Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ jo sahatA hai vahI rahatA hai jIvana kI dizA badalane vAle sUtra AcArya mahAprajJa.... Jain Education Internationa Private Personale
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ hamAre bhItara pracura zakti hai| vaikriya kI zakti hai, AhAraka kI zakti hai hamAre mana kI zakti bhI kama nahIM hai| para hama apanI zakti ko pahacAnate nahIM haiN| vicAra ke maila dUra karane, vicAra ko nirmala banAne kA eka hI upAya hai ki nirvicAra kI Aga meM vicAra ko DAla diyA jAe, vaha apane Apa nirmala ho jaaegaa| vicAra ke sArai maila sApha ho jAne ke bAda usameM se sRjanAtmakatA, vidhAyakatA, jyoti aura AsthA niklegii| kisI ke kahane se koI cora nahIM banatA aura kisI ke kahane se koI sAdhu nahIM bntaa| AtmA svayaM ko jAnatI hai ki maiM cora hUMyA sAhUkAra huuN| graMtha yA paMtha kA dharma bar3A nahIM hotaa| dharma vaha bar3A hotA hai jo hamAre jIvana ke vyavahAra meM upalabdha hotA hai| Adhunika arthazAstra ne Asakti kI cetanA ko bahuta ubhArA hai| usase bhUkha kI samasyA kA samAdhAna to huA hai, kintu Arthika aparAdhoM meM bhArI vaddhi huI hai| amIroM kI amIrI bar3hI hai, lekina usI anupAta meM garIboM ko utanI suvidhAeM nahIM milI haiN| kevala atIta ke sunahare sapane dikhAne vAlA dharma cirajIvI nahIM raha sktaa| vahI dharma sthAyI AkarSaNa paidA kara sakatA hai, jo vartamAna kI samasyA ko sulajhAtA hai| Jain Education isI pustaka se..... Joe Personal Use Only
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ jo sahatA hai, vahI rahatA hai jIvana kI dizA badalane vAle sUtra AcArya mahAprajJa jaina vizva bhAratI prakAzana
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMpAdaka : muni jayaMtakumAra saha saMpAdaka : azoka saMcetI prakAzaka : jaina vizva bhAratI posTa : lADanUM-341306 jilA : nAgaura (rAja.) phona naM. : (01581) 222080/224671 I-mela : jainvishvabharati@yahoo.com (c) jaina vizva bhAratI, lADanUM ISBN : 978-81-7195-160-4 prathama saMskaraNa : akTUbara 2010 saujanya : 'samAja bhUSaNa' zrI jasavaMtamala seThiyA TrasTa cennaI mUlya : 100/- (eka sau rupaye mAtra) mudraka : pAyorAITa priNTa mIDiyA prA. li. udayapura
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhivyakti sahanA sukhI jIvana kI eka anivArya apekSA hai| vAstava meM jo sahanA jAnatA hai, vahI jInA jAnatA hai| jise sahanA nahIM AtA vaha na to zAnti se jI sakatA hai aura na apane paripArzva ke vAtAvaraNa ko zAntimaya rahane detA hai| jahAM samUha hai vahAM aneka vyaktiyoM ko sAtha jInA hotA hai| jahAM dUsare ke vicAroM ko sunane, samajhane, sahane aura AtmasAt karane kI kSamatA nahIM hotI, vahAM aneka ulajhaneM khar3I ho jAtI haiN| jitane bhI kalaha utpanna hote haiM, cAhe ve pArivArika hoM yA sAmAjika unake mUla meM eka kAraNa asahiSNutA hai| manuSya ke pAsa zarIra hai, vANI hai aura mana hai| jaina darzana kI bhASA meM ina tInoM kI pravRtti ko yoga kahA jAtA hai| ina tInoM kA Alambana lie binA zubha yA azubha koI bhI pravRtti nahIM ho sktii| sahanazIlatA aura asahanazIlatA kI abhivyakti kA saMbaMdha zarIra, vANI aura mana-tInoM