ko janasAdhAraNa ke sAmane rakhane kA prayAsa kiyA hai| kundakunda ke graMthoM kI prastAvanA likhate samaya bhI merA yahI dRSTikoNa rahA hai| vaise to maiM apane sabhI sAhitya meM saralatA aura sahajatA ke prati satarka rahA hai, para isa kRti me to vizeSa dhyAna rakhA gayA hai| isI kAraNa kundakunda kI sAhityika vizeSatAoM kI carcA bhI nahIM kI hai| maiM apane isa prayAsa meM kahA~ taka saphala rahA hU~- isakA nirNaya priya pAThakoM para hI chor3atA huuN| kundakunda sAhitya kI adhyAtma-gaMgA meM sabhI prAtmArthIjana AkaNTha nimagna hokara atIndriya-prAnanda prApta kareM- isa pAvana bhAvanApUrvaka virAma letA huuN| 1 janavarI, 1988 I0 -(DaoN.) hukamacanda bhArilla
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ d G sh d kh lekhaka kI anya mahattvapUrNa prakAzita kRtiyA~ 1. paMDita ToDaramala : vyaktitva aura kartRtva 11.00 2. tIrthaMkara mahAvIra aura unakA sarvodaya tIrtha 6.00 [hindI, gujarAtI, marAThI, kannar3a, aMgrejo] 3. dharma ke dazalakSaNa [hi., gu., ma., ka., tamila, aMgrejo] 6.00 4. kramabaddhaparyAya [hi., gu., ma., ka., ta., aM.] 5. satya kI khoja [hi., gu., ma., ta., ka.] 6. jinavarasya nayacakram 7. bAraha bhAvanA : eka anuzIlana 8. bAraha bhAvanA eva jinendra vaMdanA [padya] 0.50 9. gAgara meM sAgara 4.00 10. Apa kucha bhI kaho [hindI, kannar3a, marAThI, gujarAtI] 4.00 11. maiM kauna hU~ ? [hi., gu., ma., ka., ta., aMgrejI] 1.25 12. yugapuruSa zrI kAnajI svAmo [hi., gu, ma., ka., ta.] 2.00 13. tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra [hi., gu., ma., ka., ta., a., te., aM.] 0.50 14. vItarAga-vijJAna prazikSaNa nirdazikA 4.00 15. arcanA (pUjana saMgraha) 0.50 16. gommaTezvara bAhabalI 0.40 17. vItarAgI vyaktitva : bhagavAna mahAvIra [hi., gu.] 0.25 18. caitanya camatkAra 1.50 16. ahiMsA : mahAvIra kI dRSTi meM [hindI, marAThI, aMgrejI] 1.25 20. bAlabodha pAThamAlA bhAga 2 [hi., gu., ma., ka., ta., baM., aM.] 1.00 21. bAlabodha pAThamAlA bhAga 3 [hi., gu., ma., ka., ta., baM., aM.] 1.00 22. vItarAga-vijJAna pAThamAlA bhAga 1 [hi., gu., ma., ka., aM.] 1.00 23. vItarAga-vijJAna pAThamAlA bhAga 2 [hi., gu., ma., ka., aM.] 1.25 24. vItarAga-vijJAna pAThamAlA bhAga 3 [hi., gu., ma., ka., aM.] 1.25 25. tattvajJAna pAThamAlA bhAga 1 [hi., gu., ma., ka., aMgrejo] 26. tattvajJAna pAThamAlA bhAga 2 [hindo, gujarAtI, aMgrajo] 1.40 27. videzoM meM janadharma : ubharate padacinha 28. videzoM meM janadharma : bar3hate kadama 26. sAra-samayasAra/kundakunda zataka 1.00 30. kundakunda zataka padyAnuvAda 0.50 31. samayasAra padyAnuvAda - 1.25 2.00 0 1.00
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama adhyAya AcArya kundakunda jina - adhyAtma ke pratiSThApaka AcArya kundakunda kA sthAna digambara jina AcArya paramparA meM sarvopari hai / do hajAra varSa se Aja taka lagAtAra digambara sAdhu apane Apako kundakundAcArya kI paramparA kA kahalAne meM gaurava kA anubhava karate A rahe haiM / zAstrasabhA meM gaddI para baiThakara pravacana karate samaya grantha aura granthakAra ke nAma ke sAtha-sAtha yaha ullekha bhI zrAvazyaka mAnA jAtA hai ki yaha grantha kundakunda kI AmnAya meM racA gayA hai| pravacana ke Arambha meM bolI jAnevAlI ukta paMktiyA~ isaprakAra haiM : "prasya mUlagranthakartAraH zrIsarvajJavevAstaduttaranthakartAraH zrIgaraNagharadevAH pratigaNavaradevAsteSAM vacanAnusAramAsAdya zrIkundakundAmnAye ...viracitam / zrotAraH sAvadhAnatayA zRNavantu / " ukta paMktiyoM ke uparAnta maMgalAcaraNasvarUpa jo chanda bolA jAtA hai, usameM bhI bhagavAna mahAvIra aura gautama gaNadhara ke sAtha samagra AcAryaparamparA meM ekamAtra prAcArya kundakunda kA hI nAmollekhapUrvaka smaraNa kiyA jAtA hai, zeSa sabhI ko 'Adi' zabda se hI grahaNa kara liyA jAtA hai | isaprakAra hama dekhate haiM ki jisaprakAra hAthI ke paira meM sabhI ke paira samAhita ho jAte haiM, usIprakAra AcArya kundakunda meM samagra zrAcArya paramparA samAhita ho jAtI hai / digambara paramparA ke pravacanakAroM dvArA pravacana ke Arambha meM maMgalAcaraNasvarUpa bolA jAnevAlA chanda isaprakAra hai : "maMgalaM bhagavAna vIro, maMgalaM gautamo garaNI / maMgalaM kundakundAdyo, jainadharmo'stu maMgalam / "
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 ] [ prAcArya kundakunda aura unake paMca paramAgama digambara jinamandiroM meM virAjamAna lagabhaga pratyeka jinabimba (jinapratimA yA jinamUrti) para 'kundakundAnvaya' ullekha pAyA jAtA hai| paravartI granthakAroM ne Apako jisa zraddhA ke sAtha smaraNa kiyA hai, usase bhI yaha patA calatA hai ki digambara paramparA meM ApakA sthAna bejor3a hai / ApakI mahimA batAnevAle zilAlekha bhI upalabdha haiM / katipaya mahattvapUrNa zilAlekha isaprakAra haiM : "kundapuSpa kI prabhA dhAraNa karanevAlI jinakI kIrti dvArA dizAyeM vibhUSita huI haiM, jo cAraNoM ke - cAraNa RddhidhArI mahAmuniyoM ke sundara kara-kamaloM ke bhramara the aura jina pavitrAtmA ne bharatakSetra meM zruta kI pratiSThA kI hai, ve vibhu kundakunda isa pRthvI para kisake dvArA vanya nahIM haiN| yatIzvara (zrI kundakundasvAmI) rajaHsthAna pRthvItala ko chor3akara cAra aMgula Upara gamana karate the, jisase maiM samajhatA hU~ ki ve antarava bAhya raja se pratyanta aspRSTatA vyakta karate the (arthAt demantaraMga meM rAgAvimala se tathA bAhya meM ghala se aspRSTa the)|" - digambara jaina samAja kundakundAcAryadeva ke nAma evaM kAma (mahimA) se jitanA paricita hai, unake jIvana se utanA hI aparicita hai| lokeSaNA se dUra rahanevAle jainAcAryoM kI yaha vizeSatA rahI hai ki mahAna se mahAna aitihAsika kArya karane ke bAda bhI apane vyaktigata jIvana ke sambandha meM kahIM kucha ullekha nahIM karate / AcArya kundakunda bhI isake apavAda nahIM haiN| unhoMne bhI apane bAre meM kahIM kucha nahIM ' vandyo vimurmuvina kairiha koNDakundaH kunda-prabhA-praNayi-kIti-vibhUSitAzaH / yazcAru cAraNa-karAmbuja-caJcarIkazcakre zrutasya bharate prayataH pratiSThAn / - jaina zilAlekha saMgraha, prathama bhAga, candragiri zilAlekha, pRSTha 102 2 ......................................"koNDakundo yatIndraH / / rajobhiraspRSTatamatvamantarbAhya 'pi saMvyaJjayituM yatIzaH / rajaHpadaM bhUmitalaM vihAya cacAra manye caturaGgalaM saH // - jaina zilAlekha saMgraha, prathama bhAga, vindhyagiri zilAlekha, pRSTha 197-198
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcArya kundakunda ] [ 11 likhA hai / 'dvAdazAnuprekSA' meM mAtra nAma kA ullekha hai' / isIprakAra 'bodhapAhuDa' meM apane ko dvAdazAMga ke jJAtA tathA caudaha pUrvo kA vipula prasAra karanevAle zrutakevalI bhadrabAhu kA ziSya likhA hai| ataH unake jIvana ke saMbaMdha meM bAhya sAkSyoM para hI nirbhara karanA par3atA hai / bAhya sAkSyoM meM bhI unake jIvana saMbaMdhI vizeSa sAmagrI upalabdha nahIM hai / paravartI granthakAroM ne yadyapi ApakA ullekha bar3I zraddhA evaM bhaktipUrvaka kiyA hai / zilAlekhoM meM bhI ullekha pAye jAte haiN| ukta ullekhoM se ApakI mahAnatA para to prakAza par3atA hai; tathApi unase bhI Apake jIvana ke sambandha meM vizeSa jAnakArI prApta nahIM hotii| bAhya sAkSya ke rUpa meM upalabdha aitihAsika lekhoM, prazastipatroM, mUrtilekhoM, paramparAgata janazrutiyoM evaM paravartI lekhakoM ke ullekhoM ke AdhAra para vidvAnoM dvArA Alor3ita jo bhI jAnakArI Aja upalabdha hai, usakA sAra-saMkSepa kula milAkara isaprakAra hai : Aja se lagabhaga do hajAra varSa pUrva vikrama kI prathama zatAbdI meM koNDakundapura (karnATaka) meM janme kundakunda akhila bhAratavarSIya khyAti ke diggaja AcArya the| Apake mAtA-pitA kauna the aura unhoMne janma ke samaya ApakA kyA nAma rakhA thA? - yaha to jJAta nahIM, para nandisaMgha meM dIkSita hone ke kAraNa dIkSita hote samaya ApakA nAma padmanandI rakhA gayA thaa| vikrama saMvat 46 meM pApa nandisaMgha ke prAcArya pada para AsIna hue aura muni padmanandI se prAcArya padmanandI ho gye| atyadhika sammAna ke kAraNa nAma lene meM saMkoca kI vRtti bhAratIya samAja kI apanI sAMskRtika vizeSatA rahI hai| mahApuruSoM ko gAMva ke nAmoM yA upanAmoM se saMbodhita karane kI vRtti bhI isI kA pariNAma hai| ' dvAdazAnuprekSA, gAthA 60 2 praSTapAhuDa : bodhapAiDa, gAthA 61 va 62 3 nandisaMgha kI paTTAvalI
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 ] [ bhAcArya kundakunda aura unake paMca paramAgama koNDakundapura ke vAsI hone se Apako bhI kauNDakundapura ke prAcArya ke artha meM kauNDakundAcArya kahA jAne lagA, jo zrutimadhuratA kI dRSTi se kAlAntara meM kundakundAcArya ho gyaa| yadyapi 'AcArya' pada hai, tathApi vaha Apake nAma ke sAtha isa prakAra ghulamila gayA ki vaha nAma kA hI eka aMga ho gyaa| isa sandarbha meM candragiri parvata ke zilAlekhoM meM anekoM bAra samAgata nimnAMkita chanda ullekhanIya haiM : "zrImanmunIndrottamaratnavargA shriigautmaadhaaprbhvissnnvste| tatrAmbUSo saptamahaddhiyuktAstatsantatau nandigaNe babhUva // 3 // zrI pamananvItyanavadhanAmA hyAcAryazabdottarakoNDakundaH / dvitIyamAsIvabhidhAnamukhaccaritrasajAtasucAraddhiH // 4 // ' munIndroM meM zreSTha prabhAvazAlI mahaddhika gautamAdi ratnoM kI mAkara AcAryaparamparA meM nandigaNa meM zreSTha caritra ke dhanI, cAraNa RddhidhArI 'padmanandI' nAma ke munirAja hue, jinakA dUsarA nAma 'AcArya' zabda hai aMta meM jisake aisA 'kauNDakunda' thA arthAt 'kundakundAcArya' thaa|" ukta chandoM meM tIna bindu atyanta spaSTa haiM : (1) gautama gaNaghara ke bAda kisI anya kA ullekha na hokara kundakunda kA hI ullekha hai, jo digambara paramparA meM unake sthAna ko sUcita karatA hai| (2) unheM cAraNaRddhi prApta thii| (3) unakA prathama nAma 'padmanandI' thA aura dUsarA nAma 'kundakundAcArya' thaa| 'prAcArya' zabda nAma kA hI aMza bana gayA thA, jo ki 'prAcAryazabdottarakoNDakundaH' pada se atyanta spaSTa hai| yaha bhI spaSTa hai ki yadyapi yaha nAma unake prAcArya pada para pratiSThita hone ke ' jaina zilAlekha saMgraha, prathama bhAga, pRSTha, 34, 43, 58 evaM 71
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAcArya kundakunda ] . [13 bAda hI pracalita huA, parantu itanA pracalita huA ki mUla nAma bhI vismRta-sA ho gyaa| ukta nAmoM ke atirikta elAcArya, vakragrIvAcArya evaM gRddhapicchAcArya bhI Apake nAma kahe jAte haiN|' isa sandarbha meM vijayanagara ke eka zilAlekha meM eka zloka pAyA jAtA hai, jo isaprakAra hai : "prAcAryaH kundakundAkhyo vakragrIvo mahAmuniH / elAcAryoM gRkhapiccha iti tannAma paJcaSA // " ukta sabhI nAmoM meM 'kundakundAcArya' nAma hI sarvAdhika prasiddha nAma hai / jaba unake mUla nAma 'padmanandI' ko bhI bahuta kama loga jAnate haiM to phira zeSa nAmoM kI to bAta hI kyA kareM? kundakunda jaise samartha prAcArya ke bhAgyazAlI guru kauna the? isa sandarbha meM antarsAkSya ke rUpa meM bodhapAhuDa ko jo gAthAeM uddhRta kI jAtI haiM, ve isaprakAra haiM :"saddaviyAro ho bhAsAsuttesu jaM jiNe kahiyaM / so taha kahiyaM raNAyaM sIseraNa ya bhaddabAhussa // 61 // bArasa aMgaviyAraNaM cudspussyNgviulvitthreN| suyapANi bhaddabAhU gamayagurU bhayavano jayau // 62 // jo jinendradeva ne kahA hai, vahI bhASAsUtroM meM zabdavikArarUpa se pariNamita huA hai| use bhadrabAhu ke ziSya ne vaisA hI jAnA hai aura kahA bhI vaisA hI hai| bAraha aMga aura caudaha pUrvo kA vipula vistAra karanevAle zrutajJAnI gamakaguru bhagavAna bhadrabAhu jayavanta hoN|" prathama (61vIM) gAthA meM yaha bAta yadyapi atyanta spaSTa hai ki bodhapAhuDa ke kartA AcArya kundakunda bhadrabAhu ke ziSya haiM, tathApi ' zrutasAgarasUri : SaTprAbhUta-TIkA, pratyeka prAbhUta kI aMtima paMktiyA~ 2 tIrthakara mahAvIra aura unakI prAcArya paramparA, khaNDa 2, pRSTha 102 para uddhRta
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 ] [ prAcArya kundakunda aura unake paMca paramAgama dUsarI (62vIM) gAthA jahA~ yaha batAtI hai ki ve bhadrabAhu gyAraha aMga aura caudaha pUrvo ke jJAtA paMcama zrutakevalI hI haiM, vahA~ yaha bhI batAtI hai ki ve kundakunda ke gamakaguru (paramparAguru) haiM, sAkSAt guru nahIM / isI prakAra kA bhAva samayasAra kI prathama gAthA meM bhI prApta hotA hai, jo ki isaprakAra hai :: - "vaMdittu samvasiddhe dhuvamacalamaraNovamaM gadi patte / vocchAmi samayapAhuDamiragamo sudakevalI bhariedaM // dhruva, acala aura anupama gati ko prApta sarvasiddhoM ko vaMdana karake zrutakevalI dvArA kathita samayaprAbhRta ko kahU~gA / " isaprakAra to unheM bhagavAna mahAvIra kA bhI ziSya kahA jA sakatA hai; kyoMki ve bhagavAna mahAvIra kI zAsana paramparA ke zrAcArya haiM / isa saMdarbha meM darzanasAra kI nimnalikhita gAthA para bhI dhyAna denA cAhie : "jai paumaraviNAho sImaMdharasAmivivya rAkhe / raNa vivoha to samaragA kahaM sumaggaM payAAMti // yadi sImaMdharasvAmI ( mahAvideha meM vidyamAna tIrthaMkaradeva ) se prApta hue divyajJAna dvArA zrI padmanandinAtha ( zrI kundakundAcArya) ne bodha nahIM diyA hotA to munijana sacce mArga ko kaise prApta karate ?" kyA isa gAthA ke AdhAra para unheM sImandhara bhagavAna kA ziSya kahA jAya ? yahA~ prazna isa bAta kA nahIM hai ki unheM kahIM-kahIM se jJAna prApta huA thA, vastutaH prazna to yaha hai ki unake dIkSAguru kauna the, unheM prAcAryapada kisase prApta huA thA ? jayasenAcAryadeva ne isa grantha kI TIkA meM unheM kumAranandI siddhAntadeva kA ziSya batAyA hai aura nandisaMgha kI paTTAvalI' meM jinacandra kA ziSya batAyA gayA hai; kintu ina kumAranandI aura 1 jaina siddhAnta bhAskara, bhAga 1, kiraNa 4, pRSTha 78 1
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcArya kundakunda ] [ 15 jinacandra kA bhI nAmamAtra hI jJAta hai, inake sambandha meM bhI vizeSa jAnakArI prApta nahIM hotii| ho sakatA hai prAcArya kundakunda ke samAna unake dIkSAguru ke bhI do nAma rahe hoN| nandisaMgha meM dIkSita hote samaya bAlabrahmacArI avayaska hone ke kAraNa unakA nAma kumAranandI rakhA gayA ho, bAda meM paTTa para AsIna hote samaya ve jinacandrAcArya nAma se vizruta hue hoN| paTTAvalI meM jinacandra nAmollekha hone kA yaha kAraNa bhI ho sakatA hai| paTTAvalI meM mAghanandI, jinacandra aura padmanandI ( kundakunda ) krama AtA hai| nandisaMgha meM nandayanta (nandI hai anta meM jinake aise ) nAma honA sahaja pratIta hotA hai / paJcAstikAyasaMgraha kI tAtparyavRtti nAmaka saMskRta TIkA ke Arambha meM samAgata jayasenAcArya kA kathana mUlataH isaprakAra hai : "atha zrIkumAranaMvisiddhAntadeva ziSyeH prasiddha kathAnyAyena pUrvavidehaM gatvA vItarAgasarvajJazrIsImaMdharasvAmitIrthaMkaraparamadevaM dRSTvA tanmukhakamala vinirgata divyavAraNIzravaraNAvadhAritapadArthAcchuddhAtmatatvAdisArthaM gRhItvA punarapyAgataH zrImatkundakundAcAryadevaH padmanandyAdyaparAbhidheyairantastatvabahirtasvagauramukhyapratipatyarthamathavA zivakumAramahArAjAdisaMkSeparuciziSyapratibodhanArthaM viracite paJcAstikAyaprAmRtazAstre yathAkrameNAdhikArazuddhipUrvakaM tAtparyArthavyAkhyAnaM kathyate / zrI kumAranandi siddhAntadeva ke ziSya prasiddhakathAnyAya se pUrvavideha jAkara vItarAga - sarvajJa zrI sImandharasvAmI tIthaMkara paramadeva ke darzana kara unake mukhakamala se nisRta divyadhvani ke zravaraNa se zuddhAtmAdi tattvoM ke sAtha padArthoM ko avadhAraNa kara - grahaNa kara samAgata - zrI padmanandI Adi haiM aparanAma jinake una - zrI kundakundAcAryadeva ke dvArA antastattva aura bahirtattva ko gauNa aura mukhya pratipatti ke lie athavA zivakumAra mahArAja Adi saMkSepa rucivAle ziSyoM ko samajhAne ke lie racita paJcAstikAyaprAbhUta zAstra meM adhikAroM ke anusAra yathAkrama se tAtparyArtha kA vyAkhyAna kiyA jAtA hai / " ukta uddharaNa meM prasiddha kathAnyAya ke AdhAra para kundakunda ke videhagamana kI carcA bhI kI gaI hai, jisase yaha pratIta hotA hai qi
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 ] [prAcArya kundakunda aura unake paMca paramAgama AcArya jayasena ke samaya (vikrama kI bArahavIM zatAbdI meM) yaha kathA pratyadhika prasiddha thii| vikrama kI dasavIM sadI ke prAcArya devasena ke darzanasAra meM samAgata gAthA meM bhI kundakundAcArya ke videhagamana kI carcA kI gaI hai| darzanasAra ke anta meM likhA hai ki maiMne yaha darzanasAra anya pUrvAcAryoM kI gAthAoM kA saMkalana karake banAyA hai| isa sthiti meM yaha bAta atyanta spaSTa hai ki kundakunda ke videhagamana kI carcA karane vAlI gAthA bhI dasavIM zatAbdI ke bahuta pahale kI ho sakatI hai| isa sandarbha meM zrutasAgarasUri kA nimnAMkita kathana bhI draSTavya hai : zrIpaanandikundakunvAcAryavakranIvAcAryalAcAryagRddhapicchAcAryanAmapaJcakavirAjitena caturaMgulAkAzagamanavinA pUrvavivehapuNDarIkiNInagaravanvitasImandharAparanAmasvayaMprabhajinenatacchutajJAnasaMbodhita tabharatavarSabhanyajIvena zrIjinacandrasUribhaTTArakapaTTAbharaNabhUtena kalikAlasarvajana viracite SaTnAmRtagranye. zrI padmanandI, kundakundAcArya, vakragrIvAcArya, elAcArya evaM gRkhapicchAcArya-paMcanAmadhArI; jamIna se cAra aMgula Upara AkAza meM calane kI Rddhi ke dhArI; pUrvavideha kI puNDarIkiNI nagarI meM virAjita sImandhara aparanAma svayaMprabha tIrthaMkara se prApta jJAna se bharatakSetra ke bhavyajIvoM ko saMbodhita karanevAle; zrI jinacandrasUri bhaTTAraka ke paTTa ke pAbharaNa; kalikAlasarvajJa (zrI kundakundAcAryadeva) dvArA racita SaTprAbhRta grantha meN.......|" ukta kathana meM kundakunda ke pA~ca nAma, pUrva videhagamana, bhAkAzagamana aura jinacandrAcArya ke ziSyatva ke atirikta unheM kalikAlasarvajJa bhI kahA gayA hai| ___ bhAcArya kundakunda ke sambandha meM pracalita kathAoM kA avalokana bhI Avazyaka hai|
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcArya kundakunda ] [ 17 'jJAna prabodha' meM prApta kathA kA saMkSipta sAra isaprakAra hai : "mAlavadeza vArApura nagara meM rAjA kumudacandra rAjya karatA thaa| usakI rAnI kA nAma kumudacandrikA thaa| usake rAjya meM kundazreSThI nAmaka eka vaNika rahatA thaa| usakI patnI kA nAma kundalatA thaa| unake eka kundakunda nAmaka putra bhI thaa| bAlakoM ke sAtha khelate hue usa bAlaka ne eka dina udyAna meM baiTha hue jinacandra nAmaka munirAja ke darzana kie aura unake upadeza ko aneka nara-nAriyoM ke sAtha bar3e hI dhyAna se sunaa| ___ gyAraha varSa kA bAlaka kundakunda unake upadeza se itanA prabhAvita huA ki vaha unase dIkSita ho gyaa| pratibhAzAlI ziSya kundakunda ko jinacandrAcArya ne 33 varSa kI avasthA meM hI prAcArya pada pradAna kara diyaa| bahuta gaharAI se cintana karane para bhI koI jJeya AcArya kundakunda ko spaSTa nahIM ho rahA thaa| usI ke cintana meM magna kundakunda ne videhakSetra meM vidyamAna tIrthaMkara sImaMdhara bhagavAna ko namaskAra kiyaa| vahA~ sImaMdhara bhagavAna ke mukha se sahaja hI 'saddharmavRddhirastu prasphuTita huaa| samavasaraNa meM upasthita zrotAoM ko bahuta Azcarya haa| namaskAra karanevAle ke binA kisako AzIrvAda diyA jA rahA hai ? - yaha prazna sabake hRdaya meM sahaja hI upasthita ho gayA thA / bhagavAna kI vANI meM samAdhAna AyA ki bharatakSetra ke AcArya kundakunda ko yaha AzIrvAda diyA gayA hai / __ vahA~ kundakunda ke pUrvabhava ke do mitra cAraNaRddhidhArI munirAja upasthita the / ve prAcArya kundakunda ko vahAM le gaye / mArga meM kundakunda kI mayUrapicchikA gira gaI, taba unhoMne gRddhapicchikA se kAma claayaa| ve vahA~ sAta dina rahe / bhagavAna ke darzana aura divyadhvani-zravaNa se unakI samasta zaMkAoM kA samAdhAna ho gyaa| __ kahate haiM, vApisa Ate samaya ve koI grantha bhI lAye the, para vaha mArga meM hI gira gayA / tIrthoM kI yAtrA karate hue ve bharatakSetra meM zrA gaye / unakA dharmopadeza sunakara sAta sau strI-puruSoM ne dIkSA lii|
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 ] [ prAcArya kundakunda aura unake paMca paramAgama kucha samaya pazcAt giri-giranAra para zvetAmbaroM ke sAtha unakA vivAda ho gayA, taba brAhmIdevI ne svIkAra kiyA ki digambara nirgrantha mArga hI saccA hai / anta meM apane ziSya umAsvAmI ko zrAcArya pada pradAnakara ve svargavAsI ho gaye / " eka kathA 'puNyAsrava kathAkoza' meM bhI AtI hai, jisakA sAra isaprakAra hai : "bharatakhaNDa ke dakSiNadeza meM 'piDathanADU' nAma kA pradeza hai / isa pradeza ke antargata kurumaraI nAma ke grAma meM karamaNDu nAma kA ghanika vaizya rahatA thA / usakI patnI kA nAma zrImatI thA / unake yahA~ eka gvAlA rahatA thA, jo unake pazu carAyA karatA thA / usa gvAle kA nAma mativaraNa thA / eka dina jaba vaha apane pazuoM ko eka jaMgala meM le jA rahA thA, usane bar3e prAzcarya se dekhA ki sArA jaMgala dAvAgni se jalakara bhasma ho gayA hai, kintu madhya ke kucha vRkSa hare-bhare haiM / use usakA kAraNa jAnane kI bar3I utsukatA huI / vaha usa sthAna para gayA to use jJAta huA ki yaha kisI munirAja kA nivAsa sthAna hai aura vahA~ eka peTI meM Agama grantha rakhe haiM / vaha par3hA-likhA nahIM thA / usane socA ki isa Agama ke kAraNa hI yaha sthAna Aga se baca gayA hai / ataH vaha unheM bar3e Adara se ghara le zrayA / usane unheM apane mAlika ke ghara meM eka pavitra sthAna para virAjamAna kara diyA aura pratidina unakI pUjA karane lagA / kucha dinoM ke pazcAt eka muni unake ghara para pdhaare| seTha ne unheM bar3e bhaktibhAva se AhAra diyA / usIsamaya usa gvAle ne vaha Agama una muni ko pradAna kiyaa| usa dAna se muni bar3e prasanna hue aura unhoMne una donoM ko AzIrvAda diyA ki yaha gvAlA seTha ke ghara meM usake putrarUpa meM janma legA / tabataka seTha ke koI putra nahIM thaa| muni ke prAzIrvAda ke anusAra usa gvAle ne seTha ke ghara meM putrarUpa meM janma liyA aura bar3A hone para vaha eka mahAna muni zraura tattvajJAnI huA / usakA nAma kundakundAcArya thA / "
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcArya kundakunda ] [ 1e isake bAda pUrvavideha jAne kI kathA bhI pUrvavat variMgata hai / isI se milatI-julatI kathA 'ArAdhanA kathAkoza' meM prApta hotI hai / AcArya devasena, AcArya jayasena evaM bhaTTAraka zrutasAgara jaise diggaja AcAryoM evaM vidvAnoM ke sahasrAdhika varSa prAcIna ullekhoM evaM usase bhI prAcIna pracalita kathAoM kI upekSA sambhava nahIM hai, vivekasammata bhI nahIM kahI jA sakatI / ata: ukta ullekhoM aura kathAoM ke AdhAra para yaha niHsaMkoca kahA jA sakatA hai ki prAcArya kundakunda digambara AcArya paramparA ke cUr3AmaNi haiM / ve vigata do hajAra varSoM meM hue digambara AcAryo, santoM, prAtmArthI vidvAnoM evaM AdhyAtmika sAdhakoM ke Adarza rahe haiM, mArgadarzaka rahe haiM, bhagavAna mahAvIra aura gautama gaNadhara ke samAna prAtaHsmaraNIya rahe haiM, kalikAlasavaMjJa ke rUpa meM smaraNa kiye jAte rahe haiN| unhoMne isI bhava meM sadeha videhakSetra jAkara sImaMdhara arahanta paramAtmA ke darzana kie the, unakI divyadhvani kA sAkSAt zravaraNa kiyA thA, unheM cAraNaRddhi prApta thii| tabhI to kavivara vRndAvanadAsa ko kahanA par3A : "hue haiM na hohige muninda kundakunda se / ' vigata do hajAra varSoM meM kundakunda jaise pratibhAzAlI, prabhAvazAlI, pIr3hiyoM taka prakAza bikheranevAle samartha prAcArya na to hue hI haiM aura paMcama kAla ke anta taka hone kI saMbhAvanA bhI nahIM hai / " yahA~ eka prazna uThanA svAbhAvika hai ki yadi AcArya kundakunda sadeha videha gaye the, unhoMne sImandhara paramAtmA ke sAkSAt darzana kie the, unakI divyadhvani kA zravaraNa kiyA thA; to unhoMne isa ghaTanA kA svayaM ullekha kyoM nahIM kiyA ? yaha koI sAdhAraNa bAta to thI nahIM, jisakI yoM ho upekSA kara dI gaI / 1 pravacanasAra paramAgama, pIThikA, chanda 66
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 ] __ [ prAcArya kundakunda aura unake paMca paramAgama ____bAta itanI hI nahIM hai, unhoMne apane maMgalAcaraNoM meM bhI unheM vizeSarUpa se kahIM smaraNa nahIM kiyA hai| kyA kAraNa hai ki jina tIrthakara arahaMtadeva ke unhoMne sAkSAt darzana kie hoM, jinakI divyadhvani zravaNa kI ho, una parahaMta pada meM virAjamAna sImandhara parameSThI ko ve vizeSarUpa se nAmollekhapUrvaka smaraNa bhI na kreN| - isake bhI Age eka bAta aura bhI hai ki unhoMne svayaM ko bhagavAna mahAvIra aura antima zrutakevalI bhadrabAhu kI paramparA se buddhipUrvaka jor3A hai| pramANarUpa meM unake nimnAMkita kathanoM ko dekhA jA sakatA hai : "vocchAmi samayapAhuDamiNamo sudakevalIbharipadaM / ' zrutakevaliyoM dvArA kahA gayA samayasAra nAmaka prAmRta khuuNgaa| vocchAmi riNayamasAraM kevlisudkevlobhrinn| kevalI tathA zrutakevalI ke dvArA kathita niyamasAra maiM khuuNgaa| kAkaraNa NamukkAraM jiNavaravasahassa vaDDhamAraNassa / dasaraNamaggaM vocchAmi jahAphammaM samAseNa // 3 RSabhadeva Adi tIrthakara evaM varddhamAna antima tIrthaMkara ko namaskAra kara yathAkrama saMkSepa meM darzanamArga ko khNgaa| vittA Ayarie phasAyamalavajjide suddhe / / kaSAyamala se rahita AcAryadeva ko vaMdanA karake / vIraM visAlanayaNaM rastuppalakomalassamappAyaM / tiviheNa paramiUraNaM sIlaguragANaM riNasAmeha // 5 vizAla haiM nayana jinake evaM rakta kamala ke samAna komala haiM caraNa jinake, aise vIra bhagavAna ko mana-vacana-kAya se namaskAra karake zIlaguNoM kA varNana kruuNgaa| 1 samayasAra, gAthA 1 2 niyamasAra, gAthA 1 3 aSTapAhuDa : darzanapAhuDa, gAthA 1 4 aSTapAhuDa : bodhapAhuDa, gAthA 1 5 aSTapAhuDa : zIlapAhuDa, gAthA 1
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya kundakunda ] [ 21 paraNamAmi vaDDhamAraNaM tityaM dhammassa kattAraM / ' gharmatIrthaM ke karttA bhagavAna varddhamAna ko namaskAra karatA hU~ / " ukta maMgalAcaraNoM para dhyAna dene para eka bAta atyanta spaSTa ho jAtI hai ki AcArya kundakunda ne jambUdvIpa ke bharatakSetra kI vartamAna caubIsI ke tIrthaMkaroM kA to nAma lekara smaraNa kiyA hai, kintu jambUdvIpa ke bharatakSetra ke atirikta anya kSetroM ke tIrthaMkaroM ko nAma lekara kahIM bhI yAda nahIM kiyA hai| mAtra pravacanasAra meM binA nAma lie hI mAtra itanA kahA hai -: "vaMdAmi ya vaTTa te arahaMte mANuse khette / 2 manuSyakSetra arthAt DhAIdvIpa meM vidyamAna arahaMtoM ko vaMdanA karatA hU~ / " isI prakAra pratijJAvAkyoM meM kevalI aura zrutakevalI kI vANI ke anusAra grantha likhane kI bAta kahI hai / yahA~ nizcita rUpa se kevalI ke rUpa meM bhagavAna mahAvIra ko yAda kiyA gayA hai, kyoMki zrutakevalI kI bAta karake unhoMne sApha kaha diyA hai ki zrutakevaliyoM ke mAdhyama se prApta kevalI bhagavAna kI bAta maiM kahU~gA / isI kAraNa unhoMne bhadrabAhu zrutakevalI ko apanA gamakaguru svIkAra kiyA hai / samayasAra meM to siddhoM ko namaskAra kara mAtra zrutakevalI ko hI smaraNa kiyA hai, zrutakevalI - kathita samayaprAbhRta ko kahane kI pratijJA kI hai, kevalI kI bAta hI nahIM kI hai, phira sImandhara bhagavAna kI vAraNI sunakara samayasAra likhA hai - isa bAta ko kaise siddha kiyA jA sakatA hai ? AcArya amRtacaMdra ne samayasAra kI pA~cavIM gAthA kI TIkA meM isa bAta ko aura bhI adhika spaSTa kara diyA hai / | pravacanasAra, gAthA 1 2 pravacanasAra, gAthA 3 6 unake mUla kathana kA hindI anuvAda isaprakAra hai : "nirmala vijJAnaghana AtmA meM antarnimagna paramaguru sarvajJadeva aura aparaguru gaNadharAdi se lekara hamAre guruparyanta, unake prasAdarUpa
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 ] [ prAcArya kundakunda aura unake paMca paramAgama se diyA gayA jo zuddhAtmatattva kA anugrahapUrvaka upadeza tathA pUrvAcAryo ke anusAra jo upadeza, usase mere nijavaibhava kA janma huA hai / " Age kahA gayA hai ki maiM apane isa vaibhava se AtmA batAU~gA / tAtparya yaha hai ki samayasAra kA mUlAdhAra mahAvIra, gautamasvAmI, bhadrabAhu se hotI huI kundakunda ke sAkSAt guru taka AI zrutaparamparA se prApta jJAna hai / paMDita jayacaMdajI chAbar3A ne apanI prastAvanA meM spaSTa likhA hai : "bhadrabAhu svAmI kI paramparA meM hI dUsare guNadhara nAmaka muni huye / unako jJAnapravAda pUrva ke dasaveM vastu adhikAra meM tIsare prAbhRta kA jJAna thA / unase usa prAbhRta ko nAgahastI nAmaka muni ne par3hA / una donoM muniyoM se yati nAmaka muni ne par3hakara usakI cUriMgakA rUpa meM chaha hajAra sUtroM ke zAstra kI racanA kI, jisakI TIkA samuddharaNa nAmaka muni ne bAraha hajAra sUtrapramANa kI / isaprakAra AcAryoM kI paramparA se kundakunda muni una zAstroM ke jJAtA hue| - - isataraha isa dvitIya siddhAnta kI utpatti huI ............. isaprakAra isa dvitIya siddhAnta kI paramparA meM zuddhanaya kA upadeza karanevAle paMcAstikAya, pravacanasAra, samayasAra, paramAtma prakAza zrAdi zAstra haiM, unameM samayaprAbhRta nAmaka zAstra prAkRta bhASAmaya gAthAbaddha hai, usakI AtmakhyAti nAmaka saMskRta TIkA zrI amRtacaMdrAcArya ne kI hai|" ukta sampUrNa kathanoM se yaha bAta atyanta spaSTa ho jAtI hai ki zrAcArya kundakunda ko bharatakSetra meM vidyamAna bhagavAna mahAvIra kI zrAcArya paramparA se jur3anA ho abhISTa hai / ve apanI bAta kI prAmANikatA ke lie bhagavAna mahAvIra aura antima zrutakevalI bhadrabAhu kI prAcArya paramparA para hI nirbhara haiM / yaha saba spaSTa ho jAne para bhI yaha prazna citta ko kuderatA hI rahatA hai ki jaba unhoMne sarvajJadeva sImandhara bhagavAna ke sAkSAt darzana kie the, unakA sadupadeza bhI sunA thA to phira ve svayaM ko usase kyoM
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya kundakunda ] [ 23 nahIM jor3ate ? na bhI jor3eM to bhI unakA ullekha to kiyA hI jA sakatA thA, unakA nAmollekhapUrvaka smaraNa to kiyA hI jA sakatA thA? ukta zaMkAoM ke samAdhAna ke lie hameM thor3A gaharAI meM jAnA hogaa| AcArya kundakunda bahuta hI gambhIra prakRti ke nirabhimAnI jimmedAra prAcArya the| ve apanI jimmedArI ko bhalIbhAMti samajhate the; ataH apane thor3e se yazalAbha ke lie ve koI aisA kAma nahIM karanA cAhate the, jisase sampUrNa AcAryaparamparA va digambara darzana prabhAvita ho / yadi ve aisA kahate ki merI bAta isalie prAmANika hai, kyoMki maiMne sImandhara paramAtmA ke sAkSAt darzana kie haiM, unakI divyadhvani kA sAkSAta zravaNa kiyA hai to una prAcAryoM kI prAmANikatA saMdigdha ho jAtI, jinako sImandhara paramAtmA ke darzanoM kA lAbha nahIM milA thA yA jinhoMne sImandhara paramAtmA se sAkSAt tatvazravaNa nahIM kiyA thA, jo kisI bhI rUpa meM ThIka nahIM hotaa| dUsarI bAta yaha bhI to hai ki videhakSetra to ve muni hone ke bAda gae the| vastusvarUpa kA saccA parijJAna to unheM pahale hI ho cukA thaa| yaha bhI ho sakatA hai ki unhoMne apane kucha granthoM kI racanA pahale hI kara lI ho| pahale nimita granthoM meM to ullekha kA prazna hI paidA nahIM hotA, para yadi bAda ke granthoM meM ullekha karate to pahale ke granthoM kI prAmANikatA para praznacihna laga jAtA / ataH unhoMne jAnabUjhakara svayaM ko mahAvIra aura bhadrabAhu zrutakevalI kI AcAryaparamparA se jodd'aa| yadi ve apane ko sImanghara tIrthakara arahaMta kI paramparA se jor3ate yA jur3a jAte to digambara dharma ko atyadhika hAni uThAnI pdd'tii| yaha eka aitihAsika tathya hai ki bhagavAna mahAvIra sAdhu avasthA meM sampUrNataH nagna the / ataH hamAre zvetAmbara bhAI apane ko mahAvIra kI acelaka paramparA se na jor3akara pArzvanAtha kI sacelaka paramparA se jor3ate haiN| isaprakAra ve apane ko digambara se prAcIna siddha karanA
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 ] [ prAcArya kundakunda aura unake paMca paramAgama cAhate haiM / vastutaH to pArzvanAtha bhI acelaka hI the| pArzvanAtha ho kyA, sabhI tIrthakara acelaka hI hote haiM, para spaSTa aitihAsika pramANoM ke abhAva meM ve unheM apane mata kI puSTi ke lie sacelaka mAna lete haiN| prAcArya kundakunda apane ko sImandhara paramAtmA se jor3ate to digambaroM ko videhakSetra kI paramparA kA jaina kahA jAne lagatA, kyoMki kundakunda digambaroM ke sarvamAnya AcArya the / isaprakAra caubIsa tIrthaMkaroM kI paramparA ke uttarAdhikAra kA dAvA zvetAmbara bhAI karane lgte| ata: digambara paramparA kA pratinidhitva karanevAle AcArya kundakunda kA bAra-bAra yaha ghoSita karanA ki maiM aura mere grantha bhagavAna mahAvIra, gautama gaNaghara aura zrutakevalI bhadrabAhu kI paramparA ke hI haiM, atyanta Avazyaka thaa| kisI bhI rUpa meM digambaroM kA sambandha bharatakSetra se TUTakara videhakSetra se na jur3a jAve-ho sakatA hai isa bAta ko dhyAna meM rakhakara hI kundakunda ne videhakSetra-gamana kI ghaTanA kA kahIM jikra taka na kiyA ho| dUsare, yaha unakI vizuddha vyaktigata upalabdhi thii| vyaktigata upalabdhiyoM kA sAmAjika upayoga na to ucita hI hai aura na Avazyaka ho / ataH ve usakA ullekha karake use bhunAnA nahIM cAhate the| videhagamana kI ghoSaNA ke AdhAra para ve apane ko mahAna sAbita nahIM karanA cAhate the| unakI mahAnatA unake jJAna, zraddhAna evaM AcaraNa ke AdhAra para ho pratiSThita hai / yaha bhI eka kAraNa rahA hai ki unhoMne videhagamana kI carcA taka nahIM kii|| tatkAlIna samaya meM loka meM to yaha bAta prasiddha thI hI, yadi ve bhI isakA jarA-sA bhI ullekha kara dete to yaha bAta tUla pakar3a letI aura isake adhika pracAra-prasAra se lAbha ke badale hAni adhika hotii| hara camatkArika ghaTanAoM ke sAtha aisA hI hotA hai| ataH unase saMbaMdhita vyaktiyoM kA yaha kartavya hai ki ve inake anAvazyaka prasAra-pracAra meM lipta na hoM; jahA~ taka saMbhava ho, unake pracAra-prasAra