ke sAtha hai| yadi ina tInoM ko sAdha liyA jAe to sahiSNutA kA guNa svataH vikasita ho jaaegaa| sahiSNutA kA vikAsa ApakI cetanA meM zAMti aura Ananda kA avataraNa karane vAlA siddha hogaa| parama pUjya AcAryazrI mahAprajJa kA sAhitya vipula mAtrA meM prakAzita hai| isI meM se nirvRhaNa kara kucha nayA sAhitya bhI sRjita kiyA gayA hai| jAnakArI prApta huI ki muni jayaMtakumArajI ne aisA kucha prayAsa kiyA hai| usameM azokajI saMcetI kA bhI yoga hai| usakI niSpatti hai 'jo sahatA hai, vahI rahatA hai' pustaka / pAThaka isase lAbhAnvita hoM, maMgalakAmanA / AcArya mahAzramaNa 10/10/2010 terApaMtha bhavana, saradArazahara
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ For Private & Personal use only www.jai
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampAdakIya vyakti samUha meM rahatA hai| samUha meM eka dUsare ko sahana karanA anivArya hotA hai / jo sahana karanA nahIM jAnatA vaha zAMti kA jIvana nahIM jI sakatA / jisa parivAra meM eka-dUsare ko sahana kiyA jAtA hai usameM zAMti evaM sauhArda banA rahatA hai / Aja parivAroM ke TUTana kI samasyAeM jyAdA sAmane A rahI haiN| isake pIche mUla kAraNa hai sahanazakti kA abhAva / yuvA pIDhI sahana karanA kAyaratA kA lakSaNa mAnatI hai / para apane Apa ko kisI bhI kSetra meM, kisI ke bIca meM sthApita karanA hai to sahanazakti jarUrI hai / sahana vahI kara sakatA hai jo svayaM zaktizAlI hotA hai yA yaha kahUM ki jisane apanI zakti ko pahacAna liyA hai| AcAryazrI mahAprajJa sAhitya jagat kA eka carcita nAma hai / kisI eka vyakti dvArA tIna sau pustakoM kA lekhana honA, bahuta vilakSaNa bAta hai| aisA kArya karane vAle ine-gine loga hI mileNge| unameM eka nAma AcAryazrI mahAprajJa kA hai| unhoMne hara eka viSaya para apanI lekhanI calAI, vividha viSayoM ko pravacana kA AdhAra bnaayaa| dasa varSa kI avasthA meM saMsAra ko tyAgane vAlA eka dharmaguru sAmAjika, Arthika aura vyaktigata stara para Ane vAlI samasyAoM kA saTIka samAdhAna prastuta kareM to yaha mahAna Azcarya hai / yaha kAma AcAryazrI mahAprajJa ne apanI prajJA jAgaraNa se kiyaa| logoM ke mAnasa meM yaha vizvAsa jamA huA thA ki jisa samasyA kA samAdhAna anyatra na mile vaha samAdhAna AcAryazrI mahAprajJa ke pAsa avazya mila jaayegaa| bar3e-bar3e ciMtaka, dArzanika, dharmaguru rAjanItijJa saba isa AzA se unake pAsa Ate the ki AcAryazrI mahAprajJa eka aise zakhsa haiM, mahApuruSa haiM jo sampUrNa vizva kA mArgadarzana kara sakate haiN| aise mahApuruSa ke sAnnidhya meM mujhe bAraha varSa kI
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ ... (6) avasthA se hI rahane kA avasara prApta huA, yaha merA parama saubhAgya hai| maiM kevala unake sAnnidhya meM hI nahIM rahA, Aja jo kucha bhI hUM unakI hI vajaha se huuN| unhoMne mujhe san 2006 bhivAnI cAturmAsa meM mIDiyA kA kArya sauNpaa| maiM khuda isa bAta se acaMbhita thA, kyoMki mIDiyA se merA koI tAlluka nahIM thaa| bilkula anajAna ziSya ko aisA kAma sauMpanA aura usameM dakSatA kI ora bar3hA denA, yaha eka mahAn guru hI kara sakatA hai| unake vizvAsa ne hI mujhe mIDiyA se jur3e logoM meM paiTha