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya kundakunda ] [ 25 para roka lagAveM, anyathA unase lAbha ke sthAna para hAni hone kI saMbhAvanA adhika rahatI hai / kalpanA kIjie ki AcAryadeva kahate ki maiM videha hokara AyA hU~, sImandhara paramAtmA ke darzana karake AyA hU~. unakI divyadhvani sunakara thAyA hU~; isa para yadi koI yaha kaha detA ki kyA pramAraNa hai isa bAta kA, to kyA hotA ? kyA AcAryadeva usake pramANa peza karate phirate ? yaha sthiti koI acchI to nahIM hotI / ataH praur3ha viveka ke ghanI prAcAryadeva ne videhagamana kI carcA na karake acchA hI kiyA hai; para unake carcA na karane se ukta ghaTanA ko aprAmANika kahanA devasenAcArya evaM jayasenAcArya jaise diggaja AcAryoM para avizvAsa vyakta karane ke atirikta aura kyA hai ? upalabdha zilAlekhoM evaM ukta zrAcAryoM ke kathanoM ke AdhAra para yaha to sahaja siddha hI hai ki ve sadeha videha gaye the aura unhoMne sImandhara paramAtmA ke sAkSAt darzana kiye the, unakI divyadhvani kA zravaraNa kiyA thA / bhagavAna mahAvIra kI upalabdha prAmANika zrutaparamparA meM prAcArya kundakunda ke advitIya yogadAna kI samyak jAnakArI ke lie pUrvaparamparA kA siMhAvalokana atyanta Avazyaka hai / samayasAra ke zradya bhASATIkAkAra paNDita jayacandajI chAbar3A samayasAra kI utpatti kA sambandha batAte hue likhate haiM : "yaha zrI kundakundAcAryadeva kRta gAthAvaddha samayasAra nAmaka grantha hai / usako zrAtmakhyAti nAmaka zrI amRtacandrAcAryadeva kRta saMskRta TIkA hai / isa grantha kI utpatti kA sambandha isaprakAra hai ki antima tIrthaMkaradeva sarvajJa vItarAga parama bhaTTAraka zrI varddhamAna svAmI ke nirvAraNa jAne ke bAda pA~ca zrutakevalI hue, unameM antima zrutakevalI zrI bhadrabAhu svAmI hue / vahA~ taka to dvAdazAMga zAstra ke prarUparaNa se vyavahAra - nizcayAtmaka mokSamArga yathArtha pravartatA rahA, bAda meM kAla-doSa se aMgoM ke jJAna kI vyucchitti hotI gaI aura kitane hI muni zithilAcArI hue, jinameM zvetAmbara hue, unhoMne zithilAcAra - poSaNa karane ke lie
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 ] [prAcArya kundakunda aura unake paMca paramAgama alaga se sUtra banAye, jinameM zithilAcAra-poSaka aneka kathAyeM likha kara apanA sampradAya dRr3ha kiyaa| yaha sampradAya abataka prasiddha hai| inake alAvA jo jinasUtra kI AjJA meM rahe, unakA AcAra yathAvat rahA, prarUpaNA bhI yathAvat rahI; ve digambara khlaaye| isa sampradAyAnusAra zrI varddhamAna svAmI ko nirvANa prApta karane ke 683 varSa ke bAda dUsare bhadrabAhusvAmI hue; unakI paripATI meM kitane hI varSa bAda muni hue, jinhoMne siddhAntoM kA pratipAdana kiyA / eka to gharasena nAmaka muni hue, unako agrAyaNI pUrva ke pAMcaveM vastu adhikAra meM mahAkarmaprakRti nAmaka cauthe prAbhRta kA jJAna thA / unhoMne yaha prAbhRta bhUtabalI aura puSpadanta nAma ke muniyoM ko pddh'aayaa| una donoM muniyoM ne AgAmI kAla-doSa se buddhi kI mandatA jAnakara usa prAbhRta ke anusAra SaTkhaNDasUtra kI racanA karake pustakarUpa likhakara usakA pratipAdana kiyaa| unake bAda jo muni (vIrasena) hue, unhoMne unhIM sUtroM ko par3hakara vistAra se TIkA karake dhavala, mahAghavala, jayadhavala Adi siddhAntoM kI racanA kii| unake bAda unhIM TIkAoM ko par3hakara zrI nemicandra Adi AcAryoM ne gommaTasAra, labdhisAra, kSapaNAsAra Adi zAstra bnaaye| - isaprakAra yaha prathama siddhAnta kI utpatti hai / isameM jIva aura karma ke saMyoga se utpanna huI AtmA kI saMsAraparyAya ke vistAra kA guNasthAna, mArgaNAsthAna Adi rUpa meM saMkSepa se varNana hai / yaha kathana to paryAyAthikanaya ko mukhya karake hai; isa hI naya ko azuddhadravyArthika naya bhI kahate haiM tathA isI ko adhyAtmabhASA meM azuddhanizcayanaya va vyavahAranaya bhI kahate haiM / bhadrabAhu svAmI kI paramparA meM hI dUsare guNadhara nAmaka muni hue / unako jJAnapravAda pUrva ke dasaveM vastu adhikAra meM tIsare prAbhRta kA jJAna thaa| unase usa prAbhRta ko nAgahasti nAmaka muni ne par3hA / una donoM muniyoM se yatinAyaka nAmaka muni ne par3hakA usakI cUrNikA rUpa meM chaha hajAra sUtroM ke zAstra kI racanA kI, jisakI TIkA samuddharaNa nAmaka muni ne bAraha hajAra sUtra pramANa kii|
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 27 prAcArya kundakunda ] isaprakAra AcAryoM ko paramparA se kundakunda muni una zAstroM ke jJAtA hue / isataraha isa dvitIya siddhAnta kI utpatti huii| isameM jJAna ko pradhAna karake zuddhadravyAthikanaya kA kathana hai / adhyAtmabhASA meM AtmA kA hI adhikAra hone se isako zuddhanizcaya tathA paramArtha bhI kahate haiN| isameM paryAyAthikanaya ko gauNa karake vyavahAra kahakara asatyArtha kahA hai| isa jIva ko jaba taka paryAyabuddhi rahatI hai, taba taka saMsAra rahatA hai / jaba ise zuddhanaya kA upadeza pAkara dravyabuddhi hotI hai tathA apane AtmA ko anAdi-ananta, eka, sarva paradravyoM va parabhAvoM ke nimitta se utpanna hue apane bhAvoM se bhinna jAtA hai aura apane zuddhasvarUpa kA anubhava karake zuddhopayoga meM lIna hotA hai; taba yaha jIva karmoM kA abhAva karake nirvANa (mokSa) ko prApta karatA hai / isaprakAra isa dvitIya siddhAnta kI paramparA meM zuddhanaya kA upadeza karanevAle paJcAstikAya, pravacanasAra samayasAra, paramAtmaprakAza Adi zAstra haiM; unameM samayaprAbhRta nAmaka zAstra prAkRta bhASAmaya gAthAbaddha hai, usakI AtmakhyAti nAmaka saMskRta TIkA zrI amRtacandrAcArya ne kI hai| kAla-doSa se jIvoM kI buddhi manda hotI jA rahI hai, usake nimitta se prAkRta-saMskRta ke jAnanevAle bhI virale raha gaye haiM tathA guruSoM kI paramparA kA upadeza bhI viralA ho gayA hai| ataH maiMne apanI buddhi-anusAra anya granthoM kA abhyAsa karake isa grantha kI dezabhASAmaya vacanikA karanA prArambha kiyA hai| jo bhavyajIva isakA pA~cana kareMge, par3heMge, suneMge tathA usakA tAtparya hRdaya meM dhAraNa kareMge, unake mithyAtva kA abhAva hogA tathA samyagdarzana kI prApti hogI - aisA abhiprAya hai; anya paNDitAI tathA mAna-lobhAdi kA abhiprAya nahIM hai / isameM kahIM buddhi kI mandatA tathA pramAda se hInAdhika artha likhA jAya to buddhi ke dhAraka jJAnIjana mulagrantha dekhakara zuddha karake vA~cana
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 ] [ prAcArya kundakunda aura unake paMca paramAgama karanA, hAsya mata karanA; kyoMki satpuruSoM kA svabhAva guNa-grahaNa karane kA hI hotA hai - yaha merI parokSa prArthanA hai|" isa yuga ke antima tIrthakara bhagavAna mahAvIra kI acelaka paramparA meM prAcArya kundakunda kA avataraNa usasamaya huA, jaba bhagavAna mahAvIra ko acelaka paramparA ko una jaise talasparzI adhyAtmavettA evaM prakharaprazAsaka AcArya kI AvazyakatA sarvAdhika thii| yaha samaya zvetAmbara mata kA prArambhakAla hI thaa| isasamaya varatI gaI kisI bhI prakAra kI zithilatA bhagavAna mahAvIra ke malamArga ke lie ghAtaka siddha ho sakatI thii| bhagavAna mahAvIra kI mUla digambara paramparA ke sarvamAnya sarvazreSTha prAcArya hone ke nAte AcArya kundakunda ke samakSa sarvAdhika mahattvapUrNa do uttaradAyitva the| eka to dvitIya zrutaskandharUpa paramAgama (madhyAtma-zAstra) ko likhitarUpa se vyavasthita karanA aura dUsarA zithilAcAra ke viruddha sazakta Andolana calAnA evaM kaThora kadama uThAnA / donoM hI uttaradAyitvoM ko unhoMne bakhUbI nibhAyA / prathama zrutaskandharUpa Agama kI racanA dharasenAcArya ke ziSya puSpadanta aura bhUtabalI dvArA ho rahI thii| dvitIya zrutaskandharUpa paramAgama kA kSetra khAlI thaa| muktimArga kA mUla to paramAgama hI hai| ataH usakA vyavasthita honA Avazyaka hI nahIM, anivArya thA; jise kundakunda jaise prakhara AcArya hI kara sakate the| jinAgama meM do prakAra ke malanaya banAye gaye haiM :-nizcayavyavahAra aura dravyAthika-paryAyAthika / samayasAra va niyamasAra meM nizcaya-vyavahAra kI mukhyatA se evaM pravacanasAra va paMcAstikAya meM dravyArthika-paryAyAthika kI mukhyatA se kathana karake unhoMne adhyAtma aura vastusvarUpa - donoM ko bahuta hI acchI taraha spaSTa kara diyA hai| unake ye mahAna grantha AgAmI granthakAroM ko Aja taka Adarza rahe haiM, mArgadarzaka rahe haiN| ' samayasAra prastAvanA
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya kundakunda ] [ 2e aSTapAhuDa meM unake prazAsakarUpa ke darzana hote haiM / isameM unhoMne zithilAcAra ke viruddha kaThora bhASA meM usa paramasatya kA udghATana kiyA, jisake jAne binA sAdhakoM ke bhaTaka jAne ke avasara adhika the / isameM unhoMne zvetAmbara mata kA jisa kaThoratA se nirAkaraNa kiyA hai, use dekhakara kabhI-kabhI aisA vikalpa zrAtA hai ki kahIM ise par3hakara hamAre zvetAmbarabhAI unake adhyAtma se bhI dUra na ho jAyeM / para yaha hamArA bhrama hI hai; kyoMki prAcArya kundakunda ke granthoM ko par3hakara vigata do hajAra varSa meM jitane zvetAmbara bandhuoM ne digambara dharma svIkAra kiyA hai, utane kisI anya dvArA nahIM / kavivara paNDita banArasIdAsa evaM AdhyAtmika satpuruSa zrI kAnajI svAmI isake jAne-mAne udAharaNa haiM / AdhyAtmika satpuruSa zrI kAnajI svAmI ke dvArA to kundakunda ke zAstroM ke mAdhyama se lAkhoM zvetAmbarabhAiyoM ko bhI digambara dharma ke prati zraddhAlu banAyA gayA hai / yadyapi prAcArya kundakunda digambara paramparA ke ziramaura haiM evaM unake grantha digambara sAhitya kI anupama nidhi haiM; tathApi vartamAna digambara jaina samAja unase aparicita sA hI thA / tatkAlIna digambara jaina samAja kI sthiti kA sahI rUpa jAnane ke lie paNDita kailAzacandajI siddhAntAcArya, vArANasI kA nimnalikhita kathana draSTavya hai : - "Aja se pacAsa varSa pUrva taka zAstrasabhA meM zAstra vA~cane ke pUrva bhagavAna kundakunda kA nAmamAtra to liyA jAtA thA, kintu AcArya kundakunda ke samayasAra zrAdi adhyAtma kI carcA karanevAle atyanta virale the / Aja bhI digambara jaina vidvAnoM meM bhI samayasAra kA adhyayana karanevAle virale haiN| hamane svayaM samayasAra taba par3hA, jaba zrI kAnajI svAmI ke kAraNa hI samayasAra kI carcA kA vistAra huA; anyathA hama bhI samayasArI kahakara brahmacArI zItalaprasAdajI kI ha~sI ur3AyA karate the / yadi kAnajI svAmI kA udaya na huA hotA to digambara jaina samAja meM bhI kundakunda ke sAhitya kA pracAra na hotA / " 1 jainasandeza, 4 navambara, 1676, sampAdakIya
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 ] [ AcArya kundakunda aura unake paMca paramAgama paramapUjya AcArya kundakunda ke sAtha-sAtha isa yuga meM kundakunda ko jana-jana taka pahu~cAnevAle pUjya gurudeva zrI kAnajI svAmI kA hama-jaise una lAkhoM logoM para to ananta-ananta upakAra hai, jinhoMne sAkSAt unake mukha se samayasAra Adi granthoM para pravacana sune haiM aura samajha meM na Ane para apanI zaMkAoM kA sahaja samAdhAna prApta kiyA hai / Aja ve hamAre bIca nahIM haiM, para paiMtAlIsa varSa taka anavaratarUpa se kiye gaye unake pravacana TepoM evaM pustakoM ke rUpa meM hameM Aja bhI upalabdha haiM / Aja ve pravacana hI hamAre sarvasva haiN| pUjya gurudeva zrI kAnajI svAmI ne AcArya kundakunda racita paramAgamoM para mAtra sarala pravacana hI nahIM kiye, apitu ukta paramAgamoM ke saste sulabha manojJa prakAzana bhI karAye; tathA sonagar3ha (jilAbhAvanagara, gujarAta) meM zrI mahAvIra kundakunda paramAgama mandira kA nirmANa karAke, usameM saMgamaramara ke pATiyoM para samayasAra, pravacanasAra, paMcAstikAya aura niyamasAra saMskRta TIkA sahita tayA aSTapAhuDa utkIrNa karAkara unheM bhautika dRSTi se bhI amara kara diyA hai| ukta paramAgama mandira Aja eka darzanIya tIrtha bana gayA hai| pavitratA aura puNya ke adbhuta saMgama isa mahApuruSa (zrI kAnajI svAmI) ke mAtra pravacana hI nahIM, apitu vyavasthita jIvana bhI adhyayana kI vastu hai; usakA adhyayana kiyA jAnA svataMtrarUpa se apekSita hai, tatsambandhI vistAra na to yahA~ sambhava hI hai aura na ucita hii| prAcArya kundakunda dvArA racita upalabdha sAhitya isaprakAra hai :(1) samayasAra (samayapAhuDa) (2) prakcanasAra (pavayaNasAro) (3) niyamasAra (NiyamasAro) (4) paMcAstikAyasaMgraha (paMcasthikAyasaMgaho) (5) aSTapAhuDa (aTThapAhuDa)
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 31 prAcArya kundakunda ] inake atirikta dvAdazAtuprekSA (bArasa aNuvekkhA) evaM dazabhakti bhI ApakI kRtiyA~ mAnI jAtI haiN| isIprakAra rayaNasAra aura mUlAcAra ko bhI ApakI racanAyeM kahA jAtA hai| kucha loga to kurala kAvya ko bhI ApakI kRti mAnate haiN|' ullekhoM ke AdhAra para kahA jAtA hai ki Apane SaTkhaNDAgama ke prathama tIna khaNDoM para 'parikarma' nAmaka TIkA likhI thI, kintu vaha Aja upalabdha nahIM / aSTapAhuDa meM nimnalikhita ATha pAhuDa saMgRhIta haiM - (1) daMsaNapAhuDa (2) suttapAhuDa (3) cArittapAhuDa (4) bodhapAhuDa (5) bhAvapAhuDa (6) mokkhapAhuDa (7) liMgapAhuDa evaM (8) sIlapAhuDa samayasAra jina-adhyAtma kA pratiSThApaka advitIya mahAna zAstra hai| pravacanasAra aura paMcAstikAyasaMgraha bhI janadarzana meM pratipAdita vastuvyavasthA ke vizada vivecana karanevAle jinAgama ke mUla grandharAja haiN| ye tInoM grantharAja paravartI digambara jaina sAhitya ke mUlAdhAra rahe haiN| ukta: tInoM ko nATakatrayI, prAbhRtatrayI yA kundakundatrayI bhI kahA jAtA hai| ukta tInoM grantharAjoM para kundakunda ke lagabhaga eka hajAra varSa bAda evaM Aja se eka hajAra varSa pahale prAcArya amRtacandradeva ne saMskRta bhASA meM gambhIra TIkAyeM likhI haiN| samayasAra, pravacanasAra evaM paMcAstikAyasaMgraha para AcArya amRtacandra dvArA likhI gaI TIkAoM ke sArthaka nAmaka kramazaH 'prAtmakhyAti', 'tattvapradIpikA' evaM 'samayavyAkhyA' haiN| ina tIna granthoM para prAcArya amRtacandra se lagabhaga tIna sau varSa -~~-bAda-hae AcArya jayasena dvArA likhI gaI 'tAtparyavRtti' nAmaka sarala subodha TIkAyeM bhI upalabdha haiM / 1 rayaNasAra prastAvanA
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 ] [ prAcArya kundakunda aura unake paMca paramAgama niyamasAra para paramavairAgI munirAja zrI padmaprabhamalaghArideva ne vikrama kI bArahavIM sadI meM saMskRta bhASA meM 'tAtparyavRtti' nAmaka TIkA likhI, jo vairAgyabhAva evaM zAntarasa se sarAbora hai, bhinna prakAra kI adbhuta TIkA hai| aSTapAhuDa ke prAraMbhika chaha pAhuDoM para vikrama kI solahavIM sadI meM likhI gaI bhaTTAraka zrutasAgarasUri kI saMskRta TIkA prApta hotI hai, jo SaTpAhuDa nAma se prakAzita huI / SaTpAhuDa koI svatantra kRti nahIM hai, apitu aSTapAhuDa ke AraMbhika chaha pAhuDa hI SaTpAhuDa nAma se jAne jAte haiN| samayasAra kI prAcArya amRtacandra kRta AtmakhyAti meM samAgata kalazoM (chandoM) para pANDe rAjamalajI ne vikrama saM0 1653 meM loka bhASA DhaDhArI meM eka bAlabodhanI TIkA likhI, jo kalazoM ke gUr3ha rahasya kholane meM adbhuta hai / usase preraNA pAkara aura bahuta kucha use hI prAdhAra banAkara kavivara paNDita banArasIdAsajI ne vikrama saM0 1693 meM samayasAra nATaka nAmaka grantha kI padyamaya racanA kI hai, jo Aja bhI adhyAtma premiyoM kA kaNThahAra hai / isake bAda paMDitapravara jayacaMdajI chAbar3A ne vikrama saM0 1864 meM AtmakhyAti sahita samayasAra kI bhASA TIkA banAI, jo Aja bhI sarvAdhika par3hI jAtI hai| aSTapAhuDa kI bhI jayacaMdajI chAbar3A kRta bhASA TIkA upalabdha hai| aSTapAhuDa kA svAdhyAya bhI Aja usI ke AdhAra para kiyA jAtA hai| isIprakAra tattvapradIpikA sahita pravacanasAra para pANDe hemarAjajI kI bhASA TIkA tathA kavivara vRndAvanadAsajI evaM mahAkavi godI bhAvazA chandAnuvAda bhI upalabdha hai / prAcArya kundakunda kA saccA paricaya to unake granthoM meM pratipAdita vaha viSayavastu hai, jise jAnakara jainadarzana ke hArda ko bhalIbhAMti samajhA jA sakatA hai| ataH unake dvArA racita paMca paramAgamoM meM pratipAdita viSayavastu kA saMkSipta sAra diyA jAnA atyanta Avazyaka hai|
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya adhyAya samayasAra yadi AcArya kundakunda digambara jina - zrAcArya paramparA meM ziromaNi haiM to zuddhAtmA kA pratipAdaka unakA yaha granthAghirAja samayasAra sampUrNa jina-vAGgamaya kA ziramaura hai / prAcArya amRtacandra ne isake lie "idamekaM jagaccakSurakSayaM' arthAt yaha jagata kA advitIya akSaya cakSu hai" - aisA kahA hai, tathA isakI mahimA " na khalu samayasArAduttaraM kicidasti - samayasAra se mahAna isa jagata meM kucha bhI nahIM haiM ' - kahakara gAI hai / AcArya 'kundakunda svayaM isakI antima gAthA kA phala batAte hue kahate haiM : : isake adhyayana "jo samayapAhuDamigaM paDhivaNaM zratthataccado khAduM / pratthe ThAhI cevA so hohI uttamaM sokkhaM // 415 // jo AtmA isa samayasAra nAmaka zAstra ko par3hakara, isameM pratipAdita Atmavastu ko artha va tattva se jAnakara, usa Atmavastu meM sthita hotA hai, apane ko sthApita karatA hai. vaha AtmA uttama sukha arthAt atIndriya- ananta prAnanda ko prApta karatA hai / " 1 zrAtmakhyAti, kalaza 245 2 AtmakhyAti, kalaza 244 prAcArya jayasena ke anusAra prAcArya kundakunda ne saMkSeparuci vAle ziSyoM ke lie paMcAstikAya, madhyamaruci vAle ziSyoM ke lie pravacanasAra aura vistAraruci vAle ziSyoM ke lie isa granthAdhirAja samayasAra kI racanA kI hai| isa bAta kA ullekha ukta granthoM para unake dvArA likhI gaI tAtparyavRtti nAmaka TIkAoM ke Arambha meM kara diyA gayA hai /
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 ] [ AcArya kundakunda aura unake paMca paramAgama isa granthAdhirAja para AdyopAnta 16 vAra sabhA meM vyAkhyAna kara isa yuga meM ise jana-jana kI vastu banA denevAle AdhyAtmika satpuruSa zrI kAnajI svAmI kahA karate the ki "yaha samayasAra zAstra AgamoM kA bhI Agama hai, lAkhoM zAstroM kA sAra isameM hai / yaha jainazAsana kA staMbha hai, sAdhakoM kI kAmadhenu hai, kalpavRkSa hai / isako hara gAthA chaThaveM sAtaveM guNasthAna meM jhUlate hue mahAmuni ke AtmAnubhava meM se nikalI huI hai / ' isa granthAdhirAja kA mUla pratipAdya navatattvoM ke nirUpaNa ke mAdhyama se navatattvoM meM chupI huI paramazuddha nizcayanaya kI viSayabhUta vaha Atmajyoti hai, jisake prAzraya se nizcaya samyagdarzana- jJAnacAritra kI prApti hotI hai / prAcAryadeva pUrvaraMga meM hI kahate haiM ki maiM apane sampUrNa vaibhava se usa ekatva - vibhakta prAtmA kA digdarzana karU~gA, jo na pramatta hai, na apramatta hai, na jJAna hai, na darzana hai, na cAritra hai, mAtra abheda - akhaNDa eka jJAyakabhAva rUpa hai, paramazuddha hai / paramadhyAna kA dhyeya, ekamAtra zraddheya vaha bhagavAna AtmA na to karmoM se baddha hI hai aura na koI parapadArtha use sparza hI kara sakatA hai / vaha dhruvatattva para se pUrNataH asaMyukta, apane meM hI sampUrNataH niyata, apane se ananya evaM samasta vizeSoM se rahita hai / tAtparya yaha hai ki para se bhinna aura apane se abhinna isa bhagavAna AtmA meM pradezabheda, guNabheda evaM paryAyabheda kA bhI prabhAva hai / bhagavAna AtmA ke prabheda - akhaNDa isa paramabhAva ko graharaNa karanevAlA naya hI zuddhanaya hai aura yahI bhUtArtha hai, satyArtha hai, zeSa sabhI vyavahAranaya abhUtArtha haiM, asatyArtha haiM / jo vyakti isa zuddhAya ke viSayabhUta bhagavAna AtmA ko jAnatA hai, vaha samasta jinazAsana kA jJAtA hai; kyoMki samasta jinazAsana kA pratipAdya eka zuddhAtmA hI hai, isake hI Azraya se nizcaya samyagdarzana, jJAna, cAritra rUpa mokSamArga pragaTa hotA hai / mokSArthiyoM ke dvArA ekamAtra yahI ArAdhya hai, yahI upAsya hai; isakI ArAdhanA-upAsanA kA nAma hI samyagdarzana-jJAnacAritra hai /
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra ] [ 35 isa bhagavAna AtmA ke atirikta sabhI dehAdi parapadArthoM, rAgAdi vikArI bhAvoM evaM guraNabhedAdi ke vikalpoM meM apanApana hI mithyAtva hai, prajJAna hai / yadyapi dehAdi parapadArthoM evaM rAgAdi vikArI bhAvoM ko jinAgama meM vyavahAra se AtmA kahA gayA hai, AtmA kA kahA gayA hai; para vaha vyavahAra prayojana vizeSapurataH hI satyArtha hai / jisa prakAra anArya ko samajhAne ke lie anAryabhASA kA upayoga upayogI hI hai, para anArya ho jAnA kadApi upayukta nahIM ho sakatA; usIprakAra paramArtha kI siddhi ke lie paramArthaM ke pratipAdaka vyavahAra kA upayoga upayukta hI hai, tathApi vyavahAra - vimugdha ho jAnA ThIka nahIM hai| tAtparya yaha hai ki vyavahAra ke viSayabhUta dehAdi evaM rAgAdi ko vAstava meM prAtmA jAna lenA - mAna lenA, apanA jAna lenA - mAna lenA kadApi upayukta nahIM kahA jA sakatA hai / bhagavAna zrAtmA to dehAdi meM pAye jAne vAle rUpa, rasa, gaMdha aura sparza se rahita arasa, arUpa, agaMdha aura asparzI svabhAvavAlA cetana tattva hai, zabdAdi se pAra avaktavya tattva hai, ise bAhya cihnoM se pahicAnanA saMbhava nahIM hai / bhale hI use vyavahAra se vararNAdimaya prarthAt gorA-kAlA kahA jAtA ho, para kahane mAtra se vaha varNAdimaya nahIM ho jAtA / kahA bhI hai : : "ghRtakumbhAbhidhAne'pi kumbho ghRtamayo na cet / jovo varSAdimajjIvajalpane'pi na tanmayaH // ' jisaprakAra 'ghI kA ghar3A' - isaprakAra kA vacanavyavahAra hone para bhI ghar3A ghImaya nahIM ho jAtA, usIprakAra 'varNAdi vAlA jIva' - aisA vacanavyavahAra hone mAtra se jIva varNAdi vAlA nahIM ho jAtA / " yaha sAra hai samayasAra ke jIvAjIvAdhikAra kA / sampUrNa vizva ko sva aura para - ina do bhAgoM meM vibhakta kara, para se bhinna aura apane 1 prAtmakhyAti, kalaza 40
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 ] [ prAcArya kundakunda aura unake paMca paramAgama se abhinna nija bhagavAna AtmA kI pahicAna karAnA isa adhikAra kA mUla prayojana hai| jovAjIvAdhikAra ke adhyayana se sva aura para kI bhinnatA atyanta spaSTa ho jAne para bhI jabataka yaha AtmA svayaM ko kartAbhoktA mAnatA rahatA hai, tabataka vAstavika bheda-vijJAna udita nahIM hotA / yahI kAraNa hai ki prAcArya kundakunda ne jIvAjovAdhikAra ke turanta bAda kartA-karma adhikAra likhanA Avazyaka smjhaa| para ke kartRtva ke bojha se dabA prAtmA na to svataMtra hI ho sakatA hai aura na usameM svAvalambana kA bhAva hI jAgata ho sakatA hai| yadi eka dravya ko dUsare dravya ke kAryoM kA kartA-bhoktA svIkAra kiyA jAtA hai to phira pratyeka dravya kI svataMtratA kA koI artha nahIM raha jAtA hai / isa bAta ko kartA-karma adhikAra meM bar3I hI spaSTatA se samajhAyA gayA hai| AcArya kundakunda to sApha-sApha kahate haiM :"kammassa ya pariNAma pokammassa ya taheva pariNAmaM / Na karei eyamAvA jo jANavi so havadi gANI // ' jo AtmA krodhAdi bhAvakoM, jJAnAvaraNAdi dravyakarmoM eva zarIrAdi nokarmoM kA kartA nahIM hotA, unheM mAtra jAnatA hI hai, vahI vAstavika jJAnI hai|" yadi hama gaharAI se vicAra kara to yaha bAta ekadama spaSTa ho jAtI hai ki yadi eka dravya dUsare dravya ke kAryoM ko karatA hai, unake svataMtra pariNamana meM hastakSepa karatA hai, unheM bhogatA hai to phira pratyeka dravya kI svataMtratA kA kyA artha zeSa raha jAtA hai ? isa kartAkarma adhikAra ko ukta gAthA meM to yahA~ taka kahA gayA hai ki para ke lakSya se prAtmA meM utpanna hone vAle moha-rAga-dveSa Adi vikArI bhAvoM kA kartA bhI jJAnI nahIM hotA, vaha to unheM bhI mAtra jAnatA hI hai| ' samayasAra, gAthA 75
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra ] [ 37 zrAtmA meM utpanna honevAle moha-rAga-dveSa ke bhAva AsravabhAva haiM / isa karttA - karma adhikAra kA prAraMbha hI AtmA aura prAsravoM ke bIca bhedavijJAna se hotA hai / jaba AtmA bhinna hai aura Asrava bhinna haiM to phira prasravabhAvoM kA karttA bhoktA bhagavAna AtmA kaise ho sakatA hai ? jinAgama meM jahA~ bhI AtmA ko para kA yA vikAra kA karttA bhoktA kahA gayA hai, use prayojana vizeSa se kiyA gayA vyavahAranaya kA kathana samajhanA cAhie / AcArya amRtacandra ke zabdoM meM vastusthiti to yaha hai :" zrAtmA jJAnaM svayaM jJAnaM jJAnAdanyatkaroti kim / parabhAvasya kartAtmA moho'yaM vyavahAriNAm // 1 zrAtmA jJAnasvarUpa hI hai, svayaM jJAna hI hai, vaha jJAna ke atirikta aura kyA kare ? AtmA parabhAvoM kA karttA hai - aisA mAnanA kahanA vyavahAra - vimugdhoM kA moha hI hai, ajJAna hI hai / " kartA - karma kI sthiti spaSTa karate hue samayasAra nATaka ke kartAkarma adhikAra meM kavivara banArasIdAsajI likhate haiM : "gyAnabhAva gyAnI karaM, agyAnI agyAna / darvakarma pudagala kareM, yaha nihacaM paradAna // 17 // AtmA meM utpanna honevAle samyagdarzana- jJAna - cAritrarUpa jJAnabhAvoM kA karttA jJAnI AtmA hai, moha-rAga-dveSa Adi ajJAnabhAvoM kA karttA ajJAnI AtmA hai aura jJAnAvaraNAdi dravyakarmoM, zarIrAdi nokarmo kA karttA pudgala dravya hI hai / " yadyapi yuddha yoddhAoM dvArA hI kiyA jAtA hai, tathApi vyavahAra meM yahI kahA jAtA hai ki yuddha rAjA ne kiyA hai| jIva ko jJAnAvaraNAdi karmoM kA karttA kahanA - isIprakAra kA vyavahAra hai / jisa prakAra prajA ke doSa-guraNoM kA utpAdaka rAjA ko kahA jAtA hai, usI prakAra pudgala dravya ke pariNamana kA karttA jIva ko kahA jAtA 1 AtmakhyAti, kalaza 62
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 ] [ prAcArya kundakunda aura unake paMca paramAgama hai| isaprakAra aneka udAharaNoM dvArA parakartRtva ke vyavahAra kI sthiti spaSTa karate hue prAcArya kundakunda likhate haiM : "uppAdevi karedi ya vaMSadi pariNAmaevi gihadi ya / prAdA poggaladavvaM vavahAraNayassa vattagvaM / ' AtmA pudgala dravya ko karatA hai, utpanna karatA hai, bAMdhatA hai, pariNamana karAtA hai aura grahaNa karatA hai - yaha saba vyavahAranapa kA kathana hai|" vAstava meM dekhA jAya to AtmA kA paradravya ke sAtha koI bhI saMbaMdha nahIM hai| . ajJAnI AtmA dehAdi parapadArthoM evaM rAgAdi vikAroM ko nijarUpa hI mAnatA hai yA phira unheM apanA mAnakara unase sva-svAmI sambandha sthApita karatA hai, unakA svAmI banatA hai| yadi kadAcit unheM apanA na bhI mAne to bhI unakA kartA-bhoktA to banatA hI hai| isaprakAra ajJAnI ke para se ekatva-mamatva evaM kartRtva-bhoktRtva pAye jAte haiM / ukta cAroM hI sthitiyoM ko adhyAtma kI bhASA meM para se abheda hI mAnA jAtA hai| ataH para se ekatva-mamatva evaM kartRtvabhoktRtva tor3anA hI bhedavijJAna hai / jIvAjIvAdhikAra meM para se ekatva-mamatva aura kartA-karma-adhikAra meM para ke kartRtva-bhoktRtva kA niSedha kara bhedavijJAna karAyA gayA hai / isaprakAra ukta donoM hI adhikAra bhedavijJAna ke lie hI samarpita haiN| jJAnAvaraNAdi dravyakarmoM evaM rAgAdi bhAvakoM ko puNya-pApa ke rUpa meM bhI vibhAjita kiyA jAtA hai / isaprakAra zubhabhAva evaM zubhakarmoM ko puNya evaM azubhabhAve evaM azubhakarmoM ko pApa kahA jAtA hai| yadyapi zubhAzubharUpa puNya aura pApa donoM hI karma haiM, karmabaMdha ke kAraNa haiM, AtmA ko baMdhana meM DAlanevAle haiM; tathApi ajJAnIjana 1 samayasAra, gAthA 107
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra ] [ 36 puNya ko acchA aura pApa ko burA mAnate haiM / ajJAnajanya isa mAnyatA kA niSedha karane ke lie hI prAcArya kundakunda ne puNya-pApa adhikAra kA praNayana kiyA hai| ve adhikAra ke prAraMbha meM hI likhate haiM - "kammamasuhaM kusIlaM suhakammaM cAvi jANaha susIlaM / kaha taM hodi susIlaM jaM saMsAraM pavesedi / sovaNiyaM piriNayalaM baMdhadi kAlAyasaM pi jaha purisaM / baMdhadi evaM jIvaM suhamasuhaM vA kadaM kammaM // tamhA du kusIlehi ya rAgaM mA kuraNaha mA va saMsaggaM / sAhIgo hi viNAso kusolasaMsaggarAyeNa // ' ajJAnIjanoM ko saMbodhita karate hue prAcArya kahate haiM ki tuma aisA jAnate ho ki zubhakarma suzIla hai aura azubhakarma kuzIla hai, para jo zubhAzubha karma saMsAra meM praveza karAte haiM, unameM se koI bhI karma suzIla kaise ho sakatA hai ? ___jisaprakAra lohe kI ber3I puruSa ko bAMdhatI hai, usIprakAra sone kI ber3I bhI bA~dhatI hI hai / isIprakAra jaise azubha (pApa) karma jIva ko bAMdhatA hai. vaise hI zubha (puNya) karma bhI jIva ko bA~patA hI hai / baMdhana meM DAlane kI apekSA puNya-pApa donoM hI karma samAna hI hai| saceta karate hue prAcArya kahate haiM ki isalie puNya-pApa ina donoM kuzIloM ke sAtha rAga mata karo, saMsarga bhI mata karo, kyoMki kuzIla ke sAtha saMsarga aura rAga karane se svAdhInatA kA nAza hotA hai|" ukta saMdarbha meM samayasAra nATaka ke puNya-pApa adhikAra meM samAgata katipaya mahattvapUrNa chanda isaprakAra haiM :pApabaMdha punnabaMdha duhUM maiM mukati nAhi, ___ kaTuka madhura svAda puggala ko pekhie / saMkalesa visuddha sahaja doU karmacAla, kugati sugati jagajAla maiM visekhie / 1 samayasAra, gAthA 145 se 147
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 ] [ prAcArya kundakunda aura unake paMca paramAgama kAranAdi meda tohi sUjhata mithyAta mAhi, aiso dvaitabhAva gyAna dRSTi meM na lekhie| doU mahA aMdhakapa doU karmabaMdha rUpa, duhUM ko vinAsa mokha mAraga maiM dekhie // 6 // sola tapa saMjama virati dAna pUjAdika, prathayA asaMjama kaSAya virSabhoga hai| koU subharUpa koU azubha svarUpa mUla vastu ke vicArata duvidha karmaroga hai // aisI baMdhapaddhati bakhAnI vItarAga deva, . prAtama dharama maiM karama tyAga-joga hai| bhau-jala taraiyA rAga-dveSa ko haraiyA mahA mokha ko karaiyA eka suddha upayoga hai // 7 // pharama subhAsubha doi, pudgalapiMDa vibhAva mala / inasauM mukati na hoi, nahiM kevala pada pAie // 11 // zubhAzubhabhAvarUpa puNya-pApabhAva bhAvAsrava haiM evaM unake nimitta se paudgalika kArmAraNavargaNAoM kA puNya-pApa prakRtiyoMrUpa pariNamita honA dravyAsrava hai| bhagavAna AtmA (jIvatattva) ina donoM hI AsravoM se bhinna hai / ajJAnI jIva puNya aura pApa meM acche-bure kA bheda kara puNya ko apanAnA cAhatA hai, upAdeya mAnatA hai, mokSamArga jAnatA hai; jabaki Asravatattva hone se pApa ke samAna puNyatattva bhI heya hai, upAdeya nahIM; saMsAramArga hai, mokSamArga nhiiN| yahI bhedajJAna karAnA puNya-pApa adhikAra kA mUla prayojana hai / ____ jJAnAvaraNAdi karmoM ke baMdha ke kAraNa hone se mithyAtva, avirati, kaSAya aura yoga Asrava haiM / ye mithyAtvAdi prAsrava bhAvAnava aura dravyAsrava ke bheda se do prakAra ke haiM / mithyAtva, avirati aura kaSAya to moha-rAga-dveSarUpa hI haiM; yoga mana-vacana-kAya kI caMcalatA evaM usake nimitta se prAtmapradezoM meM honevAle kaMpana ko kahate haiM / AtmapradezoM meM honevAlA kaMpana bhAvayoga hai aura mana-vacana-kAya kI caMcalatA dravyayoga hai / isIprakAra parapadArthoM meM ekatva-mamatva-kartRtva
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra ] [ 41 bhoktRtvabuddhi bhAvamithyAtva hai aura usake nimitta se kArmAraNavargaNA kA mithyAtvakarmarUpa pariNamita honA dravyamithyAtva hai| isIprakAra avirati aura kaSAya ko bhI samajha lenA caahie| ukta sampUrNa prAsravabhAvoM se bhagavAna AtmA (jIvatattva) atyanta bhinna hai| prAsravabhAvoM se bhinna nija bhagavAna AtmA ko hI nija jAnane-mAnanevAle jJAnIjanoM ko mithyAtvasaMbaMdhI Asrava nahIM hote- isakAraNa unheM nirAsrava kahA jAtA hai / kahA bhI hai : "jo daravAsrava rUpa na hoI / jahaM bhAvAnava bhAva na koii| jAko vazA gyAnamaya lhie| to gyAtAra nirAlava kahie // " isa adhikAra meM samyagdRSTi jJAnI dharmAtmA ko nirAmrava siddha kiyA gayA hai evaM isa saMdarbha meM uThanevAlI zaMkA-AzaMkAoM kA nirAkaraNa bhI kiyA gayA hai / samayasAra nATaka ke tatsaMbaMdhI katipaya chanda isaprakAra haiM :"praznaH-jyoM jaga maiM vidharaM matimaMda, suchanda savA varata budha tso| caMcala citta asaMjita vaina, sarIra-saneha jathAvata jaiso|| bhauga saMjoga parigraha saMgraha, moha vilAsa kara jahaM aiso| pUchata siSya prAcAraja sau yaha, samyakvaMta nirAmrava kaiso // uttara:-pUrava avasthA je karama-baMdha kIne praba, teI udai Ai nAnA bhAMti rasa deta haiN| keI subha sAtA keI asubha asAtA rUpa, duhUM sauM na rAga na virodha samaceta haiM / jathAjoga kriyA kareM phala kI na icchA dharai, jIvana-mukati ko birada gahi leta haiN| yAteM gyAnavaMta koM na Asrava kahata koU, muddhatA sauM nyAre bhaye suddhatA sameta haiM // 3" samayasAra nATaka, mAnavadvAra, chanda 4 2 samayasAra nATaka, prAsravadvAra, chanda 6 samayasAra nATaka,,prAsravadvAra, chanda 7
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 ] [ AcArya kundakunda aura unake paMca paramAgama vastutaH bAta yaha hai ki zuddhanaya ke viSayabhUta gharthaM (nija bhagavAna zrAtmA) kA Azraya karanevAle jJAnIjanoM ko anaMta saMsAra ke kAraNabhUta prasrava-baMdha nahIM hote / rAgAMza ke zeSa rahane se jo thor3e-bahuta Asrava-baMdha hote haiM, unakI upekSA kara yahA~ jJAnI ko nirAsrava aura nirbaMdha kahA gayA hai| kahA to yahA~ taka gayA hai ki : "yaha nicora yA grantha ko, yahai paramarasa pokha / tajaM suddhanaya baMdha hai, gahe sumunaya mokha // " Asrava kA nirodha saMvara hai, ataH mithyAtvAdi mAnavoM ke nirodha hone para saMvara kI utpatti hotI hai / saMvara se saMsAra kA prabhAva aura mokSamArga kA AraMbha hotA hai, ataH saMvara sAkSAt dharmasvarUpa hI hai / kahA bhI hai : "tesa hedU bhariNavA zrajbhavAsArakhANi savvadarisIhi / micchattaM zraNNANaM avirayabhAvo ya jogo ya // hetu zrabhAve khiyamA jAyadi gAriNassa prAsava giroho / prAsavabhAveraNa viragA jAyadi kammassa vi giroho // kammassAbhAveNa ya gokammAraNaM pi jAyadi giroho / gokammaNiroheNa ya saMsAra girohaNaM hodi // 2 sarvadarzI bhagavAna ne mithyAtva, avirati, kaSAya aura yogarUpa adhyavasAnoM ko Asrava kA kAraNa kahA hai| mithyAtvAdi kAraNoM ke abhAva meM jJAniyoM ke niyama se AsravoM kA nirodha hotA hai aura AsravabhAva ke binA karma kA nirodha hotA hai / isIprakAra karma ke prabhAva meM nokarma kA evaM nokarma ke abhAva meM saMsAra kA ho nirodha ho jAtA hai / " ra isaprakAra hama dekhate haiM ki saMvara anaMta dukharUpa saMsAra kA prabhAva karanevAlA evaM anaMta sukhasvarUpa mokSa kA kAraNa hai / samayasAra nATaka, AmravadvAra, chanda 13 samayasAra, gAthA 160 se 162
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra ] [ 43 saMvararUpa dharma kI utpatti kA mUla kAraNa bhedavijJAna hai| yahI kAraNa hai ki isa grantharAja meM prAraMbha se hI para aura vikAroM se bhedavijJAna karAte A rahe haiN| bhedavijJAna kI bhAvanA nirantara bhAte rahane kI preraNA dete hue prAcArya amRtacaMdra likhate haiM : "saMpadyate saMvara eSa sAkSAcchuddhAtmatattvasya kilopalaMbhAt / sa bhedavijJAnata eva tasmAt tadbhedavijJAnamatIva bhAvyam // bhAvayed mevavijJAnamidamacchinnadhArayA) tAvadyAvatparAccayutvA jJAnaM jJAne pratiSThite / bhedavijJAnataH siddhAH siddhAH ye kila kecana / asyevAbhAvato baddhA baddhA ye kila kecana // ' yaha sAkSAt saMvara zuddhAtmatattva kI upalabdhi (prAtmAnubhava) se hotA hai aura zuddhAtmatattva kI upalabdhi bhedavijJAna se hI hotI hai| ataH yaha bhedavijJAna atyanta bhAne yogya hai| yaha bhedavijJAna tabataka avicchinna dhArA se bhAnA cAhie, jabataka ki jJAna parabhAvoM se chUTakara jJAna meM hI sthira na ho jAve; kyoMki Ajataka jitane bhI siddha hue haiM, ve saba bhedavijJAna se hI hue haiM aura jitane bhI jIva karmabandhana meM baMdhe hue haiM, ve saba bhedavijJAna ke prabhAva se hI ba~dhe hue haiN|" bhedavijJAna kI mahimA aura phala batAte hue kavivara paMDita banArasIdAsajI likhate haiM : "pragaTi bhedavigyAna, Apaguna paraguna jAne / para paranati parityAga, suddha anubhau thiti ThAne / kari anubhau abhyAsa, sahaja saMvara paragAsa / prAstravadvAra nirodhi, karamadhana-timira vinAsa // chaya kari vibhAva samabhAva bhaji, niravikalapa nijapada ghai| nirmala visuddhi sAsuta suthira, parama pratIndriya sukha lahai // 2 // prAtmakhyAti, kalaza 126 se 131 2 samayasAra nATaka, saMvaradvAra, chanda 11