banAne kI zakti dI aura lekhana meM prANa bhre| ___san 2006 se 9 maI 2010 taka aneka viSayoM para mIDiyA meM unake vicAra, Alekha prasArita hue| para kabhI socA nahIM thA, una AlekhoM kI pustaka prakAzita hogii| eka bAra azokajI saMcetI se bAta ho rahI thii| unhoMne batAyA ki mere dvArA pUrva meM 'mahAprajJa phicarsa' nAma se AcAyazrI ke Alekha mIDiyA vAloM taka pahuMcAe gaye haiN| isa bAta ko sunane ke bAda mere mana meM AyA ki una AlekhoM ko dekhA jaaye| maiMne azokajI se kahA ki ve phicarsa mujhe mila jAeM to una AlekhoM ko upayoga meM liyA jA sakatA hai| unhoMne ve upalabdha karavAe, maiMne unakA adhyayana kiyA, usa adhyayana ke bIca eka vicAra AyA ki AcAryapravara kA 91vAM janma divasa sAmane hai, usa avasara para eka vizeSa upahAra samarpita karanA caahie| vaha upahAra kyA ho, isa para bhI aneka dinoM taka cintana kiyaa| aMta meM una AlekhoM kI pustaka taiyAra kara saraprAIja ke taura para prastuta karane kA mAnasa bnaa| maiMne pustaka ke sandarbha meM saMcetIjI se bAta kI, vaha bhI isa vicAra se sahamata the| usa para kAma cAlU huaa| momAsara pravAsa meM kampoja maiTara mere hAthoM meM thaa| para usa daurAna jyAdA kucha kAma nahIM ho skaa| saradArazahara meM praveza hone ke bAda bhI jo rUkAvaTeM A rahI thIM unakA samAdhAna nahIM huaa| merI icchA jo saraprAIja dene kI thI, vaha pUrI hotI nahIM laga rahI thii| nau maI sUryodaya se pUrva maiMne AcAryapravara ko sArI yojanA nivedita kii| mere svayaM ke abhI taka samajha meM nahIM A rahA hai ki ve saba bAteM usa dina muMha se kaise nikala gii| AcAryavara ne saba kucha sunane ke bAda prasanna mudrA meM pharamAyA kArya bahuta acchA hai, tuma isako karo, saba ThIka ho jaayegaa| aisA sunakara maiM nizciMta ho gyaa| nayA utsAha jgaa| para usI dina dopahara ke do bajakara bAvana minaTa para AcAryapravara isa saMsAra ko alavidA kaha ge| kArya
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ (7) punaH vahIM Thappa ho gyaa| mere jIvana-nirmAtA, jinako upahAra samarpita karanA thA vahI hamAre bIca pratyakSa nahIM rahe phira pustaka kisalie taiyAra karUM, yaha prazna mAnasa-paTala para ubhara rahA thaa| eka dina maiM ciMtana meM khoyA huA thaa| cintana se eka sphuliMga nikalA, jisa kArya ke sandarbha meM maiM apane prabhu ko nivedana kara cukA hUM, usako to kisI bhI hAlAta meM pUrA karanA hai| ciMtana kA yahI sphuliMga 'jo sahatA hai vahI rahatA hai' pustaka ko Apake hAthoM meM pahuMcAne meM sahAyaka banA hai| isa pustaka meM 'abhivyakti' pradAna kara AcAryazrI mahAzramaNa ne mere utsAha ko bar3hAyA hai, isa hetu maiM ApazrI kA kRtajJa huuN| isake alAvA una divyAtmAoM kA bhI AbhArI hUM, jinhoMne samaya-samaya para merI samasyAoM kA samAdhAna kiyA aura una mahAnubhAvoM ko sAdhuvAda detA hUM jinhoMne isa kRti kA avalokana kara apane-sujhAva pradAna kiye, jinakI vajaha se kRti meM nikhAra A skaa| ___ 'jo sahatA hai, vahI rahatA hai' pustaka yuvApIDhI ko naI dizA dene vAle sUtroM ko saMjoye hue hai| ye sUtra yuvAoM ke jIvana-nirmANa meM camatkArika DhaMga se kArya kreNge| jisase yuvA joza ke sAtha hoza ko kAyama rakha sakeMge aura apane socane ke tarIke ko samyaka banA skeNge| 11/10/2010 - muni jayaMtakumAra terApaMtha bhavana, saradArazahara For Private & Personal use only www.jain
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ For Private & Personal use only www.jai
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ anukrama 1. jo sahatA hai, vahI rahatA hai 1-12 * zakti aura sahanazIlatA * zakti ke srota * zakti ke kendra zakti kI pahacAna * saMkalpa se zakti kA anubhava * sahanazIlatA ho vyakti kI pahacAna * svArtha kI sImA * svArtha aura paramArtha * samAja meM saMvedanazIlatA * svabhAva aura sahanazIlatA * saMkramaNazIla hai saMsAra * sahiSNutA kA kavaca * vicAra kA pariSkAra * prazikSaNa kA mUlya / 2. jIvana meM parivartana 13-48 * * dravya aura paryAya * jIvana kA AdhAra parivartana kA hetu duHkha : yathArtha va ayathArtha * krodha kI Aga * parivartana evaM paristhiti svayaM para svadRSTi * jIvana ke pakSa aura praNAliyA~ * saccA sukha svAdhInatA * paristhitivAda se mukti * zastra aura paristhiti * saMta kI samatA * paristhiti para doSAropaNa * astitva aura nAstitva * dRSTikoNa meM parivartana vicAroM meM virodha * mana kI mImAMsA * mana aura manana * saMcAlaka tattva * vAta vikAra ke pariNAma * pitta ke pariNAma * socane kI kalA * ciMtana aura cetanA / 3. samatA kI dRSTi 49-74 * satya kA sAkSAtkAra * krodha: kAraNa aura nivAraNa * samatA hai tIsarI A~kha * sAdhanA kA sUtra * pratikriyA para niyaMtraNa * puSTa AlaMbana satya ke vividha AyAma * anekAMta sUtra virodhI pravAha vijJAna kI dRSTi se AvazyakatA * vyavahAra ke vibhinna AdhAra * niSedhAtmaka bhAva se bacAva * saMbhava hai saha astitva * jIbha kI vikRti vyakta evaM avyakta zatru evaM mitra / pratipakSa kI 4. vyaktitva ke vividha rUpa 75-106 * parivartana kA niyama vyaktitva ke prakAra manodazA nAmakaraNa kA AdhAra * sApekSa satya * abhaya kaise baneM ? * buddhi aura abhaya * buddhi aura bhaya * bhaya aura abhaya kI AvazyakatA bhaya kA kAraNa abhaya hai Atmastha * bhayagrasta kauna ? * na DareM, na DarAe~ * pratikriyA se bacAva * pratikriyA ke hetu * sApekSa dRSTikoNa * bhASA kI durbalatA * syAt zabda kI sArthakatA * pravRtti aura pariNAma
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ * vRtti evaM pravRtti * mana kA maMthana * manobala aura mAnasika svAsthya kA vargIkaraNa * adhyAtma evaM Ayurveda * vItarAga kI bhUmikA / 5. apanA AlaMbana svayaM baneM gupti kI sAdhanA * manobala majabUta kareM mAnasa doSa mAnasa doSa ke prakAra * karma uddezya kA aMtara * mAtsarya * bhaya 107-136 * jahA~ zoSaNa, vahA~ samasyA * zoSaNamukta samAja * zoSaNa : dhArmika dRSTi * vrata vyavasthA * samAja meM zrama kI sthApanA * pragati kA patha zramaniSThA kA siddhAnta * duHkha se bacAva * sukha aura duHkha abhAvAtmaka paribhASA * bhAvAtmaka paribhASA * saMvedana aura sukha kA saMbaMdha * mahAvIra kI paribhASA * sukha-duHkha kA setu * nayA brahmacarya * ciMtana kI dizA kAyAkalpa ucca lakSya ke patha para * eka lakSya * par3Ava nahIM hai lakSya * puruSArtha evaM kSayopazama * bhAgya kI Dora * AtmA se jur3Ava * AtmaprajJa