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 ] [ zrAcArya kundakunda aura unake paMca paramAgama samyagdRSTi jJAnI dharmAtmA ke prAsrava ke prabhAvarUpa saMvara pUrvaka nija bhagavAna zrAtmA kA ugra Azraya hotA hai, usake bala se AtmA meM utpanna zuddhi kI vRddhipUrvaka jo karma khirate haiM, use nirjarA kahate haiM / zuddhi kI vRddhi bhAvanirjarA hai aura karmoM kA khiranA dravyanirjarA / kavivara banArasIdAsajI ne nirjarA kI vaMdanA karate hue usakA svarUpa isaprakAra spaSTa kiyA hai : "jo saMvarapara pAi anaMde / so pUravakRta karma nikaMde // jo prakaMda bahuri na pheMdaM / so nirajarA banArasi vaMde // " nirjarA adhikAra ke AraMbha meM hI AcArya kahate haiM : "vabhogamadaha baNvAraNamavedaraNAraNamivarANaM / jaM kurNAdi sammaviTThI taM savvaM rigajjara riNamittaM // jaha visamubabhuMjaMto vejjo puriso Na maraNamuvayAdi / poggalakammassuvayaM taha bhuMjavi va bajbhave khANI // jaha majjaM pibamANo aravIbhAveNa majjadi raga puriso / dabbuvabhoge parado gANI di raga bajjhadi taheva // 2 samyagdRSTi jIva indriyoM ke dvArA jo acetana aura cetana dravyoM kA upabhoga karatA hai, vaha sarva nirjarA kA nimitta hotA hai / jisaprakAra vaidya puruSa viSa ko bhogatA huA bhI maraNa ko prApta nahIM hotA, usIprakAra jJAnI puruSa pudgalakarma ke udaya ko bhogatA huA bhI baMdha ko prApta nahIM hotA / jisaprakAra madirA ko pratibhAva se pInevAlA puruSa matavAlA nahIM hotA, usIprakAra jJAnI bhI dravyoM ke upabhoga ke prati bharata rahane se baMdha ko prApta nahIM hotaa|" samyagdaSTi jJAnI dharmAtmA ko kriyA karate hue evaM usakA phala bhogate hue bhI yadi karmabaMdha nahIM hotA hai aura nirjarA hotI hai to 1 samayasAra nATaka, nirjarAdvAra, chanda 2 2 samayasAra, gAthA 163, 165 va 166
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra ] [ 45 usakA kAraNa usake andara vidyamAna jJAna aura vairAgya kA bala hI hai| isa bAta ko nirjarA adhikAra meM bahuta hI vistAra se spaSTa kiyA gayA hai / ukta saMdarbha meM kavivara banArasIdAsajI ke katipaya chanda draSTavya haiM : "mahimA samyagjJAna ko, para virAga bala joi / kriyA karata phala bhuMjateM, karama baMdha nahiM hoi|| pUrva uda sana baMdha, viSa bhogavaM smkitii| kare na nUtana baMdha, mahimA gyAna virAga kI / gyAnI gyAnamagana rahai, rAgAdika mala khoi / cita udAsa karanI kara, karamabaMSa nahiM hoi / mUr3ha karama ko karatA hove / phala abhilASa ghara phala jove / / gyAnI kriyA kara phlsuunii| lage na lepa nirajarA dUnI // " parapadArtha evaM rAgabhAva meM raMcamAtra bhI ekatvabuddhi nahIM rakhanevAle evaM apane prAtmA ko mAtra jJAyakasvabhAvI jAnanevAle AtmajJAnI samyagdRSTi dharmAtmA ko saMbodhita karate hue AcAryadeva kahate haiM : "edamhi ravo piccaM saMtuTo hohi Niccamevamhi / eveNa hohi titto hohadi tuha uttamaM sokkhaM // he Atman ! tU isa jJAnAnandasvabhAvI bhagavAna AtmA meM hI nitya rata raha, isameM hI nitya santuSTa raha, isase hI tRpta ho- aisA karane se tujhe uttama sukha kI prApti hogii|" isaprakAra nirjarAdhikAra samApta kara aba baMdhAdhikAra meM kahate haiM ki jisaprakAra dhUla bhare sthAna meM tela lagAkara vibhinna zastroM se vyAyAma karanevAle puruSa ko sacitta-acitta kele Adi vRkSoM ke chinnabhinna karane para jo dhUla cipaTatI hai, usakA kAraNa tela kI cikanAhaTa hI hai, dhUla aura zArIrika ceSTAyeM nhiiN| usIprakAra hiMsAdi pApoM meM ' samayasAra nATaka, nirAdvAra, chanda 3, 6, 36 va 43 2 samayasAra, gAyA 206
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 ] [ prAcArya kundakunda aura unake paMca paramAgama pravartita mithyAdRSTi jIva ko honevAle pApabaMdha kA kAraNa rAgAdibhAva hI haiM, anya ceSTAyeM yA karmaraja prAdi nahIM / baMdhAdhikAra ke zrArambha meM hI abhivyakta isa bhAva ko banArasIdAsajI ne isaprakAra vyakta kiyA hai : "kamaMjAla - varganA sauM jaga meM na baMdha jIva, baMdha na kadApi mana-vaca-kAya joga sauM // cetana acetana kI hiMsA sauM na baMdha jona, baMdha na alakha paMca viSaM viSa-roga sauM // karma sauM prabaMdha siddha joga sauM prabaMdha jina, hiMsA saf prabaMdha sAdhu gyAtA viSaM bhoga sauM / ityAdika vastu ke milApa sauM na baMdhe jIva, baMbaM eka rAgAdi asuddha upayoga sauM / " niSkarSa ke rUpa meM kahA jA sakatA hai ki baMdha kA mUla kAraNa rAgAdi bhAvarUpa azuddhopayoga hI hai| yahA~ eka prazna saMbhava hai ki akelA azuddhopayoga hI baMdha kA kAraNa kyoM hai ? parajIvoM kA ghAta karanA, unheM duHkha denA, unakI sampatti Adi kA apaharaNa karanA, jhUTha bolanA Adi ko baMgha kA kAraNa kyoM nahIM kahA gayA hai ? isakA uttara dete hue prAcAryadeva kahate haiM ki pratyeka jIva apane koI sukha-duHkha aura jIvana-maraNa Adi kA uttaradAyI svayaM hI hai, anya jIva anya jIva ko sukhI-duHkhI nahIM kara sakatA aura na mArajilA hI sakatA hai / jaba koI vyakti kisI kA kucha kara hI nahIM sakatA to phira kisI anya ke jIvana-maraNa aura sukha-duHkha ke kAraNa kisI anya ko baMdha bhI kyoM ho ? sabhI jIva apane AyukamaM ke udaya se jIte haiM aura AyukamaM ke samApta hone para marate haiM / isIprakAra sabhI jIva apane karmodaya ke 1 samayasAra nATaka, baMdhadvAra, chanda 4
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra ] [ 47 anusAra sukhI-du:khI hote haiM / jaba koI vyakti kisI anya vyakti ke Ayu karma yA sAtA-prasAtA karma ko le-de nahIM sakatA to phira vaha unake jIvana-maraNa aura sukha-duHkha kA uttaradAyI bhI kaise ho sakatA hai ? hAM, yaha bAta avazya hai ki pratyeka jIva dUsare jInoM ko mAranebacAne evaM sukhI-duHkho karane ke bhAva (adhyavasAna) avazya kara sakatA hai aura apane una bhAvoM ke kAraNa karmabaMdhana ko bhI prApta ho sakatA hai| isIprakAra jhUTha bolane, corI karane, kuzIla sevana karane evaM parigraha jor3ane ke saMbaMdha meM bhI samajhanA caahie| ukta saMdarbha meM vistRta carcA karane ke uparAnta AcArya kundakunda likhate haiM : "prabhavasideNa baMdho satte mAreu mA va mAreu / eso baMSasamAso jIvANaM picchayayassa // ' vatthu paDacca jaM puraNa prabhavasAraNaM tu hodi jIvANaM / Na ya vatthabo du baMdho ajjhavasANeNa baMghotthi // baMdha ke sandarbha meM nizcayanaya kI do TUka bAta yaha hai ki jIvoM ko cAhe mAro cAhe na mAro, karmabaMdha adhyavasAna se hI hotA hai / yadyapi yaha bAta bhI satya hai ki adhyavasAna bhAva vastu ke avalambanapUrvaka hI hote haiM, tathApi baMdha vastu se nahIM, adhyavasAna bhAvoM se hI hotA hai|" yadyapi yaha bAta satya hai ki karmajAla, yoga, hiMsA aura bhogakriyA ke kAraNa baMdha nahIM hotA, tathApi samyagdRSTI jJAnI dharmAtmA ke anargala pravRtti nahIM hotI aura na honI hI cAhie, kyoMki puruSArthahInatA aura bhogoM meM lInatA mithyAtva kI bhUmikA meM hI hote haiM / isa bAta ko samayasAra nATaka meM atyanta sazakta zabdoM meM isaprakAra vyakta kiyA hai : . samayasAra, gAthA 262 2 samayasAra, gAthA 265
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 ] [ prAcArya kundakunda aura unake paMca paramAgama "karmajAla joga hiMsA bhoga sau nabaMdha pe, tathApi gyAtA uhimI bakhAnyo jinana meN| gyAnaviSTi veta virSa-bhaugani sauM heta voU, kriyA eka kheta yoM to dhana nAhi jaina maiN|| udevala uhima gaha 4 phala ko na pahe, niravaM vasA na ho hirade ke naina maiN|| pAlasa niruhima kI bhUmikA miSyAta mAhita ___ jahAM na saMbhAra jIva moha noMda saina maiN||" saMkSepa meM baMdhAdhikAra kI viSayavastu yahI hai / aba mokSAdhikAra meM kahate haiM ki jisaprakAra baMdhanoM meM jakar3A huA puruSa baMdhana kA vicAra karate rahane se baMdhana se mukta nahIM hotA, apitu baMdhanoM ko chedakara baMdhanoM se mukta hotA hai; usIprakAra karmabandhana kA vicAra karate rahane mAtra se koI prAtmA karmabandhana se mukta nahIM hotA, apitu vaha karmabandhana ko chedakara mukti prApta karatA hai / tAtparya yaha hai ki lomAtmA baMdha aura AtmA kA svabhAva jAnakara baMdha se virakta hote haiM, ve hI karmabandhanoM se mukta hote haiN| baMdha aura AtmA ke bIca bheda karane kA kAma prajJArUpI chainI se hotA hai / kahA bhI gayA hai : "jaise chanI loha ko, kara eka sau doi / jar3a cetana ko mitratA, tyoM subuddhi sau hoi||" mAtmA aura baMdha ke bIca prajJArUpI chanI ko DAlakara jo mAtmA unheM bhinna-bhinna pahicAna lete haiM, ve baMdha ko chedakara zuddha prAtmA ko grahaNa kara lete haiM / jisa prajJA se baMdha se bhinna nija AtmA ko jAnate haiM, usI prajJA se baMdha se bhinna nija prAtmA ko grahaNa bhI karate haiM / jJAnI - ' samayasAra nATaka, baMSahAra, chanda 6 2 samayasAra nAThaka, mokSadvAra, chanda 4
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra ] [49 mAtmA bhalIbhAMti jAnate haiM ki maiM to jJAna-darzanasvabhAvI mAtmA hI hU~, zeSa sabhI bhAva mujhase bhinna bhAva haiN| jisaprakAra loka meM aparAdhI vyakti nirantara sazaMka rahatA hai aura niraparAdhI vyakti ko pUrNa niHzaMkatA rahatI hai, usIprakAra prAtmA kI ArAdhanA karanevAle niraparAdhI prAtmA ko karmabandhana kI zaMkA nahIM hotii| yahI sAra hai mokSAdhikAra kA / aba sarvavizuvajJAna adhikAra meM kahate haiM ki jisaprakAra prAMkha parapadArthoM ko mAtra dekhatI hI hai, unheM karatI yA bhogatI nahIM; usIprakAra jJAna bhI puNya-pAparUpa aneka kamoM ko, unake phala ko, unake baMdha ko, nirjarA va mokSa ko jAnatA hI hai, karatA nhiiN| "nAsti sarvo'pi saMbaMdhaH paradravyAtmatattvayoH" prAcArya amRtacandra kI isa ukti ke anusAra jaba bhagavAna prAtmA kA paradravya ke sAtha koI bhI saMbaMdha nahIM hai to phira vaha parapadArthoM kA kartA-bhoktA kaise ho sakatA hai ? eka dravya ko dUsare padArthoM kA kartA-bhoktA kahanA mAtra vyavahAra kA hI kathana hai, nizcaya se vicAra kareM to do dravyoM ke bIca kartA-karmabhAva hI nahIM hai / kahA bhI hai : "vyAvahArikadRrzava kevalaM kartR karma ca vibhinnmissyte| nizcayena yadi vastu cityate kartR karmaca sadekamiSyate // kevala vyAvahArika dRSTi se hI kartA aura karma bhinna jAne jAte haiM, yadi nizcaya se vastu kA vicAra kiyA jAye to kartA aura karma sadA eka hI mAne jAte haiN|" sparza, rasa, gaMdha, varNa aura zabdAdirUpa pariNamita pudgala AtmA se yaha nahIM kahate ki 'tuma hameM jAno' pora prAtmA bhI pAne sthAna ko chor3akara unheM jAnane ko kahIM nahIM jAtA; donoM apane-apane 'mAtmakhyAti, kalaza 200 2prAtmakhyAti, kalaza 210
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 ] [ prAcArya kundakunda aura unake paMca paramAgama svabhAvAnusAra svataMtratA se pariNamita hote haiM / isaprakAra svabhAva se AtmA paradravyoM ke prati atyanta udAsIna hone para bhI ajJAna avasthA meM unheM acche-bure jAnakara rAga-dveSa karatA hai / zAstra meM jJAna nahIM hai, kyoMki zAstra kucha jAnate nahIM haiM, isalie jJAna anya hai aura zAstra anya hai - aisA jinadeva kahate haiM / isIprakAra zabda, rUpa, gaMgha, rasa, sparza, karma, dharmadravya, adharmadravya, kAla, AkAza evaM adhyavasAna meM bhI jJAna nahIM hai, kyoMki ye saba kucha jAnate nahIM haiM, ataH jJAna anya hai aura ye saba anya haiM / isaprakAra sabhI parapadArthoM evaM adhyavasAna bhAvoM se bhedavijJAna karAyA gayA hai / anta meM AcAryadeva kahate haiM ki bahuta se loga liMga ( bheSa) ko hI mokSamArga mAnate haiM, kintu nizcaya se mokSamAgaM to samyagdarzanajJAna- cAritra hI hai - aisA jinadeva kahate haiN| isalie he bhavyajano ! apane AtmA ko zrAtmA kI ArAdhanArUpa samyagdarzana - jJAna-cAritramaya mokSamArga meM lagAo, apane citta ko anyatra mata bhaTakAo / atyanta karuNA bhare zabdoM meM AcAryadeva kahate haiM :"mokkhapahe pramANaM Thavehi taM caiva bhAhi taM ceya / tatyeva vihara cciM mA viharasu aNgavacdhesu // ' Atman ! tU svayaM ko nijAtmA ke anubhavarUpa mokSamArga meM sthApita kara, nijAtmA kA hI dhyAna ghara, nijAtmA meM hI ceta, nijAtmA kA hI anubhava kara evaM nijAtmA ke anubhavarUpa mokSamArga meM hI nitya vihAra kara; anya dravyoM meM vihAra mata kara, upayoga ko anyatra mata bhaTakA / " samayasAra zAstra kA yahI sAra hai, yahI zAstra - tAtparya hai / isaprakAra AcArya amRtacandra ke anusAra 415 gAthAoM meM AcArya kundakunda kRta samayasAra samApta ho jAtA hai / isake uparAnta AcArya amRtacandra prAtmakhyAti TIkA ke pariziSTa ke rUpa meM anekAMtasyAdvAda, upAya - upeya bhAva evaM jJAnamAtra bhagavAna zrAtmA kI 47 zaktiyoM kA bar3A hI mArmika nirUpaNa karate haiM, jo malataH paThanIya hai| samayasAra, gAthA 412 ,
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra ] pariziSTa ke AraMbha meM hI prAcArya amRtacandra kahate haiM : "pratra syAdvAvazuddha yarthaM vstutttvvyvsthitiH| upAyopeyabhAvazca manAgbhUyo'pi cintyate // ' yahA~ syAdvAda kI zuddhi ke lie vastutattva kI vyavasthA aura upAya-upeyabhAva kA jarA phira se vicAra karate haiN|" isaprakAra isa granthAdhirAja samayasAra meM navatattvoM ke mAdhyama se mUla prayojanabhUta usa zuddhAtmavastu kA prarUpaNa hai, jisake Azraya se nizcaya samyagdarzana-jJAna-cAritrarUpa mokSamArga pragaTa hotA hai / ataH pratyeka vyakti ko binA kisI bhedabhAva ke isakA svAdhyAya avazya karanA caahie| katipaya manISI Aja yaha bhI kahate pAye jAte haiM ki samayasAra to mAtra munirAjoM ke adhyayana kI vastu hai, gRhasthoM (zrAvakoM) ko isakA adhyayana nahIM karanA caahie| ve mAtra kahate hI nahIM haiM, apitu unhoMne isake paThana-pAThana ke niSedha meM apanI sampUrNa zakti lagA rakhI hai| una sabhI se hamArA vinamra anurodha hai ki ve pUrvAgraha tyAgakara eka bAra apanI isa mAnyatA para gaharAI se vicAra kreN| yaha granthAdhirAja samayasAra zatAbdiyoM se gRhastha vidvAnoM dvArA par3hA-par3hAyA jAtA rahA hai aura prAja bhI nirantara paThana-pAThana meM hai| vikrama kI solahavIM sadI meM pANDe rAjamalajI ne samayasAra kalazoM para bAlabodhanI TIkA likhI thI, jisake AdhAra para satrahavIM sadI meM kavivara paNDita banArasIdAsajI ne samayasAra nATaka rcaa| 19vIM sadI meM paNDitapravara jayacandajI chAbar3A ne isakI bhASATIkA likhii| isIprakAra bra0 zItalaprasAdajI ne bhI isapara TIkA likhI hai / kSullaka manoharalAlajI varNI kI saptadazAMgI TIkA bhI prakAzita ho cukI hai| bra0 paNDita jaganmohanalAlajI zAstrI kA adhyAtma-amRta-kalaza bhI samayasAra kalazoM kI hI TIkA hai| kyA ina saba vidvAnoM ne samayasAra kA svAdhyAya kiye binA hI ye TIkAyeM aura anuvAda kiye hoMge? 'mAtmakhyAti, kalaza 247
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 ] [ bhAcArya kundakunda aura unake paMca paramAgama paNDitapravara prazAdharajI ( 13vIM sadI) evaM AcAryakalpa paNDita ToDaramalajI ( 16vIM sadI) ke granthoM ke adhyayana se bhI patA calatA hai ki unhoMne samayasAra kA mAtra vAMcana hI nahIM kiyA thA, apitu gaharA adhyayana bhI kiyA thA / kSullaka gaNezaprasAdajI varNI to pratidina samayasAra kA pATha karate the aura unheM sampUrNa AtmakhyAti kaNThastha thI / jainendra varNI kA bhI samayasAra kA gaharA adhyayana thA / AdhyAtmika satpuruSa zrI kAnajI svAmI ne to bharI sabhA meM 16 bAra samayasAra para pravacana kiye the, jo pravacana ratnAkara nAma se prakAzita bhI ho cuke haiN| I - dhyAna rahe ina sabhI AtmArthiyoM meM koI bhI munirAja nahIM thA, sabhI zrAvaka hI the / isa bAta ko bhI nahIM bhUlanA cAhie ki AcAra kI dRSTi se dharma do prakAra kA mAnA gayA hai :- (1) munidharma aura (2) gRhasthadharma / zrAvaka kI gyAraha pratimAe~ gRhasthadharma ke hI bheda haiM; zrataH kSullaka bhI gRhasthoM meM hI Ate haiM / sabase adhika Azcarya kI bAta to yaha hai ki jo loga samayasAra ke svAdhyAya kA niSedha karate haiM, ve svayaM gRhastha hokara bhI isakA svAdhyAya karate dekhe jAte haiN| maiM unase vinamratApUrvaka eka prazna pUchanA cAhatA hU~ ki Apane svayaM samayasAra kA svAdhyAya kiyA hai yA nahIM ? yadi hA~ to phira Apa anya gRhasthoM ko samayasAra par3hane se kyoM rokate haiM ? aura yadi Apane samayasAra kA svAdhyAya kiyA hI nahIM hai to phira yaha jAne binA ki usameM kyA hai ? - usake adhyayana kA niSedha kaise kara sakate haiM ? bhAI ! prAcAryadeva ne yaha granthAdhirAja prajJAnI mithyAdRSTiyoM ke ajJAna aura mithyAtva ke nAza ke lie hI banAyA hai, jaisA ki isameM samAgata aneka ullekhoM se spaSTa hai / samayasAra kI 38vIM gAthA kI TIkA meM to sApha-sApha likhA hai ki atyanta apratibuddha AtmavimUr3ha ke lie hI yaha bAta hai / samyagdarzana kI mukhyatA se likhe gaye isa paramAgama ko mukhyarUpa se to mithyAdRSTiyoM ko hI par3hanA cAhie; kyoMki samyagdarzana kI
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra ] [ 53 prApti to unhIM ko karanA hai, munirAja to samyagdRSTI hI hote haiM; kyoMki samyagdarzana ke binA to muni honA saMbhava hI nahIM hai| samayasAra kI cauthI gAthA meM hI kahA gayA hai ki ajJAnIjanoM ne kAma, bhoga aura baMdha kI kathA to aneka bAra sunI hai, maiM to unheM ekatva-vibhakta AtmA kI aisI kathA sunAne jA rahA hai ki jise na to unhoMne kabhI sunI hai, na jisakA paricaya prApta kiyA hai aura na jinake anubhava meM hI vaha bhagavAna AtmA prAyA hai| samyagdarzana ke viSayabhUta bhagavAna AtmA kI bAta bhI jinhoMne nahIM sunI hai, unake lie hI samayasAra likhA gayA hai - isa bAta ko dRSTi se ojhala karanA kisI bhI dRSTi se ucita nahIM hai / samayasAra meM pratipAdita viSayavastu kA saMkSipta paricaya diyA hI jA cukA hai| kyA usameM Apako kucha aisA lagA ki jo gRhasthoM ko par3hane yogya na ho ? ukta viSayavastu ke AdhAra para aba Apa hI nirNaya kIjie ki samayasAra sabhI ko par3hanA cAhie yA nahIM ? hA~, hameM isa bAta kI prasannatA hai ki jina manISiyoM ne jIvanabhara samayasAra ke paThana-pAThana kA virodha kiyA hai, Aja ve manISI svayaM samayasAra par3ha rahe haiM, usa para pravacana kara rahe haiN| unake isa apratyAzita parivartana evaM sAhasa ke lie hama unakA sacce hRdaya se abhinandana karate haiN| hamArI to yaha pAvana bhAvanA hai ki kisI ke bhI mAdhyama se sahI, yaha samayasAra ghara-ghara meM pahuMce aura jana-jana kI vastu bne| dravya-kSetra-kAla-bhAva kA bahAnA lekara paramAdhyAtma ke pratipAdaka isa zAstra ke adhyayana kA niSedha karanevAle manISiyoM ko paNDita ToDaramalajI ke isa kathana kI ora dhyAna denA cAhie : "yadi jhUThe doSa kI kalpanA karake adhyAtmazAstroM ko par3hanesunane kA niSedha kareM to mokSamArga kA mUla upadeza to vahA~ hai, usakA niSedha karane se to mokSamArga kA niSedha hotA hai / jaise, meghavarSA hone para bahuta se jIvoM kA kalyANa hotA hai aura kisI ko ulTA nukasAna ho, to usakI mukhyatA karake megha kA to niSedha nahIM karanA; usI
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 ] [ prAcArya kundakunda dhIra unake paMca paramAgama prakAra sabhA meM adhyAtma - upadeza hone para bahuta se jIvoM ko mokSamArga kI prApti hotI hai, parantu koI ulTA pApa meM pravarte, to usakI mukhyatA karake adhyAtmazAstroM kA niSedha nahIM karanA / tathA adhyAtmagranthoM se koI svacchanda ho, so vaha to pahale bhI mithyAdRSTi thA, aba bhI mithyAdRSTi hI rhaa| itanA hI nukasAna hogA ki sugati na hokara kugati hogI / parantu adhyAtma - upadeza na hone para bahuta jIvoM ke mokSamArga kI prApti kA prabhAva hotA hai aura isameM bahuta jIvoM kA bahuta burA hotA hai, isaliye adhyAtma - upadeza kA niSedha nahIM karanA / " paNDita ToDaramalajI ne to apane isa kathana meM samayasAra jaise AdhyAtmika granthoM ke paThana-pAThana mAtra kA hI samarthana nahIM kiyA hai, apitu unake AdhAra para janasabhAoM meM upadeza dene kA bhI satarka pratipAdana kiyA hai / Aja ke isa prazAnta jagata meM adhyAtma hI eka aisA dIpaka hai, jo bhaTakI huI mAnavasabhyatA ko sanmArga dikhA sakatA hai | adhyAtma kA jitanA adhika pracAra-prasAra hogA, sukha-zAnti kI saMbhAvanAeM bhI utanI hI adhika prabala hoNgii| paramAdhyAtma ke pratipAdaka isa paramapAvana paramAgama kA jitanA bhI pracAra-prasAra kiyA jAya, utanA hI kama hai; ataH hama sabhI AtmArthiyoM kA pAvana kartavya hai ki isake prakAzana, vitaraNa, paThanapAThana meM sampUrNata: samarpita ho jAve / bhava aura bhava ke bhAva kA prabhAva karane meM sampUrNataH samarthaM isa granthAdhirAja kA prakAzana, vitaraNa, paThana-pAThana nirantara hotA rahe aura Apa sabake sAtha maiM bhI isake mUla pratipAdya samayasArabhUta nijAtmA meM hI ekatva sthApita kara tallIna ho jAU~ athavA merA yaha nazvara jIvana bhI isI ke adhyayana, manana, cintana tathA rahasyodghATana meM hI avirAma lagA rahe - isa pAvana bhAvanA ke sAtha virAma letA hU~ / 1 mokSamArgaprakAzaka, pRSTha 262
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya adhyAya pravacanasAra jinendra bhagavAna ke pravacana (divyadhvani) kA sAra yaha kAlajayI 'pravacanasAra' paramAgama prAcArya kundakunda kI sarvAdhika pracalita adbhuta sazakta saMracanA hai / samasta jagata ko jJAnatattva aura jJeyatattva ( sva - para) ke rUpa meM prastuta karane vAlI yaha amara kRti vigata do hajAra varSoM se nirantara paThana-pAThana meM rahI hai / Aja bhI ise vizvavidyAlayoM ke pAThyakramoM meM sthAna prApta hai / yadyapi AcAryoM meM kundakunda aura unakI kRtiyoM meM samayasAra sarvopari hai, tathApi samayasAra apanI vizuddha prAdhyAtmika viSayavastu ke kAraNa vizvavidyAlayIna pAThyakramoM meM sthAna prApta nahIM kara sakA hai; para apanI viziSTa zailI meM vastusvarUpa ke pratipAdaka pravacanasAra kA praveza sarvatra abAdha hai / pramANa aura prameya vyavasthA kA pratipAdaka yaha gandharAja AcArya kundakunda kI eka aisI praur3hatama kRti hai, jisameM ve AdhyAtmika saMta ke sAtha-sAtha guru- gambhIra dArzanika ke rUpa meM prasphuTita hue haiM, pratiSThita hue haiM / AcArya jayasena ke anusAra yadi paMcAstikAyasaMgraha kI racanA saMkSeparuci vAle ziSyoM ke lie huI thI, to isa grantharAja kI racanA madhyama ruci vAle ziSyoM ke lie huI hai / " isa grantharAja kI viSayavastu ko tIna mahA-zradhikAroM meM vibhAjita kiyA gayA hai / 'tattvadIpikA' TIkA meM prAcArya amRtacandra unheM jJAnatatva - prajJApana, jJeyatattva- prajJApana evaM caraNAnuyogasUcaka cUlikA 1 (ka) pravacanasAra : tAtpayaMvRtti, pRSTha 2 (kha) paMcAstikAya saMgraha : tAtparyavRtti, pRSTha 2
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 ] [ prAcArya kundakunda bhaura unake paMca paramAgama nAma se abhihita karate haiM to 'tAtparyavRtti' TIkA meM prAcArya jayasena samyagjJAnAdhikAra, samyagdarzanAdhikAra evaM samyakcAritrAdhikAra kahate haiM / I isa bAta kA spaSTa ullekha prAcArya jayasena TIkA ke Arambha meM hI kara dete haiM / ve apane vargIkaraNa ko prastuta karate hue zrAcArya amRtacandra ke vargIkaraNa kA bhI ullekha karate haiM / AcArya jayasena ne apane vargIkaraNa ko 'tAtparyavRtti' meM pAtanikA ke rUpa meM yathAsthAna sarvatra spaSTa kiyA hI hai / yahA~ AcArya amRtacandra ke vargIkaraNa ke anusAra pravacanasAra ke pratipAdya kA vihaMgAvalokana abhISTa hai / zrutaskaMdhoM ke nAma se abhihita ina mahAdhikAroM ke antargata bhI aneka avAntara adhikAra haiM / (1) jJAnatasvaprajJApana mahAdhikAra jJAnatattvaprajJApana yA samyagjJAnAdhikAra nAma ke prathama zrutaskaMdha ko cAra avAntara adhikAroM meM vibhAjita kiyA gayA hai, jo isaprakAra hai : (1) zuddhopayoga adhikAra ( 2 ) jJAna adhikAra (3) sukha-adhikAra (4) zubhapariNAma - adhikAra jJAnatattva - prajJApana kI prArambhika bAraha gAthAe~ maMgalAcaraNa, pratijJAvAkya evaM viSaya-praveza ke rUpa meM haiM; jinameM kahA gayA hai ki samyagdarzana- jJAnapraghAna cAritra hI dharma hai aura sAmyabhAvarUpa vItarAga cAritra se pariNata zrAtmA hI dharmAtmA hai / granthAraMbha meM hI cAritra ko dharmaM ghoSita karate hue AcArya kundakunda cAritra kI paribhASA isaprakAra dete haiM : 1 "cAritaM khalu dhammo dhammo jo so samo ti rigaddiThTho / mohakkhohavihIro pariNAmo zrappaNI hu samo // ' pravacanasAra, gAthA 7
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra ] [ 57 moha (dazanamoha - mithyAtva) evaM kSobha (cAritramoha- rAgadveSa) se rahita prAtmA ke pariNAma ko sAmya kahate haiN| yaha sAmyabhAva hI dharma hai, cAritra hai / isaprakAra cAritra hI dharma hai|" nizcaya se to zuddhopayogarUpa vItarAgabhAva hI cAritra hai, para vyavahAra se zubhopayogarUpa sarAgabhAva ko bhI cAritra kahate haiM / zuddhopayogarUpa vItarAga cAritra se pariNata AtmA mukti prApta karatA hai aura zubhopayogarUpa sarAga cAritra se pariNata jIva svargAdi ko prApta kara saMsAra meM hI rahate haiM / isa jJAnatattva-prajJApana mahAdhikAra meM sarvaprathama dharma aura dharma ke phala kA sAmAnya svarUpa spaSTa kara aba zuddhopayoga-pradhikAra prArambha karate haiN| isa adhikAra meM zuddhopayogarUpa vItarAga cAritra kA svarUpa evaM phala batAyA gayA hai| AtmaramaraNatArUpa zuddhopayoga kA phala atIndriya jJAna (anantajJAna-kevalajJAna -sarvajJatA) evaM atIndriyAnaMda (anantasukha) kI prApti hai| isaprakAra 13vIM gAthA se 20vI gAthA taka zuddhopayoga kA svarUpa aura phala batAne ke bAda zuddhopayoga ke phalasvarUpa prApta hone vAlI sarvajJatA aura ananta pratIndriyAnanda ke svarUpa ko spaSTa karane ke lie kramaza: jJAnAdhikAra evaM sukhAdhikAra likhe gaye haiN| prAcArya jayasena ne jJAnAdhikAra kA nAma 'sarvajJasiddhi-adhikAra' diyA hai| isase hI pratIta hotA hai ki jJAnAdhikAra meM sarvajJatA ke svarUpa para hI vistAra se vicAra kiyA gayA hai| 32 gAthAoM meM phaile isa adhikAra meM prastuta sarvajJatA kA nirUpaNa apane Apa meM anupama hai, advitIya hai, mUlataH paThanIya hai| ___ anutpanna (bhAvI) aura vinaSTa (bhUtakAlIna) paryAyoM ko jAnane kI saMbhAvanA se inakAra karane vAloM ko AcArya kundakunda ke nimnAMkita kathana para dhyAna denA cAhie :
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 ] [ prAcArya kundakunda aura unake paMca paramAgama "jadi paccakkhamajAdaM pajjAyaM palayivaM ca gANassa / raNa hathavi vA taM gANaM divvaM ti hi ke parurveti // ' yadi anutpanna aura vinaSTa paryAyeM sarvajJa ke jJAna meM pratyakSa jJAta na hoM to usa jJAna ko divya kauna kahegA ?" 53 se 68 gAthA taka calane vAle sukhAdhikAra meM kahA gayA hai ki jisaprakAra indriyajJAna heya aura atIndriyajJAna upAdeya hai, usIprakAra indriyasukha heya evaM atIndriyasukha upAdeya hai, kyoMki atIndriya sukha hI pAramArthika sukha hai| indriyasukha to sukhAbhAsa hai, nAmamAtra kA sukha hai| indrAdika bhI sukhI nahIM haiN| yadi ve sukhI hote to paJcendriyoM ke viSayoM meM pravRtti nahIM krte| jinheM viSayoM meM rati hai, unheM duHkhI hI jaano| ___ isaprakAra isa adhikAra meM zuddhopayoga se utpanna atIndriyasukha ko upAdeya aura indriyasukha ko heya batAyA gayA hai / isake bAda indriyasukha ke kAraNa ke rUpa meM zubhapariNAmaadhikAra AtA hai, kyoMki atIndriyasukha ke kAraNabhUta zuddhopayoga kA varNana to pahale ho hI cukA hai| yaha adhikAra 69vIM gAthA se 62vIM gAthA taka calatA hai| isa adhikAra meM jora dekara batAyA gayA hai ki pApabhAvoM se prApta honevAlI pratikUlatAoM meM to duHkha hai hI, puNyabhAvoM-zubha pariNAmoM se prApta honevAlI laukika anukUlatAoM evaM bhogasAmagrI kA upabhoga bhI duHkha hI hai / zubhapariNAmoM se prApta honevAle laukika sukha kA svarUpa spaSTa karate hue prAcAryadeva likhate haiM : "saparaM bAdhAsahivaM vicchiNNaM baMdhakAraNaM visamaM / jaM iMviehi laddhaM taM sokkhaM dukkhameva tahA // indriyoM se bhogA jAnevAlA sukha parAdhIna hai, bAdhAsahita hai, vicchinna hai, baMdha kA kAraNa hai, viSama hai; ataH use duHkha hI jaano|" pravacanasAra, gAthA 36 2 pravacanasAra, gAthA 76
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra ] AcAryadeva to yahA~ taka kahate haiM : -: " hi maNyadi jo evaM satthi viseso tti puNyapAvA / ghoramapAraM saMsAraM moharaNo || 1 hiMDavi [ 56 isaprakAra jo puNya aura pApa meM arthAt unake phala ke upabhoga meM samAnatA nahIM mAnatA hai, unheM samAnarUpa se heya nahIM mAnatA hai; vaha moha se Acchanna prANI apAra ghora saMsAra meM paribhramaraNa karatA hai / " 6 moha kI senA ko jItane kA upAya batAne vAlI bahucarcita 80vIM gAthA bhI isI adhikAra meM AtI hai, jo isaprakAra hai : "jo jAragadi arahaMtaM davbattaguNattapajjayattehi / so jAragadi zrappAraNaM moho khalu jAdi tassa layaM // jo arahaMta bhagavAna ko dravyarUpa se, guNarUpa se evaM paryAyarUpa se jAnatA hai; vaha apane zrAtmA ko jAnatA hai aura usakA moha nAza ko prApta hotA hai / " 1 isake bAda moha-rAga-dveSa kA svarUpa spaSTa karate hue unake nAza kA upAya batAyA gayA hai, unake nAza karane kI pAvana preraNA dI gaI hai / isa sanmArgadarzaka puruSArthapreraka jJAnatattva - prajJApana mahAdhikAra kI TIkA likhate samaya zrAcArya amRtacandra kA AtmonmukhI puruSArtha aneka sthaloM para tIvratama vega se prasphuTita huA hai / unakI TIkA kI katipaya paMktiyAM draSTavya haiM : "prato mayA mohavAhinIvijayAya baddhA kakSeyam / isalie maiMne moharUpI senA ko jItane ke lie kamara kasI hai / " "yadyevaM labdho mayA mohavAhinI vijayopAyaH / yadi aisA hai to maiMne moharUpI senA ko jItane kA upAya prApta kara liyA / " 1 pravacanasAra, gAthA 77 2 pravacanasAra gAthA 76 kI tattvadIpikA TIkA pravacanasAra gAthA 80 kI tattvadIpikA TIkA
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ prAcArya kundakunda aura unake paMca paramAgama zuddhopayogAya 60 ] "svasti ca yatprasAdAdayamAtmA svayameva dharmo paramavItarAgacAritrAtmane " mUtaH jisake prasAda se merA yaha AtmA svayaM dharma ho gayA, dharmamaya ho gayA, vaha paramavItarAgacAritrarUpa zuddhopayoga sadA jayavanta varto / " isaprakAra hama dekhate haiM ki isa jJAnatattvaprajJApana mahAdhikAra meM ananta jJAna evaM pratIndriya zrAnanda kI prApti ke ekamAtra hetu zuddhopayoga kA evaM usase utpanna atIndriyajJAna (sarvajJatA ) evaM atIndriya Ananda kA tathA sAMsArika sukha aura usake kAraNarUpa zubha pariNAmoM kA samyak vivecana prastuta karate hue azuddhopayoga rUpa zubhAzubha pariNAmoM ko tyAgakara samyagdarzana-jJAna pUrvaka zuddhopayogarUpa vItarAga cAritra grahaNa karane kI pAvana preraNA dI gaI hai| (2) jJeyatattvaprajJApana mahAdhikAra isake bAda 93vIM gAthA se 200 vIM gAthA taka jJeyatattvaprajJApana mahAdhikAra calatA hai / yadyapi vastusvarUpa ke pratipAdaka hone se isa mahAghikAra meM mUlarUpa se do avAntara adhikAra hI hone cAhie: dravyasAmAnyAdhikAra aura dravyavizeSAdhikAra; tathApi samasta jinAgama kA mUla prayojana to jJAna aura jJeya (sva-para) ke bIca bhedavijJAna karanA hI hai, ataH isameM eka jJAna- jJeya vibhAgAdhikAra nAmaka tIsarA adhikAra bhI hai / jJAnatattvaprajJApana evaM jJeyatattvaprajJApana ke upasaMhArAtmaka isa aMza ko jJeyatattvaprajJApana mahAdhikAra meM hI sammilita kara liyA gayA / isaprakAra isa mahAdhikAra meM tIna avAntara adhikAra haiM :dravyasAmAnyAdhikAra, dravya vizeSAdhikAra evaM jJAna jJeya vibhAgAdhikAra / 93vIM se 126vIM gAthA taka calane vAle dravyasAmAnyAdhikAra meM samasta dravyoM ke sAmAnya svarUpa para vicAra kiyA gayA hai / guNaparyAya vAle dravyoM kA lakSaNa sat hai aura sat utpAda-vyaya- dhrauvyamaya 1 pravacanasAra gAthA 62 kI tattvadIpikA TIkA
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra ] [ 61 hotA hai; ataH isa adhikAra meM utpAda - vyaya - dhrauvya evaM utpAda-vyayaghovyAtmaka vastu kA gaharAI se cintana kiyA gayA hai / sat, sattA, astitva - sabhI ekArthavAcI haiN| vastu kI sattA yA astitva ke siddha hue binA usakA vistRta vivecana saMbhava nahIM hai / ataH isameM sarvaprathama sattA ke svarUpa para satakaM vistRta vivecana prastuta kiyA gayA hai, jo mUlataH paThanIya hai / mahAsattA ( sAdRzya- astitva ) evaM avAntarasattA ( svarUpA - stitva ) ke bheda se sattA ( astitva) do prakAra kI hotI hai / yadyapi sabhI dravya satrUpa hI haiM, prastitvamaya haiM, sattAsvarUpa haiM; tathApi pratyeka dravya kI sattA svataMtra hai / ataH satsAmAnya kI dRSTi se mahAsattA kI apekSA sabhI eka hone para bhI sabhI kA svarUpa bhinnabhinna hone se sabhI kA astitva svataMtra hai / sabhI dravyoM kI ekatA sAdRzyAstitva para AdhArita hone se samAnatA ke rUpa meM hI hai, abhinnatA ke artha meM nahIM / yaha adhikAra jainadarzana kI rIr3ha hai, kyoMki isameM pratipAdita viSaya-vastu jainadarzana kA hArda hai / yadyapi yaha sampUrNa adhikAra gaharAI se aneka bAra mUlataH paThanIya hai; tathApi isameM samAgata katipaya mahattvapUrNa bAtoM kI ora pAThakoM kA dhyAna AkarSita karane ke lobha kA saMvaraNa kara pAnA mujhase saMbhava nahIM ho pA rahA hai / do dravyoM ke bIca kI bhinnatA ko pRthakatA evaM eka hI dravya ke guraNa-paryAyoM ke bIca kI bhinnatA ko anyatA ke rUpa meM isa adhikAra meM jisaprakAra paribhASita kiyA hai, vaha apane Apa meM adbhuta hai / vibhaktapradezatva pRthaktva kA lakSaNa hai aura atadbhAva anyatva kA lakSaraNa hai / jina padArthoM ke pradeza bhinna-bhinna haiM, unheM pRthak-pRthak kahA jAtA hai; para jinake pradeza abhinna haiM- aise dravya, guraNa, paryAya paraspara anya-anya to haiM; para pRthak-pRthak nahIM / jIva aura pudgala pRthak-pRthak haiM; athavA do jIva bhI abhinna nahIM, pRthak-pRthak hI haiM; para jJAna aura darzana pRthak-pRthak nahIM,
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 ] [ prAcAya kundakunda aura unake paMca paramAgama anya-anya haiM, athavA rUpa aura rasa bhI pRthak-pRthak nahIM, anyaanya haiN| jahA~ rUpa hai, vahIM rasa hai, jahA~ rasa hai, vahIM rUpa hai; isIprakAra jahA~ jJAna hai, vahA~ darzana hai, jahA~ darzana hai, vahAM jJAna hai; ata: rUpa aura rasa tathA jJAna aura darzana anya-anya to haiM, para pRthak-pRthak nhiiN| dhyAna rahe, 'bhinna' zabda kA prayoga anyatA ke artha meM bhI hotA hai aura pRthakatA ke artha meM bhii| ataH bhinna zabda kA artha karate samaya isa bAta kI sAvadhAnI atyanta Avazyaka hai ki bhinna zabda sandarbhAnusAra kisa artha meM prayukta huA hai / guNa aura guNI (dravya) ke bIca bhI anyatA hI hotI hai, pRthakatA nahIM, ataH sattA (guNa) aura dravya (guNI) meM kathaMcit anyapanA hai, pRthakapanA nahIM / sattA dravya se anya bhI hai aura ananya bhI; para pRthak nhiiN| yadyapi isa adhikAra meM vastu ke sAmAnyasvarUpa kA hI pratipAdana hai, tathApi prayojanabhUta AdhyAtmika preraNA sarvatra vidyamAna hai| adhikAra ke prArambha meM 'pajjayamUr3hA hi parasamayA' - paryAyamUr3ha jIva parasamaya hai', 'jo pajjaesu giradA jIvA para samaga tti NihiTThAjo jIva paryAyoM meM lIna haiM unheM parasamaya kahA gayA hai| - isaprakArako paryAyoM para se dRSTi haTAne kI preraNA denevAlI aneka sUktiyA~ dI gaI haiN| vastu ke sAmAnya svarUpa ke pratipAdaka isa adhikAra kA samApana karate hue TIkAkAra prAcArya amRtacandra likhate haiM :"dravyAntaravyatikarApadapasAritAtmA sAmAnyamajjitasamastavizeSajAtaH / ityeSa zuddhanaya uddhatamohalakSmI luNTApha utkaTa vivekvivikttttvH||' uddaNDa moha kI lakSmI ko lUTa lenevAle, utkaTa viveka ke dvArA Atmatattva ko prakAzita karanevAle zuddhanaya ne AtmA ko anya dravyoM ' pravacanasAra, gAthA 63 2 pravacanasAra, gAthA 64 3 pravacanasAra kI tattvadIpikA TIkA, kalaza 7
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra ] se pRthak kara liyA hai tathA samasta vizeSoM ko sAmAnya meM lIna kara liyA hai|" isa chanda meM para se pRthaka evaM sAmAnya meM lIna vizeSoM se bharita AtmA ko vyakta karanevAle jJAna ke aMza ko zuddhanaya kahakara AtmA kI ArAdhanA kI pAvana preraNA dI gaI hai| - isake bAda 127vIM gAthA se 144vI gAthA taka calane vAle dravya vizeSAdhikAra meM jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza evaM kAla - ina chaha dravyoM ko jIva-ajIva, mUttaM amUrta, loka-praloka, kriyAvAnabhAvavAna, sapradezI-apradezI Adi yugmoM meM vibhAjita kara samajhAyA gayA hai| isake bAda 145vIM gAthA se jJAna-jJeyavibhAgAdhikAra prArambha hotA hai, jo 200voM gAthA para jAkara samApta hotA hai| isa adhikAra ko prArambha karate hue TokAkAra amRtacandra likhate haiM : "athavaM jJeyatattvamuktvA jJAnajJeyavibhAgenAtmAnaM nizcinvannAsmano'tyantavibhaktatvAya vyavahArajIvatvahetumAlocayati' isaprakAra jJeyatattva kahakara, aba jJAna aura jJeya ke dvArA prAtmA ko nizcita karate hue, AtmA ko atyanta vibhakta karane ke lie vyavahArajovatva ke hetu kA vicAra karate haiM / " .. uktaM paMkti meM ekadama sApha-sApha likhA hai ki 'isaprakAra jJeya-tattva khkr'| isase ekadama spaSTa hai ki jJeyAdhikAra yahA~ samApta ho jAtA hai| phira bhI jJAna aura jJeya ke bIca bheda vijJAna karAnevAlA yaha adhikAra jJeyatattvaprajJApana meM sammilita karanA hI AcArya amRtacandra ko abhISTa hai / 200vIM gAthA ke bAda ke chandoM evaM antima paMkti se yaha bAta ekadama spaSTa hai / bhedajJAna kI mukhyatA se likhA gayA hone se yaha adhyAtma kA adhikAra hai| isameM jJAnatatva aura jJeyatattva kA nirUpaNa isaprakAra - 1 pravacanasAra gAthA 145 kI utthAnikA
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 ] [ prAcArya kundakunda aura unake paMca paramAgama kiyA gayA hai ki jisase bhedavijJAna kI utpatti ho / deha kyA hai, AtmA kyA hai, ina donoM kA sambandha kaba se hai, kaise hai ? Adi bAtoM ko vistAra se samajhAte hue anta meM kahate haiM ki jJAnI to aisA vicAratA hai : "gAhaM deho raNa maraNo Na caiva vAraNI Na kAraNaM tesi / kattA ga ga kArayidA zraNumaMtA Neva kattINaM // veho ya maraNo vAraNI poggaladambappaga ti khihiTThA / poggalabacyaM hi puraNo piTho paramANuvavANaM // gAhaM poggalamaizro ga te mayA poggalA kathA piDaM / tamhA hi ga veho'haM kattA vA tassa dehassa // 1 maiM deha hU~, na mana hU~ aura na vAraNI hI hU~; maiM inakA kAraNa bhI nahIM hU~, kartA bhI nahIM hU~, karAnevAlA bhI nahIM hU~ tathA karanevAle kA anumodana karanevAlA bhI nahIM haiN| deha, mana aura vANI pudgaladravyAtmaka kahe gaye haiM / ye pudgaladravya paramANutroM ke piMDa hai / maiM pudgaladravyamaya nahIM hU~ aura ve pudgaladravya mere dvArA piNDarUpa bhI nahIM kie gaye haiM; ataH meM deha nahIM hU~ tathA deha kA karttA bhI nahIM hU~ / " isI adhikAra meM vaha mahattvapUrNa gAthA bhI hai, jo AcArya kundakunda ke sabhI graMtharAjoM meM pAI jAtI hai aura para se bhinna AtmA ke svarUpa ko spaSTa karanevAlI hai / vaha gAthA isaprakAra hai : "narasamarUvamagaMdhaM zravyattaM caivaraNAguNamasadda / jAga zraliMgaggahaNaM jIvama rigaddidusaMThAraNaM // bhagavAna zrAtmA (jIva ) meM na rasa hai, na rUpa hai, na gaMdha hai, na sparza hai, na zabda hai; ataH yaha AtmA indriyagrAhya nahIM hai / rUpa, rasa, gaMdha, 1 pravacanasAra, gAthA 160 se 162 2 pravacanasAra, gAthA 172
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra ] [ 65 sparza aura zabda pudgaladravya meM pAye jAnevAle guNa-paryAya haiM aura jIva unase bhinna hai; ataH unakA jIva meM honA saMbhava nahIM hai| anidiSTa saMsthAna aura cetanA guNavAle isa avyakta bhagavAna AtmA ko aliMgagrahaNa jaano|" yahA~ 'aliMgagrahaNa' zabda ke prAcArya amRtacandra ne bIsa artha kie haiM, jo mUlataH paThanIya haiM / 'aliMgagrahaNa' ke bIsa arthoM para pUjya zrI kAnajI svAmI ke pravacana bhI prakAzita hue haiM, ve bhI mUlataH svAdhyAya karane yogya haiN| bhedavijJAna ke abhAva meM bhAvakarma (moha-rAga-dveSa), dravyakarma (jJAnAvararaNAdi) evaM nokarma (zarIrAdi) se baMdhe isa prAtmA ko baMdhana aura baMdhana se mukti kA mArga batalAte hue niSkarSa ke rUpa meM AcAryadeva kahate haiM : "ratto baMdhadi kamma muccadi kammehi raagrhivppaa| eso baMdhasamAso jIvANaM jANa rigacchayavo // ' rAgI AtmA karma bA~dhatA hai aura rAgarahita prAtmA karmoM se mukta hotA hai / nizcaya se baMdha kI prakriyA kA sAra itanA hI hai|" isIprakAra kI eka gAthA samayasAra meM bhI AtI hai / adhikAra kA anta karate hue AcAryadeva likhate haiM :"tamhA taha jANittA appAraNaM jANagaM sabhAveNa / pariSajjAmi matti uvaDivo Nimmamattamhi // 3 isaprakAra jJAyakasvabhAvI AtmA ko jAnakara maiM nirmamatva meM sthita rahatA huA mamatAbhAva kA tyAga karatA huuN|" __ AcAryadeva 'maiM mamatA kA tyAga karatA hU~'- aisA kahakara mumukSu bandhuoM ko mamatA kA tyAga karane ko pAvana preraNA de rahe haiM / 1 samayasAra, gAthA 176 2 samayasAra, gAthA 150 3 pravacanasAra, gAthA 200
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 ] .. [ prAcArya kundakunda aura unake paMca paramAgama (3) caraNAnuyogasUcaka cUlikA pravacanasAra kI mUla viSayavastu jJAnatattvaprajJApana evaM jJeyatattvaprajJApana mahAdhikAroM meM hI samApta ho jAtI hai| isa sandarbha meM prAcArya jayasena kA nimnAMkita kathana draSTavya hai : "kArya pratyatrava granthaH samApta iti jJAtavyam / kasmAditi cet / 'upasaMpayAmi samma' iti pratijJAsamApteH / ' kArya ke anusAra grantha yahIM samApta ho jAtA hai, kyoMki 'maiM sAmya ko prApta karatA hU~'- isa pratijJA kI samApti yahA~ ho jAtI hai|" isa adhikAra kI TIkA AraMbha karate hue prAcArya amRtacandra likhate haiM : "pratha pareSAM caraNAnuyogasUcikA cuulikaa| aba dUsaroM ke lie caraNAnuyoga sUcaka cUlikA likhate haiM / " ise ve grantha kA mUla aMza na mAnakara cUlikA mAnate haiM / cUlikA zabda kA artha prAcArya jayasena samayasAra kI tAtparyavRtti TIkA meM isaprakAra dete haiM : "vizeSavyAkhyAna, uktAnuktavyAkhyAnaM, uktAnukta saMkIrNavyAkhyAnaM ceti triSA cUlikA zabdasyArtho jJAtavyaH / / vizeSa kA vyAkhyAna, ukta yA anukta vyAkhyAna athavA uktAnukta artha kA saMkSipta vyAkhyAna - isaprakAra 'cUlikA' zabda kA artha ukta tIna prakAra se jAnanA caahiye|" isaprakAra hama dekhate haiM ki cAritra ke dhanI prAcAryadeva samyagdarzana-jJAna kI nimittabhUta vastu kA svarUpa pratipAdita kara ziSyoM ko cAritra dhAraNa karane kI preraNA dene ke lie isa adhikAra kI racanA karate haiN| pravacanasAra : tAtparyavRtti TIkA, cAritrAdhikAra ko pAtanikA 2 samayasAra gAthA 321 kI tAtparyavRtti TIkA
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra ] [ 67 isa bAta kI puSTi isa adhikAra kI maMgalAcaraNa kI gAthA se bhI hotI hai | maMgalAcaraNa kI gAthA isaprakAra hai : "evaM paraNamiya siddhe jiragavarabasahe puNo puNo samaNe / parivajjaDa sAmaNNaM jadi icchavi dukkhaparimokkhaM // ' yadi dukhoM se mukta honA cAhate ho to pUrvokta prakAra se siddhoM, jinavaravRSabha arahaMtoM evaM zramaNoM ko namaskAra kara zramaNapanA aMgIkAra kro| " isake tatkAla bAda ve zrAmaNya aMgIkAra karane kI vidhi kA vyAkhyAna karate haiM / isase siddha hotA hai ki ve gRhastha ziSyoM ko zrAmaNya aMgIkAra karAne ke uddezya se hI isa adhikAra kI racanA karate haiM / isa caraNAnuyogasUcaka cUlikA meM cAra adhikAra haiM : (1) AcaraNaprajJApana (3) zubhopayoga prajJApana (2) mokSamArgaprajJApana (4) paMcaratnaprajJApana gAthA 201 se 231 taka calanevAle AcaraNaprajJApana nAmaka isa adhikAra meM sarvaprathama zrAmaNya ( munidharma) aMgIkAra karane kI vidhi kA ullekha hai, jo mUlataH paThanIya hai| isake pazcAt zramaraNoM ke aTThAIsa mUlaguraNoM kA svarUpa batAte hue zrAmaNya ke cheda para vistAra se prakAza DAlA gayA hai / 1 cheda do prakAra se hotA hai :- aMtaraMga cheda evaM bahiraMga cheda / zuddhopayoga kA hanana honA aMtaraMga cheda hai aura apane nimitta se dUsaroM ke prAraNoM kA viccheda honA bahiraMga cheda hai / isa sandarbha meM nimnAMkita gAthAe~ vizeSa dhyAna dene yogya haiM : "maravu va jiyavu va novo zrayadAcArassa ripacchidA hiMsA / baMdho hiMsA metteNa payadassa rAsthi samidassa // pravacanasAra, gAthA 201 pravacanasAra, gAthA 217
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 ] [prAcArya kundakunda aura unake paMca paramAgama jIva mare cAhe na mare, para prayatnAcAra pravRtti vAle ke hiMsA hotI hI hai / yatnAcArapUrvaka pravRtti karanevAle ke mAtra bAhya hiMsA se baMdha nahIM hotaa|" havavivaraNa havavi baMdho mavamhi jove'dha kAyaceTThamhi / baMdho dhuvamuvIvo ivi samaraNA chaDDiyA savvaM / ' kAyaceSTApUrvaka jIvoM ke marane para baMdha hotA hai yA nahIM hotA hai, kintu upadhi (parigraha) se nizcita baMdha hotA hai| yahI kAraNa hai ki zramaNa sarva parigraha ke tyAgI hote haiM / " isake bAda upadhityAga ke sandarbha meM vistAra se carcA kI gaI hai| isI ke antargata yuktAhAra-vihAra evaM utsarga mArga va apavAda mArga kI bhI carcA huI hai / yaha sampUrNa prakaraNa mUlataH paThanIya hai / anta meM utsarga mArga evaM apavAda mArga kI maitrI batAte hue AcAryadeva likhate haiM : "bAlo vA vuDDho vA samabhihavo yA puraSo gilApo thaa| cariyaM dharatu sajoggaM mUlacchevo jaSA Na havavi // ' bAla, vRddha, thake hue evaM rogagrasta munirAja zukhopayogarUpa mUladharma kA uccheda na ho- isa bAta kA dhyAna rakhakara utsarga yA apavAda jo bhI mArga para calanA saMbhava ho, sahaja ho, usI para cle|" tAtparya yaha hai ki ve utsarga mArga kA haTha na kreN| kSetra-kAla evaM apane dehAdika kI sthiti dekhakara AcaraNa kareM, para isa bAta kA dhyAna avazya rakheM ki zuddhopayogarUpa mUladharma kA uccheda na ho jAve / isaprakAra hama dekhate haiM ki isa adhikAra meM jahAM eka mora zithilAcAra ke viruddha cetAvanI dI gaI hai, vahIM anAvazyaka kaThora AcaraNa ke viruddha bhI sAvadhAna kiyA hai| 1 pravacanasAra, gAthA 216 2 pravacanasAra, gAthA 230
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra ] [ 66 isake bAda 232vIM gAthA se 244vIM gAthA taka calanevAle mokSamArgaprajJApana adhikAra meM sarvAdhika bala zrAgamAbhyAsa para diyA gayA hai / adhikAra kA AraMbha hI 'AgamaceTThA tado jeTThA' sUkti se huA hai / 1 prAcAryadeva kahate haiM ki ekAgratA ke binA zrAmaNya nahIM hotA aura ekAgratA use hI hotI hai, jisane Agama ke abhyAsa dvArA padArthoM kA nizcaya kiyA hai, ata: prAgama kA abhyAsa hI sarvaprathama kartavya hai / sAdhu ko prAgamacakSu kahA gayA hai| zrAgamarUpI cakSu ke upayoga binA sva-para-bhedavijJAna saMbhava nahIM / guNa paryAya sahita sampUrNa padArtha Agama se hI jAne jAte haiM / zrAgamAnusAra dRSTi se sampanna puruSa hI saMyamI hote haiM / isI adhikAra meM vaha mahattvapUrNa gAthA bhI AtI hai, jisakA bhAvAnuvAda paMDita daulatarAmajI ne chahaDhAlA kI nimnAMkita paMktiyoM meM kiyA hai : "koTi janma tapa tapeM jJAna vina karma bhareM je / jJAnI ke china mA~hi trigupti teM sahaja TareM te / / ' vaha mUla gAthA isaprakAra hai : : "jaM aNNAraNI kammaM khavedi bhavasayasa hastakozIhi / taM gANI tihi gutto khavedi ussAsametteNa // jo karma ajJAnIjana lakSa-koTi (daza kharaba) bhavoM meM khapAtA hai, vaha karma jJAnI tIna prakAra se gupta hone se ucchvAsa mAtra meM khapA detA hai / " yadyapi isa adhikAra meM zrAgamajJAna kI adbhuta mahimA gAI hai, tathApi zrAtmajJAnazUnya AgamajJAna ko nirarthaka bhI batAyA hai; jo isa prakAra hai : paramANupamANaM vA mucchA behAviesu jassa pugo / vijjavi jadi so siddhi ga lahadi savvAgamadharo vi // 3 1 chahaDhAlA, caturtha DhAla, chanda 5 2 pravacanasAra, gAthA 238 3 pravacanasAra, gAthA 236
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 ] [ prAcArya kundakunda aura unake paMca paramAgama jisake zarIrAdi ke prati paramANumAtra bhI mUrchA ho, vaha yadi sarvAgama kA dhArI ho to bhI vaha siddhi ko prApta nahIM hotaa|" isaprakAra hama dekhate haiM ki isa adhikAra meM AtmajJAna sahita AgamajJAna ke hI gIta gAye haiN| anta meM samyagdarzana-jJAna-cAritra se sampanna zramaNoM ke svarUpa para prakAza DAlate hue kahate haiM : samasattubaMdhuvaggo samasuhabukkho psNsrinnvsmo| samaloTakaMcaraNo puraNa jovidamaraNe samo samayo / ' jise zatru aura baMdhu varga samAna haiM, sukha-duHkha samAna haiM, prazaMsAnindA samAna haiM, miTTI kA DhelA evaM svarNa samAna haiM evaM jIvana aura maraNa bhI samAna hai, vahI saccA zramaNa hai|" isI gAthA ke AdhAra para paMDita daulatarAmajI likhate haiM :"ari-mitra, mahala-masAna, kaMcana-phA~ca, nindana-thutikarana / arghAvatArana prasiprahArana meM savA samatA gharana // gAthA 245 se zubhopayogaprajJApana adhikAra prAraMbha hotA hai, jo 270vIM gAthA taka calatA hai| yadyapijJAnatattvaprajJApana meM isa viSaya se saMbaMdhita zubhapariNAma adhikAra A cukA hai, tathApi yahA~ bhAvaliMgI santoM ke honevAle zubhopayoga kI dRSTi se nirUpaNa hai| yadyapi yaha zubhopayoga bhI prAsrava kA hI kAraNa hai, tathApi yaha bhAvaliMgI santoM ke bhI pAyA jAtA hai| ___isa adhikAra meM mukhyataH yahI batAyA hai ki chaThaveM-sAtaveM guNasthAna meM jhUlate rahanevAle sacce bhAvaliMgI munirAjoM kI bhUmikA meM kisaprakAra kA zubha pariNAma saMbhava hai aura kisaprakAra kA zubha pariNAma saMbhava nahIM hai / munidharma kA saccA svarUpa samajhane ke icchuka mahAnubhAvoM ko isa prakaraNa kA adhyayana gaharAI se karanA caahie| 'pravacanasAra, gAthA 241 2 chahaDhAlA, chaThavIM DhAla, chanda 6
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra ] [ 71 AtmAnubhavI vItarAgI santoM ke bhI zubhopayoga ke sandarbha meM prAcArya kundakunda ke dRSTikoraNa ko spaSTa karane ke lie udAharaNa ke rUpa meM nimnAMkita gAthAe~ draSTavya haiN| : "baMbaraNaraNamaMsaha ambhuTThAkhANugamaraNapazvittI / samaNesu samAvaraNazro ga riMgabidA rAgacariyamhi // ' zramaNoM ke prati vaMdana - namaskAra sahita abhyutthAna aura anugamana rUpa vinIta pravRtti tathA unakA zrama dUra karane rUpa rAgacaryA zramaNoM ke lie nindita nahIM hai / " vejjAvaracariNamittaM gilANa gurubAlabuDDhasamaragANaM / logigaja saMbhAlA raga riMgavidA vA suhobajudA // " zuddhAtmapariNati ko prApta rogI, guru, bAla yA vRddha zramaraNoM kI sevA ke nimitta se zuddhAtmapariNatizUnya zubhopayukta laukika-janoM ke sAtha bAtacIta karanA nindita nahIM hai, kintu anya nimitta se laukika janoM se bAtacIta karanA nindita hai / " ukta donoM hI gAthAoM meM eka bAta jora dekara kahI gaI hai ki apane se bar3e zuddhopayogI santoM kI yathocita vinaya saMbaMdhI zubharAga yA unakI vaiyAvRtti Adi ke lie laukikajanoM se carcA bhI nindita nahIM hai / tAtparya yaha hai ki ye kArya zuddhopayogarUpa dharma ke samAna abhinandanIya arthAt upAdeya to nahIM, para nindanIya bhI nahIM hai, kSamA ke yogya aparAdha haiM / vAstavika dharma to zuddhopayogarUpa munidharma hI hai, ye to zuddhopayoga ke sahacArI hone se vyavahAra dharma kahe jAte haiM / ye saMvara- nirjarArUpa nahIM, AsravarUpa hI haiM / inake atirikta gRhasthocita zubharAga to muniyoM ke lie sarvathA heya hI hai / pravacanasAra, gAthA 247 2 pravacanasAra, gAthA 253
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 ] [ prAcArya kundakunda aura unake paMca paramAgama laukikajanoM ke samparka meM rahanevAle zramaNoM ke lie AcArya kundakunda kA nimnAMkita prAdeza dhyAna dene yogya hai : "riNacchivasuttatthapado samidaphasAmro tavoSigo caadhi| logigajaesaMsaggaM Na caryAda jadi saMjayo pa havevi // ' jo jinasUtroM ke marma ko jAnatA hai, jisakI kaSAyeM upazamita haiM, jo tapa meM bhI adhika hai; para yadi vaha lokika janoM ke saMsarga ko nahIM chor3atA hai to vaha saMyamI nahIM hai|" laukikajana kI paribhASA likhate hue ve likhate haiM :riNaggaMthaM pandhaivo baTTadi jati ehigehi kmmehi| so logigo ti bhariNavo saMjamataSasaMpajutto vi // nirgrantharUpa se dIkSita hone ke kAraNa jo saMyama-tapayukta bhI ho, para yadi vaha aihika kAryoM sahita vartatA ho to use laukika kahate haiN|" isaprakAra hama dekhate haiM ki isa adhikAra meM zuddhopayogI bhAva liMgI santoM ke zubhopayoga kI kyA maryAdAyeM haiM - isa para sarvAGgINa prakAza DAlA gayA hai| 271vIM se 275vIM gAthA taka kI antima pAMca gAthAe~ paMcaratna ke nAma se prasiddha haiM / inameM munirAjoM ko hI saMsAratattva evaM munirAjoM ko hI mokSatattva aura mokSa ke sAdhana tattva kahA hai / vastu ke ayathArtha rUpa ko grahaNa karanevAle ananta saMsArI zramaNAbhAsa hI saMsAratattva haiM tathA vastusvarUpa ke yathArtha jJAtA prAtmAnubhavI zuddhopayogI zramaNa hI mokSatattva haiM, mokSa ke sAdhanatattva haiM / sarvAnta meM maMgala AzIrvAda dete hue prAcArya kahate haiM ki jo vyakti jinendra bhagavAna ke pravacanoM ke sAra isa 'pravacanasAra' grantha kA bhalIbhA~ti adhyayana karegA, vaha pravacana ke sAra zuddhAtmA ko avazya prApta kregaa| 1 pravacanasAra, gAthA 268 2 pravacanasAra, gAthA 266
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra ] [ 73 isaprakAra prAcArya amRtacandra ke anusAra zrAcArya kundakunda kRta pravacanasAra 275 gAthAoM meM samApta ho jAtA hai / isake bAda prAcArya amRtacandra apanI tattvadIpikA TIkA meM pariziSTa ke rUpa meM 47 nayoM kI carcA karate haiM, jo mUlataH paThanIya hai / prAcArya amRtacandra kRta samayasAra kI AtmakhyAti nAmaka TIkA ke anta meM samAgata 47 zaktiyoM evaM pravacanasAra kI tattvadIpikA TIkA ke anta meM samAgata 47 nayoM kA nirUpaNa AcArya amRtacandra kI apanI vizeSatA hai / isaprakAra hama dekhate haiM ki apanI abhUtapUrvaM viSayavastu evaM praur3ha pratipAdana zailI ke kAraNa yaha pravacanasAra paramAgama Aja bhI advitIya hai| moha aura kSobha se rahita sAmyabhAvarUpa prAtmapariNAmoM kI prApti kA mArgadarzaka yaha pravacanasAra grantha mAtra vidvAnoM ke adhyayana kI hI vastu nahIM hai, apitu isakA gaharAI se adhyayana karanA pratyeka prAtmArthI kA prAthamika kartavya hai / jainadarzana meM pratipAdita vastuvyavasthA ke samyaksvarUpa ko jAnane ke lie AcArya kundakunda kI yaha kRti sarvAdhika mahattvapUrNa evaM atyanta upayogI hai | jana-jana kI vastu isa adbhuta kRti kA gaharAI se adhyayana kara mujha sahita pratyeka prAtmArthIjana prAcArya kundakunda evaM amRtacandra ke samAna ho sAmyabhAva ko prApta hoM - isa pAvana bhAvanA se virAma letA hU~ /
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha adhyAya paMcAstikAyasaMgraha grAcArya kundakunda jaise samarthaM zrAcArya dvArA praNIta 'paMcAstikAya - sagraha' nAmaka yaha grantha jina siddhAnta aura jina - zradhyAtma kA praveza dvAra hai / isameM jinAgama meM pratipAdita dravyavyavasthA va padArthavyavasthA kA saMkSepa meM prAthamika paricaya diyA gayA hai / jinAgama meM pratipAdita dravya evaM padArtha vyavasthA kI samyak jAnakArI binA jina-siddhAnta aura jina - adhyAtma meM praveza pAnA saMbhava nahIM hai; ataH yaha 'paMcAstikAya saMgraha' nAmaka grantha sarvaprathama svAdhyAya karane yogya hai / isakI racanA bhI zivakumAra mahArAja prAdi saMkSepa ruci vAle prAthamika ziSyoM ke lie hI kI gaI thI, jaisA ki jayasenAcArya ke nimnAMkita kathana se spaSTa hai : zivakumAramahArAjAdisaMkSeparuciziSyapratibodhanArthaM "athavA viracite paMcAstikAyaprAbhRtazAstre ........ / ' athavA zivakumAra mahArAja Adi saMkSeparuci vAle ziSyoM ko samajhAne ke lie viracita paMcAstikAyaprAbhRta zAstra meM ........." mahAzramaNa tIrthaMkaradeva kI vAraNI divyadhvani yA pravacana kA sAra hI isa grantha meM saMkSepa meM gumphita kiyA gayA hai / apanI ora se kucha bhI nahIM kahA gayA hai / 1 jayatenAcArya kRta paMcAstikAya kI tAtparyavRti nAmaka TIkA kA prAraMbhika aMza
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcAstikAyasaMgraha ] -- isa sandarbha meM prAcArya kundakunda svayaM likhate haiM "maggaSpabhAvaraTTha pavayaraNabhattippacodideraNa mayA / bhariNayaM pavayaNasAraM paMcasthiya saMgahaM suttaM // evaM pavayaNasAraM paMcatthiya saMgrahaM viyANittA / jo suryAdi rAgadose so gAhadi dukkhaparimokkhaM // / ' [ 75 jinapravacana ke sArabhUta isa 'paMcAstikAya saMgraha' sUtra ko mere dvArA mArga kI prabhAvanA hetu jinapravacana kI bhakti se prerita hokara hI kahA gayA hai / isaprakAra jinapravacana ke sArabhUta isa 'paMcAstikAya saMgraha' ko jAnakara jo rAga-dveSa ko chor3atA hai, vaha duHkha se mukta ho jAtA hai / " ukta prathama gAthA (173) kI TIkA meM prAcArya amRtacandra isa bAta ko aura bhI adhika spaSTa karate hue kahate haiM : "paramAgamAnurAgavegapracalitamanasA saMkSepataH samastavastutattvasUcakatvAdativistRtasyApi pravacanasya sArabhUtaM paMcAstikAyasaMgrahAbhiSAnaM bhagavatsarvajJopajJatvAt sUtramidamabhihitaM mayeti / * paramAgama ke anurAga ke vega se calAyamAna mana vAle mujha kundakunda dvArA bhagavAna sarvajJa dvArA kahA gayA aura samasta vastutattva kA sUcaka hone se atyanta vistRta jina-pravacana kA sArabhUtaH yaha 'paMcAstikAyasaMgraha' nAmaka sUtra grantha saMkSepa meM kahA gayA hai / " isa grantha ke spaSTarUpa se do khaNDa haiM, jinheM 'samayavyAkhyA' nAmaka TIkA meM AcArya amRtacandra 'zrutaskandha' nAma se abhihita karate haiM, jaisA ki ina donoM khaNDoM kI upasaMhArAtmaka antima paMktiyoM se spaSTa hai / 1 paMcAstikAyasaMgraha. gAthA 173 evaM 103 2 (i) iti samayavyAkhyAyAmaMtana tapadravyapaMcAstikAya varNanaH prathamaH zrutaskandhaH samAptaH / (ii) iti samayavyAkhyAyAM navapadArthapurassaramokSamAgaM prapaMcavarNano dvitIyaH zrutaskandhaH samAptaH /
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 ] [ prAcArya kundakunda aura unake paMca paramAgama prathama khaNDa (zrutaskandha) meM SaDadravya-paMcAstikAya kA varNana hai aura dvitIya khaNDa meM navapadArthapUrvaka mokSamArga kA nirUpaNa hai| prathama aura dvitIya khaNDa kI sandhi spaSTa karate hue prAcArya amRtacandra ne prathama khaNDa ke anta meM aura dUsare khaNDa ke prArambha meM eka chanda diyA hai, jo isaprakAra hai : "vyasvarUpapratipAdanena zuddhaM budhAnAmiha tattvamuktam / padArthabhaMgena kRtAvatAraM prakoya'te saMprati varma tasya // ' prathama khaNDa meM aba taka dravyasvarUpa ke pratipAdana dvArA bughapuruSoM ko zuddhatattva kA upadeza diyA gyaa| aba padArthabheda dvArA prArambha karake usa zuddhAtmatattva kI prApti kA mArga dikhAyA jAtA hai|" ukta choTe se chanda meM donoM khaNDoM meM pratipAdya viSaya ko to spaSTa kiyA ho gayA hai, sAtha hI donoM ke mala prayojana ko bhI spaSTa kara diyA gayA hai| prathama khaNDa ke samasta pratipAdana kA uddezya zuddhAtmatattva kA samyak jJAna karAnA hai| tathA dUsare khaNDa ke pratipAdana kA uddezya padArthavijJAna pUrvaka mukti kA mArga arthAt ukta zuddhAtmatattva kI prApti kA mArga darzAnA hai / ukta donoM khaNDa itane vibhakta haiM ki do svatantra grantha se pratIta hote haiN| donoM ke eka jaise svatantra maMgalAcaraNa kiye gaye haiM / prathama khaNDa samApta karate hue upasaMhAra bhI isaprakAra kara diyA gayA hai ki jaise grantha samApta hI ho gayA ho| prathama khaNDa kI samApti para grantha ke adhyayana kA phala bhI nirdiSTa kara diyA gayA hai / dUsarA khaNDa isaprakAra prArambha kiyA gayA hai, mAnoM grantha kA hI prArambha ho rahA hai| AcArya amRtacandra ne 'samayavyAkhyA' nAmaka TIkA ke maMgalAcaraNa ke sAtha hI tIna zlokoM dvArA paMcAstikAyasaMgraha ke pratipAdya ko spaSTa kara diyA hai, jo ki isaprakAra hai : "paMcAstikAyaSaDdavyaprakAreNa prarUpaNam / pUrva mUlapadArthAnAmiha sUtrakRtA kRtam // jIvAjIvadviparyAyarUpANAM citravarmanAm / tato navapadArthAnAM vyavasthA pratipAvitA // 1 samayavyAkhyA, chanda 7
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 77 paMcAstikAyasaMgraha ] tatastattvaparijJAnapUrveNa trityaatmnaa| proktA mArgeNa kalpAraNo moksspraaptirpshcimaa||' yahA~ sabase pahale sUtrakartA AcArya kundakundadeva ne mUla padArthoM kA paMcAstikAya evaM SaDdravya ke rUpa meM nirUpaNa kiyA hai| isake bAda dUsare khaNDa meM jIva aura ajIva-ina do kI paryAyoM rUpa nava padArthoM kI vibhinna prakAra kI vyavasthA kA pratipAdana kiyA hai / isake bAda dUsare khaNDa ke anta meM cUlikA ke rUpa meM tattva ke parijJAnapUrvaka (paMcAstikAya, Sadravya evaM navapadArthoM ke yathArtha jJAnapUrvaka) trayAtmaka mArga (samyagdarzana, jJAna va cAritra kI ekatA) se kalyANasvarUpa uttama mokSaprApti kahI hai|" tAtparyavRttikAra prAcArya jayasena isa grantha ko tIna mahAadhikAroM meM vibhakta karate haiN| prAcArya jayasena dvArA vibhAjita prathama mahAdhikAra to prAcArya amRtacandra dvArA vibhAjita prathama zrutaskandha ke anusAra hI hai / amRtacandra ke dvitIya zrutaskandha ko jayasenAcArya ne dvitIya evaM tRtIya - aise do mahAdhikAroM meM vibhakta kara diyA hai / usameM bhI koI vizeSa bAta nahIM hai / bAta mAtra itanI hI hai ki jise amRtacandra 'mokSamArgaprapaJcacUlikA' kahate haiM, use hI jayasenAcArya tRtIya mahA-adhikAra kahate haiM / . prathama zrutaskandha (prathama khaNDa ) yA prathama mahAdhikAra meM sarvaprathama chabbIsa gAthAoM meM maMgalAcaraNa evaM grantha karane kI pratijJA ke uparAnta Sadravya evaM paMcAstikAya ke sAmAnya vyAkhyAnarUpa pIThikA dI gaI hai| isa pIThikA meM jIvAdi pAMca astikAyoM kA astitva aura kAyatva jisa sundaratA ke sAtha batAyA gayA hai, vaha mUlataH paThanIya hai| utpAda-vyaya-dhrauvyatva athavA guNa-paryAyatva ke kAraNa astitva evaM bahupradezatva ke kAraNa kAyatva siddha kiyA gayA hai| ___ 'pastikAya' zabda astitva aura kAyatva kA dyotaka hai| astitva +kAyatva-astikAya / isaprakAra 'astikAya' zabda astitva aura ' samayavyAkhyA, chanda 4, 5 va 6
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 ] prAcArya kundakunda aura unake paMca paramAgama kAyatva kA ghotaka hai / astitva ko sattA athavA sat bhI kahate haiM / yahI sat dravya kA lakSaNa kahA gayA hai, jo ki utpAda, vyaya aura dhruvatva se yukta hotA hai| isI sat yA sattA kI mArmika vyAkhyA prastuta kI gaI hai / dhyAna rahe, isI sat - sattA yA astitva ko dravya kA lakSaNa mAnA gayA hai, kAyatva ko nahIM / dravya ke lakSaNa meM kAyatva ko sammilita kara lene para kAladravya dravya hI nahIM rahatA, kyoMki usameM kAyatva (bahupradezIpanA) nahIM hai / isake bAda 12vIM-13vI gAthA meM guNoM aura paryAyoM kA dravya ke sAtha bhedAbheda darzAyA gayA hai aura 14vIM gAthA meM tatsambandhI saptabhaMgI spaSTa kI gaI hai / taduparAnta sata kA nAza aura asat kA utpAda sambandhI spaSTokaraNoM ke sAtha 20vI gAthA taka paMcAstikAya dravyoM kA sAmAnya nirUpaNa ho jAne ke bAda 26vIM gAthA taka kAladravya kA nirUpaNa kiyA gayA hai| isake bAda chaha dravyoM evaM paMcAstikAyoM kA vizeSa vyAkhyAna prArambha hotA hai / sabase pahale jIvadravyAstikAya kA vyAkhyAna hai, jo atyadhika mahattvapUrNa hone se sarvAdhika sthAna lie hue hai aura 73vIM gAthA taka calatA hai / 47 gAthAoM meM phaile isa prakaraNa meM AtmA ke svarUpa ko jIvatva, cetayitva, upayogatva, prabhutva, kartRtva, bhoktRtva, dehapramANatva, amUrtatva aura karmasaMyuktatva ke rUpa meM spaSTa kiyA gayA hai| ukta sabhI vizeSaNoM se viziSTa AtmA ko saMsAra aura muktaina donoM avasthAoM para ghaTita karake samajhAyA gayA hai| isake bAda 6 gAthAoM meM pudgaladravyAstikAya kA varNana hai aura 7 gAthAnoM meM dharma-adharma donoM hI dravyAstikAyoM kA varNana hai tathA 7 gAthAnoM meM hI AkAzadravyAstikAya kA nirUpaNa kiyA gayA hai / isake bAda 3 gAthAoM kI cUlikA hai, jisameM ukta paMcAstikAyoM kA mUrtatva-amUrtatva, cetanatva-acetanatva evaM sakriyatva-niSkriyatva batalAyA gayA hai| tadanantara 3 gAthAoM meM kAladravya kA varNana kara antima 2 gAthAoM meM prathama zrutaskandha athavA prathama mahA-adhikAra kA upasaMhAra karake isake adhyayana kA phala batAyA gayA hai /
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcAstikAya saMgraha ] [ 7 isaprakAra 104 gAthAoM kA prathama zrutaskandha samApta hotA hai / 105vIM gAthA se dvitIya zrutaskandha prArambha hotA hai / prathama gAthA ( 105 ) meM maMgalAcaraNa ke uparAnta dUsarI va tIsarI gAthA ( 106 va 107) meM mokSa ke mArgasvarUpa samyagdarzana, jJAna va cAritra kA nirUpaNa kiyA gayA hai / Age calakara samyagdarzana- jJAna ke viSayabhUta navapadArthoM kA varNana Arambha hotA hai, jo ki isa khaNDa kA mUla pratipAdya hai / mokSamArga kA kathana to navapadArthoM ke upodghAta ke lie kiyA gayA hai / isa bAta kA ullekha prAcArya amRtacandra ne 107vIM gAthA kI TIkA ke anta meM svayaM kiyA hai / yaha prArambha umAsvAmI ke tattvArthasUtra jaisA hI hai / usameM bhI samyagdarzana- jJAna se bAta uThAkara unake viSayabhUta jIvAdi tattvArthoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai / prArambha tattvArthasUtra jaisA hokara bhI tattvArthoM kA krama samayasAra ke kramAnusAra hI diyA gayA hai / tattvArthoM ke nAma-krama ko darzAnevAlI mUla gAthA isaprakAra hai : "jIvAjIvA bhASA puNgaM pAvaM ca prAsavaM tesi / saMvaraNaM rigajjaraNaM baMdho mokkho ya te praTThA // ' jIva aura ajIva do bhAva tathA unake vizeSa puNya, pApa, Asrava, saMvara, nirjarA, baMgha aura mokSa- ye nava padArtha haiM / " inakA nirUpaNa bhI Age isI kramAnusAra hai, ataH yaha bhI nahIM mAnA jA sakatA ki chandAnuroghavaza yaha rakhA gayA hogA / lagatA hai prAcArya kundakunda ko yahI krama iSTa hai / 10vIM gAthA se jIvapadArtha kA nirUpaNa Arambha hotA hai aura 123vIM gAthA taka calatA hai / isameM sarvaprathama jIva ke bheda saMsArI aura mukta kiye gaye haiM / phira saMsAriyoM ke ekendriyAdika bhedoM kA varNana hai / 1 ekendriya ke varNana meM vizeSa jAnane yogya bAta yaha hai ki isameM vAyukAyika aura agnikAyika ko asa kahA gayA hai| yaha kathana " paMcAstikAya saMgraha, gAthA 108
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 ] [ prAcArya kundakunda aura unake paMca paramAgama unakI halana calana kriyA dekhakara 'vasantIti zrasAH - jo cale-phire so asa' - isa nirukti ke anusAra kiyA gayA artha hI jAnanA cAhie | 'dvIndiyAdayaH trasAH' - isa tatvArthasUtravAlI paribhASA ko yahA~ ghaTita nahIM karanA cAhiye / anta meM siddhoM kI carcA hai / sAtha meM yaha bhI spaSTa kara diyA hai ki ye saba kathana vyavahAra kA hai, nizcaya se ye saba jIva nahIM haiM / ukta kathana karanevAlI mUla gAthA isaprakAra hai : "raNa hi iMdiyAriNa jIvA kAyA puraNa chappayAra paNNattA / jaM havadi tesu gANaM jIvo tti ya taM pati / / ' indriyA~ jIva nahIM haiM aura jinAgama meM kathita pRthvIkAyAdi chaha prakAra kI kAyeM bhI jIva nahIM haiM, unameM rahanevAlA jJAna hI jIva hai - jJAnIjanoM dvArA aisI hI prarUpaNA kI jAtI hai / " C 124vIM gAthA se 127vIM gAthA taka ajIva padArtha kA varNana hai, jisameM batAyA gayA hai ki sukha-duHkha ke jJAna tathA hita ke udyama aura ahita ke bhaya se rahita pudgala va zrAkAzAdi dravya ajIva haiM / saMsthAna, saMghAta, sparza, rasa, gandha, varNAdi guraNa va paryAyeM pudgala kI haiM; AtmA to inase bhinna arasa, arUpa, agaMdha, azabda, avyakta, indriyoM dvArA agrAhya evaM anirdiSTa saMsthAnavAlA hai / dhyAna rahe, prAcArya kundakunda ke pA~coM paramAgamoM meM prApta hone vAlI 'arasamarUvamagaMdha' Adi gAthA isa paMcAstikAya saMgraha kI 127vIM gAthA hai aura ajIva padArtha ke vyAkhyAna meM AI hai / isa gAthA kI TIkA ke anta meM prAcArya amRtacandra likhate haiM : " evamiha jIvAjIvayorvAstavo mevaH samyagjJAninAM mArgaprasiddhayarthaM pratipAdita iti / isaprakAra yahA~ jIva aura ajIva kA vAstavika bheda samyagjJAniyoM ke mArga kI prasiddhi ke hetu pratipAdita kiyA gayA / " 1 paMcAstikAyasaMgraha, gAyA 121
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcAstikAyasaMgraha ] [81 ukta jIva aura ajIva mUlapadArthoM ke vyAkhyAna ke bAda unake saMyoga se niSpanna zeSa sAta padArthoM ke upodghAta ke lie tIna gAthAoM meM jIvakarma (bhAvakarma) aura pudgalakarma (dravyakarma) ke duzcakra kA varNana kiyA gayA hai| isake bAda cAra gAthAoM meM puNyapApa padArtha kA vyAkhyAna kiyA hai| isake bAda chaha gAthAoM (135 se 140) meM prAsrava padArtha kA nirUpaNa hai| vizeSa ullekhanIya bAta yaha hai ki Asrava ke kAraNoM meM arihaMtAdi kI bhakti ko bhI ginAyA hai| ukta prakaraNa meM samAgata bhakti ke saMdarbha meM AcArya amRtacandra kA nimnAMkita kathana draSTavya hai : "ayaM hi sthalalakSyatayA kevalabhaktipradhAnasyAjJAnino bhavati / uparitana bhUmikAyAmalabdhAspadasyAsthAnarAganiSedhArtha tIvarAgajvaravinodArtha vA kadAcijjJAnino'pi bhavatIti / ' isaprakAra kA rAga mukhyarUpa se mAtra bhakti kI pradhAnatA aura sthUla lakSyavAle ajJAniyoM ko hotA hai / ucca bhUmikA meM sthiti na ho to, taba taka prasthAna kA rAga rokane athavA tIvrarAgajvara miTAne ke hetu se kadAcit jJAniyoM ko bhI hotA hai|" isIprakAra 137vIM gAthA kI 'samayavyAkhyA' nAmaka TIkA meM samAgata anukampA kA svarUpa bhI draSTavya hai : "anukampAsvarUpAkhyAnametat / kaJcidudanyAdivuHkhaplutamavalokya karuNayA tatpraticikIrSAkulitacittatvamazAnino'nukampA / jJAninastvadhastanabhUmikAsu viharamAraNasya janmArNavanimagnajagadavalokanAnmanAgmanaHkheda iti / yaha anukampA ke svarUpa kA kathana hai| kisI tRSAdi duHkha se pIr3ita prANI ko dekhakara karuNA ke kAraNa usakA pratikAra karane kI icchA se citta meM AkulatA honA ajJAnI kI anukampA hai| jJAnI kI anukampA to nicalI bhUmikA meM vicarate hue svayaM ko vikalpa ke 'paMcAstikAyasaMgraha gAthA 136 kI 'samayavyAkhyA' TIkA