bano * lakSyapatha kA cayana * anekAtmaka hai dhyAna kI paddhati * AtmA kA svAsthya * agara samajha hotI * dhyeya aura dhyAtA * vaha dhyAna kaise karegA ? * dhyeya ke prakAra * sAkSAtkAra ke sarala sUtra * saMbhava hai sAkSAtkAra * sAkSAtkAra kA upAya * bar3A kauna ? iMdriya aura mana kA nirodha * zakti kA saMcAra * amana kI avasthA * astitva kA anubhava / 6. prakRti evaM vikRti 137-160 'para' se hai paricaya * nIMva ke patthara * tIna nirNAyaka satya * jIvana kI dizA * sArthaka sahavAsa * Atmadarzana kI bhUmikA * ghaTanA aura saMvedana svastha jIvana kI zailI * anekAMta ke pahalU * anekAMta dRSTi * satya kI khoja * navAMgI jIvana * svAsthya kA mUla AdhAra * mastiSka tathA zvasana svastha samAja kI saMracanA * saMvega kA saMtulana * anAsakti * jIvanazailI kI tripadI * adhyAtma se Arogya * vItarAgatA kI dizA * adhyAtma aura Ayurveda * mUla kA marma * vidheyaka bhAvoM kA nirmANa * padArtha ke paryAya * bhAvadhArA / 7. dizA aura dazA 161-182 * maulika manovRttiyA~ * dizA se dazA kA parivartana " hRdaya parivartana ke sUtra * ahiMsA kI zakti * jIvana kI do dhArAe~ * abhaya kA mUla ahiMsA * samAnatA kI sthApanA * karma kI prakRti samAja kI sthiti * badalane kA sAmarthya * asamAnatA kI abhivyakti * samAja kA bikharAva * samAnatA ke hetu * jAtibheda kA kAraNa * AMdolana kI AvazyakatA * ahiMsA kI vAstavika saccAI * prazna hai aucitya kA * zreSThatA kI kasauTI * yuga kI samasyA * jIvana aura jIvikA * abhayAraNya vartamAna kI jAgarUkatA jIvana hai samanvaya * jIvana kA lakSya * jIvana va jIvikA /
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ jo sahatA hai, vahIM rahatA hai 'zaktizAlI hI sahiSNu bana sakatA hai| jo sahiSNu hotA hai, sahanA jAnatA hai, vahI apane astitva ko banAe rakha sakatA hai|" adhyAya
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyakti bajapaMjara kA nirmANa kara letA hai, to phira cAhe bhUta Ae, pizAca Ae yA rAkSasa Ae, koI bhI use bheda kara praveza nahIM kara sktaa| kAryakarttA ko bhI sahiSNutA kA vajrapaMjara banAnA jarUrI hai| jaba taka kAryakarttA sahanazIla nahIM hogA, vaha dhairya aura zAMti kA paricaya nahIM de paaegaa| dhunika yuga ko prabhAvita karane vAle kucha pramukha vyaktiyoM meM eka A haiM cArlsa DArvina / unhoMne vikAsavAda kA siddhAnta prastuta kiyaa| prazna hai, isa duniyA kA vikAsa kaise huA ? do siddhAnta haiM, utpattivAda aura vikAsavAda / isa duniyA kI utpatti aura vikaas| isa duniyA kI utpatti kaise huI ? isa saMdarbha meM aneka dArzanikoM ne apane-apane vicAra prastuta kie, kintu una saba meM Aja vaijJAnika dRSTi se cArlsa DArvina mukhya mAne jAte haiM / DArvina kA vikAsavAda kA siddhAnta hai - jIMsa vikAsa karate-karate yahA~ taka pahu~ce haiM aura ve hI jAtiyA~ prajAtiyA~ bacI haiM, jo khuda ko jIvita rakhane meM sakSama huI haiN| jo zaktihIna hotA hai, vaha samApta ho jAtA hai, yaha vikAsavAda kI mukhya avadhAraNA hai /