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 ] [ prAcArya kundakunda aura unake paMca paramAgama kAla meM janmArNava meM nimagna jagata ko dekhakara mana meM kiMcit kheda honA hai|" isake bAda 141vIM gAthA se tIna gAthAoM meM saMvara evaM tIna gAthAoM meM nirjarA padArtha kA nirUpaNa hai| nirjarA padArtha ke vyAkhyAna meM dhyAna para vizeSa bala diyA gayA hai, kyoMki sarvAdhika nirjarA dhyAna meM hI hotI hai| isake bAda tIna gAthAoM meM baMdha evaM cAra gAthAoM meM mokSapadArtha kA varNana hai| __ jayasenAcArya ke anusAra yahAM dvitIya mahA-adhikAra samApta ho jAtA hai aura aba tRtIya mahA-adhikAra prArambha hotA hai, para prAcArya amRtacandra ke anusAra dvitIya zrutaskandha ke bhItara hI 'mokSamArgaprapaMcasUcaka cUlikA' prArambha hotI hai, jo bIsa gAthAoM meM samApta hotI hai; aura isake sAtha hI grantha bhI samApta ho jAtA hai / paramAdhyAtmarasa se bharI huI yaha cUlikA hI paMcAstikAyasaMgraha kA prayojanabhUta sAra hai / vastuvyavasthA ke pratipAdaka isa saiddhAntika grantha ko prAdhyAtmikatA pradAna karanevAlI yaha cUlikA hI hai| isameM svacAritra aura paracAritra- isaprakAra cAritra ke do bheda kiye haiM, unheM hI svasamaya aura parasamaya bhI kahA gayA hai / ina svacAritra aura paracAritra kI paribhASA AcArya amRtacandra 156vIM gAthA kI TIkA meM isaprakAra dete haiM : "svadravye zuddhopayogavRttiH svacaritaM, paratavye soparAgopayogavRtiH paracaritamiti / svadravya meM zuddha-upayogarUpa pariNati svacAritra hai aura paradravya meM soparAga-upayogarUpa pariNati paracAritra hai|" svacAritra mokSamArga hai aura paracAritra baMdhamArga- yaha bAta 157 va 158vIM gAthA meM spaSTarUpa se kahI gaI hai|
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcAstikAya saMgraha ] [ 83 pAramezvarI tItha pravartanA donoM nayoM ke prAdhIna hone se isake bAda sAdhana-sAdhya ke rUpa meM vyavahAra aura nizcaya - donoM prakAra ke mokSamArga kA nirUpaNa kiyA gayA hai, jo atyanta mahattvapUrNa hone se mUlataH paThanIya hai / paThanIya hI nahIM, anukaraNIya hai, anucaraNIya hai / vyavahAramokSamArga ko sAghanarUpa se nirUpita karane para bhI usake prati bAra-bAra sAvadhAna kiyA gayA hai : "arahanta siddhacediyapavayaragagaragaraNAgabhattisaMpaSNo / baMdhavi puSNaM bahuso raga hu so kammakkhayaM kuraNadi // jassa hivaeNumetaM vA paradavvamhi vijjade rAgo / soraNa vijAragadi samayaM sagassa savdhAgamadharo vi / / 1 arihaMta, siddha, caitya (pratimA), pravacana ( zAstra ), munigaraNa aura jJAna ke prati bhaktisampanna jIva bahuta puNya bAMdhatA hai, parantu vaha karma kA kSaya nahIM karatA / jisake hRdaya meM paradravya ke prati aNumAtra bhI rAga vartatA hai, bhale hI vaha sarva zrAgamadhara ho, tathApi svakIya samaya ko nahIM jAnatA / " adhika kyA kaheM ? prAcAryadeva to yahAM taka kahate haiM ki :"sapayatthaM titthayaraM zrabhigadabuddhissa suttaroissa / dUrataraM NivvANaM saMjamatabasaMpauttassa // saMyama-tapa-yukta hone para bhI navapadArthoM tathA tIrthaMkara ke prati jisakI buddhi kA jhukAva vartatA hai aura sUtroM ke prati jise ruci vartatI hai, usa jIva ko nirvAraNa dUratara (vizeSa dUra ) hai / " anta meM AcAryadeva upadeza dete haiM, Adeza dete haiM, salAha dete haiM, preraNA dete hue kahate haiM : " tamhA rigavvuvikAmo rAgaM samvattha kuraNavu mA kici / so teraNa vIdarAgo bhavipro bhavasAyaraM taradi // " paMcAstikAyasaMgraha, gAthA 166-167 paMcAstikAyasaMgraha, gAthA 170 3 paMcAstikAya saMgraha, gAthA 172
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 ] [ prAcArya kundakunda aura unake paMca paramAgama prataH he mokSArthI jIvo ! kahIM bhI kiMcit bhI rAga mata karo; kyoMki aisA karane se hI vItarAga hokara bhavasAgara se pAra humA jAtA hai|" isI gAthA kI TIkA meM prAcArya amRtacandra kahate haiM : "pralaM vistareNa / svasti sAkSAnmokSamArgasArasvena zAstratAtparyamUtAya vItarAgatvAyeti / adhika vistAra karane se kyA lAbha hai ? vaha vItarAgatA jayavaMta varte, jo sAkSAta mokSamArga kA sAra hone se isa zAstra kA mUla tAtparya hai|" ___ isI gAthA kI TIkA meM prAcArya amRtacandra dvArA vyavahArAbhAsI va nizcayAbhAsI kA jo mArmika citraNa prastuta kiyA gayA hai tathA jisake AdhAra para hI paNDitapravara ToDaramalajI ne mokSamArgaprakAzaka ke sAtaveM adhyAya meM inake svarUpa para vistAra se prakAza DAlA hai, vaha Aja mumukSu samAja kA atyadhika priya viSaya hai evaM aneka bAra mUlataH paThanIya hai| santi meM parama-AdhyAtmika santa amRtacandrAcArya kA akartatva sUcaka nimnalikhita chanda bhI darzanIya hai :"svazaktisaMsUcitavastutattvAkhyAkRteyaM samayasya shbdaiH| svarUpaguptasya na kiMcidasti kartavyamevAmRtacandrasUreH // ' apanI zakti se jinhoMne vastu kA tattva bhalIbhAMti kahA hai, aise una zabdoM ne yaha samayavyAkhyA nAmaka TIkA banAI hai; svarUpagupta amRtacandrAcArya kA isameM kiMcit bhI kArya (kartavya) nahIM hai|" prAcArya kundakunda kA anusaraNa samasta uttarakAlIna AcArya paramparA ne kiyA hai| paMcAstikAya ko AdhAra banAkara likhe gaye paravartI sAhitya meM prAcArya nemicandra siddhAntacakravartI dvArA likhita dravyasaMgraha sarvAdhika pracalita grantha hai| dravyasaMgraha ke adhika pracalita hone kA kAraNa bhI paMcAstikAyasaMgraha kI sampUrNa viSayavastu ko usIrUpa meM atisaMkSepa meM prastuta kara dene meM samAhita hai| ' samayavyAkhyA, chanda 8
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcAstikAyasaMgraha ] [85 dravyasaMgraha meM bhI paMcAstikAyasaMgraha ke samAna hI adhikAroM kA vibhAjana kiyA gayA hai| adhikAroM ke nAma bhI vaise hI haiN| donoM ke nAma ke Age 'saMgraha' zabda kA prayoga hai| yadyapi eka kA nAma dravyasaMgraha aura dUsare kA nAma paMcAstikAyasaMgraha hai, tathApi donoM ke prathama adhikAra meM paMcAstikAyoM aura dravyoM kA eka-sA hI varNana hai| jIvAstikAya aura ajIvAstikAya dravya kA varNana jisa rUpa meM paMcAstikAyasaMgraha meM hai, usI rUpa meM dravyasaMgraha meM bhI pAyA jAtA hai| antara yaha hai ki dUsare adhikAra meM jaba nava padArthoM kA varNana hotA hai to dravyasaMgraha meM unheM chor3a hI diyA gayA hai, sIdhe prAsrava padArtha kA varNana prArambha kara diyA hai / jIva-ajIva kA varNana dravyoM ke sandarbha meM ho cukA hai - yaha mAnakara saMkSipta karane ke lobha meM hI unheM chor3A gayA hai| eka bAta avazya ullekhanIya hai ki nava padArthoM kA krama dravyasaMgraha meM paMcAstikAyasaMgraha ke anusAra na rakhakara tattvArthasUtra ke anusAra rakhA gayA hai| prAcArya kundakundadeva dvArA racita paMcAstikAyasaMgraha eka aisA mahattvapUrNa grantha hai; jisake adhyayana binA samayasAra, pravacanasAra jaise mahAna granthoM kA marma samajha pAnA sahaja sambhava nahIM hai; tathApi unakI apekSA isake kama pracalita hone kA kAraNa dravyasaMgraha dvArA isakI viSaya-vastu sambandhI jAnakArI kI pUrti ho jAnA hI rahA hai| samayasAra ke samAna hI nirantara isake paThana-pAThana kI AvazyakatA hai| prAcArya amRtacandra kI 'samayavyAkhyA' TIkA se alaMkRta isa paMcAstikAyasaMgraha grantha ke adhyayana-manana meM vastu-vyavasthA ke samyagjJAna ke sAtha-sAtha jo AdhyAtmika Ananda prApta hogA, vaha anyatra asambhava nahIM to durlabha avazya hai; AtmArthI bandhuproM se hArdika anurodha hai ki ve isakA svAdhyAya avazya kareM; eka bAra nahIM, bAra-bAra kreN| mujhe AzA hI nahIM, pUrNa vizvAsa hai ki isake adhyayana-manana se unheM AtmazAnti kA mArga avazya prApta hogaa| sabhI pAtmArthI isakA adhyayana-manana kara sukhI va zAnta hoMisa pAvana bhAvanA ke sAtha virAma letA huuN|
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 ] paMcAstikAyasaMgraha meM pratipAdita viSaya-vastu ko nimnAMkita cArTa dvArA bhalI-bhAMti samajhA jA sakatA hai : paMcAstikAyasaMgraha mokSamArgaprapaJca varNana SaDdravya-paMcAstikAya varNana nava padArtha varNana sAmAnya kathana vizeSa kathana jIvadravyAstikAya | dharmadravyAstikAya AkAzadravyAstikAya pudgaladravyAstikAya adharmadravyAstikAya [ prAcArya kundakunda aura unake paMca paramAgama kAladravya jIvapadArtha puNya-pApapadArtha saMvarapadArtha bandhapadArtha mokSapadArtha ajIvapadArtha prAsravapadArtha nirjarApadArtha
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcama adhyAya niyamasAra prAcArya bhagavantoM dvArA zAstroM kI racanA AtmArthIjanoM ke hitArtha kI jAtI rahI hai| vyaktivizeSa ke saMbodhanArtha bhI aneka mahattvapUrNa granthoM kA praNayana huA hai / svAntaHsukhAya yA bhaktivaza bhI mahattvapUrNa grantha likhe gaye haiN| yaha niyamasAra nAmaka paramAgama na to vyaktivizeSa ke saMbodhanArtha hI likhA gayA hai aura na sAmAnyarUpa se AtmArthIjanoM ke hitArtha isakA praNayana huA hai, bhakti bhI isakA hetu nahIM hai| isa granthAdhirAja kA praNayana AcArya kundakunda ne apane dainika pATha ke liye kiyA thaa| isameM jahAM eka ora paramavItarAgI virakta santa kI antaronmukhI pAvana bhAvanA kA tarala pravAha hai to dUsarI ora antaronmukhI puruSArtha kA uddAma vega bhI hai / yaha apane prakAra kI anupama bejor3a kRti hai| yaha granthAdhirAja tattvopadezaka evaM prazAsaka paTTAcArya kundakunda kI racanA nahIM; yaha to ina sabase pUrNata: virakta, parama pariNAmika bhAva meM hI anurakta, vItarAgI santa, antaronmukhI kundakunda kI kRti hai| isameM kundakunda kA antaraGga vyakta huA hai| upadeza, bhAdeza, anuzAsana-prazAsana kundakunda kI majabUrI thI, jIvana nhiiN| unakA hArda niyamasAra hai| 'santoM kA kucha bhI gupta nahIM hotA' - isa rIti ke kAraNa hI mahAbhAgya se yaha prAramArthIjanoM ko upalabdha ho gayA hai| isakI pratipAdana zailI antaronmukhI bhAvanApradhAna hai| sadbhAgya se ise padmaprabhamaladhArideva jaise antaronmukhI, bhAvanApradhAna, paramavairAgI TokAkAra bhI upalabdha ho gaye haiN| jinhoMne isa para samarasI TIkA evaM usake bIca-bIca meM vairAgyarasa se prota-prota chanda likhakara prAtmonmukhI AtmArthIjanoM kA ananta-ananta upakAra kiyA hai|
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88] [ AcArya kundakunda aura unake paMca paramAgama isameM sandeha nahIM ki niyamasAra nAmaka paramAgama' kI racanA digambara paramparA ke sarvazreSTha AcArya kundakunda ne sampUrNataH svAntaHsukhAya hI kI hai| jaisA ki unake nimnAMkita kathana se spaSTa hai :"NiyabhAvaraNANimittaM mae kaI riNayamasAraNAmasudaM / ragaccA jigovadesaM pugyAvaradosariNammukkaM // pUrvApara doSarahita jinopadeza ko jAnakara maiMne nijabhAvanAnimitta se isa niyamasAra nAmaka zAstra kI racanA kI hai|" isa grantha ke saMskRta TIkAkAra munirAja zrI pamaprabhamaladhArideva ise bhAgavatazAstra kahate haiM tathA isake adhyayana kA phala zAzvatasukha kI prApti batAte hue kahate haiM : "bhAgavataM zAstramidaM nirvANasundarIsamudbhavaparamavItarAgatmakaniAbAdhaniraMtarAnaMgaparamAnandapravaM niratizayanityazuddha niraMjananijakAraNaparamAtmabhAvanAkAraraNaM samastanayanicAMcitaM paMcamagati hetubhUtaM paMcendriyaprasaravajitagAtramAtraparigraheNa nirmitamidaM ye khalu nizcayadhyavahAranayoravirodhena jAnanti te khalu mahAntaH samastAdhyAtmazAstrahavayavedinaHparamAnandavItarAgasukhAbhilASiNaHparityaktabAhyAbhyantaracaturvizatiparigrahaprapaMcAH trikAlanirUpAdhisvarUpaniratanijakAraNaparamAtmasvarUpazraddhAnaparijJAnacaraNAtmakabhedopacArakalpanAnirapekSasvastharatnatrayaparAyaNAH santaH zabdabrahmaphalasya zAzvatasukhasya bhoktAro bhavantIti / yaha niyamasAra nAmaka bhAgavatazAstra nirvANasundarI se utpanna, paramavItarAgAtmaka, nirAbAdha, anaMga paramAnanda ko nirantara denevAlA hai; niratizaya, nitya, zuddha, niraMjana, nijakAraNaparamAtmA kI bhAvanA kA kAraNa hai; samastanayoM ke samUha se zobhita hai; paMcamagati kA hetu 'niyamasAra ke TIkAkAra padmaprabhamaladhArideva ne aneka sthAnoM para niyamasAra pho paramAgama kahA hai / jaise-chanda 5,6 evaM gAthA 1 kI TIkA meM / 2 niyamasAra, gAthA 187 3 niyamasAra gAthA 187 kI tAtparyavRti TIkA
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra ] [ 89 hai tathA dehamAtra hai parigraha jinake - aise paMcendriyajayI nirgrantha munirAja zrI kundakundAcAryadeva dvArA racita hai| aise isa bhAgavatazAstra niyamasAra ko jo nizcaya aura vyavahAra naya ke avirodha se jAnate haiM, ve mahApuruSa samasta adhyAtmazAstroM ke hRdaya ko jAnanevAle, paramAnandarUpa vItarAga sukha ke abhilASI, bAhyAbhyantara caubIsa prakAra ke parigraha ke prapaMcoM ke tyAgI trikAla nirupAdhisvarUpa meM nirata, nijakAraNaparamAtmA ke svarUpa ke zraddhAnajJAna-AcaraNAtmaka bhedopacArakalpanA se nirapekSa svastha ratnatraya meM parAyaNa zabdabrahma ke phalarUpa zAzvata sukha ke bhoktA hote haiN|" nijazuddhAtmasvarUpa ke jJAna, zraddhAna evaM dhyAna binA cAra gati aura caurAsI lAkha yoniyoM meM paribhramaNa karate hue prANiyoM ke lie ananta duHkhoM se mukti ke liye nijAtmA kA jJAna, zraddhAna evaM dhyAna hI ekamAtra niyama se karane yogya kArya hai| nijAtmA ke zraddhAna, jJAna evaM dhyAnarUpa samyagdarzana, jJAna aura cAritra hI niyama hone se niyamasAra ke pratipAdya viSaya haiN| niyama ke sAtha 'sAra' zabda kA prayoga viparItAbhiniveza ke niSedha ke lie kiyA gayA hai| jaisA ki AcAryadeva svayaM likhate haiM :"niyameNa ya jaMkajjataM riNayamaM gANadaMsaraNacaritaM / vivarIyapariharatyaM bhariNadaM khalu sAramidi dhayaraNaM // ' niyama se karane yogya jo darzana, jJAna aura cAritrarUpa kArya haiM; ve hI niyama haiN| viparIta arthAt mithyAdarzana-jJAna-cAritra ke parihAra ke lie niyama ke sAtha 'sAra' zabda kA prayoga kiyA gayA hai|" / yadyapi niyamasAra kA pratipAdya samyagdarzana-jJAna-cAritrarUpa niyama hI hai, tathApi isameM tatsaMbaMSita aura bhI aneka viSaya A gaye haiM, jinakA ullekha tAtparyavRttikAra ne isaprakAra kiyA hai :____"phiJcAsya skhalu nikhilAgamArthasArthapratipAdanasamarthasya niyamazabdasaMsUcitavizuddhamokSamArgasya aMcitapaMcAstiphAyaparisanAthasya saMcitapaMcAcAraprapaMcasya SaDdravyavicitrasya saptatatvanavapadArthagarbhI 1 niyamasAra, gAthA 3
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9. ] [prAcArya kundakunda aura unake paMca paramAgama kRtasya paMcabhAvaprapaMcapratipAvanaparAyaNasya nizcayapratikramaNapratyAkhyAnaprAyazcittaparamAlocanAniyamavyutsargaprabhRtisakalaparamArthakriyAkANDADaMbarasamRddhasya upayogatrayavizAlasya paramezvarasya shaastrsy|" aura yaha niyamasAra nAmaka zAstra samasta Agama ke arthasamUha kA pratipAdana karane meM samartha hai, isameM 'niyama' zabda se sUcita vizuddha mokSamArga kA pratipAdana hai, yaha paMcAstikAya ke nirUpaNa se zobhita hai, isameM darzanAcAra, jJAnAcAra, cAritrAcAra, tapAcAra evaM vIryAcAra - ina pA~ca prAcAroM kA vistRta vivecana hai, isameM chaha dravyoM kA vividha vivecana tathA sAta tattva evaM nava padArtha bhI samAye hue haiM tathA isameM paMcabhAvoM kA pratipAdana bhI bar3I hI pravINatA se kiyA gayA hai| nizcaya-pratikramaNa, nizcaya-pratyAkhyAna, nizcaya-prAyazcitta, paramaAlocanA, niyama, vyutsarga prAdi sampUrNa paramArtha kriyAkANDa ke ADambara se yaha niyamasAra nAmaka pAramezvarI zAstra samRddha hai tathA tIna upayogoM se susampanna hai|" 187 gAthAoM meM pratipAdita ukta sampUrNa viSaya-vastu ko niyamasAra meM nimnalikhita bAraha adhikAroM meM vibhAjita kiyA gayA hai : (1) jIvAdhikAra (2) ajIvAdhikAra (3) zuddhabhAvAdhikAra (4) vyavahAracAritrAdhikAra (5) paramArthapratikramaNAdhikAra (6) nizcayapratyAkhyAnAdhikAra (7) paramAlocanAdhikAra (8) zuddhanizcayaprAyazcittAdhikAra (6) paramasamAdhi-adhikAra (10) paramabhakti-adhikAra (11) nizcayaparamAvazyakAdhikAra (12) zuddhopayogAdhikAra 1 niyamasAra gAthA 187 kI tAtparyavRtti TIkA
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra ] [ 61 jIvAdhikAra meM unnIsa gAthAyeM haiN| jinameM maMgalAcaraNa aura grantha pratijJA ke bAda mokSa aura mokSamArga kI carcA kI gaI hai tathA pratipAdya viSaya ke AdhAra para niyamasAra nAma kI sArthakatA batAI isake bAda ratnatrayarUpa niyama kA nirUparaNa prArambha hotA hai / sarvaprathama vyavahAra samyagdarzana ke pratipAdana meM prApta aura Agama ke svarUpa kA pratipAdana hai| isaprakAra ATha gAthAyeM to AraMbhika bhUmikArUpa hI haiN| nauvIM gAthA meM chaha dravyoM ke nAma batAkara dazavI gAthA se jIvadravya kI carcA prArambha hotI hai, jo daza gAthAoM meM samApta hotI hai| isake bAda aThAraha gAthAoM meM ajIvAdhikAra hai| jisameM pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla - ina pA~ca acetana dravyoM kA sAmAnya varNana hai| ye donoM adhikAra to sAmAnya hI haiM / niyamasAra kI vizeSatA to tIsare zuddhabhAvAdhikAra kI prathama gAthA se AraMbha hotI hai, jisameM jIvAdi bAhyatattvoM ko heya batAyA gayA hai tathA karmopAdhijanita guraNa-paryAyoM se bhinna prAtmA ko upAdeya kahA hai| isake bAda 46vIM gAthA taka sabhI prakAra ke parabhAvoM va vibhAvabhAvoM se AtmA ko bhinna batAte hue 50vIM gAthA meM prAcArya kahate haiM : "pugvattasayalabhAvA paradagvaM parasahAvamiti heyaM / sagavavyamupAdeyaM aMtarataccaM have appA / / pUrvokta sabhI bhAva parasvabhAva haiM, paradravya haiM; isalie heya haiM / antastattvarUpa svadravya hI upAdeya hai|" isake bAda samyagdarzana-jJAna kA svarUpa batAkara cAritra kA svarUpa batAne kI pratijJA karate haiM aura sarvaprathama vyavahAracAritrAdhikAra nAmaka caturtha adhikAra meM vyavahAracAritra kA svarUpa samajhAte haiM; jisameM pAMca vratoM, pA~ca samitiyoM evaM tIna guptiyoM kA varNana hai / tatpazcAt paMcaparameSThI ke svarUpa kA nirUpaNa hai /
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 ] [ AcArya kundakunda aura unake paMca paramAgama isaprakAra 76vIM gAthA taka vyavahAracAritrAdhikAra samApta ho jAtA hai| aba nizcayacAritra ke antargata paramArthapratikramaNAdhikAra prArambha hotA hai| isa adhikAra kI prArambhika pAMca gAthAoM ko TIkAkAra padmaprabhamaladhArideva paMcaratna kahate haiN| inameM nArakAdi, guNasthAnAdi, bAlakAdi, rAgAdi evaM krodhAdi bhAvoM kA nizcaya se AtmA kartA, kArayitA, anumaMtA va kAraNa nahIM hai - yaha batAyA gayA hai| isake bAda eka gAthA meM yaha spaSTa kiyA gayA hai ki ukta bhAvanA se jisa mAdhyasthya bhAva kI utpatti hotI hai, use nizcayacAritra kahate haiN| phira pratikramaNa kI carcA prArambha hotI hai| yaha adhikAra 64vIM gAthA taka calatA hai| isa adhikAra ke sampUrNa pratipAdana kA sAra yaha hai ki AtmArAdhanA hI vastutaH paramArthapratikramaNa hai| niSkarSa ke rUpa meM nimnAMkita gAthA ko prastuta kiyA jA sakatA hai : "jhAraNariNalINo sAhU paricAgaM kuNai savvadosANaM / tamhA du jhANameva hi savvavicArassa pachikamaNe // dhyAna meM lIna sAdhu saba doSoM kA parityAga karate haiM; isalie dhyAna hI vAstava meM sarva aticAra kA pratikramaNa hai|" 95vIM gAthA se nizcayapratyAkhyAnAdhikAra prArambha hotA hai, jo 106vIM gAthA taka calatA hai / isake bAda 112vIM gAthA taka paramAlocanAdhikAra hai| paramArthapratyAkhyAna aura parama-AlocanA adhikAra paramArthapratikramaNa ke samAna dhyAnarUpa hI haiN| pratikramaNa meM dhyAna dvArA bhUtakAla ke doSoM kA nirAkaraNa hotA hai, to AlocanA aura pratyAkhyAna meM vartamAna aura bhaviSya kA - mAtra yahI antara hai| 1 niyamasAra, gAthA 63
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra ] [ 63 yaha bAta nimnAMkita gAthA para dhyAna dene para spaSTa ho jAtI hai:"motUNa sayalajappamaNAgayasuhamasuhavAraNaM kiccaa| appANaM jo jhAyadi paccakkhANaM have tassa // ' samasta jalpa (vacana vistAra) ko chor3akara tathA anAgata zubha-azubhabhAva kA nivAraNa karake jo prAtmA ko dhyAtA hai, use pratyAkhyAna hai|" isameM 'anAgata' zabda dhyAna dene yogya hai| isase siddha hotA hai ki pratyAkhyAna bhaviSyasambandhI doSoM ke tyAga se sambandhita hotA hai / isake bAda AThavAM zuddhanizcayaprAyazcittAdhikAra prArambha hotA ha, jo eka sau ikkIsavIM gAthA taka calatA hai| isameM bhI AtmadhyAna ko hI zuddhanizcayaprAyazcitta kahA gayA hai| isameM to sApha-sApha likhA hai : "ki bahuNA bhaNieNa du varatavacaraNaM mahesiNaM savvaM / pAyacchittaM jAraNaha aNeyakammAraNa khayaheU // adhika kahane se kyA ? aneka karmoM ke kSaya kA hetu maharSiyoM dvArA kiyA gayA tapazcaraNa hI prAyazcitta jaano|" isameM tapazcaraNa ko zuddhanizcayaprAyazcitta kahA gayA hai, tathApi dhyAna hI to sarvotkRSTa tapa hai; ataH dhyAna hI zuddhanizcayaprAyazcitta huaa| Age calakara dhyAna ko bhI spaSTarUpa se zuddhanizcayaprAyazcitta kahA gayA hai| isake bAda paramasamAdhi-adhikAra prArambha hotA hai, jisakI pahalI gAthA meM hI kahA gayA hai : "dhayarapoccAraNakiriyaM paricattA vIyarAyabhAveNa / jo jhAyadi appANaM paramasamAhI have tassa // 3 vacanoccAraNa kriyA tyAgakara vItarAgabhAva se jo AtmA ko dhyAtA hai, use paramasamAdhi hai|" 1 niyamasAra, gAthA 65 2 niyamasAra, gAthA 117 3 niyamasAra, gAthA 122
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94 ] [ AcArya kundakunda aura unake paMca paramAgama isake bAda lagAtAra eka sau tetIsavIM gAthA taka isI bAta ko aneka prakAra se puSTa kiyA gayA hai| padmaprabhamaladhArideva kA vaha kalaza, jisake AdhAra para unheM bhAvI tIrthaMkara kahA jAtA hai, paramasamAghi-adhikAra meM hI AtA hai| ukta do sau bArahavAM kalaza mUlataH isaprakAra hai : "mAtmA nityaM tapasi niyame saMyame saccaritre tiSTatyucyaH paramayaminaH zuddhadRSTemanazcet / tasmin bAr3ha bhavabhayahare bhAvitIrthAdhinAthe sAkSAveSA sahajasamatA prAstarAgAbhirAme // yadi zuddha dRSTivanta jIva aisA samajhatA hai ki paramamuni ko tapa meM, niyama meM, saMyama meM aura saccAritra meM sadA AtmA hI Urdhva rahatA hai to rAga ke nAza ke kAraNa usa bhavabhayahara abhirAma bhAvitIrthanAtha ko yaha sAkSAt sahaja samatA nizcita hai / " isake bAda eka sau cautIsavIM gAthA se dazavA paramabhaktiadhikAra prArambha hotA hai, jo eka sau cAlIsavIM gAthA taka calatA hai| paramabhakti kA svarUpa spaSTa karane ke lie isa adhikAra meM samAgata padmaprabhamaladhArideva dvArA likhita nimnAMkita kalazoM ko prastuta karanA ucita pratIta hotA hai, jinameM samasta paramabhaktiadhikAra kA sArAMza samAhita hai :-- "prAtmAnamAtmanAtmAyaM yunaktyeva nirantaram / ___ sa yogabhaktiyuktaH syanizcayena muniishvrH||' jo yaha AtmA AtmA ko prAtmA ke sAtha nirantara jor3atA hai, vaha nizcaya se yogabhaktivAlA munIzvara hai / " / "samyaktve'smin bhavabhayahare zuddhabodhe caritre, bhaktiM kuryAdanizamatulA yo bhavacchevadakSAm / kAmakrodhAkhiladuraghavatAnirmuktacetAH, bhakto bhakto bhavati satataM zrAvakaH saMyamI vA // 1 tAtparyavRtti, chanda 228 2 tAtparyavRtti, chanda 220
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra ] [ 65 jo bhavabhaya ke haranevAle isa samyaktva, zuddhajJAna evaM cAritra kI bhavachedaka atula bhakti nirantara karatA hai, vaha kAma-krodhAdi samasta duSTa pApasamUha se mukta cittavAlA jIva- cAhe zrAvaka ho yA saMyamI ho- nirantara bhakta hai, bhakta hai|" isake bAda eka sau ikatAlIsavIM gAthA se nizcayaparamAvazyaka adhikAra prArambha hotA hai, jo eka sau adAvanavIM gAthA taka calatA hai| eka sau biyAlIsavIM gAthA meM AcArya ne Avazyaka kA jo vyutpattyartha batAyA hai, vaha apane Apa meM adbhuta evaM draSTavya hai : "Na vaso avaso avasassa kamma vAvassayaM ti boddhavvA / jo anya ke vaza nahIM hai, vaha 'avaza' hai aura avaza kA karma 'pAvazyaka' hai- aisA jAnanA cAhiye / " ___ anyavaza kA vistRta spaSTIkaraNa Age kI aneka gAthAoM meM kiyA gayA hai, jinameM batAyA gayA hai ki zubhAzubhabhAva meM rahanevAlA va dravya-guNa-paryAya ke cintana meM magna prAtmA anyavaza hai, AtmasvarUpa meM saMlagna prAtmA hI svavaza hai / isa sandarbha meM nimnAMkita kalaza dRSTavya hai :"anyavazaH saMsArI muniSeSadharopi duHkhabhAUnityam / svavazo jIvanmuktaH kicinnyUno jineshvraadessH||' jo jIva anyavaza hai, vaha bhale hI muniveSadhArI ho, tathApi saMsArI hai, nitya dukha bhoganevAlA hai| jo jIva svavaza hai; vaha jIvanmukta hai, jinezvara se kiMcit hI nyUna hai|" __isake bAda eka sau unasaThavIM gAthA se zuddhopayogAdhikAra prArambha hotA hai, jo antima adhikAra hai aura anta taka arthAt eka sau satyAsIvIM gAthA taka calatA hai| vaha prasiddha gAthA, jisameM kevalI bhagavAna para ko vyavahAra se jAnate haiM aura nizcaya se sva ko - yaha batAyA gayA hai, isa adhikAra kI pahalI hI gAthA hai| mAge calakara AtmA ke sva-paraprakAzaka svarUpa kA yuktisaMgata vistRta spaSTIkaraNa kiyA gayA hai| ' tAtparpavatti, chanda 243
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 ] [ AcArya kundakunda aura unake paMca paramAgama anta meM nirvANa arthAt siddhadazA kA varNana kiyA gayA hai / dUsarI gAthA meM mArga aura mArgaphala kI jo bAta prArambha kI thI, eka sau picyAsIvI gAthA meM usa kathana ko duharAte hue upasaMhAra kiyA gayA hai| anta meM eka mahattvapUrNa cetAvanI dI gaI hai, jo unhIM ke zabdoM meM isaprakAra hai : "IsAbhAveNa puraNo keI rigati sundaraM mggN| tesi vayaNaM soccA'bhatti mA kuraNaha jiraNamagge // ' yadi koI IrSyAbhAva se isa sundara mArga kI nindA kareM to unake vacana sunakara isa jinamArga meM abhakti mata krnaa|" isaprakAra hama dekhate haiM ki sampUrNa niyamasAra meM eka hI dhvani hai ki paramapAriNAmika bhAvarUpa nijazuddhAtmA kI ArAdhanA meM hI samasta dharma samAhita haiN| isake atirikta jo bhI zubhAzubha vikalpa evaM zubhAzubha kriyAe~ haiM, unheM dharma kahanA mAtra upacAra hai| ataH pratyeka AtmArthI kA ekamAtra kartavya ina upacarita dharmoM se virata ho ekamAtra nijazuddhAtmatattva kI ArAdhanA meM nirata honA hI hai / nijazuddhAtmatattva kA jJAna, zraddhAna evaM AcaraNa (lInatA) hI nizcayaratnatraya hai, niyama hai| pratikramaNa, pratyAkhyAna, mAlocanA, prAyazcitta, paramasamAdhi, paramabhakti, paramAvazyaka Adi isI ke vizeSa haiM, ataH isI meM samAhita haiM / AcAryadeva svayaM kahate haiM ki vacanarUpa pratikramaNAdi to svAdhyAya haiM, dhyAna nahIM; ataH grAhya nhiiN| dhyAnarUpa nizcaya pratikramaNAdi hI karane yogya haiM / yadi zaktihInatA ke kAraNa dhyAnarUpa nizcayapratikramaNAdi sambhava na ho to zraddhAnarUpa pratikramaNa karanA / tAtparya yaha hai ki zraddhA meM aisA svIkAra karanA ki vAstavika pratikramaNAdi to AtmA ke dhyAnarUpa hI haiM, vacanAdirUpa nahIM haiM; arthAt zraddheya, dhyeya, ArAdhya to eka prAtmA hI hai / tatsambandhI mUla kathana isaprakAra hai : 1 niyamasAra, gAthA 186
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra ] [67 "ayaNamayaM paDikamaraNaM vayaNamayaM paccakhAraNa riNayamaM ca / mAloyaraNa bayaNamayaM taM savvaM jAraNa sajjhAyaM / / jadi sakkadi kAvaM je paDikamaNAdi karejja jhaarnnmyN| sattivihINo nA jai saddahaNaM ceva phAyagcha / ' vacanamaya pratikramaNa, vacanamaya pratyAkhyAna, vacanamaya niyama aura vacanamaya AlocanA - ina sabako svAdhyAya jaano| aho ! yadi kiyA jA sake to dhyAnamaya pratikramaNAdi karo, yadi zaktivihIna hone se dhyAnamaya pratikramaNAdi na kara sako to taba taka zraddhAna ho kartavya hai|" yadyapi mohAchanna dukhI jagata ko dekha karuNAvaMta prAcArya bhagavanta zrI kundakundAcArya samayasAra jaiseM granthAghirAjoM kI racanA karate haiM, karuNA se vigalita ho upadeza dete haiM, Adeza dete haiM, vividha yuktiyoM evaM udAharaNoM se vastusvarUpa samajhAte haiM; tathApi antara meM bhalIbhAMti jAnate haiM ki isaprakAra ke vikalpoM meM ulajhanA Atmahita kI dRSTi se hitakara nahIM hai, ucita nahIM hai / ataH svayaM ko sambodhita karate hue athavA dUsaroM ko samajhAne ke vikalpa meM ulajhe antevAsiyoM (nikaTavartI ziSyoM) ko samajhAte hue kahate haiM : "raNAraNAjIvA gANAphammaM gANAvihaM have lkhii| tamhA vayaNavivAda sagaparasamaehiM dhjmijjo|| lakhaNaM riNahi ekko tassa phalaM aNuhaveha sujaragatte / taha gANI gArapariNahi bhuMjei caittu paritatti // jIva nAnAprakAra ke haiM, karma nAnAprakAra ke haiM aura labdhiyAM bhI nAnAprakAra kI haiM; ataH svamata aura paramatavAloM ke sAtha vacana vivAda ucita nahIM hai, niSedha yogya hai / jisaprakAra koI vyakti nidhi ko pAkara apane vatana meM guptarUpa se rahakara usake phala ko bhogatA hai, usIprakAra jJAnI bhI parijanoM se dUra raha - gupta raha jJAnanidhi ko bhogatA hai|" 1 niyamasAra, gAthA 153-154 2 niyamasAra, gAthA 156-157
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18] [ prAcArya kundakunda aura unake paMca paramAgama isaprakAra hama dekhate haiM ki yaha niyamasAra nAmaka paramAgama mukhyataH mokSamArga ke nirupacAra nirUpaNa kA anupama granthAdhirAja hai / yaha mAtra vidvAnoM ke adhyayana kI vastu nahIM, apitu pratyeka prAtmArthI ke dainika pATha kI cIja hai| __ isa yuga meM prAcArya kundakunda ke sampUrNa sAhitya ke gahana adhyetA evaM prabalapracAraka AdhyAtmika satpuruSa zrI kAnajI svAmI niyamasAra para pravacana karate hue Anandavibhora hokara kahate haiM : "paramapAriNAmikabhAva ko prakAzita karanevAlA zrI niyamasAra paramAgama aura usakI TIkA kI racanA chaThaveM-sAtaveM guNasthAna meM jhUlate hue mahAsamartha munivaroM dvArA dravya ke sAtha paryAya kI ekatA sAdhatesAdhate ho gaI hai / jaise zAstra aura TIkA race gaye haiM, vaisA hI svasaMvedana ve svayaM kara rahe the| paramapAriNAmikabhAva ke AMtarika anubhava ko hI unhoMne zAstra meM utArA hai / pratyeka akSara zAzvata, TaMkotkIrNa, paramasatya, nirapekSa, kAraNazuddhaparyAya, svarUpapratyakSa, sahajajJAna Adi viSayoM kA nirUpaNa karake to munivaroM ne adhyAtma kI anubhavagamya atyaMtAtyaMta sUkSma aura gahana bAta ko isa zAstra meM spaSTa kiyA hai| sarvotkRSTa paramAgama zrI samayasAra meM bhI ina viSayoM kA itane spaSTa rUpa se nirUpaNa nahIM hai / aho ! jisaprakAra koI parAkramI kahA jAnevAlA puruSa vana meM jAkara siMhanI kA dUdha duha lAtA hai, usIprakAra prAtmaparAkramI mahA munivaroM ne vana meM baiThe-baiThe antara kA amRta duhA hai| sarvasaMgaparityAgI nirgranthoM ne vana meM rahakara siddha bhagavantoM se bAteM kI haiM aura ananta siddha bhagavanta kisaprakAra siddhi ko prApta hue haiM, usakA itihAsa isameM bhara diyA hai|" 'paramapAriNAmikabhAvarUpa nija zuddhAtmatattva hI ekamAtra pArAdhya hai, upAsya hai, zraddheya hai, paramajJeya hai / isake zraddhAna, jJAna evaM dhyAnarUpa pAvana pariNatiyAM hI sAdhana haiM, mArga haiM, ratnatraya haiM, niyama haiM tathA inhIM pAvana pariNatiyoM kI paripUrNatA hI sAdhya hai, mArgaphala hai, nirvANa hai|' - isa paramArtha satya kA pratipAdaka hI yaha niyamasAra nAmaka paramAgama hai / mere sAtha sampUrNa jagata bhI isa amRta ke sAgara meM nirantara AkaNTha nimagna rahe - isa pAvana bhAvanA ke sAtha virAma letA huuN|
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa niyamasAra paramAgama meM pratipAdita viSayavastu ko nimnAMkita cArTa dvArA bhalI-bhAMti samajhA jA sakatA hai niyamasAra niyamasAra ] niyama yA mArga (mokSamArga) niyamaphala yA mArgaphala (mokSa) samyagdarzana samyagjJAna samyakcAritra jIva adhikAra ajIva adhikAra zuddhabhAva adhikAra vyavahAracAritra nizcayacAritra vyavahAracAritra adhikAra paramAtha pratikramaNa adhikAra nizcaya parama pratyAkhyAna mAlocanA adhikAra adhikAra zuddhanizcaya prAyazcitta adhikAra parama samAdhi adhikAra parama bhakti adhikAra nizcaya parama prAvazyaka adhikAra zuddhopayoga adhikAra [EE
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSTha adhyAya aSTapAhuDa pAMca sau tIna gAthAoM meM nibaddha evaM pATha pAhuDoM meM vibhakta yaha aSTapAhuDa graMtha mUlasaMgha ke paTTAcArya kaThora prazAsaka AcArya kundakunda kI eka aisI amara kRti hai, jo do hajAra varSoM se lagAtAra zithilAcAra ke viruddha sazakta AvAja uThAtI calI A rahI hai aura isako upayogitA paMcama kAla ke anta taka banI rahegI; kyoMki yaha avasarpiNI kAla hai, isameM zithilAcAra to uttarottara bar3hanA hI hai / ataH isakI upayogitA bhI nirantara bar3hatI hI jAnI hai / Aja samRddhi aura suvidhAoM ke moha se Acchanna zithilAcArI zrAvakoM evaM samanvaya ke nAma para saba jagaha jhukanevAle netAoM dvArA apano svArthasiddhi ke lie sAdhuvarga meM vyApta aparimita zithilAcAra ko bharapUra saMrakSaNa diyA jA rahA hai, pAla-poSa kara puSTa kiyA jA rahA hai| ataH prAja ke sandarbha meM isakI upayogitA asaMdigdha hai| itihAsa sAkSI hai ki digambara jaina samAja meM vRddhiMgata zithilAcAra ke viruddha jaba-jaba bhI AvAja bulanda huI hai, taba-taba AcArya kundakunda kI isa amara kRti ko yAda kiyA jAtA rahA hai, isake uddharaNa dekara zithilAcAra ke viruddha samAja ko sAvadhAna kiyA jAtA rahA hai| isa graMtha ke uddharaNoM kA samAja para apekSita prabhAva bhI par3atA hai, pariNAmasvarUpa samAja meM zithilAcAra ke viruddha eka vAtAvaraNa banatA hai| yadyapi vigata do hajAra varSoM meM uttarottara sImAtIta zithilAcAra bar3hA hai; tathApi Aja jo kucha bhI maryAdA dikhAI detI hai, usameM aSTapAhuDa kA sarvAdhika yogadAna hai| aSTapAhuDa eka aisA aMkuza hai, jo zithilAcAra ke madonmatta gajarAja ko bahuta kucha kAbU meM rakhatA hai, sarvavinAza nahIM karane detaa| yadi aSTapAhuDa nahIM hotA to Aja hama kahAM pahuMca gaye hote - isakI kalpanA karanA bhI kaSTakara pratIta hotA hai /