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ jo sahatA hai, vahI rahatA hai zakti aura sahanazIlatA zakti ke binA koI bhI prANI jIvita nahIM raha sktaa| apane astitva ko vahI banAe rakha sakatA hai, jo sakSama hai| jaise yaha bAta sRSTi ke bAre meM lAgU hotI hai, vaise hI yaha niyama adhyAtma para bhI lAgU hotA hai| AdhyAtmika jIvana meM vahI vyakti TikatA hai, jo sahatA hai, jo zaktizAlI hotA hai, jisameM sahanazIlatA hotI hai| zakti ke srota ___ zakti aura sahiSNutA, donoM sAtha-sAtha jur3e hue haiN| hameM khojanA hai ki zakti ke srota kahA~ haiM? kitane haiM? sahana karo, yaha upadeza bahuta acchA hai, para kahane mAtra se sahana karane kI zakti upalabdha nahIM hotii| jaba taka zakti ke srota nahIM khula jAte, taba taka sahana karane kI bAta saMbhava nahIM bntii| hama zakti ke srotoM kI khoja kreN| hamAre adhyAtma ke AcAryoM ne bahuta khojeM kI thIM, ve cAbiyA~ Aja bhI prApta ho sakatI haiM, para hama bhUla gae haiM ki ve kahA~ rakhI huI haiM? zakti ke kendra Aja mastiSka ke bAre meM bahuta khojeM cala rahI haiN| vaijJAnikoM dvArA mastiSka ke do kendra khoje gae haiN| eka hai sukha kA kendra aura dUsarA hai duHkha aura viSAda kA kendra / baMdaroM para prayoga kiyA gyaa| eka baMdara ke AnaMda ke kendra para ilekTraoNDa lagA diyA gyaa| use itanA AnaMda AyA ki vaha svayaM bAra-bAra apane Apa ilekTraoNDa lagAne lgaa| isI prakAra dUsare baMdara ke duHkha ke kendra para ilekTraoNDa lagAyA gayA, vaha udAsa nirAza rahane lgaa| vaijJAnikoM ne AnaMda kA kendra bhI khoja liyA, duHkha kA kendra bhI khoja liyaa| zakti ke kendra kI khoja abhI zeSa hai| zakti ke rUpa __ hamAre bhItara zakti ke bahuta sAre kendra haiN| eka AdamI zarIra se bahuta samartha hotA hai aura eka AdamI manobala se bahuta samartha hotA hai / dhyAna vicAra meM eka suMdara mImAMsA kI gaI hai utsAha, parAkrama, ceSTA, zakti, sAmarthya, ye saba zakti ke hI svarUpa haiN| utsAha-Urdhvaloka ciMtA hamArI eka zakti kA rUpa hai utsAha / jaba Upara kI bAtoM ko jAnanA
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ jo sahatA hai, vahI rahatA hai hotA hai aura usake lie zakti kA jo prayoga kiyA jAtA hai, usa zakti kA nAma hai utsAha / 4 parAkrama- adholoka ciMtA / eka vyakti jisa sthAna para baiThA hai, use Asa-pAsa kI cIjoM ko jAnA hai, usake lie zakti kA jo prayoga hotA hai, vaha hai parAkrama / ceSTA - tiryagloka ciMtA / jaba nIce kI cIjoM ko jAnanA hotA hai, taba zakti kA svarUpa hotA hai ceSTA / jahA~ aMdhakAramaya sthAna hai, vahA~ ceSTA kA prayoga hotA hai / zakti- paramatattva ciMtA / Upara ko jAnanA, tirachI cIja ko jAnanA sarala hai, kintu parama tattva kA jJAna kaThina hai| eka sthAna para baiThe-baiThe parama tattva ko jAnanA hai aura usake lie jo prayatna kiyA jAtA hai, vaha hai hamArI zakti / sAmarthya-siddhAyatana evaM siddhasvarUpa ciMtA / nirNIta sthAna se baiThe-baiThe siddhoM ke sAtha samparka sthApita karanA aura usake lie hama jo prayatna karate haiM, vaha hai hamArA sAmarthya | zakti kI pahacAna aneka loga prazna pUchate haiM, kyA mahAvIra aura devarddhigaNi ke sAtha samparka sthApita kiyA jA sakatA hai? kyoM nahIM ho sakatA ? hamAre bhItara pracura zakti hai / hamAre bhItara vaikriya kI zakti hai, AhAraka kI zakti hai| hamAre mana kI zakti bhI kama nahIM hai| manovargaNA ke pudgala pUre loka meM phaila jAte haiM, para hama apanI zakti ko pahacAnate nahIM haiM / zakti kA honA jitanA kaThina nahIM hai, utanA kaThina hai zakti ko pahacAnanA, zakti ke srotoM ko jAnanA, zakti ke srotoM kA upayoga karanA / pahalA srota zaktizAlI hI sahiSNu bana sakatA hai| jo sahiSNu hotA hai, sahanA jAnatA hai, vahI apane astitva ko banAe rakha sakatA hai| astitva ko banAe rakhane ke lie sahanA jarUrI hai, sahane ke lie zaktizAlI honA jarUrI hai aura zaktizAlI hone ke lie zakti ke srota ko jAnanA evaM usakA upayoga honA jarUrI hai /
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ jo sahatA hai, vahI rahatA hai zakti kA sabase bar3A srota hai-satya meM dhRti krnaa| hama niyama ko nahIM jAnate, isIlie hameM satya meM bharosA nahIM hotA, satya ke prati AsthA hI nahIM jmtii| jahA~ satya meM dhairya nahIM hotA, vahA~ sahiSNutA kI bAta saMbhava nahIM hotii| ___ kabhI-kabhI kucha kArya niyati ke bharose chor3ane par3ate haiN| yaha bhI zakti kA eka srota hai| jo AdamI kevala buddhi para hI bharosA karatA hai, vaha lar3akhar3A jAtA hai| eka biMdu aisA AtA hai, jahA~ yaha socanA par3atA hai ki calo, jaisA honA hai, vaisA hogaa| isa ciMtana se vyakti meM tAkata A jAtI hai| dUsarA srota ___zakti kA dUsarA srota hai-svayaM ko svayaM kA mitra mAnanA / jo apane Apako mitra nahIM mAnatA, kevala dUsaroM ko mitra yA zatru mAnatA hai, vaha hamezA kamajora banA rahatA hai| maiM hI merA mitra hU~ aura maiM hI merA zatru hU~, yaha zakti ke srota ko jagAne kA siddhAnta hai| tIsarA srota ___zakti kA tIsarA srota hai-svayaM kA nigraha krnaa| jo apanI iMdriyoM kA, AvezoM kA, mana kI caMcalatA kA nigraha karanA jAnatA hai, usameM apane Apa zakti kA srota phUTa par3atA hai| dUsaroM ko Adeza denA, tAr3anA denA, ulAhanA denA, ye kAma koI bhI vyakti kara sakatA hai| isameM koI bar3I bAta nahIM hai| mahattvapUrNa sUtra diyA gayA pahale apanA nigraha karo, isase eka bar3I tAkata paidA hogI, samasyAoM kA samAdhAna milegaa| cauthA srota zakti kA cauthA srota hai AdAna kA nissedh| mahattvapUrNa sUtra hai ki pratyeka bAta ko sahasA mata sviikaaro| pahale soco, kyA maiM ise svIkAra karU~? kyA ise svIkAra karanA ucita hai ? yaha saba socakara jo ayogya lage, use asvIkAra kara do| samrATa vikramAditya eka bAra bahuta garIbI kA jIvana jI rahe the, samasyA se grasta the| vikramAditya kA mitra thA bhaTTamAtra / donoM ne nizcaya kiyA ki hama dezATana kareM, kahIM aisA zakti kA srota khojeM, jisase nirdhanatA miTa jaae| ve
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___ jo sahatA hai, vahI rahatA hai eka gA~va meM kumhAra ke ghara para tthhre| kumhAra ko unakI garIbI para dayA A gii| kumhAra ne kahA, 'hamAre yahA~ eka rohaNAcala parvata hai, vahA~ jAkara koI vyakti sira para hAtha rakhakara, dIna svara meM 'hA deva, hA deva' kahatA hai aura usa parvata para kudAlI kI coTa karatA hai, to mAlAmAla ho jAtA hai|' mitra bhaTTamAtra ne socA ki vikramAditya aisA kare, yaha lagatA nahIM hai| usane eka yojanA bnaaii| vaha vikramAditya se thor3A pIche raha gyaa| jaba vikramAditya