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTapAhuDa ] [ 101 prataH yaha kahane meM raMcamAtra bhI saMkoca nahIM karanA cAhie ki aSTapAhuDa kI upayogitA nirantara rahI hai aura paMcama kAla ke anta taka banI rhegii| vItarAgI jinadharma kI nirmala dhArA ke avirala pravAha ke abhilASI AtmArthIjanoM ko svayaM to isa kRti kA gaharAI se adhyayana karanA hI cAhie, isakA samucita pracAra-prasAra bhI karanA cAhie, jisase sAmAnyajana bhI zithilAcAra ke viruddha sAvadhAna ho skeN| isameM pratipAdita viSaya-vastu saMkSepa meM isaprakAra hai : (1) darzanapAhuDa chattIsa gAthAoM meM nibaddha isa pAhuDa meM maMgalAcaraNoparAnta prArambha se hI samyagdarzana kI mahimA batAte hue AcAryadeva likhate haiM ki jinavaradeva ne kahA hai ki dharma kA mUla samyagdarzana hai; ataH jo jIva samyagdarzana se rahita haiM, ve vaMdanIya nahIM haiN| bhale hI ve aneka zAstroM ke pAThI hoM, ugra tapa karate hoM, karor3oM varSa taka tapa karate raheM; tathApi jo samyagdarzana se rahita haiM, unheM prAtmopalabdhi nahIM hotI, nirvANa kI prApti nahIM hotI, ArAdhanA se rahita hone ke kAraNa ve saMsAra meM hI bhaTakate rahate haiM; kintu jinake hRdaya meM samyaktvarUpI jala kA pravAha nirantara bahatA rahatA hai, unheM karmarUpI raja kA prAvaraNa nahIM lagatA, unake pUrvabaddha karmoM kA bhI nAza ho jAtA hai / jo jIva samyagdarzana, jJAna, cAritra tInoM se hI bhraSTa haiM, ve to bhraSToM meM bhI bhraSTa haiM; ve svayaM to nAza ko prApta hote hI haiM, apane anuyAyiyoM ko bhI naSTa karate haiN| aise loga apane doSoM ko chupAne ke lie dharmAtmAoM ko doSI batAte rahate haiN| jisaprakAra mUla ke naSTa ho jAne para usake parivAra - skaMdha, zAkhA, patra, puSpa, phala - kI vRddhi nahIM hotI; usIprakAra samyagdarzana rUpI mUla ke naSTa hone para saMyamAdi kI vRddhi nahIM hotii| yahI kAraNa hai ki jinendra bhagavAna ne samyagdarzana ko dharma kA mUla kahA hai / jo jIva svayaM to samyagdarzana se bhraSTa haiM, para apane ko saMyamI mAnakara samyagdRSTiyoM se apane paira pujavAnA cAhate haiM, ve lUle aura gUMge
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 ] [ prAcArya kundakunda aura unake paMca paramAgama hoMge arthAt ve migoda meM jAveMge, jahAM na to cala-phira hI sakeMge aura na bola sakeMge, unheM bodhilAbha atyanta durlabha hai / isIprakAra jo jIva lajjA, gArava aura bhaya se samyagdarzana rahita logoM ke para pUjate haiM, ve bhI unake anumodaka hone se bodhi ko prApta nahIM hoNge| jisaprakAra samyagdarzana rahita vyakti vaMdanIya nahIM hai, usIprakAra asaMyamI bhI vaMdanIya nahIM hai| bhale hI bAhya meM vastrAdi kA tyAga kara diyA ho, tathApi yadi samyagdarzana aura aMtaraMga saMyama nahIM hai to vaha vaMdanIya nahIM hai| kyoMki na deha vaMdanIya hai, na kula vaMdanIya hai, na jAti vaMdanIya hai; vaMdanIya to eka mAtra samyagdarzana-jJAna-cAritra rUpa guNa hI haiM; ataH ratnatraya-vihIna kI vaMdanA jinamArga meM ucita nahIM hai| jisaprakAra guNahInoM kI vaMdanA ucita nahIM hai, usIprakAra guNavAnoM kI upekSA bhI anucita hai / ataH jo vyakti samyagdarzanajJAna-cAritravanta munirAjoM kI bhI matsarabhAva se vaMdanA nahIM karate haiM, ve bhI samyagdRSTi dharmAtmA nahIM haiM / are bhAI ! jo zakya ho, karo; jo zakya na ho, na karo; para zraddhAna to karanA hI cAhie, kyoMki kevalI bhagavAna ne zraddhAna ko hI samyagdarzana kahA hai| yaha samyagdarzana ratnatraya meM sAra hai, mokSamahala kI prathama sIr3hI hai| isa samyagdarzana se hI jJAna aura cAritra samyak hote haiN| isaprakAra sampUrNa darzanapAhuDa samyaktva kI mahimA se hI bharapUra hai| (2) sUtrapAhuDa sattAIsa gAthAoM meM nibaddha isa pAhuDa meM arahaMtoM dvArA kathita, gaNaghara devoM dvArA nibaddha, vItarAgI nagna digambara santoM kI paramparA se samAgata suvyavasthita jinAgama ko sUtra kahakara zramaNoM ko usameM batAye mArga para calane kI preraNA dI gaI hai| kyoMki jisaprakAra sUtra (DorA) sahita suI khotI nahIM hai, usIprakAra sUtroM (Agama) ke AdhAra para calane vAle zramaNa bhramita nahIM hote, bhaTakate nahIM haiN|
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTapAhuDa ] [ 103 sUtra meM kathita jIvAdi tattvArthoM evaM tatsaMbaMdhI heyopAdeya saMbaMdhI jJAna aura zraddhAna hI samyagdarzana hai| yahI kAraNa hai ki sUtrAnusAra calane vAle zramaNa karmoM kA nAza karate haiN| sUtrAnuzAsana se bhraSTa sAdhu saMghapati ho, siMhavRtti ho, harihara-tulya hI kyoM na ho; siddhi ko prApta nahIM karatA, saMsAra meM hI bhaTakatA hai| ataH zramaNoM ko sUtrAnusAra hI pravartana karanA caahiye| jinasUtroM meM tIna liMga (bheSa) batAye gaye haiM, unameM sarvazreSTha nagna digambara sAdhuoM kA hai, dUsarA utkRSTa zrAvakoM kA hai aura tIsarA AyikAoM kA hai| inake atirikta koI bheSa nahIM hai, jo dharma kI dRSTi se pUjya ho / sAdhu ke liMga (bheSa) ko spaSTa karate hue AcArya kahate haiM :"jahajAyarUvasariso silatusamettaM raNa gihavi hatthesu / jai lei appabahuyaM tatto puraNa jAi riNaggodam // ' jaisA bAlaka janmatA hai, sAdhu kA rUpa vaisA hI nagna hotA hai| usake tilatuSamAtra bhI parigraha nahIM hotaa| yadi koI sAdhu thor3Abahuta bhI parigraha grahaNa karatA hai to vaha nizcita rUpa se nigoda jAtA hai|" vastra dhAraNa kie hue to tIrthaMkaroM ko bhI mokSa nahIM hotA hai, to phira anya kI to bAta hI kyA kareM? eka mAtra nagnatA hI mArga hai, zeSa saba unmArga haiN| striyoM ke nagnatA saMbhava nahIM hai, ataH unheM mukti bhI saMbhava nahIM hai| unakI yoni, stana, nAbhi aura kAMkhoM meM sUkSma trasajIvoM kI utpatti nirantara hotI rahatI hai / mAsika dharma kI AzaMkA se ve nirantara trasta rahatI haiM tathA svabhAva se hI zithila bhAvavAlI hotI haiM, ataH unake utkRSTa sAdhutA saMbhava nahIM hai; tathApi ve pApayukta nahIM haiM, kyoMki unake samyagdarzana, jJAna aura ekadeza cAritra ho sakatA hai| isaprakAra sampUrNa sUtrapAhuDa meM sUtroM meM pratipAdita sanmArga para calane kI preraNA dI gaI hai| ' aSTapAhuDa : sUtrapAhuDa, gAthA 18
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 ] ___[ prAcArya kundakunda aura unake paMca paramAgama (3) cAritrapAhuDa paiMtAlIsa gAthAnoM meM nibaddha isa cAritrapAhuDa meM samyaktvAcaraNa cAritra aura saMyamAcaraNa cAritra ke bheda se cAritra ke do bheda kiye gaye haiM aura kahA gayA hai ki jinopadiSTa jJAna-darzana zuddha samyaktvAcaraNa cAritra hai aura zuddha AcaraNarUpa cAritra saMyamAcaraNa hai| ___ zaMkAdi pATha doSoM se rahita, niHzaMkAdi ATha guNoM (aMgoM) se sahita, tattvArtha ke yathArtha svarUpa ko jAnakara zraddhAna aura pAcaraNa karanA hI samyaktvAcaraNa cAritra hai| ___ saMyamAcaraNa cAritra sAgAra aura anagAra ke bheda se do prakAra kA hotA hai / gyAraha pratimAoM meM vibhakta zrAvaka ke saMyama ko sAgAra saMyamAcaraNa cAritra kahate haiN| paMca mahAvrata, paMca samiti, tIna gupti Adi jo utkRSTa saMyama nirgrantha munirAjoM ke hotA hai, vaha anagAra saMyamAcaraNa cAritra hai| jo vyakti samyaktvAcaraNa cAritra ko dhAraNa kiye binA saMyamAcaraNa cAritra ko dhAraNa karate haiM, unheM mukti kI prApti nahIM hotI; samyaktvAcaraNa sahita saMyamAcaraNa ko dhAraNa karanevAle ko hI mukti kI prApti hotI hai| ukta samyaktvAcaraNa cAritra nirmala samyagdarzana-jJAna ke atirikta kucha bhI nahIM hai| ataH yahA~ prakArAntara se yahI kahA gayA hai ki binA samyagdarzana-jJAna ke mAtra bAhya kriyAkANDarUpa cAritra dhAraNa kara lene se kucha bhI hone vAlA nahIM hai / isaprakAra isa adhikAra meM samyagdarzana-jJAna sahita nirmala cAritra dhAraNa karane kI preraNA dI gaI hai| (4) boSapAhuDa bAsaTha gAthAoM meM nibaddha aura Ayatana, caityagRha, jinapratimA Adi gyAraha sthAnoM meM vibhakta isa pAhuDa meM gyAraha sthAnoM ke mAdhyama se eka prakAra se digambara dharma aura nirgrantha sAdhu kA svarUpa hI spaSTa kiyA gayA hai / ukta gyAraha sthAnoM ko nizcaya-vyavahAra kI saMdhipUrvaka samajhAyA gayA hai / ina sabake vyAvahArika svarUpa ko spaSTa
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTapAhuDa ] [ 105 karate hue kahA gayA hai ki nizcaya se nirdoSa nirgrantha sAdhu hI Ayatana haiM, caityagRha haiM, jinapratimA haiM, darzana haiM, jinabiMba haiM, jinamudrA haiM, jJAna haiM, deva haiM. tIrtha haiM, arahaMta haiM aura pravrajyA haiM / (5) bhAvapAhuDa bhAvazuddhi para vizeSa bala dene vAle eka sau paiMsaTha gAthAoM ke vistAra meM phaile isa bhAvapAhuDa kA sAra 'prAcArya kundakunda aura unake TIkAkAra : eka samAlocanAtmaka adhyayana' nAmaka zodha-grantha meM suvyavasthita rUpa se diyA gayA hai, jisakA saMkSipta rUpa isaprakAra hai : bAhya parigraha kA tyAga bhAvoM kI zuddhi ke lie hI kiyA jAtA hai, parantu rAgAdi aMtaraMga parigraha ke tyAga binA bAhya tyAga niSphala hI hai; kyoMki aMtaraMga bhAvazuddhi vinA karor3oM varSa taka bhI bAhya tapa kareM, taba bhI siddhi nahIM hotii| ata: muktimArga ke pathikoM ko sarvaprathama bhAva ko hI pahicAnanA caahie| he Atman ! tUne bhAvarahita nirgrantha rUpa to aneka bAra grahaNa kie haiM, para bhAvaliMga binA- zuddhAtmatattva kI bhAvanA binA caturgati meM bhramaNa karate hue ananta duHkha uThAye haiM / narakagati meM sardI, garmI, AvAsAdi ke; tiryaMcagati meM khanana, jvalana, vedanA, vyucchedana, nirodhana Adi ke ; manuSyagati meM Agantuka, mAnasika, zArIrika Adi evaM devagati meM viyoga, hIna bhAvanA Adi ke duHkha bhoge haiM / __ adhika kyA kaheM, AtmabhAvanA ke binA tU mAM ke garbha meM mahA apavitra sthAna meM sikur3a ke rahA / Ajataka tUne itanI mAtAmoM kA dUdha piyA hai ki yadi use ikaTThA kiyA jAve to sAgara bhara jAve / tere janma-maraNa se duHkhI mAtAoM ke azrujala se hI sAgara bhara jaave| isIprakAra tUne isa anaMta saMsAra meM itane janma lie haiM ki unake keza, nakha, nAla aura asthiyoM ko ikaTThA kare to sumeru parvata se bhI bar3A Dhera ho jaave| he Atman ! tUne prAtmabhAva rahita hokara tIna loka meM jala, thala, agni, pavana, giri, nadI, vRkSa, vana Adi sthaloM para sarvatra sarva duHkha sahita nivAsa kiyA; sarva pudgaloM kA bAra-bAra bhakSaNa kiyA, phira bhI tRpti nahIM huii| isIprakAra tRSNA se pIr3ita hokara tIna
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 ] [ prAcArya kundakunda aura unake paMca paramAgama loka kA samasta jala piyA, tathApi tRSNA zAnta na huI / ataH aba samasta bAtoM kA vicAra kara, bhava ko samApta karane vAle ratnatraya kA cintana kr| he dhIra ! tumane ananta bhavasAgara meM aneka bAra utpanna hokara aparimita zarIra dhAraNa kie va chor3e haiM, jinameM manuSyagati meM viSabhakSaNAdi va tiyaMcagati meM himapAtAdi dvArA kumaraNa ko prApta hokara mahAduHkha bhoge haiM / nigoda meM to eka antarmuhUrta meM chiyAsaTha hajAra tIna sau chattIsa bAra janma-maraNa kiyA hai| he jIva ! tUne ratnatraya ke abhAva meM duHkhamaya saMsAra meM anAdikAla se bhramaraNa kiyA hai| ata: aba tuma AtmA ke zraddhAna, jJAna, prAcaraNarUpa ratnatraya kI prApti karo, tAki tumhArA maraNa kumaraNa na banakara sumaraNa bana jAe aura zIghra hI zAzvata sukha ko prApta kro| aba prAcArya bhAvarahita mAtra dravyaliMga dhAraNa karane ke pazcAt hue duHkhoM kA varNana karate haiM / he munivara ! tIna loka meM koI aisA sthala zeSa nahIM hai, jahA~ tUne dravyaliMga dhAraNa kara janma-maraNa dhAraNa na kiyA ho; na hI koI pudgala aisA bacA hai, jise tUne grahaNa kara chor3A na ho; phira bhI terI mukti nahIM haI, apitu bhAvaliMga na hone se anaMtakAla taka janma-jarA prAdi se pIr3ita hote hue duHkhoM ko hI bhogA hai / adhika kyA kaheM, isa manuSya ke zarIra meM eka-eka aMgula meM 66-66 roga hote haiM, phira sampUrNa zarIra ke rogoM kA to kahanA hI kyA hai ? pUrvabhavoM meM una samasta rogoM ko tune sahA hai evaM Age bhI shegaa| he muni ! tU mAtA ke apavitra garbha meM rahA / vahA~ mAtA ke ucchiSTa bhojana se banA huA rasarUpI AhAra grahaNa kiyaa| phira bAla avasthA meM prajJAnavaza apavitra sthAna meM, apavitra vastu meM leTA rahA va apavitra vastu hI khAI /
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTapAhuDa ] [ 107 he muni ! yaha deharUpI ghara mAMsa, hAr3a, zukra, rudhira, pitta, aMtar3iyoM, kharisa (rudhira ke binA aparipakva mala), vasA, pUya (kharAba khUna) aura rAdha - ina saba malina vastuoM se pUrA bharA hai, jisameM tU Asakta hokara anantakAla se duHkha bhoga rahA hai| samajhAte hue AcAryadeva kahate haiM ki he dhIra ! jo sirpha kuTumbAdi se mukta huA, vaha mukta nahIM hai; apitu jo AbhyaMtara kI vAsanA chor3akara bhAvoM se mukta hotA hai, usI ko mukta kahate haiM - aisA jAnakara Abhyantara kI vAsanA chor3a / bhUtakAla meM aneka aise muni hue haiM, jinhoMne dehAdi parigraha chor3akara nirgrantha rUpa dhAraNa kiyA, kintu mAnAdika nahIM chor3e; ataH siddhi nahIM huii| jaba nirmAna hue, tabhI mukti huI / dravyaliMgI ugra tapa karate hue aneka RddhiyAM prApta kara letA hai, kintu krodhAdi ke utpanna hone ke kAraNa usakI ve RddhiyA~ sva-para ke vinAza kA hI kAraNa hotI haiM / jaise - bAhu aura dvIpAyana muni| bhAvazuddhi binA ekAdaza aMga kA jJAna bhI vyartha hai; kintu yadi zAstroM kA jJAna na ho aura bhAvoM kI vizuddhatA ho to AtmAnubhava ke hone se mukti prApta huI hai| jaise - zivabhUti muni| ukta udAharaNoM se spaSTa hai ki bhAva rahita nagnatva akAryakArI hai / bhAva sahita dravya liMga meM hI karmaprakRti ke samUha kA nAza hotA hai / he dhIramuni ! isaprakAra jAnakara tujhe AtmA kI hI bhAvanA karanA caahie| jo muni dehAdika parigraha va mAnakaSAya se rahita hotA huA AtmA meM lIna hotA hai, vaha bhAvaliMgI hai / bhAvaliMgI muni vicAra karatA hai ki maiM paradravya va parabhAvoM se mamatva ko chor3atA huuN| merA svabhAva mamatva rahita hai, ataH maiM anya sabhI AlambanoM ko chor3akara AtmA kA pAlambana letA huuN| jJAna, darzana, cAritra, pratyAkhyAna, saMvara, yoga - ye sabhI bhAva aneka hone para bhI eka AtmA meM hI haiM / saMjJA, saMkhyAdi ke bheda se hI unheM bhinna-bhinna kahA jAtA hai / maiM to jJAna-darzanasvarUpa zAzvata AtmA hI hU~; zeSa saba saMyogI padArtha paradravya haiM, mujhase bhinna haiM / ataH he Atman ! tuma yadi cAra gati se chUTakara zAzvata sukha ko pAnA cAhate ho to bhAvoM se zuddha hokara
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 ] [ prAcArya kundakunda aura unake paMca paramAgama pratinirmala AtmA kA cintana kro| jo jIva aisA karatA hai, vaha nirvANa ko prApta karatA hai| jIva arasa, arUpa, agaMdha, avyakta, azabda, aliMgagrahaNa, anirdiSTa-saMsthAna va cetanA guNavAlA hai| caitanyamayI jJAnasvabhAvI jIva kI bhAvanA karmakSaya kA kAraNa hotI hai / __ bhAva kI mahimA batAte hue AcArya kahate haiM ki zrAvakatva va munitva ke kAraNabhUta bhAva hI haiN| bhAvasahita dravyaliMga se hI karmoM kA nAza hotA hai| yadi nagnatva se hI kArya siddhi ho to nArakI, pazu Adi sabhI jIvasamUha ko nagnatva ke kAraNa mukti prApta honA cAhie; kintu aisA nahIM hotA, apitu ve mahAduHkhI hI haiM / ataH yaha spaSTa hai ki bhAva rahita nagnatva se du:khoM kI hI prApti hotI hai, saMsAra meM hI bhramaNa hotA hai / bAhya meM nagna muni paizUnya, hAsya, bhASA Adi kAryoM se malina hotA huA svayaM apayaza ko prApta karatA hai evaM vyavahAradharma kI bhI ha~sI karAtA hai| isalie Abhyantara bhAvadoSoM se atyanta zuddha hokara hI nirgrantha bAhyaliMga dhAraNa karanA caahie| bhAvarahita dravyaliMga kI nirarthakatA batAte hue prAcArya kahate haiM ki jisa muni meM dharma kA vAsa nahIM hai, apitu doSoM kA AvAsa hai, vaha to ikSuphala ke samAna hai, jisameM na to muktirUpI phala lagate haiM aura na ratnatrayarUpa gaMdhAdika guNa hI pAye jAte haiM / adhika kyA kaheM, ve to nagna hokara bhI nAcanevAle bhAMDa ke samAna hI haiN|' __ataH he Atman ! pahale mithyAtvAdi prAbhyantara doSoM ko chor3akara, bhAvadoSoM se atyanta zuddha hokara, bAhya nigrantha liMga dhAraNa karanA caahie| zuddhAtmA kI bhAvanA se rahita muniyoM dvArA kiyA gayA bAhya parigraha kA tyAga, giri-kandarAdi kA prAvAsa, dhyAna, adhyayana Adi sabhI kriyAe~ nirarthaka haiN| isalie he muni ! loka kA manoraMjana karane vAlA mAtra bAhyaveSa hI dhAraNa na kara, indriyoM kI senA kA bhaMjana kara, viSaya meM mata rama, manarUpI bandara ko vaza meM kara, 1 aSTapAhuDa : bhAvapAhuDa, gathA 71
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTapAhuTa ] [ 106 mithyAtva, kaSAya va nava nokaSAyoM ko bhAvazuddhipUrvaka chor3a, deva-zAstraguru kI vinaya kara, jinazAstroM ko acchI taraha samajhakara zuddhabhAvoM kI bhAvanA kara; jisase tujhe kSudhA-tRSAdi vedanA se rahita tribhuvana cUr3AmaNi siddhatva kI prApti hogii| he muni ! tU bAIsa parISahoM ko saha; bAraha anuprekSAoM kI bhAvanA kara; bhAvazuddhi ke lie navapadArtha, saptatattva, caudaha jIvasamAsa, caudaha guNasthAna Adi kI nAma-lakSaNAdipUrvaka bhAvanA kara; daza prakAra ke abrahmacarya ko chor3akara nava prakAra ke brahmacarya ko pragaTa kr| isaprakAra bhAvapUrvaka dravyaliMgI muni hI darzana, jJAna, cAritra, tapa ko prApta karatA hai, bhAvarahita dravyaliMgI to cAroM gatiyoM meM anaMta duHkhoM ko bhogatA hai| he muni ! tU saMsAra ko prasAra jAnakara kevalajJAna kI prApti ke lie nirmala samyagdarzana sahita dIkSA lene kI bhAvanA kara, bhAvoM se zuddha hokara bAhya liMga dhAraNa kara, uttama guNoM kA pAlana kara / jIva, ajIva, prAsrava, baMdha aura saMvaratatva kA cintana kara, mana-vacanakAya se zuddha hokara AtmA kA cintana kara; kyoMki jabataka vicAraNIya jIvAdi tattvoM kA vicAra nahIM karegA, tabataka avinAzI pada kI prApti nahIM hogii| he munivara ! pApa-puNya baMdhAdi kA kAraNa pariNAma hI haiM / mithyAtva, kaSAya, asaMyama aura yogarUpa bhAvoM se pApa kA baMdha hotA hai| mithyAtva rahita samyagdRSTi jIva puNya ko bAMdhatA hai| ataH tuma aisI bhAvanA karo ki maiM jJAnAvaraNAdi Adi pATha karmoM se AcchAdita hai, maiM inheM samApta kara nija svarUpa ko prakaTa kruuN| adhika kahane se kyA ? tU to pratidina zIla va uttara guNoM kA bheda-prabhedoM sahita cintana kr| he muni ! dhyAna se mokSa hotA hai / ataH tuma Atta-raudra dhyAna ko chor3akara dharma va zukla dhyAna ko dhAraNa kro| dravyaliMgI ke dharma va zukla dhyAna nahIM hotA, ataH vaha saMsAra rUpa vRkSa ko kATane meM samartha nahIM hai / jisa muni ke mana meM rAgarUpa pavana se rahita dharmarUpI
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 ] [ prAcArya kundakunda aura unake paMca paramAgama dIpaka jalatA hai, vahI AtmA ko prakAzita karatA hai, vahI saMsAra rUpI vRkSa ko dhyAnarUpI kulhAr3I se kATatA hai / ___ jJAna kA ekAgra honA hI dhyAna hai / dhyAna dvArA kamarUpI vRkSa dagdha ho jAtA hai, jisase saMsArarUpI aMkura utpanna nahIM hotA hai, prataH bhAvazramaNa to sukhoM ko prApta kara tIrthaMkara va gaNadhara Adi padoM ko prApta karate haiM; para dravyazramaNa duHkhoM ko hI bhogatA hai| ataH guNadoSoM ko jAnakara tuma bhAva sahita saMyamI bno|| bhAvazramaNa vidyAdharAdi kI RddhiyoM ko nahIM cAhatA, na hI vaha manuSya-devAdi ke sukhoM kI hI vAMchA karatA hai| vaha cAhatA hai ki zIghrAtizIghra Atmahita kara lUM / he dhIra ! jisaprakAra gur3amizrita dUdha ke pIne para bhI sarpa viSa rahita nahIM hotA, usoprakAra abhavya jIva jinadharma ke sunane para bhI apanI durmata se AcchAdita buddhi ko nahIM chodd'taa| vaha mithyA dharma se yukta rahatA huA mithyA dharma kA pAlana karatA hai, prajJAna tapa karatA hai, jisase durgati ko prApta hotA huA saMsAra meM bhramaNa karatA hai; ataH tujhe 363 pAkhaNDiyoM ke mArga ko chor3akara jinadharma meM mana lagAnA caahie| samyagdarzana kI mahimA kA varNana karate hue AcArya kahate haiM ki jisaprakAra loka meM jIva rahita zarIra ko 'zava' kahate haiM, vaise hI samyagdarzana rahita puruSa cala zava hai| zava loka meM apUjya hotA hai aura samyagdarzana rahita puruSa lokottara mArga meM apUjya hotA hai / muni va zrAvaka dharmoM meM samyaktva kI hI vizeSatA hai| jisaprakAra tArAoM ke samUha meM candramA suzobhita hotA hai, pazuoM meM mRgarAja suzobhita hotA hai; usIprakAra jinamArga meM nirmala samyagdarzana se yukta tapa-vratAdi se nirmala jinaliMga suzobhita hotA hai| isaprakAra samyaktva ke guNa va mithyAtva ke doSoM ko jAnakara guNarUpI ratnoM ke sAra mokSamahala kI prathama sIr3hI samyagdarzana ko bhAvapUrvaka dhAraNa karanA cAhie / jisaprakAra kamalinI svabhAva se hI jala se lipta nahIM hotI, usIprakAra samyagdRSTi jIva bhI svabhAva se hI viSaya-kaSAyoM meM lipta
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTapAhuDa ] [ 111 nahIM hotaa| prAcAryadeva kahate haiM ki jo bhAvasahita sampUrNa zIlasaMyamAdi guNoM se yukta hai, use hI hama muni kahate haiN| mithyAtva se malina cittavAle bahuta doSoM ke AvAsa muniveSa dhArI jIva to zrAvaka ke samAna bhI nahIM haiN| ___jo indriyoM ke damana va kSamArUpI talavAra se kaSAyarUpI prabala zatru ko jItate haiM, cAritrarUpI khaDga se pAparUpI staMbha ko kATate haiM, viSayarUpI viSa ke phaloM se yukta moharUpI vRkSa para car3hI mAyArUpI bela ko jJAnarUpI zastra se pUrNarUpeNa kATate haiM; moha, mada, gaurava se rahita aura karuNAbhAva se sahita haiM; ve muni hI vAstavika dhIra-vIra haiN| ve muni hI cakravartI, nArAyaNa, ardhacakrI, deva, gaNadhara Adi ke sukhoM ko aura cAraNa RddhiyoM ko prApta karate haiM tathA sampUrNa zuddhatA hone para ajara, amara, anupama, uttama, atula, siddha sukha ko bhI prApta karate haiN| bhAvapAhuDa kA upasaMhAra kahate hue AcAryadeva kahate haiM ki sarvajJadeva kathita isa bhAvapAhuDa ko jo bhavya jIva bhalI-bhAMti par3hate haiM, sunate haiM, cintana karate haiM, ve avinAzI sukha ke sthAna mokSa ko prApta karate haiN| isaprakAra hama dekhate haiM ki bhAvapAhaDa meM bhAvaliga sahita dravyaliMga dhAraNa karane ko preraNA dI gaI hai| prakArAntara se samyagdarzana sahita vrata dhAraNa karane kA upadeza diyA gayA hai / (6) mokSapAhuDa eka sau chaha gAthAoM meM nibaddha isa pAhuDa meM AtmA kI anantasukhasvarUpa dazA mokSa evaM usakI prApti ke upAyoM kA nirUpaNa hai| isake prAraMbha meM hI prAtmA ke vahirAtmA, antarAtmA evaM paramAtmA- ina tIna bhedoM kA nirUpaNa karate hue batAyA gayA hai ki bahirAtmapanA heya hai, antarAtmapanA upAdeya hai aura paramAtmapanA parama-upAdeya hai| Age baMdha aura mokSa ke kAraNoM kI carcA karate hue kahA gayA hai ki parapadArthoM meM rata AtmA baMdhana ko prApta hotA hai aura parapadArthoM
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 ] [ prAcArya kundakunda aura unake paMca paramAgama se virata AtmA mukti ko prApta karatA hai / isaprakAra svadravya se sugati aura paradravya se durgati hotI hai - aisA jAnakara he prAtman ! svadravya meM rati aura paradravya se virati kro| prAtmasvabhAva se bhinna strI-putrAdika, dhana-dhAnyAdika sabhI cetana-acetana padArtha 'paradravya' haiM aura inase bhinna jJAnazarIrI, avinAzI nija bhagavAna prAtmA 'svadravya' hai| jo muni paradravyoM se parAGa mukha hokara svadravya kA dhyAna karate haiM, ve nirvANa ko prApta karate haiM / ataH jo vyakti saMsArarUpI mahArNava se pAra honA cAhate haiM, unheM apane zuddhAtmA kA dhyAna karanA cAhie / prAtmArthI manirAja socate haiM ki maiM kisase kyA bAta karU~; kyoMki jo bhI ina A~khoM se dikhAI dete haiM, ve saba zarIrAdi to jar3a haiM, mUrtika haiM, acetana haiM, kucha samajhate nahIM haiM aura cetana to svayaM jJAnasvarUpa hai| jo yogI vyavahAra meM sotA hai, vaha apane AtmA ke hita ke kArya meM jAgatA hai aura jo vyavahAra meM jAgatA hai, vaha apane kArya meM sotA hai| - aisA jAnakara yogijana samasta vyavahAra ko tyAgakara prAtmA kA dhyAna karate haiN| samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakacAritra kI paribhASA batAte hue AcAryadeva kahate haiM ki jo jAne so jJAna, jo dekhe so darzana aura puNya aura pApa kA parihAra cAritra hai| athavA tattvaruci samyagdarzana, tattva kA grahaNa samyagjJAna evaM puNya-pApa kA parihAra samyakcAritra hai| taparahita jJAna aura jJAnarahita tapa-donoM hI akArya haiM, kisI kAma ke nahIM haiM; kyoMki mukti to jJAnapUrvaka tapa se hotI hai| dhyAna hI sarvotkRSTa tapa hai, para jJAna-dhyAna se bhraSTa kucha sAdhujana kahate haiM ki isa kAla meM dhyAna nahIM hotA, para yaha ThIka nahIM hai, kyoMki Aja bhI samyagdarzana, jJAna, cAritra ke dhanI sAdhujana prAtmA kA dhyAna kara laukAntika devapane ko prApta hote haiM aura vahA~ se cayakara AgAmI bhava meM nirvANa kI prApti karate haiN| para jinakI buddhi pApakarma se
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTapAhuDa ] [ 113 mohita haiM, ve jinendradeva tIrthaMkara kA liMga (veSa) dhAraNa karake bhI pApa karate haiM / ve pApI mokSamArga se cyuta hI haiN| nizcayanaya kA abhiprAya yaha hai ki jo yogI apane prAtmA meM acchI taraha lIna ho jAtA hai, vaha nirmalacaritra yogI avazya nirvANa kI prApti karatA hai| isaprakAra munidharma kA vistRta varNana kara zrAvakadharma kI carcA karate hue sabase pahale nirmala samyagdarzana ko dhAraNa karane kI preraNA dete haiN| kahate haiM ki adhika kahane se kyA lAbha hai ? mAtra itanA jAna lo ki Aja taka bhUtakAla meM jitane siddha hue haiM aura bhaviSyakAla meM bhI jitane siddha hoMge, vaha sarva samyagdarzana kA hI mAhAtmya hai| Age kahate haiM ki jinhoMne sarvasiddhi karane vAle samyaktva ko svapna meM bhI malina nahIM kiyA hai, ve hI dhanya haiM, ve hI kRtArtha haiM, ve hI zUravIra haiM, aura ve hI paMDita haiM / ___ anta meM mokSapAhuDa kA upasaMhAra karate hue prAcArya kahate haiM ki sabase uttama padArtha nija zuddhAtmA hI hai, jo isI deha meM raha rahA hai| arahaMtAdi paMcaparameSThI bhI nijAtmA meM hI rata haiM aura samyagdarzana, jJAna aura cAritra bhI isI AtmA kI avasthAe~ haiM; ataH mujhe to eka AtmA hI zaraNa hai| isaprakAra isa adhikAra meM mokSa aura mokSamArga kI carcA karate hue svadravya meM rati karane kA upadeza diyA gayA hai tathA tattvaruci ko samyagdarzana, tattvagrahaNa ko samyagjJAna evaM puNya-pApa ke parihAra ko samyakcAritra kahA gayA hai / anta meM ekamAtra nija bhagavAna AtmA kI hI zaraNa meM jAne kI pAvana preraNA dI gaI hai| (7) liMgapAhuDa bAIsa gAthAoM ke isa liMgapAhuDa meM jinaliMga kA svarUpa spaSTa karate hue jinaliMga dhAraNa karane vAloM ko apane AcaraNa aura bhAvoM kI saMbhAla ke prati satarka kiyA gayA hai|
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 ] [ AcArya kundakunda aura unake paMca paramAgama prArambha meM hI prAcArya kahate haiM ki dharmAtmA ke liMga (nagna digambara sAdhu veSa) to hotA hai, kintu liMga dhAraNa kara lene mAtra se dharma kI prApti nahIM ho jAtI / isalie he bhavyajIvo! bhAvarUpa dharma ko pahicAno, akele liMga (veSa) se kucha hone vAlA nahIM hai| Age calakara aneka gAthAoM meM bar3e hI kaThora zabdoM meM kahA gayA hai ki pApa se mohita hai buddhi jinakI, aise kucha loga jinaliMga ko dhAraNa karake usakI haMsI karAte haiM / nigraMtha liMga dhAraNa karake bhI jo sAdhu parigraha kA saMgraha karate haiM, usakI rakSA karate haiM, usakA citavana karate haiM; ve nagna hokara bhI sacce zramaNa nahIM haiM, ajJAnI haiM, pazu haiM / isIprakAra nagnaveza dhAraNa karake bhI jo bhojana meM gRddhatA rakhate haiM, AhAra ke nimitta daur3ate haiM, kalaha karate haiM, IrSyA karate haiM, manamAnA sote haiM, daur3ate hue calate haiM, uchalate haiM, ityAdi asa kriyAoM meM pravRtta hote haiM, ve muni to haiM hI nahIM, manuSya bhI nahIM haiM, pazu haiN| Age calakara phira likhate haiM ki jo muni dIkSA rahita gRhasthoM meM aura dIkSita ziSyoM meM bahuta sneha rakhate haiM, muniyoM ke yogya kriyA aura guruSoM kI vinaya se rahita hote haiM, ve bhI zramaNa nahIM, pazu haiM / jo sAdhu mahilAoM kA vizvAsa karake evaM unako vizvAsa meM lekara unameM pravartate haiM, unheM par3hAte haiM, pravRtti sikhAte haiM, aise veSadhArI to pArzvastha se bhI nikRSTa haiM, vinaSTa haiM; zramaNa nahIM haiN| ___ isaprakAra kI pravRttiyoM meM par3e hue veSI muni bahuta vidvAna hone para bhI - zAsroM ke jJAtA hone para bhI sacce zramaNa nahIM haiN| anta meM prAcArya kahate haiM ki isa liMgapAhuDa meM vyakta bhAvoM ko jAnakara jo mUni doSoM se bacakara saccA liMga dhAraNa karate haiM, ve mukti pAte haiN| (8) zIlapAhuDa zIlapAhuDa kI viSayavastu ko spaSTa karate hue zIlapAhuDa ke anta meM vacanikAkAra paNDita jayacandajI chAbar3A likhate haiM : "zIla nAma svabhAva kA hai| AtmA kA svabhAva zuddha jJAnadarzanamayI cetanAsvarUpa hai, vaha anAdi karma ke saMyoga se vibhAvarUpa
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTapAhuDa ] [ 115 pariNamatA hai| isake vizeSa mithyAtva-kaSAya Adi aneka haiM, inako rAga-dveSa-moha bhI kahate haiN| inake bheda saMkSepa se caurAsI lAkha kie haiM, vistAra se asaMkhyAta ananta hote haiM, inako kuzIla kahate haiM / inake abhAvarUpa saMkSepa se caurAsI lAkha uttaraguraNa haiM, inheM zIla kahate haiM / yaha to sAmAnya paradravya ke sambandha kI apekSA zIla-kuzIla kA artha hai aura prasiddha vyavahAra kI apekSA strI ke saMga kI apekSA kuzIla ke aThAraha hajAra bheda kahe haiN| inake abhAvarUpa aThAraha hajAra zIla ke bheda haiN|" vAstava meM samyagdarzana-jJAna-cAritra hI zIla haiM, inakI ekatA hI mokSamArga hai / ataH zIla ko spaSTa karate hue kahate haiM : "raNAraNaM carittahIraNaM liMgaggaharaNaM ca daMsaraNaviharaNaM / saMjamahIraNo ya tavo jai carai riMgaratthayaM samva // pAraNaM carittasuddhaM liMgaggaharaNaM ca daMsaraNavisuddhaM / saMjamasahido ya tavo thopro vi mahAphalo hoi / ' cAritrahIna jJAna nirarthaka hai, samyagdarzana rahita liMgagrahaNa arthAt nagna digambara dIkSA lenA nirarthaka hai aura saMyama binA tapa nirarthaka hai| yadi koI cAritra sahita jJAna dhAraNa karatA hai, samyagdarzana sahita liMga grahaNa karatA hai aura saMyama sahita tapazcaraNa karatA hai to alpa kA bhI mahAphala prApta karatA hai|" Age prAcArya kahate haiM ki samyagdarzana sahita jJAna, cAritra, tapa kA AcaraNa karane vAle munirAja nizcita rUpa se nirvANa kI prApti karate haiN| jIvadayA, indriyoM kA damana, satya, acaurya, brahmacarya, santoSa, samyagdarzana, jJAna, tapa - ye zIla ke hI parivAra haiM / viSa ke bhakSaNa se to jIva eka bAra hI maraNa ko prApta hotA hai, kintu viSayarUpa viSa (kuzIla) ke sevana se ananta vAra janma-maraNa dhAraNa karane par3ate haiM / ___ zIla binA akele jAna lene mAtra se yadi mokSa hotA hai to daza pUrvo kA jJAna jisako thA, aisA rudra naraka kyoM gayA ? adhika kyA kaheM, itanA samajha lenA ki jJAna sahita zIla hI mukti kA kAraNa hai / 1 praSTa pAhuDa : zIlapAhuDa, gAthA 5 va 6
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 ] [ prAcArya kundakunda aura unake paMca paramAgama anta se prAcAryadeva kahate haiM :"jiraNavayaraNagahidasArA viSayavirattA tavodharaNA dhiiraa| solasalileNa hAdA te siddhAlayasuhaM jaMti // ' jinhoMne jinavacanoM ke sAra ko grahaNa kara liyA hai aura jo viSayoM se virakta ho gaye haiM, jinake tapa hI dhana hai aura jo dhIra haiM tathA jo zIlarUpI jala se snAna karake zuddha hue haiM, ve munirAja siddhAlaya ke sukhoM ko prApta karate haiN|" isaprakAra isa adhikAra meM samyagdarzana-jJAna sahita zIla kI mahimA batAI hai, use hI mokSa kA kAraNa batAyA hai / isaprakAra hama dekhate haiM ki sampUNa aSTapAhuDa zramaraNoM meM samAgata yA saMbhAvita zithilAcAra ke viruddha eka samartha prAcArya kA sazakta adhyAdeza hai, jisameM samyagdarzana para to sarvAdhika bala diyA hI gayA hai, sAtha meM zramaNoM ke saMyamAcaraNa ke niraticAra pAlana para bhI paryApta prakAza DAlA gayA hai, zramaNoM ko paga-paga para satarka kiyA gayA hai| __ samyagdarzana rahita saMyama dhAraNa kara lene para saMyamAcaraNa meM zithilatA anivArya hai| samyagdarzana rahita zithila zramaNa svayaM ko to saMsArasAgara meM Dubote hI haiM, sAtha hI anuyAyiyoM ko bhI le DUbate haiM tathA nirmala digambara jinadharma ko bhI kalaMkita karate haiM, badanAma karate haiM / isaprakAra ve loga AtmadrohI hone ke sAtha-sAtha dharmadrohI bhI haiM - isa bAta kA ahasAsa AcArya kundakunda ko gaharAI se thaa| yahI kAraNa hai ki unhoMne isaprakAra kI pravRttiyoM kA aSTapAhuDa meM bar3I kaThoratA se niSedha kiyA hai / isaprakAra yaha atyanta spaSTa hai ki aSTapAhuDa zithilAcAra ke viruddha eka sazakta dastAvez2a hai / prAcArya kundakunda ke hama sabhI anuyAyiyoM kA yaha pAvana kartavya hai ki unake dvArA nirdezita mArga para hama svayaM to caleM hI, jagata ko bhI unake dvArA pratipAdita sanmArga se paricita karAyeM, calane kI pAvana preraNA deN| - isI maMgala kAmanA ke sAtha isa upakrama se virAma letA huuN| 1 aSTapAhuDha : zIlapAhuDa, gAthA 38
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptama adhyAya upasaMhAra prAcArya kundakunda ke vyaktitva ke vihaMgAvalokana evaM unake paMca paramAgamoM ke ati saMkSipta isa anuzIlana ke AdhAra para yaha nisaMkoca kahA jA sakatA hai ki prAcArya kundakunda digambara jina prAcArya paramparA ke pratiSThApaka sarvamAnya prAcArya haiM / ve aura unake paMca paramAgama eka aise prakAza-staMbha haiM, jo vigata do hajAra varSoM se digambara jina-paraMparA evaM adhyAtmaloka ko lagAtAra Alokita kara rahe haiN| AdhyAtmika zAnti aura sAmAjika krAnti kA jaisA adbhuta saMgama isa aparAjeya vyaktitva meM dekhane ko milatA hai, vaisA anyatra asaMbhava nahIM, to durlabha avazya hai| AtmA ke prati atyanta sajaga AtmonmukhI vRtti evaM zithilAcAra ke viruddha itanA ugra saMgharSa AcArya kundakunda jaise samartha prAcArya ke hI vaza kI bAta thii| AtmonmukhI vRtti ke nAma para vikRtiyoM kI ora se A~kha maMda lenevAle palAyanavAdI evaM vikRtiyoM ke viruddha jehAda cher3ane ke bahAne jagataprapaMcoM meM ulajha jAnevAle paramAdhyAtma se parAGmukha puruSa to paga-paga para mila jAveMge; para AtmArAdhanA evaM lokakalyANa meM samucita samanvaya sthApita kara, suvicArita sanmArga para svayaM calanevAle evaM jagata ko le jAnevAle samartha puruSa virale hI hote haiM / prAcArya kundakunda aise hI samartha AcArya the, jo svayaM to sanmArga para cale hI, sAtha hI loka ko bhI maMgalamaya mArga para le cle| unake dvArA prazasta kiyA vaha AdhyAtmika sanmArga Aja bhI adhyAtmapremiyoM kA AdhAra hai| prAcArya kundakunda ke adhyAtma evaM AcaraNa saMbaMdhI nirdezoM kI AvazyakatA jitanI Aja hai, utanI kundakunda ke samaya meM bhI na rahI
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 ] [ prAcArya kundakunda aura unake paMca paramAgama hogI; kyoMki adhyAtmavimukhatA aura zithilAcAra jitanA Aja dekhane meM A rahA hai, utanA kundakunda ke samaya meM to nizcita hI nahIM thA aura bhI kisI yuga meM nahIM rahA hogaa| AdhyAtmika jAgRti aura sAdhu va zrAvakoM ke nirmala AcaraNa ke lie kundakunda ke granthoM kA adhyayana gaharAI se kiyA jAnA upayogI hI nahIM, atyanta Avazyaka hai| AcArya kundakunda ke granthoM kA niyamita svAdhyAya evaM vidhivat paThana-pAThana na kevala Atmahita ke lie Avazyaka hai, apitu sAmAjika zAnti aura zramaNa saMskRti kI surakSA ke lie bhI atyanta Avazyaka hai; anyathA zrAvakoM meM samAgata asadAcAra aura zramaNoM meM samAgata zithilAcAra sAmAjika zAnti ko to bhaMga kara hI rahe haiN| zramaNa saMskRti kI digambara dhArA bhI chinna-bhinna hotI jA rahI hai| zraddhA aura cAritra ke isa saMkaTa kAla meM kundakunda ke paMca paramAgamoM meM pravAhita jJAna gaMgA meM AkaNTha nimajjana (DubakI lagAnA) hI parama zaraNa hai| yadi hama jina-adhyAtma kI jyoti jalAe rakhanA cAhate haiM, zrAvakoM ko sadAcArI banAye rakhanA cAhate haiM, saMtoM ko zithilAcAra se bacAye rakhanA cAhate haiM to hameM kundakunda ko jana-jana taka pahuMcAnA hI hogA, unake sAhitya ko jana-jana kI vastu banAnA hI hogaa| AcArya kundakunda ke granthoM meM samAgata viSayavastu kA paricaya to karAyA hI jA cukA hai, unakI bhASA aura bhAvoM ke sAkSAta paricaya ke lie AgAmI adhyAya meM kundakunda ke paMca paramAgamoM meM se cunI huI 101 (eka sau eka) gAthAe~ saralArtha sahita kundakunda zataka nAma se dI jA rahI haiM / hamArA vizvAsa hai ki inake svAdhyAya se Apako prAcArya kundakunda ke mUla granthoM kA adhyayana karane kA utsAha avazya jAgRta hogaa| paMca paramAgamoM ke pAlor3ana se hama sabhI ke pariNAmoM kI paramavizuddhi ho - isa bhAvanA se virAma letA huuN|
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ kundakunda zataka ( 1 ) esa surAsuramaNusiMdavaMdidaM dhodaghAikammamalaM / paNamAmi vaDDhamANaM titthaM dhammassa kattAraM / / sura-asura-indra-narendra-vaMdita karmamala nirmalakarana / vRSatIrtha ke karatAra zrI varddhamAna jina zata-zata namana / / maiM surendroM, asurendroM aura narendroM se vaMdita, ghAtiyAkarmoM rUpI mala ko dho DAlanevAle evaM dharmatIrtha ke kartA tIrthaMkara bhagavAna varddhamAna ko praNAma karatA ( 2 ) aruhA siddhAyariyA ujjhAyA sAha paMca parameThI / te vi hu ciTThahi Ade tamhA AdA hu me saraNaM / / arahaMta siddhAcArya pAThaka sAdhu haiM parameSThi paNa / saba AtamA kI avasthAe~ AtamA hI hai zaraNa / / arihaMta, siddha, AcArya, upAdhyAya aura sAdhu-ye paMca parameSThI bhagavAna AtmA kI hI avasthAe~ haiM; isalie mere lie to eka bhagavAna AtmA hI zaraNa hai| 1. pravacanasAra, gAthA 1 2. aSTapAhuDa : mokSapAhuDa, gAthA 104
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ wre' [kundakunda zataka sammattaM saNNANaM saccAritaM hi satavaM deva / cauro ciTThahi Ade tamhA AdA hu me srnnN|| samyak sudarzana jJAna tapa samabhAva samyak AcaraNa / saba AtamA kI avasthAe~ AtamA hI hai zaraNa / / samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra aura samyaktapa-ye cAra ArAdhanAe~ bhI AtmA kI hI avasthAe~ haiM; isalie mere lie to eka AtmA hI zaraNa hai| tAtparya yaha hai ki nizcaya se vicAra kareM to ekamAtra nija bhagavAna AtmA hI zaraNa hai, kyoMki AtmA ke Azraya se samyagdarzana, samyagjJAna evaM samyakcAritra kI prApti hotI hai| NiggaMtho jIrAgo Nissallo sayaladosaNimmako / NikkAmo Nikkoho NimmANo himmado appaa|| nirgrantha hai nIrAga hai niHzalya hai nirdoSa hai / nirmAna-mada yaha AtamA niSkAma hai niSkrodha hai|| bhagavAna AtmA parigraha se rahita hai, rAga se rahita hai, mAyA, mithyAtva aura nidAna zalyoM se rahita hai, sarva doSoM se mukta hai, kAma-krodha se rahita hai aura mada-mAna se bhI rahita hai| NiiMDo NibaMdo Nimmamo Nikkalo NirAlaMbo / jIrAgo Nihoso jimmUDho Nibhayo appaa|| nirdaNDa hai nirdvandva hai yaha nirAlambI AtamA / nirdeha hai nirmUDha hai nirbhayI nirmama aatmaa|| bhagavAna AtmA hiMsAdi pApoM rUpa daNDa se rahita hai, mAnasika dvandvoM se rahita hai, gamatvapariNAma se rahita hai, zarIra se rahita hai, Alambana se rahita hai, rAga se rahita hai, doSoM se rahita hai, mUr3hatA aura bhaya se bhI rahita hai| 3. aSTapAhuDa : mokSapAhuDa, gAthA 105 5. niyamasAra, gAthA 43 4. niyamasAra, gAthA 44
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ kundakunda zataka ] 121 ahamekko khalu suddho daMsaNaNANamaio sadArUvI / Na vi atthi majma kiMci vi aNNa paramANumettaM pi|| maiM eka darzana jJAna maya nita 'zuddha hU~ rUpI nahIM / ye anya saba paradravya kiMcit mAtra bhI mere nhiiN|| maiM eka hU~, zuddha hU~ evaM sadA hI jJAna-darzanamaya arUpI tattva huuN| mujhase bhinna anya samasta dravya paramANu mAtra bhI mere nahIM haiN| tAtparya yaha hai ki maiM samasta paradravyoM se bhinna, jJAna-darzana svarUpI, arUpI, eka, paramazuddha tattva huuN| anya paradravyoM se merA koI sambandha nahIM hai| arasamarUvamagaMdhaM avvattaM cetanAguNamasadaM / jANa aliMgaggahaNaM jIvamaNiviThThasaMvaNaM / / caitanya guNamaya AtamA avyakta arasa arUpa hai / jAno aliMgagrahaNa ise yaha.anirdiSTa azabda hai|| bhagavAna AtmA meM na rasa hai,na rUpa hai, na gaMdha hai aurana zabda hai; ataH yaha AtmA avyakta hai, indriyagrAhya nahIM hai| he bhavyo ! kisI bhI liMga (cihna) se grahaNana hone vAle, cetanA paNa vAle evaM anirdiSTa (na kahe jA sakane vAle) saMsthAna (AkAra) vAle isa bhagavAna AtmA ko jaano| kaha so dhippadi appA paNNAe so du dhippade appA / jaha paNNAi vibhatto taha paNNAeva ghettvyo|| jisa bhA~ti prajJAchainI se para se vibhakta kiyA ise / usa bhA~ti prajJAchainI se hI are grahaNa karo ise|| prazna-bhagavAna AtmA ko kisa prakAra grahaNa kiyA jAya? uttara-bhagavAna AtmA kA grahaNa buddhirUpI chainI se kiyA jAnA caahie| jisa prakAra buddhirUpI chainI se bhagavAna AtmA ko parapadArthoM se bhinna kiyA hai, usI prakAra buddhirUpI chainI se hI bhagavAna AtmA ko grahaNa karanA caahie| 7. samayasAra, gAthA 49 6. samayasAra, gAthA 38 8. samayasAra, gAthA 296
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 [ kundakunda zataka suddhaM tu viyANaMto suddhaM cevappayaM lahadi jIyo / jANaMto du asuddhaM asuddhamevappayaM lhdi|| jo jAnatA maiM zuddha hU~ vaha zuddhatA ko prApta ho / jo jAnatA avizuddha vaha avizuddhatA ko prApta ho|| zuddhAtmA ko jAnatA huA arthAt zuddhAtmA kA anubhava karatA huA jIva zuddhAtmA ko prApta karatA hai aura azuddha AtmA ko jAnatA huA-anubhavatA huA jIva azuddha AtmA ko prApta karatA hai| tAtparya yaha hai ki apane AtmA ke zuddha svabhAva meM apanApana sthApita karanevAlA zuddhatA ko prApta karatA hai aura azuddha svabhAva meM apanApana sthApita karanevAlA azuddha rahatA hai| ( 10 ) AdA NANapamANaM NANaM NeyappamANamuhiDh / NeyaM loyAloyaM tamhA NANaM tu savvagayaM / / yaha Atma jJAnapramANa hai ara jJAna jJeyapramANa hai / haiM jJeya lokAloka isa vidhi sarvagata yaha jJAna hai|| AtmA jJAnapramANa hai aura jJAna jJeyapramANa kahA gayA hai| jJeya to sampUrNa lokAloka hai| yahI kAraNa hai ki lokAlokarUpajJeya ko jAnane vAle jJAna ko bhI sarvagata kahA gayA hai| yadyapi AtmA apane asaMkhya pradezoM se bAhara nahIM jAtA, tathApi saba ko jAnane vAlA hone se sarvagata kahA jAtA hai| ( 11 ) daMsaNaNANacarittANi sevidavyANi sAhuNA NicvaM / tANa puNa jANa tiNNavi appANaM ceva nnicchyvo|| cAritra darzana jJAna ko saba sAdhujana seveM sadA / ye tIna hI haiM AtamA basa kahe nizcayanaya sdaa|| sAdhu puruSoM ko samyagdarzana, samyagjJAna va samyak-cAritra kA nitya sevana karanA cAhie; kyoMki una tInoM ko nizcaya se eka AtmA hI jaano| 9. samayasAra, gAthA 186 11. samayasAra, gAthA 16 10. pravacanasAra, gAthA 23
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ kundakunda zataka] 123 ( 12-13 ) jaha NAma ko vi purisorAyANaM jANiUNa saddahadi / to taM aNucaradi puNo atthatthIo pyttenn|| evaM hi jIvarAyA NAdavbo taha ya sahodavyo / aNucaridavyo ya puNo so ceva du mokkhakAmeNa / / 'yaha nRpati hai' yaha jAnakara arthArthijana zraddhA kareM / anucaraNa usakA hI kareM ati prIti se sevA kreN|| yadi mokSa kI hai kAmanA to jIvanRpa ko jAnie / ati prIti se anucaraNa kariye prIti se phicaanie|| jisa prakAra koI dhanArthI puruSa rAjA ko jAnakara usakA zraddhAna karatA hai aura usakA prayatnapUrvaka anucaraNa karatA hai; usI prakAra mumukSuoM ko jIvarUpI rAjA ko jAnanA cAhiye, usakA zraddhAna karanA cAhie evaM usI kA anucaraNa bhI karanA cAhae, usI meM tanmaya ho jAnA caahie| tAtparya yaha hai ki AtmArthiyoM ko sarvaprathama nija bhagavAna AtmA ko jAnanA cAhie, phira yaha zraddhAna karanA cAhie ki yaha bhagavAna AtmA maiM hI huuN| isake pazcAta usI meM lIna ho jAnA cAhie, kyoMki nija bhagavAna AtmA kA jJAna, zraddhAna aura dhyAna hI nizcaya samyagdarzana-jJAna-cAritra hai| ( 14 ) jo icchai hissaridaM saMsAramahaNNavAu ruhAo / kammidhaNANa DahaNaM so jhAyai appayaM suddhaM / / jo bhavyajana saMsAra-sAgara pAra honA cAhate / ve karmaIMdhana-dahana nija zuddhAtamA ko dhyAvate / / jo jIva bhayaMkara saMsArarUpI samudra se pAra honA cAhate haiM, ve jIva karmarUpI IMdhana ko jalAne vAle apane zuddha AtmA kA dhyAna karate haiM; kyoMki zuddhAtmA ke dhyAnarUpI agni hI karmarUpI IMdhana ko jalAne meM samartha hotI hai| ataH mamakSa kA ekamAtra parama kartavya nija zuddhAtmA kA dhyAna hI hai| 12. samayasAra, gAthA 17 . 13. samayasAra, gAthA 18 14. aSTapAhuDa : mokSapAhuDa, gAthA 26
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 [ kundakunda zataka ( 15 ) mokkhapahe appANaM Thavehi taM ceva jhAhi taM ceya / tattheva vihara NiccaM mA viharasu annnndvyesu|| mokSapatha meM thApa nija ko cetakara nija dhyAna dhara / nija meM hI nitya vihAra kara para dravya meM na vihAra kr|| he Atman ! tU svayaM ko nijAtmA ke anubhavarUpa mokSamArga meM sthApita kara, nijAtmA kA hI dhyAna dhara, nijAtmA meM hI ceta, nijAtmA kA hI anubhava kara evaM nijAtmA ke anubhavarUpa mokSamArga meM hI nitya vihAra kara, anya dravyoM meM vihAra mata kara, upayoga ko anyatra mata bhaTakA, eka AtmA kA hI dhyAna dhr| jIvAdIsadahaNaM sammatta tesimadhigamo NANaM / rAgAdIpariharaNaM caraNaM eso du mokkhpho|| jIvAdi kA zraddhAna samyak jJAna samyagjJAna hai / rAgAdi kA parihAra cArita yahI muktImArga hai|| jIvAdi padArthoM kA zraddhAna samyagdarzana hai aura unhIM kA jJAna samyagjJAna hai tathA rAgAdi bhAvoM kA tyAga samyakcAritra hai-basa yahI mokSa kA mArga hai| ( 17 ) taccaruI sammattaM taccaggahaNaM ca havai saNNANaM / cArittaM parihAro parUviyaM jinnvriNdehiN|| tattvaruci samyaktva hai tatgrahaNa samyagjJAna hai / jinadeva ne aisA kahA parihAra hI cAritra hai|| tattvaruci samyagdarzana hai, tattvagrahaNa samyagjJAna hai aura moha-rAga-dveSa evaM parapadArthoM kA tyAga samyakacAritra hai-aisA jinendra devoM ne kahA hai| paramatattva rUpa nija bhagavAna AtmA kI ruci samyagdarzana, usI kA grahaNa samyagjJAna aura usase bhinna paradravyoM evaM unake lakSya se utpanna cidavikAroM kA tyAga hI samyakucAritra hai| 16. samayasAra, gAthA 155 15. samayasAra, gAthA 412 17. aSTapAhuDa : mokSapAhuDa, gAthA 38
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 125 kundakunda zataka ] ( 18 ) jaM jANai taM jANaM jaM picchai taM ca daMsaNaM NeyaM / taM cAritaM bhaNiyaM parihAro puNNapAvANaM / / jAnanA hI jJAna hai aru dekhanA darzana kahA / puNya-pApa kA parihAra cAritra yahI jinavara ne khaa|| jo jAnatA hai, vaha jJAna hai;jo dekhatA hai, vaha darzana hai aura puNya-pApa ke parihAra ko cAritra kahA gayA hai; kyoMki puNya aura pApa donoM hI rAgabhAvarUpa haiM aura cAritra vItarAgabhAvarUpa hotA hai| NANaM carittahINaM liMgaggahaNaM ca daMsaNavihaNaM / saMjamahINo ya tavo jai carai NiratthayaM svv|| darzana rahita yadi veSa ho cAritra virahita jJAna ho / saMyama rahita tapa nirarthaka AkAza-kusuma samAna ho|| cAritrahIna jJAna nirarthaka hai, samyagdarzana ke binA liMga-grahaNa arthAt nagna digambara dIkSA lenA nirarthaka hai aura saMyama binA tapa nirarthaka hai| samyagjJAna kI sArthakatA tadanusAra AcaraNa karane meM hai| tapa bhI saMyamI ko hI zobhA detA hai aura sAdhuveSa bhI samyagdRSTiyoM kA hI saphala hai| ( 20 ) NANa caritasuddhaM liMgaggahaNa ca dasaNavisuddhaM / saMjamasahido ya tavo thoo vi mahAphalo hoi|| darzana sahita ho veSa cAritra zuddha samyagjJAna ho / saMyama sahita tapa alpa bhI ho tadapi suphala mahAna ho|| cAritra se zuddha jJAna, samyagdarzana sahita liMgagrahaNa evaM saMyama sahita tapa yadi thor3A bhI ho to mahAphala denevAlA hotA hai| 18. aSTapAhuDa mokSapAhuDa, gAthA 37 20. aSTapAhuDa : zIlapAhuDa, gAthA 6 19. aSTapAhuDa : zIlapAhuDa, gAthA 5
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 [ kundakunda zataka ( 21 ) paramaTThamhi du aThido jo kuNavi tavaM vadaM ca dhAredi / taM savvaM bAlatavaM bAlavadaM baiMti svvnnh|| paramArtha se hoM dUra para tapa kareM vrata dhAraNa kareM / saba bAlatapa hai bAlavrata vRSabhAdi saba jinavara kheN|| paramArtha meM asthita arthAt nija bhagavAna AtmA ke anubhava se rahita jo jIva tapa karatA hai, vrata dhAraNa karatA hai| usake una vrata aura tapa ko sarvajJa bhagavAna bAlatapa evaM bAlavrata kahate haiN| tAtparya yaha hai ki samyagdarzana evaM samyagjJAna binA - AtmAnubhava ke binA kiye gaye vrata aura tapa nirarthaka haiN| ( 22 ) vadaNiyamANi dharaMtA sIlANi tahA tavaM ca kuvvaMtA / paramaTThabAhirA je NivvANaM te Na vidNti|| vrata niyama saba dhAraNa kareM tapazIla bhI pAlana kareM / para dUra hoM paramArtha se nA mukti kI prApti kreN|| zIla aura tapa ko karate hue bhI, vrata aura niyamoM ko dhAraNa karate hue bhI jo jIva paramArtha se bAhya haiM, paramArtha arthAt sarvotkRSTa padArtha nija bhagavAna AtmA ke anubhava se rahita haiM, unheM nirvANa kI prApti nahIM hotI hai| nirvANa kI prApti AtmAnubhaviyoM ko hI hotI hai| nirvANa kI prApti AtmAnubhaviyoM ko hI hotI hai| ( 23 ) jaM sakkai taM kIrai jaM ca Na sakkei taM ca sahahaNaM / kevalijiNehiM bhaNiyaM saddahamANassa sammattaM / / jo zakya ho vaha kareM aura azakya kI zraddhA kareM / ... zraddhAna hI samyaktva hai isa bhA~ti saba jinavara kheN|| jo zakya ho, vaha kare; jo zakya na ho, na kare; para zraddhAna to sabhI kA kare; kyoMki kevalI bhagavAna ne zraddhAna karane vAle ko samyagdarzana hotA hai-aisA kahA hai| 21. samayasAra, gAthA 152 23. aSTapAhuDa : darzanapAhuDa, gAthA 22 22. samayasAra, gAthA 153
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ kundakunda zataka ] ( 24 ) jIvAdIsahahaNaM sammattaM jiNavarehiM paNNataM / vavahArA Nicchyavo appANaM havai sammattaM / / jIvAdi kA zraddhAna hI vyavahAra se samyakatva hai / para niyata naya se Atma kA zraddhAna hI samyaktva hai|| jinendra bhagavAna ne kahA hai ki jIvAditattvoM kA zraddhAna vyavahAra samyagdarzana hai aura apane AtmA kA zraddhAna nizcaya samyagdarzana hai| ( 25 ) sahavvarao savaNo sammAiTTI havei NiyameNa / sammattapariNado uNa khavei dttutttthkmmaaii|| niyama se nija dravya meM rata zramaNa samyakavaMta haiM / samyaktva-pariNata zramaNa hI kSaya kareM karamAnanta haiM / / jo zramaNa svadravya meM rata hai, rucivaMta hai; vaha niyama se samyaktva sahita hai| samyaktva sahita vaha zramaNa duSTASTa karmoM kA nAza karatA hai| apane AtmA meM apanApana sthApita kara apane AtmA meM lIna ho jAne vAle samyagdRSTi dharmAtmA zramaNa ATha karmoM kA nAza karate haiM, siddhadazA ko prApta karate haiN| ( 26 ) kiM bahuNA bhaNieNa je siddhA paravarA gae kAle / sijjhihahi je vi bhaviyA taM jANaha sammamAhappaM / / muktI gaye yA jAyeMge mAhAtmya hai samyaktva kA / yaha jAna lo he bhavyajana ! isase adhika aba kaheM kyA / / adhika kahane se kyA lAbha hai, itanA samajha lo ki Ajataka jo jIva siddha hue haiM aura bhaviSyakAla meM hoMge, vaha saba samyagdarzana kA hI mAhAtmya hai| tAtparya yaha hai ki samyagdarzana ke binA nato Aja taka koI siddha huA hai aura na bhaviSya meM hogaa| 24. aSTapAhuDa : darzanapAhuDa, gAthA 20 25. aSTapAhuDa : mokSapAhuDa, gAthA 14 / 26. aSTapAhuDa : mokSapAhuDa, gAthA 88
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 [kundakunda zataka ( 27 ) te dhaNNA sukayatthA te sUrA te vi paMDiyA maNuyA / sammattaM siddhiyaraM siviNe vi Na mailiyaM jehiN|| ve dhanya haiM sukRtArtha haiM, ve zUra nara paNDita vahI / duHsvapna meM samyaktva ko jinane malIna kiyA nhiiN|| jina jIvoM ne mukti prApta karAne vAle samyagdarzana ko svapna meM bhI malina nahIM kiyA; ve hI dhanya haiM, kRtArtha haiM, zUravIra haiM, paMDita haiM, manuSya haiN| tAtparya yaha hai ki sabhI guNa samyagdarzana se hI zobhA pAte haiN| ataH hameM nirmala samyagdarzana dhAraNa karanA caahie| svapna meM bhI aisA kArya nahIM karanA cAhie, jisase samyagdarzana meM malinatA utpanna ho| ( 28 ) bhavattheNAbhigavA jIvAjIvA ya puNNapAvaM ca / AsavasaMvaraNijjarabaMdho mokkho ya sammattaM / / cidacidAnava pApa-puNya ziva baMdha saMvara nirjarA / tattvArtha ye bhUtArtha se jAne hue samyaktva haiN| bhUtArtha (nizcaya) naya se jAne hue jIva, ajIva, puNya, pApa, Asrava, saMvara, nirjarA, baMdha aura mokSa-ye nava tattva hI samyagdarzana haiN| tAtparya yaha hai ki mAtra vyavahAra se tattvoM kA svarUpa jAna lenA paryApta nahIM hai, navatattvoM kA vAstavika svarUpa nizcayanaya se jAnanA caahie| ( 29 ) vavahAro bhUvattho bhUdattho desido du suddhaNao / bhUvatthamassido khalu sammAviTThI hayadi jiiyo|| zuddhanaya bhUtArtha hai abhUtArtha hai vyavahAranaya / bhUtArtha kI hI zaraNa gaha yaha AtamA samyak lhe|| vyavahAranaya abhUtArtha (asatyArtha) hai aura zuddhanaya (nizcayanaya) bhUtArtha (satyArtha) hai| jo jIva bhatArtha arthAt zuddha nizcayanaya ke viSayabhUta nija bhagavAna AtmA kA Azraya letA hai, vaha jIva niyama se samyagdRSTi hotA hai| 23. aSTapADa : mokSapAhuha, gAthA 89 29. samayasAra, gAthA 11 28. samayasAra, gAthA 13
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ kundakunda zataka ] 129 ( 30 ) jahaNavi sakkamaNajjo aNajjabhAsaMviNA dugAhedUM / taha vavahAreNa viNA paramatthuvadesaNamasakkaM / / anArya bhASA ke binA samajhA sake na anArya ko / bama tyoMhi samajhA sake nA vyavahAra bina paramArtha ko|| jisaprakAra anArya (mleccha) janoM ko anArya bhASA ke binA koI bhI bAta samajhAnA zakya nahIM hai, usIprakAra vyavahAra ke binA paramArtha kA upadeza azakya hai| tAtparya yaha hai ki abhUtArtha hone para bhI nizcaya kA pratipAdaka hone ke kAraNa vyavahAra ko jinavANI meM sthAna prApta hai| ( 31 ) vavahAraNao bhAsavi jIvo dehoya havadikhalu ekko / Na duNicchyasya jIvo deho ya kadA vi ekkho|| deha-cetana eka haiM - yaha vacana hai vyavahAra kA / ye eka ho sakate nahIM - yaha kathana hai paramArtha kA / / vyavahAranaya to yaha kahatA hai ki jIva aura zarIra eka hI hai, kintu nizcayanaya ke abhiprAya se jIva aura zarIra kadApieka nahIM ho sakate haiM, ve bhinna-bhinna hI haiN| yaha asadbhUta-vyavahAranaya kA pratipAdana hai, jisakA niSedha nizcayanaya kara rahA hai| ( 32 ) yavahAreNuvadissadi jANissa caritta vaMsaNaM NANaM / Na vi NANaM Na carittaM Na dasaNaM jANago suddho|| dRga jJAna cArita jIva ke haiM - yaha kahA vyavahAra se / nA jJAna darzana caraNa jJAyaka zuddha hai paramArtha se|| vyavahAranaya se kahA jAtA hai ki jJAnI ke jJAna hai, darzana hai, cAritra hai; kintu nizcaya se jJAnI ke na jJAna hai, na darzana hai aura na cAritra hai, jJAnI to eka zuddha jJAyaka hI hai| yaha sadbhuta-vyavahAranaya kA kathana hai, jisakA niSedha nizcayanaya kara rahA hai| 31. samayasAra, gAthA 27 30. samayasAra, gAthA 8 32. samayasAra, gAthA 7
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 [ kundakunda zataka jo sutto vavahAre so joI jaggae sakajjammi / jo jaggadi vavahAre so sutto appaNo kjje|| jo so rahA vyavahAra meM vaha jAgatA nija kArya meM / jo jAgatA vyavahAra meM vaha so rahA nija kArya meN|| jo yogI vyavahAra meM sotA hai, vaha apane svarUpa kI sAdhanA ke kAma meM jAgatA hai aura jo vyavahAra meM jAgatA hai, vaha apane kAma meM sotA hai| svarUpa kI sAdhanA hI nizcaya se AtmA kA kArya hai| ataH sAdhujana vyartha ke vyavahAra meM na ulajha kara ekamAtra apane AtmA kI sAdhanA karate haiN| evaM vavahAraNao paDisiddho jANa NicchayaNaeNa / picchyaNayAsivA puNa muNiNo pAvaMti NivyANaM / / isa hI taraha paramArtha se kara nAsti isa vyavahAra kI / nizcayanayAzrita zramaNajana prApti kareM nirvANa kii|| isaprakAra nizcayanaya ke dvArA vyavahAranaya ko niSiddha (niSedha kara diyA gayA) jAno, kyoMki nizcayanaya kA Azraya lenevAle munirAja hI nirvANa ko prApta hote haiN| vyavahAranaya nizcayanaya kA pratipAdaka hotA hai aura nizcayanaya vyavahAranaya kA niSedhaka-ina donoM nayoM meM aisA hI saMbaMdha hai| . dasaNamUlo dhammo uvaiTTo jiNavarehiM sissANaM / taM soUNa sakaNNe saNahINo Na vNdivyo|| saddharma kA hai mUla darzana jinavarendroM ne kahA / he kAnavAlo suno darzana-hIna vaMdana yogya naa|| jinavaradeva ne apane ziSyoM se kahA ki dharma kA mUla samyagdarzana hai| ataH he jinavaradeva ke ziSyo ! kAna kholakara suna lo ki samyagdarzana se rahita vyakti vaMdanA karane yogya nahIM hai| 34. samayasAra, gAthA 272 33. aSTapAhuDa : mokSapAhuDa, gAthA 31 35. aSTapAhuDa : darzanapAhuDa, gAthA 2
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ kundakunda zataka ] je vaMsaNesu bhaTThA NANe bhaTThA caritabhaTThA ya / eve bhaTTa vi bhaTvA sesaM jaNaM vinnaasNti|| jo jJAna-darzana-bhraSTa haiM cAritra se bhI bhraSTa haiM / ve bhraSTa karate anya ko ve bhraSTa se bhI bhraSTa haiN|| jo samyagdarzana se bhraSTa haiM, samyagjJAna se bhraSTa haiM evaM samyakcAritrase bhraSTa haiM;ve bhraSToM meM bhraSTa haiN| aise loga svayaM to naSTa haiM hI, anya janoM ko bhI naSTa karate haiM; ataH aise logoM se dUra rahanA caahie| ( 37 ) baMsaNabhaTTA bhaTThA saNabhaTThassa patthi NivyANaM / sijhaMti cariyabhaTThA daMsaNabhaTThA Na sijhNti|| dRga-bhraSTa haiM ve bhraSTa haiM unako kabhI nirvANa nA / hoM siddha cAritra-bhraSTa para dRga-bhraSTa ko nirvANa naa|| jo puruSa samyagdarzana se bhraSTa haiM, ve bhraSTa haiM; unako nirvANa kI prApti nahIM hotI; kyoMki yaha prasiddha hai ki jo cAritra se bhraSTa haiM ve to siddhi ko prApta hote haiM, parantu jo samyagdarzana se bhraSTa haiM, ve siddhi ko prApta nahIM hote| tAtparya yaha hai ki cAritra kI apekSA zraddhA kA doSa bar3A mAnA gayA hai| je vi paDaMti ya tesiM jANaMtA lajjAgAravabhayeNa / tesi pi patthi bohI pAvaM aNumoyamANANaM / / jo lAja gArava aura bhayavaza pUjate dRga-bhraSTa ko / kI pApa kI anumodanA nA bodhi unako prApta ho|| 'ye sAdhu samyagdarzana-bhraSTa haiM'-aisA jAnakara bhI jo puruSa lajjA, gArava va bhaya se unake pairoM meM par3ate haiM, pApa kI anumodanA karane vAle hone se unheM bhI bodhi (samyagdarzana-jJAna-cAritra) nahIM hai| 36. aSTapAhuDa : darzanapAhuDa, gAthA 8 38. aSTapAhuDa : darzanapAhuDa, gAthA 13 37. aSTapAhuDa : darzanapAhuDa, gAthA 3
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ kundakunda zataka je daMsaNesu bhaTThA pAe pADaMti dasaNadharANaM / te hoMti lallamUA bohI puNa dullahA tesiN|| cAheM namana dRgavaMta se para svayaM darzanahIna hoM / hai bodhidurlabha unheM bhI ve bhI vacana-paga hIna hoN|| jo puruSa svayaM samyagdarzana se bhraSTa haiM, para anya samyagdRSTiyoM se apane paira pujavAte haiM yA pujavAnA cAhate haiM, ve parabhava meM lUle aura gUMge hote haiM, unheM bhI bodhi (samyagdarzana-jJAna-cAritra) kI prApti durlabha hai| yahA~ AcAryadeva lUle aura gUMge kaha kara yaha kahanA cAhate haiM ki ve ekendriya per3a-paudhe hoMge, jahA~ calanA-phiranA aura bolanA saMbhava nahIM hogaa| sammattavirahiyANaM saThTha vi uggaM tavaM caraMtA NaM / Na lahaMti bohilAhaM avi vaasshsskoddiihiN|| yadyapi kareM ve ugra tapa zata-sahasa-koTI varSa taka / para ratanatraya pAveM nahIM samyaktva-virahita sAdhu saba / / jo mani samyagdarzana se rahita haiM, ve hajAra karor3a (daza araba) varSa taka bhalIbhA~ti ugra tapa kareM, taba bhI unheM bodhi (ratnatraya) kI prApti nahIM hotI hai| ( 41 ) jaha bhUlammiviNaTe dumassa parivAra patthi paravaDDhI / taha jiNadaMsaNabhaTThA mUlaviNaTThA Na sijmNti|| jisataraha druma parivAra kI vRddhi na ho jar3a ke binA / basa usataraha nA mukti ho jinamArga meM darzana binaa|| jisa prakAra vRkSa kI jar3a ke naSTa ho jAne para usake parivAra (tanA, zAkhA, patra, puSpa, phUla Adi) kI vRddhi nahIM hotI; usI prakAra samyagdarzana se bhraSTa muni mUla se hI vinaSTa haiM: ataH unheM mukti kI prApti saMbhava nahIM hai| 39. aSTapAhuDa : darzanapAhuDa, gAthA 12 40. aSTapAhur3a : darzanapAhuDa, gAthA 5 41. aSTapAhuDa : dazaMdapAhuDa, gAthA 10
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ kundakunda zataka ] ( 42 ) assaMjadaM Na vande vatthavihINo vi to Na vaMdijja / doNi vi hoMti samANA ego vi Na saMjado hodi|| asaMyamI na vandya hai dRgahIna vastravihIna bhI / donoM hI eka samAna haiM donoM hI saMyata haiM nhiiN|| asaMyamI ko namaskAra nahIM karanA caahie| isIprakAra yadi bhAvasaMyama nahIM hai, para bAhara se vastrAdi tyAgakara dravyasaMyama dhAraNa kara liyA hai to vaha bhI vaMdanIya nahIM hai; kyoMki asalI saMyama ke abhAva meM donoM hI samAna rUpa se avaMdanIya hai| Na vi deho vaMdijjaiNaviya kuloNaviya jAisaMjutto / ko vaMdami guNahINo Na hu savaNo Neya sAvao hoi|| nA vaMdanA ho deha kI kula kI nahIM nA jAti kI / koI kare kyoM vaMdanA guNa-hIna zrAvaka-sAdhu kii|| na to deha vaMdanIya hai, na kula vaMdanIya hai aura na jAti hI vaMdanIya hai| guNahInoM kI vaMdanA kauna kare? kyoMki guNahIna na to sacce zrAvaka hI hote haiM aura na sacce zramaNa hii| ( 44 ) kamme Nokammamhi yaahamidiahakaMca kammaNokammaM / jA esA khalu buddhI appaDibuddho havadi tAva / / maiM karma hU~ nokarma hU~ yA haiM hamAre ye sabhI / yaha mAnyatA jaba taka rahe ajJAni haiM taba taka sbhii|| jabatakaM isa AtmA kI jJAnAvaraNAdi dravyakarmoM, moha-rAga-dveSAdi bhAvakoM evaM zarIrAdi nokarmoM meM Atmabuddhi rahegI arthAt "yaha maiM hU~ aura karma-nokarma mujha meM haiM"-aisI buddhi rahegI, aisI mAnyatA rahegI, tabataka yaha AtmA apratibaddha hai| tAtparya yaha hai ki zarIrAdi parapadArthoM evaM mohAdi vikArI paryAyoM meM apanApana hI ajJAna hai| 42. aSTapAhuDa : darzanapAhuDa, gAthA 26 43. aSTapAhuDa : darzanapAhuDa, gAthA 27 44. samayasAra, gAthA 19
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 [kundakunda zataka ( 45 ) kammassa ya pariNAmaM Nokammassa ya taheva pariNAmaM / Na karei eyamAdA jo jANavi so hayadi gaannii|| karama ke pariNAma ko nokarama ke pariNAma ko / jo nA kare basa mAtra jAne prApta ho sadjJAna ko|| jo AtmA karma ke pariNAma ko evaM nokarma ke pariNAma ko nahIM karatA hai; kintu mAtra jAnatA hai, vaha jJAnI hai| tAtparya yaha hai ki parakarttatva kA bhAva ajJAna hai, kyoMki jJAnabhAva to mAtra jAnanarUpa hI hotA hai| jo maNNadi hiMsAmi yahisijjAmiyaparehi sattehiM / so mUDho aNNANI NANI eto du vivriido|| maiM mAratA hU~ anya ko yA mujhe mAreM anyajana / yaha mAnyatA ajJAna hai jinavara kaheM he bhvyjn|| jo jIva yaha mAnatA hai ki maiM para-jIvoM ko mAratA hU~ aura parajIva mujhe mArate haiM, vaha mUr3ha hai, ajJAnI hai| isase viparIta mAnane vAlA jJAnI hai| tAtparya yaha hai ki jJAnI yaha mAnatA hai ki na maiM kisI ko mAra sakatA hU~ aura na koI mujhe mAra sakatA hai| ( 47 ) AukkhayeNa maraNaM jIvANaM jiNavarehiM paNNattaM / AuM Na haresi tumaM kaha te maraNaM kadaM tesiN|| nija AyukSaya se maraNa ho- yaha bAta jinavara ne kahI / tuma mAra kaise sakoge jaba Ayu hara sakate nhiiN?|| jIvoM kA maraNa Ayukarma ke kSaya se hotA hai-aisA jinendradeva ne kahA hai| tuma parajIvoM ke Ayukarma ko to harate nahIM ho; phira tumane unakA maraNa kaise kiyA?-yaha bAta gaMbhIratA se vicAra karane yogya hai| 46. samayasAra, gAthA 247 45. samayasAra, gAthA 75 47. samayasAra, gAthA 248
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ kundakunda zataka ] 135 AukkhayeNa maraNaM jIvANaM jiNavarehiM paNNattaM / AuM Na haraMti tuhaM kaha te maraNaM kadaM tehiM / / nija AyukSaya se maraNa ho- yaha bAta jinavara ne kahI / ve maraNa kaise kareM taba jaba Ayu hara sakate nhiiN?|| jIvoM kA maraNa Ayukarma ke kSaya se hotA hai-aisA jinendradeva ne kahA hai| parajIva tere Ayakarma ko to harate nahIM haiM to unhoMne terA maraNa kaise kiyA? ataH apane maraNa kA doSa para ke mAthe mar3hanA ajJAna hI hai| jo maNNadi jIvemi ya jIvijjAmiya parehiM sattehiM / so mUDho aNNANI gANI etto du vivriido|| maiM hU~ bacAtA anya ko mujhako bacAve anyajana / yaha mAnyatA ajJAna hai jinavara kaheM he bhavyajana ! / / jo jIva yaha mAnatA hai ki maiM para-jIvoM ko jilAtA (rakSA karatA) hU~ aura para-jIva mujhe jilAte (rakSA karate) haiM;vaha mUr3ha hai, ajJAnI hai aura isake viparIta mAnane vAlA jJAnI hai| tAtparya yaha hai ki eka jIva dUsare jIva ke jIvana-maraNa aura sukha-dukha kA kartA-dhartA nahIM hai, ajJAnI jIva vyartha hI parakA kartA-dhartA banakara dukhI hotA hai| ( 50 ) AUdayeNa jIvadi jIvo evaM bhaNaMti savvaNhU / AuM ca Na desi tamaM kahaM tae jIvidaM kadaM tesi / / saba Ayu se jIvita raheM - yaha bAta jinavara ne kahI / jIvita rakhoge kisa taraha jaba Ayu de sakate nhiiN?|| jIva Ayukarma ke udaya se jItA hai-aisA sarvajJadeva ne kahA hai| tuma para-jIvoM ko Ayukarma to dete nahIM to tumane unakA jIvana (rakSA) kaise kiyA? 48. samayasAra, gAthA 249 50. samayasAra, gAthA 251 49. samayasAra, gAthA 250
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 [ kandakunda zataka ( 51 ) AUdayeNa jIvadi jIvo evaM bhaNaMti sayvaNhU / AuM ca Na viti tuhaM kahaM pu te jIvidaM kavaM tehiM / / saba Ayu se jIvita raheM - yaha bAta jinavara ne kahI / kaise bacAve ve tujhe jaba Ayu de sakate nhiiN?|| jIva Ayukarma ke udaya se jItA hai-aisA sarvajJadeva kahate haiN| para-jIva tujhe Ayukarma to dete nahIM haiM to unhoMne terA jIvana (rakSA) kaise kiyA? ( 52 ) jo appaNAda maNNadi dakkhivasahide karemi satteti / . so mUDho aNNANI gANI etto du vivriido|| maiM sukhI karatA duHkhI karatA hU~ jagata meM anya ko / yaha mAnyatA ajJAna hai kyoM jJAniyoM ko mAnya ho?|| jo yaha mAnatA hai ki maiM parajIvoM ko sukhI-duHkhI karatA hU~, vaha mUr3ha hai, ajJAnI hai| jJAnI isase viparIta mAnatA hai| jJAnI jAnatA hai ki laukika sukha va dukha to jIvoM ko apane puNya-pApa ke anusAra hote haiM, ve to unake svayaM ke karmoM ke phala haiN| unameM kisI dUsare jIva kA raMcamAtra bhI kartatva nahIM hai| ajmavasideNa baMdho satte mAreu mA va mAreu / eso baMdhasamAso jIvANaM NicchayaNayassa / / mAro na mAro jIva ko ho baMdha adhyavasAna se / yaha baMdha kA saMkSepa hai tuma jAna lo paramArtha se|| jIvoM ko mAro athavAnamAro, karmabaMdhato mAtra adhyavasAna (moha-rAga-dveSa)se hI hotA hai| nizcayanaya se jIvoM ke baMdha kA svarUpa saMkSepa meM yahI hai| baMdha kA saMbaMdha para-jIvoM ke jIvana-maraNa se na hokara jIva ke svayaM ke moha-rAga-dveSa pariNAmoM se hai| ataH baMdha se bacane ke lie pariNAmoM kI saMbhAla adhika Avazyaka hai| 51. samayasAra, gAthA 252 53. samayasAra, gAthA 262 52. samayasAra, gAthA 253
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ kundakunda zataka] ( 54 ) maradavajiyaduva jIvoayadAcArasyaNicchidAhiMsA / payavassa patthi baMdho hiMsAmetteNa smidss|| prANI mareM yA nA mareM hiMsA ayatnAcAra se / taba baMdha hotA hai nahIM jaba raheM yatnAcAra se|| jIva mare cAhe na mare, para ayatnAcAra pravRtti vAle ke hiMsA hotI hI hai| yatnAcArapUrvaka pravRtti karane vAle ke mAtra bAhya hiMsA se baMdha nahIM hotaa| tAtparya yaha hai ki baMdha kA sambandha jitanA anargalapravRtti se hai, utanA jIvoM ke marane-jIne se nhiiN| ataH baMdha se bacane ke lie anargalapravRtti se bacanA caahie| davyaM sallakkhaNiyaM uppAdayvayadhuvattasaMjuttaM / guNapajjayAsayaM vA jaM taM bhaNNaMti savvaNha / / utpAda-vyaya-dhruvayukta sat sat dravya kA lakSaNa kahA / paryAya-guNamaya dravya hai - yaha vacana jinavara ne kahA / / utpAda, vyaya aura dhauvya yukta sat jisakA lakSaNa hai aura jisameM guNa va paryAya pAI jAtI haiM, use sarvajJa bhagavAna dravya kahate haiN| tAtparya yaha hai ki dravya kA lakSaNa sat hai aura sat utpAda-vyaya aura dhauvya se yukta hotA hai| athavA guNa aura paryAyavAlI vastu ko dravya kahate haiN| ( 56 ) pajjayavijudaM davvaM davvavijuttA ya pajjayA patthi / voNhaM aNaNNa bhUdaM bhAvaM samaNA pruti|| paryAya bina nA dravya ho nA dravya bina paryAya hI / donoM ananya rahe sadA - yaha bAta zramaNoM ne khiiN|| jaina zramaNa kahate haiM ki paryAyoM ke binA dravya nahIM hotA; aura dravya ke binA paryAyeM nahIM hotI, kyoMki donoM meM ananyabhAva hai| 5 5. paMcAstikAya saMgraha, gAthA 10 54. pravacanasAra, gAthA 217 56. paMcAstikAya saMgraha, gAthA 12
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 [kundakunda zataka ( 57 ) davyeNa viNA Na guNA guNehiM davyaM viNA Na saMbhavadi / avvadiritto bhAvo davyaguNANaM havadi tmhaa|| dravya bina guNa hoM nahIM guNa binA dravya nahIM bane / guNa dravya avyatirikta haiM - yaha kahA jinavara deva ne / / dravya ke binA guNa nahIM hote aura guNoM ke binA dravya nahIM hotA; kyoMki donoM meM avyaktirikta bhAva (abhinnapanA) hai| guNoM ke samUha ko dravya kahate haiN| ataH dravya aura guNoM kA bhinna-bhinna honA saMbhava nahIM hai| dravya aura guNoM meM mAtra aMzI-aMza kA bheda hai| ( 58 ) bhAvassa patthi NAso patthi abhAvassa ceva uppAdo / guNapajjaesu bhAvA uppAdavae pkuvNti|| utpAda ho na abhAva kA nA nAza ho sadbhAva meM / utpAda-vyaya karate raheM saba dravya guNa-paryAya meN|| bhAva kA arthAt jo padArtha hai, usakA nAza nahIM hotA aura abhAva kA arthAt jo padArtha nahIM hai, usakA utpAda nahIM hotaa| bhAva arthAt sabhI padArtha apane guNa-paryAyoM kA utpAda-vyaya karate haiN| tAtparya yaha hai ki sat kA kabhI nAza nahIM hotA aura asat kA utpAda nahIM hotA; para sabhI padArthoM meM pratisamaya pariNamana avazya hotA rahatA hai| ( 59 ) takkAligeya savve sada sabbhUdA hi pajjayA tAsi / vaTThante te gANe visesado dabajAdINaM / / asadbhUta hoM sadbhUta hoM saba dravya kI paryAya saba / sadjJAna meM vartamAnavata hI haiM sadA vartamAna sb|| jIvAdi dravya jAtiyoM kI samasta vidyamAna aura avidyamAna paryAyeM tAtkAlika (vartamAna) paryAyoM kI bhAMti vizeSa rUpa se jJAna meM jhalakatI haiN| 58. paMcAstikAya saMgraha, gApA 15 57. paMcAstikAya saMgraha, gApA 13 59. pravacanasAra, gAthA 37
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ kundakunda zataka ] ( 60 ) je Neva hi saMjAyA je khalu NaTThA bhavIya pajjAyA / te hoMti asabbhUdA pajjAyA nnaannpcckkhaa|| paryAya jo anutpanna haiM yA naSTa jo ho gaI haiM / asadbhAvI ve sabhI paryAya jJAna pratyakSa haiN|| jo paryAyeM abhI utpanna nahIM huI haiM aura jo paryAyeM utpanna hokara naSTa ho gaI haiM ve avidyamAna paryAyeM bhI jJAna meM pratyakSa jJAta hotI haiN| jJAna kA aisA hI svabhAva hai ki usameM bhUtakAlIna vinaSTa paryAyeM aura bhaviSyakAlIna anutpanna paryAyeM bhI spaSTa jhalakatI haiN| (61 ) jadi paccakkhamajAdaM pajjAyaM palayidaM ca NANassa / Na hayadi vA taM NANaM divvaM ti hi ke paruti / / paryAya jo anutpanna haiM yA ho gaI haiM naSTa jo / phira jJAna kI kyA divyatA yadi jJAta hoveM nahIM vo? / / yadi anutpanna aura vinaSTa paryAyeM sarvajJa ke jJAna meM pratyakSa jJAta na hoM to usa jJAna ko divya kauna kahegA? sarvajJa bhagavAna ke jJAna kI divyatA hI isa bAta meM hai ki usameM bhUta-bhaviSya kI paryAyeM bhI pratibimbita hotI hai| arahaMtabhAsiyatthaM gaNaharadevehiM gaMthiyaM sammaM / suttatthamaggaNatthaM savaNA sAhati paramatthaM / / arahaMta-bhAsita grathita-gaNadhara sUtra se hI zramaNajana / paramArtha kA sAdhana kareM adhyayana karo he bhvyjn|| arahaMta bhagavAna dvArA kahA gayA aura gaNadharadeva dvArA bhale prakAra se gaiMthA gayA jo jinAgama hai, vahI sUtra hai| aise sUtroM ke AdhAra para zramaNajana paramArtha ko sAdhate haiN| tAtparya yaha hai ki jinAgama zramaNoM ke lie paramArthasAdhaka hai| 60. pravacanasAra, gAthA 38 62. aSTapAhura : sUtrapAhuba, gAthA 1 61. pravacanasAra, gAthA 39
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ kundakunda zataka ( 63 ) suttaM hi jANamANo bhavassa bhavaNAsaNaM ca so kuNadi / sUI jahA asuttA NAsadi sutte sahA No vi|| DorA sahita sai nahIM khotI gire cAhe vana bhavana / saMsAra-sAgara pAra hoM jinasUtra ke jJAyaka zramaNa / / jisaprakAra sUtra (DorA) sahita suI khotI nahIM hai, sUtra rahita kho jAtI hai; usI prakAra sUtra (zAstra) sahita zramaNa nAza ko prApta nahIM hote| sUtroM ko jAnane vAle zramaNa saMsAra kA nAza karate haiM; kyoMki saMsAra ke nAza aura mukti prApta karane kA upAya sUtroM (zAstroM) meM hI batAyA gayA hai| (64 ) jiNasatthAdo ache paccakkhAdIhiM bujjhado NiyamA / khIyadi mohovacayo tamhA satthaM samadhidavyaM / / tattvArtha ko jo jAnate pratyakSa yA jinazAstra se / dRgamoha kSaya ho isalie svAdhyAya karanA caahie|| jinazAstroM ke dvArA pratyakSAdi pramANoM se padArthoM ko jAnane vAloM ke niyama se moha kA nAza ho jAtA hai; isalie zAstroM kA adhyayana acchI taraha se avazya karanA caahie| savve AgamasiddhA atthA guNapajjaehiM cittehiM / jANaMti AgameNa hi pecchittA te vi te smnnaa|| jina-AgamoM se siddha hoM saba artha gaNa-paryaya sahita / jina-AgamoM se hI zramaNajana jAnakara sAdhe svahita / vicitra guNa-paryAyoM se sahita sabhI padArtha Agamasiddha haiN| zramaNajana una padArthoM ko Agama ke abhyAsa se hI jAnate haiN| tAtparya yaha hai ki kSetra va kAla se dUravartI evaM sakSma padArtha kevalajJAna binA pratyakSa nahIM jAne jA sakate; ataH ve kSayopazama jJAnI munirAjoM dvArA Agama se hI jAne jAte haiN| 6 4. pravacanasAra, gAthA 86 . 63. apTapAhuDa : sUtrapAhuDa, gAthA 3 65. pravacanasAra, gAthA 235
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ kundakunda zataka] eyaggagado samaNo eyaggaM Nicchivassa atthesu / NicchittI Agamado AgamaceTThA tado jetttthaa|| svAdhyAya se jo jAnakara nija artha meM ekAgra haiM / bhUtArtha se ve hI zramaNa svAdhyAya hI basa zreSTha hai|| saccA zramaNa vahI hai, jise apane AtmA kI ekAgratA prApta ho| ekAgratA use hI prApta hotI hai, jisane padArthoM kA nizcaya kiyA ho| padArthoM kA nizcaya Agama se hotA hai; ataH Agama meM ceSTA hI jyeSTha hai| tAtparya yaha ki Agama kA abhyAsa Avazyaka, anivArya aura zreSTha kartavya hai| ( 67 ) AgamahINo samaNo NevappANaM paraM viyANAdi / avijANaMto atthe khavedi kammANi kidha bhikkhU / / jo zramaNa AgamahIna haiM ve svapara ko nahiM jAnate / ve karmakSaya kaise kareM jo svapara ko nahiM jAnate? / / Agama-hIna zramaNa AtmA ko aura para ko nahIM jAnatA hai| padArthoM ko nahIM jAnane vAlA zramaNe karmoM kA nAza kisaprakAra kara sakatA hai? pUyAdisu vayasahiyaM puNNaM hi jiNehiM sAsaNe bhaNiyaM / mohakkhohavihINo pariNAmo appaNo dhmmo|| vrata sahita pUjA Adi saba jina dharma meM satkarma haiM / dRgamoha -kSobha vihIna nija pariNAma Atamadharma haiN|| jina zAsana meM jinendradeva ne isaprakAra kahA hai ki pUjAdi karanA evaM vrata dhAraNa karanA puNya hI hai aura moha (mithyAtva) va kSobha (rAga-dveSa) se rahita AtmA kA pariNAma dharma hai| tAtparya yaha hai ki zubhabhAva puNya hai aura zuddhabhAva (vItarAga bhAva) dharma hai| 67. pravacanasAra, gAthA 233 66. pravacanasAra, gAthA 232 68. aSTapAhuDa : bhAvapAhuDa, gAthA 83
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ [kundakunda zataka cArittaM khalu dhammo dhammo jo sosamotiNihirke / mohakkhohavihINo pariNAmo appaNo hu smo|| cAritra hI basa dharma hai vaha dharma samatAbhAva hai / dRgamoha-kSobha vihIna nija pariNAma samatAbhAva hai|| vAstava meM to cAritra hI dharma hai| yaha dharma sAmyabhAva rUpa hai tathA moha (mithyAtva) aura kSobha (rAgadveSa) se rahita AtmA kA pariNAma hI sAmya hai-aisA kahA gayA hai| tAtparya yaha hai ki samyagdarzana sahita cAritra hI vAstava meM dharma hai| ( 70 ) dhammeNa pariNadappA appA jadi suddhasaMpayogajudo / pAyadi NivyANasuhaM suhovajutto ya saggasuhaM / / prApta karate mokSasukha zuddhopayogI AtamA / para prApta karate svargasukha hi zubhopayogI aatmaa|| dharma se pariNamita svabhAvavAlA AtmA yadi zuddhopayoga meM yukta ho to mokSasukha ko prApta karatA hai aura yadi zubhopayoga meM yukta ho to svargasukha ko prApta karatA hai| tAtparya yaha hai ki mokSa kA kAraNazuddhopayogahI hai zubhopayoga nhiiN| ( 71 ) samaNA suddhavajuttA suhovajuttA ya haoNti samayamhi / tesu vi suddhavajuttA aNAsavA sAsavA sesA / / zubhopayogI zramaNa haiM zuddhopayogI bhI zramaNa / zuddhopayogI nirAmrava haiM AsravI haiM zeSa saba / / zramaNa do prakAra ke hote haiM :-zuddhopayogI aura shubhopyogii| zuddhopayogI zramaNa nirAsava hote haiM, zeSa sAsava hote haiM-aisA zAstroM meM kahA hai| tAtparya yaha hai ki zubhopayoga se Asrava va baMdha hI hotA hai; saMvara, nirjarA vamokSa nhiiN| isIprakAra zuddhopayoga se saMvara, nirjarA va mokSa hI hotA hai; Asavava bNdhnhiiN| 69. pravacanasAra, gAthA 7 71. pravacanasAra, gAthA 245 70. pravacanasAra, gAthA 11
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ kundakunda zataka ] 143 ( 72 ) samasattubaMdhuvaggo samasuhadukkho pasaMsaNivasamo / samaloThThakaMcaNo puNa jIvidamaraNe samo smnno|| kAMca-kaMcana bandhu-ari sukha-duHkha prazaMsA-ninda meM / zuddhopayogI zramaNa kA samabhAva jIvana-maraNa meN|| jise zatru aura bandhuvarga samAna haiM, sukha-duHkha samAna hai, prazaMsA-nindA samAna haiM, patthara aura sonA samAna haiM, jIvana aura maraNa bhI samAna haiM, vahI saccA zramaNa hai| tAtparya yaha hai ki anukUla-pratikUla sabhI prasaMgoM meM samatAbhAva rakhanA hI zramaNapanA hai| bhAvasavaNo vi pAvai sukkhAI duhAI davvasavaNo ya / iya gAuM guNadose bhAveNa ya saMjudo hoh|| bhAvaliMgI sukhI hote dravyaliMgI duHkha laheM / guNa-doSa ko pahicAna kara saba bhAva se muni pada gaheM / / bhAvazramaNa sukha ko prApta karatA hai aura dravyazramaNa dukha ko prApta karatA hai| isa prakAra gaNa-doSoM ko jAnakara he jIva ! tU bhAvasahita saMyamI bana; korA dravya saMyama dhAraNa karane se koI lAbha nhiiN| ( 74 ) bhAveNa hoi jaggo micchattAI ya dosa caiUNaM / paccha daveNa muNI payaDadi liMgaM jinnaannaae|| mithyAtva kA parityAga kara ho nagna pahale bhAva se / AjJA yahI jinadeva kI phira nagna hove dravya se|| pahale mithyAtvAdi doSa chor3akara bhAva se nagna ho, pIche nagna digambara dravyaliMga dhAraNa kare-aisI jinAjJA hai| tAtparya yaha hai ki mithyAtva chor3e binA, samyagdarzana-jJAna prApta kie binA. nagnaveSa dhAraNa kara lene se koI lAbha nahIM hai, apitu hAni hI hai| 72. pravacanasAra, gAthA 241 73. aSTapAhuDa : bhAvapAhuDa, gAthA 127 74. aSTapAhuDa : bhAvapAhuDa, gAthA 73
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ [kundakunda zataka - ( 75 ) Naggo pAvai dukkhaM jaggo saMsArasAyare bhamaI / jaggo Na lahai bohiM jiNabhAvaNavajjio suiraM / / jina bhAvanA se rahita muni bhava meM bhrameM cirakAla taka / hoM naganaparahoM bodhi-virahita duHkha lheNcirkaaltk|| jinabhAvanA se rahita arthAt samyagdarzana-jJAna-cAritra se rahita mAtra dravyaliMga dhAraNa kara lene vAlA nagna vyakti duHkhoM ko prApta karatA hai, cirakAla taka saMsAra-sAgara meM paribhramaNa karatA hai| aisA nagna vyakti bodhi ko prApta nahIM hotaa| ( 76 ) bhAvarahioNasinAijaivitavaMcaraikoDikoDIo / jammaMtarAi bahuso laMbiyahattho gliyvttho|| vastrAdi saba parityAga kor3Akor3i varSoM tapa kareM / para bhAva bina nA siddhi ho satyArtha yaha jinavara kheN|| vastrAdi tyAga kara, hAtha lambe laTakAkara, janmajanmAntaroM meM koTi-koTi varSoM taka tapazcaraNa kare to bhI bhAva rahita ko siddhi prApta nahIM hotii| tAtparya yaha hai ki aMtaraMga meM bhAvoM kI zuddhi binA bAhya meM kitanA hI tapazcaraNa kare, koI lAbha prApta hone vAlA nahIM hai| ( 77 ) davyeNa sayala NaggA NArayatiriyA ya sayalasaMdhAyA / pariNAmeNa asuddhA Na bhAvasavaNattaNaM pttaa|| nArakI tiryaMca Adika deha se saba nagna haiM / sacce zramaNa to haiM vahI jo bhAva se bhI nagna haiN|| dravya se bAhya meM to sabhI prANI nagna hote haiN| nArakI vatiyacajIva to sadA nagna rahate hI haiM, kAraNa pAkara manuSyAdi bhI nagna hote dekhe jAte haiM; para pariNAmoM se azuddha hone se bhAvabhramaNapane ko prApta nahIM hote| 75. aSTapAhuDa : bhAvapAhue, gAthA 68 77. aSTapAhuDa : bhAvapAhuDa, gAthA 67 76. aSTapAhura : bhAvapAhuDa, gAthA 4
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ kundakunda zataka ] 145 ( 78 ) jahajAyaruvasariso tilatusamettaM Na gihadi hatthesu / jai lei appavayaM tatto puNa jAi nniggod|| janmate zizuvata akiMcana nahIM tilatuSa hAtha meM / kiMcit parigraha sAtha ho to zramaNa jA~ya nigoda meN|| jaisA bAlaka janmatA hai, sAdhu kA rUpa vaisA hI nagna hotA hai| usake tila-tuSa mAtra bhI parigraha nahIM hotaa| yadi koI sAdhu thor3A-bahuta bhI parigraha grahaNa karatA hai to vaha nizcita rUpa se nigoda jAtA hai| ( 79 ) sammUhadi rakkhevi ya aTTaM mAedi bahupayatteNa / so pAvamohidamadI tirikkhajoNI Na so smnno|| jo Arta hote jor3ate rakhate rakhAte yatna se / ve pApa mohitamatI haiM ve zramaNa nahiM tiryaMca haiN|| nirgrantha nagna digambara liMga dhAraNa karake bhI jo bahuta prayatna karake parigraha kA saMgraha karatA hai, usameM sammohita hotA hai, usakI rakSA karatA hai, usake lie ArtadhyAna karatA hai; vaha pApa se mohita buddhivAlA zramaNa, zramaNa nahIM, pazu hai, ajJAnI hai| ( 80 ) rAgaM karedi NicvaM mahilAvagaM paraM ca sedi / dasaNaNANavihINo tirikkhajoNI Na so smnno|| rAga karate nAriyoM se dUsaroM ko doSa deM / sadjJAna-darzana rahita haiM ve zramaNa nahiM tithaMca haiN|| nirgrantha digambara liMga dhAraNa karake bhI jo mahilAvarga meM rAga karatA hai, unase rAgAtmaka vyavahAra karatA hai, prItipUrvaka vArtAlApa karatA hai tathA anya nirdoSa zramaNoM yA zrAvakoM ko doSa lagAtA hai; samyagdarzanajJAna se rahita vaha zramaNa tiryaMca yoni vAlA hai, pazu hai, ajJAnI hai, zramaNa nahIM hai| 78. aSTapAhuDa : sUtrapAhuDa, gAthA 1879. aSTapAhura : liMgapAhuDa, gAthA 5 80. aSTapAhuDa : ligapAhuDa, gAthA 17
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ kundakunda zataka ( 81 ) pavyajjahINagahiNaM haM sIsammi yade bahuso / AyAraviNayahINo tirikkhajoNI Na so smnno|| zrAvakoM meM ziSyagaNa meM neha rakhate zramaNa jo / hIna vinayAcAra se ve zramaNa nahiM tiryaMca haiN|| jo bheSadhArI dIkSA rahita gRhasthoM aura ziSyoM meM bahuta sneha rakhatA hai aura muni ke yogya AcaraNa tathA vinaya se vihIna hotA hai; vaha zramaNa nahIM, pazu hai, ajJAnI hai| ataH na to gRhasthoM meM sneha rakhanA cAhie aura na dIkSita ziSyavarga meM hii| ( 82 ) dasaNaNANacarite mahilAvaggammi devi vIsaTTo / pAsattha vi hu NiyaTTho bhAvaviNaTTho Na so smnno|| pArzvastha se bhI hIna jo vizvasta mahilA varga meM / rata jJAna darzana caraNa deM ve nahIM patha apavarga meN|| jo sAdhu veSa dhAraNa karake mahilAoM meM vizvAsa utpanna karake unheM darzana-jJAna-cAritra detA hai, unheM par3hAtA hai, dIkSA detA hai, pravRtti sikhAtA hai-isaprakAra unameM pravartatA hai; vaha to pArzvastha se bhI nikRSTa hai, prakaTa bhAva se vinaSTa hai, zramaNa nahIM hai| dhammeNa hoi ligaM Na liMgametteNa dhammasaMpattI / jANehi bhAvadhammaM kiM te liMgeNa kaayvvo|| dharma se ho liMga kevala liMga se na dharma ho / samabhAva ko pahicAniye dravaliMga se kyA kArya ho?|| dharmasahita to liMga hotA hai, parantu liMgamAtra se dharma kI prApti nahIM hotI hai| isalie he bhavyajIva ! tU bhAvarUpa dharma ko jAna, kevala liga se terA kyA kArya siddha hotA hai? tAtparya yaha hai ki aMtaraMga nirmala pariNAmoM sahita liMga dhAraNa karane se hI dharma kI prApti hotI hai| 81. aSTapAhuDa : liMgapAhuDa, gAthA 2 83. aSTapAhuDa : ligapAhuDa, gAthA 20 82. aSTapAhuDa : liMgapAhuDa, gAthA 18
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ kundakunda zataka ] ( 84 ) ratto bandhadi kammaM muccadi jIvo virAgasaMpatto / eso jiNovadeso tamhA kammesu mA rjj|| virakta zivaramaNI vareM anurakta bA~dhe karma ko / jinadeva kA upadeza yaha mata karma meM anurakta ho|| rAgI jIva karma bA~dhatA hai aura vairAgya-sampanna jIva karmoM se chUTatA hai-aisA jinendra bhagavAna kA upadeza hai; ataHhe bhavyajIvo !zubhAzubha karmoM meM rAgamata kro| ( 85 ) paramaTThabAhirA je te aNNANeNa puNNamicchiMti / saMsAragamaNahe, pi mokkhahe, ajaannNtaa|| paramArtha se haiM bAhya ve jo mokSamaga nahIM jAnate / ajJAna se bhavagamana-kAraNa puNya ko haiM caahte|| jo jIva vItarAgabhAva rUpa mokSamArga ko nahIM jAnate haiM tathA saMsAra-paribhramaNa kA hetu hone para bhI ajJAna se puNya ko mokSamArga mAnakara cAhate haiM, ve jIva paramArtha se bAhara haiN| tAtparya yaha hai ki unheM kabhI bhI mokSa kI prApti nahIM hogii| ( 86 ) kammamasuhaM kasIlaM suhakammaM cAvi jANaha susIlaM / kaha taM hodi susIlaM jaM saMsAraM pvesedi|| suzIla hai zubhakarma aura azubha karama kazIla hai / saMsAra ke haiM hetu ve kaise kaheM ki suzIla haiN?|| ajJAnIjanoM ko sambodhita karate hue AcArya kahate haiM ki tuma aisA jAnate ho ki zubhakarma suzIla hai aura azubhakarma kuzIla hai, para jozubhAzubha karma saMsAra meM praveza karAte haiM, unameM se koI bhI karma suzIla kaise ho sakatA hai? tAtparya yaha hai ki zubha aura azubha donoM hI karma kuzIla hI haiM, koI bhI karma suzIla nahIM hotaa| 84. samayasAra, gAthA 150 86. samayasAra, gAthA 145 85. samayasAra, gAthA 154
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 [ kundakunda zataka ( 87 ) sovaNiyaM piNiyalaMbaMdhadi kAlAyasaMpijaha purisaM / baMdhadi evaM jIvaM suhamasuhaM vA kavaM kammaM / / jyoM loha ber3I bA~dhatI tyoM svarNa kI bhI bA~dhatI / isa bhA~ti hI zubha-azubha donoM karma ber3I baaNdhtii|| jisa prakAra lohe kI ber3I puruSa ko bA~dhatI hai, usIprakAra sone kI ber3I bhI bA~dhatI hI hai| isIprakAra jaise azubhakarma (pApa) jIva ko bA~dhatA hai, vaise hI zubhakarma (puNya) bhI jIva ko bA~dhatA hI hai| baMdhana meM DAlane kI apekSA puNya-pApa donoM karma samAna hI haiN| (88 ) tamhA du kusIlehi ya rAgaM mA kuNaha mA va saMsaggaM / sAhINo hi viNAso kusIlasaMsaggarAyeNa / / duHzIla ke saMsarga se svAdhInatA kA nAza ho / duHzIla se saMsarga evaM rAga ko tuma mata kro|| saceta karate hue AcArya kahate haiM ki puNya-pApa ina donoM kuzIloM ke sAtha rAga mata karo, saMsarga bhI mata karo; kyoMki kuzIla ke sAtha saMsarga aura rAga karane se svAdhInatA kA nAza hotA hai| ( 89 ) Na hi maNNadijo evaMNatthi visesotti puNNapAvANaM / hiMDadi ghoramapAraM saMsAraM mohsNchnnnno|| puNya-pApa meM antara nahIM hai - jo na mamane bAta ye / saMsAra-sAgara meM bhrame mada-moha se Acchanna ve|| isaprakAra jo vyakti 'puNya aura pApa meM koI antara nahIM hai'-aisA nahIM mAnatA hai arthAt unheM samAnarUpa se heya nahIM mAnatA hai, vaha moha se Acchanna prANI apAra ghora saMsAra meM anantakAla taka paribhramaNa karatA hai| 88. samayasAra, gAthA 147 87. samayasAra, gAthA 146 89. pravacanasAra, gAthA 77
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ kundakunda zataka] ( 90 ) saparaM bAdhAsahidaM vicchiNNaM baMdhakAraNaM visamaM / jaM indiehiM laddhaM taM sokkhaM dukkhameva thaa|| indrisukha sukha nahIM dukha hai viSama bAdhA sahita hai / hai baMdha kA kAraNa dukhada parataMtra hai vicchinna hai|| indriyoM se bhogA jAne vAlA sukha parAdhIna hai, bAdhAsahita hai, vicchinna hai,baMdha kA kAraNa hai, viSama hai; ataH use duHkha hI jaano| tAtparya yaha hai ki puNyodaya se prApta hone vAlA sukha, duHkha hI hai| (91) suhaasuhavayaNarayaNaM rAyAdIbhAvavAraNaM kiccA / appANaM jo jhAyadi tassa duNiyamaM have .nniymaa|| zubha-azubha racanA vacana vA rAgAdibhAva nivArike / jo kareM Atama dhyAna nara unake niyama se niyama hai|| zubhAzubha vacana racanA aura rAgAdibhAvoM kA nivAraNa karake jo AtmA apane AtmA ko dhyAtA hai, use niyama se niyama hotA hai| tAtparya yaha hai ki zubhAzubhabhAva kA abhAva kara apane AtmA kA dhyAna karanA hI dharma hai, niyama ( 92 ) NiyameNa ya jaM kajjaM taM NiyamaM NANadaMsaNacaritaM / vivarIyapariharatthaM bhaNidaM khalu sAramidi vayaNaM / / sad-jJAna-darzana-carita hI hai 'niyama' jAno niyama se / viparIta kA parihAra hotA 'sAra' isa zubha vacana se|| niyama se karane yogya jo kArya ho, use niyama kahate haiN| Atmahita kI dRSTi se samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra hI karane yogya kArya haiM; ataH ve hI niyama haiN| mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritra kI nivRtti ke lie 'niyama' ke sAtha 'sAra' zabda jor3A gayA hai| ataH samyagdarzana-jJAna-cAritra hI niyamasAra hai| 91. niyamasAra, gAthA 120 90. pravacanasAra, gAthA 76 92. niyamamAra, gAthA 3
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ kundakunda zataka maggo maggaphalaM ti ya davihaMjiNasAsaNe samakkhAdaM / maggo mokkhauvAo tassa phalaM hoi NivyANaM / / jaina zAsana meM kahA hai mArga evaM mArgaphala / hai mArga mokSa-upAya evaM mokSa hI hai mArgaphala / / jinazAsana meM mArga aura mArgaphala-aise do prakAra kahe gaye haiN| unameM mokSa ke upAya ko mArga kahate haiM aura usakA phala nirvANa (mokSa) hai| tAtparya yaha hai ki samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra kI ekatA mokSa kA mArga hai| tathA inakI pUrNatA se jo anantasukha, anantajJAna, anantadarzana evaM anantavIrya tathA avyAbAdha Adi guNa pragaTa hote haiM; vahI mokSa hai| ( 94 ) NANAjIvA NANAkammaM NANAvihaM have laddhI / tamhA vayaNavivAdaM sagaparasamaehiM vjjijjo|| hai jIva nAnA karma nAnA labdhi nAnAvidha kahI / ataeva varjita vAda hai nija-para samaya ke sAtha bhii|| jIva nAnA prakAra ke haiM, karma nAnA prakAra ke haiM aura labdhiyA~ bhI nAnA prakAra kI haiN| ataH svamata aura paramatavAloM ke sAtha vacanavivAda ucita nahIM hai, niSedha yogya hai| kisI se vAda-vivAda karanA AtmArthI kA kAma nahIM hai| ( 95 ) laNaM Nihi ekko tassa phalaM aNuhavei sujaNatte / taha NANI NANaNihiM bhuMjei caittu paratatti / / jyoM nidhi pAkara nija vatana meM gupta raha jana bhogate / tyoM jJAnijana bhI jJAnanidhi parasaMga taja ke bhogte|| jisaprakAra koI vyakti nidhi ko pAkara apane vatana meM guptarUpase rahakara usake phala ko bhogatA hai, usIprakAra jJAnI bhI jagatajanoM se dUra rahakara-gupta rahakara jJAnanidhi ko bhogate haiN| 94. niyamasAra, gAthA 156 93. niyamasAra, gAthA 2 95. niyanasAra, gAthA 157
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ kundakunda zataka ] . 111 IsAbhAveNa puNo keI jiMdati sundaraM maggaM / tesiM vayaNaM soccA'bhattiM mA kuNaha jinnmgge|| yadi koI IrSyAbhAva se nindA kare jinamArga kI / chor3o na bhaktI vacana suna isa vItarAgI mArga kii|| yadi koI IrSyAbhAva se isa sundara mArga kI nindA kareM to unake vacanoM ko sanakara he bhavyo! isa sandara jinamArga meM abhakti mata krnaa| isa sacce mArga meM abhakti-azraddhA karane kA phala anaMta saMsAra hai; ataH kisI ke kahane mAtra se isa sundara mArga ko tyAganA buddhimAnI nahIM hai| (97 ) mokkhapahe appANaM ThaviUNaya kuNadiNivyudI bhattI / teNa du jIvo pAvai asahAyaguNaM NiyappANaM / / jo thApa nija ko muktipatha bhaktI nivRttI kI kareM / ve jIva nija asahAya guNa sampanna Atama ko vreN|| mokSapatha meM apane AtmA ko acchI taraha sthApita karake jo vyakti nivRtti-bhakti karatA hai, nirvANa-bhakti karatA hai, nija bhagavAna AtmA kI bhakti karatA hai, nija bhagavAna AtmA meM hI apanApana sthApita karatA hai, use hI apanA jAnatA-mAnatA hai, usakA hI dhyAna karatA hai; vaha nizcaya se asahAya guNavAle nijAtmA ko prApta karatA hai| ( 98 ) mokkhaMgayapurisANaM gaNabhedaM jANiUNa tesi pi / jo kuNadi paramabhatti vavahAraNayeNa parikahiyaM / / muktigata narazreSTha kI bhaktI kareM guNabheda se / vaha paramabhaktI kahI hai jinasUtra meM vyavahAra se|| mokSa meM gaye hue puruSoM ke guNabheda jAnakara unakI parama bhakti karanA vyavahAranaya se bhakti kahalAtI hai| mukti ko prApta mahApuruSoM kA-bhagavantoM kA guNAnuvAda hI vyavahAra bhakti hai| 96. niyamasAra, gAthA 186 98. niyamasAra, gAthA 135 97. niyamasAra, gAthA 136
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 [kundakunda zataka ( 99 ) jo jANadi arahataM davvattaguNattapajjayattehiM / so jANadi appANaM moho khalu jAdi tassa layaM / / dravya guNa paryAya se jo jAnate arahaMta ko / ve jAnate nija AtamA dRgamoha unakA nAza ho|| jo arahaMta bhagavAna ko dravyarUpa se, guNarUpa se evaM paryAyarUpa se jAnatA hai, vaha apane AtmA ko jAnatA hai aura usakA moha nAza ko prApta hotA hai| tAtparya yaha hai ki moha ke nAza kA upAya apane AtmA ko jAnanA-pahicAnanA hai aura apanA AtmA arahaMta bhagavAna ke AtmA ke samAna hai; ataHdravya-gaNa-paryAya se arahata bhagavAna kA svarUpa jAnanA moha ke nAza kA upAya hai| ( 100 ) savve vi ya arahaMtA teNa vidhANeNa khavidakammaMsA / kiccA tadhovadesaM NivyAdA te Namo tesi / / sarva hI arahaMta ne vidhi naSTa kIne jisa vidhI / sabako batAI vahI vidhi ho namana unako saba vidhii|| sabhI arahaMta bhagavAna isI vidhi se karmoM kA kSaya karake mokSa ko prApta hue haiM aura sabhI ne isIprakAra mokSamArga kA upadeza diyA hai, una sabhI arahaMtoM ko merA namaskAra ho| ( 101 ) suddhassa ya sAmaNNaM bhaNiyaM suddhassa daMsaNaM NANaM / suddhassa ya NivvANaM so cciya siddho Namo tassa / / hai jJAna darzana zuddhatA nija zuddhatA zrAmaNya hai / ho zuddha ko nirvANa zata-zata bAra unako namana hai|| zuddha ko hI zrAmaNya kahA hai, zuddha ko hI darzana-jJAna kahe haiM aura zuddha ko hI nirvANa hotA hai| tAtparya yaha hai ki zuddhopayogI zramaNa mukti ko prApta karatA hai| mukta jIva hI siddha kahalAte haiN| ataH sabhI siddhoM ko merA bAraMbAra namaskAra ho| 100. pravacanasAra, gAthA 82 99. pravacanasAra, gAthA 80 101. pravacanasAra, gAthA 274
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhimata lokapriya patra-patrikAoM evaM manISiyoM kI dRSTi meM prastuta prakAzana vayovRddhavatI vidvAna pra. paNDita jaganamohanalAlajI zAstrI, kaTanI (ma.pra.) prAcArya kundakunda dvisahasrAbdI samAroha ke punIta avasara para yaha DaoN. hukamacandajI bhArilla kI kRti, jisameM pAMcoM paramAgamoM kA saMkSipta sAra sarala bhASA meM pratipAdana kiyA gayA hai, abhinandanIya hai / sAdhAraNa pAThakoM ke prArambhika jJAna ke lie pustaka ati upayogI hai| ise par3hane ke bAda pAThaka vistRta jAnakArI ke lie svayaM jijJAsu hogA aura mUla graMtha meM usakA saralatA se praveza hogaa| isameM prAcArya kundakunda kI aitihAsika mahattA para sabhI upalabdha pramANoM para gahana adhyayana kara tathya nirUpaNa kiyA gayA hai| ___ 'kundakunda zataka' bhI acchI likhI gaI hai, usakA padya rUpa meM avataraNa pratidina sAmAyikAdi kAla meM sAmAyika pATha kI taraha paThanIya hai| pro. uvayacandajI jaina, ema. e., sarvadarzanAcArya, vArANasI (u. pra.) ___ jo AtmArthI mUla granthoM ko par3he binA prAcArya kundakunda ke samayasArAdi paMcaparamAgamoM ke hArda ko saMkSepa meM jAnanA cAhate haiM, unheM sarala evaM subodha hindI meM likhita isa pustaka ko avazya par3hanA caahie| DaoN. bhArilla ne isameM paMcaparamAgamoM ke pratipAdya viSaya kA bar3e hI rocaka DhaMga se vivecana kiyA hai / isakA prathama adhyAya vizeSa rUpa se paThanIya hai| kundakunda zataka eka laghukRti hai, phira bhI isakA apanA mahattva hai| isameM paMcaparamAgamoM meM se uccakoTi kI 101 gAthAoM kA cayana karake gAthAnoM ke sAtha unakA saMkSipta saralArtha bhI de diyA hai| yaha kRti vaisI hI hai, jaise ki samudra ke jala ko eka kumbha meM bharakara rakha diyA ho| isake adhyayana se prAcArya kundakunda ke paMcaparamAgamoM ko eka jhalaka mila jAtI hai| isakI eka vizeSatA maura hai ki DaoN. bhArilla ne ukta 101 gAthAoM kA hindI padyAnuvAda bhI kiyA hai / ataH jo sajjana prAkRta gAthA aura hindI padya kA eka sAtha rasAsvAda lenA cAhate haiM, unheM isa pustikA ko avazya par3hanA caahie|
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 paNDita ratanalAlajI kaTAriyA, sampAvaka, janasandeza, kekar3I (rAja.) prastuta kRti sarasa, sarala, subodha bhASA meM likhI gaI hai| pustaka kI chapAI, kAgaja, jilda Adi uttama hai / zramasiddha kRti ke lie sAdhuvAda / DaoN. rAjArAmajI jaina, eca. DI. jaina kaoNleja, pArA (bihAra) 'prAcArya kundakunda aura unake paMcaparamAgama' ke prakAzana ne zikSA-jagata kI eka bar3I bhArI kamI ko pUrA kiyA hai / svAdhyAyI evaM zodhArthI adyAvadhi isakA anubhava karate rahe haiM ki unheM kundakunda ke kRtitva evaM vyaktitva kA sAra eka sAtha hI upalabdha ho jAya to usase unheM kundakunda ke pUrNa vyaktitva kI prArambhika jhAMkI saralatA se mila sakegI, kintu isa kamI kI ora kisI kA dhyAna nahIM jA sakA thaa| suvikhyAta vicAraka DaoN. bhArilla ne usa kamI kA anubhava kara prAcArya kundakunda ke dvisahasrAbdI samAroha ke puNya prasaMga para ukta grantha ke prakAzana se dIrghakAlIna abhAva kI pUrti kI hai| isake lie zikSA jagata unakA sadA AbhArI rhegaa| DaoN. jyotiprasAvajI jaina, jyotinikuMja, cAra bAga, lakhanaU (u.pra.) bhagavatkundakundAcArya ke sAhitya aura cintana ke pracAra-prasAra ke uddezya se likhita 'prAcArya kundakunda aura unake paMcaparamAgama' kRti bhASA, zailI, mudraNa, prakAzana evaM sAja-sajjA sabhI dRSTiyoM se uttama, paThanIya evaM mananIya hai / lekhaka va prakAzaka vadhAI ke pAtra haiN| DaoN. harIndrabhUSaNajI jaina, nidezaka, anekAnta zodhapITha, bAhubalI, ujjaina 'prAcArya kundakunda aura unake paMcaparamAgama' atyanta upayogI kRti hai| AcArya kundakunda ke vyaktitva aura kartRtva ke sAtha unake pramukha pAMca Agama granthoM kA saMkSepa meM paricaya nizcaya hI vidvAnoM evaM sAmAnyajanoM ko atyanta rucikara evaM jJAnavarddhaka hogA / pustaka ke anta meM 'kundakunda zataka' meM gAthAoM kA cayana sundara huA hai| ise gadya va padyAnuvAda se pralaMkRta kara dene ke kAraNa isako upAdeyatA bar3ha gaI hai / mahAmahopAdhyAya DaoN. dAmodarajI zAstrI, rASTrIya saMskRta vidyApITha, naI dillI nissandeha isa kRti meM yuga pradhAna AcArya zrI kundakunda ke samagra ciMtana ko prastuta kara 'gAgara meM sAgara' kI ukti ko sArthaka kiyA gayA hai| prAcArya kundakunda ke prastAvita dvisahasrAbdI samAroha ke prasaMga meM isakA prakAzana aura bhI adhika mahatvapUrNa va ullekhanIya ho gayA hai /
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 155 DaoN. mahendrasAgarajI pracaNDiyA, nidezaka, jaina zoSa akAdamI, alIgar3ha (u.pra.) samayasAra, pravacanasAra, paMvAstikAya saMgraha, niyamasAra aura aSTapAhur3a mahAmanISI prAcArya kundakunda ke pAMca prakhyAta graMtharAja haiN| ina sabhI graMthoM meM jinamArga kA siddhAnta aura mUlAcAra zabdApita kiyA gayA hai| vidvAna lekhaka DaoNkTara bhArilla ne ina sabhI kRtiyoM kA sAra aura sArAMza sapATa bayAnI meM abhivyakta kiyA hai| Aja ke vaicArika vizva meM prastuta paMca paramAgama samAdRta hogaa| DaoN. premasumanajI jaina, sukhAr3iyA vizvavidyAlaya, udayapura (rAja.) pustaka bahuta upayogI hai| inase prAcArya kundakunda ke granthoM ko viSayavastu sahaja hI hRdayaMgama ho jAtI hai aura pAThaka ko yaha preraNA prApta hotI hai ki vaha mUla granthoM kA bhI svAdhyAya kre| kundakunda zataka kA padyAnuvAda bhI acchA huprA hai| DaoN. rAjendrakumArajI baMsala, kArmika adhikArI, o. pI. mila, amalAI (ma. pra.) prAcArya kundakunda ke vicAroM evaM unakI kRtiyoM ko jana grAhya banAne meM DaoN. hukamacandajI mArilla dvArA likhita 'prAcArya kundakunda aura unake paMcaparamAgama' kRti vizeSa ullekhanIya hai| isameM AcArya kundakunda ke bhAvoM ko sAra rUpa meM darzAyA gayA hai| DaoN. bhArilla adhyAtma ke bejor3a cintaka tathA sAhityika pratibhA ke dhanI haiN| gadya-padya evaM sAhitya kI anya vidhAoM meM ve siddhahasta hai, jisakA pramANa yaha kRti hai / DaoN. kastUracandajI sumana, prabhArI, jaina vidyA saMsthAna, zrImahAvIrajI (rAja.) sarala subodha bhASA se rocaka zailI meM prAcArya kundakunda kA vyaktitva aura kRtitva jAnane ke lie DaoN. bhArilla dvArA likhI gaI prastuta kRti vartamAna jaina sAhitya kI eka anupama dena hai / DaoN. premacandajI rAMvakA, khejar3oM kA rAstA, jayapura (rAja.) DaoN. bhArillajI kI yaha kRti unakI jaina vAGgamaya kI satata racanAmoM kI zrRMkhalA meM eka mahattvapUrNa kar3I hai / nizcaya hI yaha kRti unake dvArA sabhI stara ke pAThakoM ke lie paramopayogI bana gaI hai| jaina evaM jainetara sAhityAnurAgiyoM ke lie yaha kRti prAcArya kundakunda ke vyaktitva aura kRtitva kI dRSTi se upAdeya sAmagrI pradAna karatI hai / jainajagata (mAsika) bambaI, maI, 1988 I0 ___ isa pustaka meM AcArya zrI kundakunda kA saMkSipta paricaya aura unakI pAMca kRtiyoM kA saMkSipta sAra prakAzita kiyA gayA hai| samayasAra, pravacanasAra,
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 niyamasAra, paMcAstikAya saMgraha evaM aSTapAhuDa ina pAMca paramAgamoM kA sAra isa pustaka meM hai| svAdhyAya karane vAloM ke lie ina pAMca kRtiyoM kI viSayavastu se paricita hone ke lie yaha graMtha atyanta upayogI hai / sAra-saMkSepa meM pAMcoM graMthoM kA kama samaya meM svAdhyAya isa graMtha dvArA ho sakatA hai| pustaka meM upasaMhAra ke bAda kundakunda zataka AThaveM adhyAya meM prakAzita kiyA gayA hai / pAMca paramAgamoM meM se cunI huI eka sau eka gAthAeM artha sahita usameM dI gaI haiM / pustaka kA kAgaja acchA evaM mudraNa nirdoSa hai / mUlya kevala pAMca rupae rakhakara jana-jana taka sAhitya pahuMcAne kI dRSTi se bahuta acchA kiyA gayA hai / - DaoN0 candanamala 'cAMda', sampAvaka janapatha pradarzaka (pAkSika) jayapura, mArca prathama pakSa, 1986 I0 DaoN. bhArilla kI navInatama kRti 'prAcArya kundakunda aura unake paMcaparamAgama' adhyAtma ke pratiSThApaka AcArya kundakunda ke vyaktitva aura unake sAhitya ke sarvocca zikhara para pahuMcane kA eka aisA sIdhA sapATa aura sugama sopAna bana gayA hai, jisake dvArA anAdi se AtmA se aparicita aura prAkRta bhASA se anabhijJa mAtmArthiyoM ko adhyAtma zikhara kI durgama yAtrA atyanta sugama ho skegii| kama par3he-likhe svAdhyAyapremI jijJAsuoM ke lie to yaha kRti atyanta upayogI hai hI, vyApArAdi meM atyanta vyasta rahanevAle vyaktiyoM ke lie bhI kundakunda ke paMcaparamAgamoM ke sArAMza kA lAbha alpa samaya meM hI isa kRti dvArA prApta ho sakatA hai| - paNDita ratanacanda mArilla, sampAdaka samanvayavANI (pAkSika) jayapura, pharavarI dvitIya pakSa, 1986 I0 prAcArya kundakunda ke paMcaparamAgamoM kA sAra saMkSepa pustaka meM bodhagamya bhASA meM prastuta kara DaoN0 bhArillajI ne bahuta baDI kamI kI pUrti kI hai| antima adhyAya meM "kundakunda zataka" ke rUpa meM 101 cunI huI gAthAeM padyAnuvAda ke sAtha prakAzita kI gaI haiM, jo bhAva bhASA kI dRSTi se sahajagrAya haiM / sApha sutharA mudraNa tathA alpamUlya hone se pustaka janopayogI bana gaI hai| - akhila baMsala, saMpAdaka zoSAvarza (traimAsipha) lakhanaU, navambara, 1988 I0 prastuta pustaka meM vidvadvara DaoN0 hukamacandajI bhArilla ne sarala suboSa bhASA meM prAcArya kundakunda aura unake samayasAra, pravacanasAra, paMcAstikAya saMgraha, niyamasAra tathA aSTapAhur3ha nAmaka paMcaparamAgamoM kA paricaya prastuta kiyA hai| pustaka paThanIya aura manana yogya hai| - ramAkAnta jana, sampAdaka