parvata ke pAsa pahu~ce to mitra ne kahA, 'vikrama! tumhArI mA~ kA dehAnta ho gayA hai|' vikramAditya ne sira para hAtha rakhakara kahA, 'hA deva, hA dev|' yaha kahate hue unhoMne kudAlI patthara para girA dii| patthara TUTa gyaa| patthara TUTate hI eka ratna niklaa| vikramAditya yaha dekhakara stabdha raha ge| bhaTTamAtra se ratna kI prApti kA rahasya sunakara vikramAditya ne tatkAla vaha ratna jaMgala meM aise pheMka diyA, mAno kucha milA hI nahIM thaa| vikramAditya ne bhaTTamAtra se kahA, 'vikrama garIba raha sakatA hai, kabhI dIna nahIM bana sktaa|' saMkalpa se zakti kA anubhava jisa vyakti meM yaha parAkrama hotA hai, vaha hara kisI bAta ko jaise-taise svIkAra nahIM krtaa| hama daravAje ko hamezA khulA na rkheN| hara kisI ko praveza na deM, apane Apa zakti kA srota upalabdha ho jaaegaa| mahAvIra ne kevala yahI nahIM kahA ki nirgrantha vaha hotA hai, jo anukUlapratikUla bAta ko sahana karatA hai, kintu sahana karane ke lie jo zakti kA srota cAhie, usakI prApti ke sUtra bhI batalAe / jaba AtmA ke aMdara se zakti kA srota phUTa jAtA hai, ekAgratA aura saMkalpa kI zakti jAga jAtI hai, taba AdamI sacamuca apanI anaMta zakti kA anubhava karane laga jAtA hai, usameM sahana karane kI zakti prasphuTita ho jAtI hai| sahanazIlatA ho vyakti kI pahacAna ___ yadi vyakti sahana karanA sIkha jAe, to pratikUla paristhitiyA~ bhI anukUla ho jAtI haiN| thor3I samasyA Ae, kaThinAI Ae aura vyakti isa bhASA meM bola jAe-'maiM aba kAma nahIM kruuNgaa| maiM aisI sthiti meM kAma kara hI
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ jo sahatA hai, vahI rahatA hai nahIM sktaa|' yaha vyakti kI pahacAna nahIM honI caahie| kyoMki isa duniyA meM koI vyakti aisA nahIM hai, jo kArya na karatA ho| pratyeka vyakti ko kArya karanA hotA hai| jIvana calAne ke lie kArya karanA jarUrI hai| hama kisI vyakti ke saMdarbha meM yaha nahIM mAna sakate ki vaha kAryakartA nahIM hai| svArtha kI sImA Aja 'kAryakartA' zabda eka vizeSa artha meM prayukta hai| zabda ke artha do prakAra ke hote haiM-pravRttilabhya artha aura vyutpattilabhya arth| vyutpattilabhya artha kI dRSTi se dekheM to saba kAryakartA haiN| pravRttilabhya artha se dekheM, to jo dUsaroM ke lie karatA hai, vaha kAryakartA hai| apane lie saba karate haiM, kintu saba kAryakartA nahIM khlaate| jo apanA svArtha chor3akara dUsaroM ke lie khapatA hai, apanA pasInA bahAtA hai, vaha kAryakartA kahalAtA hai| bahuta kaThina hai apane svArtha kI sImA se bAhara nikalanA / vyakti apane svArtha kI sImA meM rahatA hai| vaha apane lie karatA hai, apane ghara aura apane parivAra ke lie karatA hai, jahA~ apanApana jur3A huA hai, vahA~ kAma karatA hai| jaba vyakti apanepana kI sImA se pare 'para' ke lie kArya karatA hai, taba kAryakartA zabda janma letA hai| svArtha aura paramArtha kAryakartA kI pahalI pahacAna svArtha se Upara uThanA hai| kAryakartA vaha hotA hai, jo svArtha se Upara uThanA jAnatA hai| svArtha kA tyAga karanA bahuta kaThina sAdhanA hai| aneka loga jo bar3e-bar3e padoM para pahu~ca jAte haiM, sattA, udyoga, zAsana aura prazAsana ke ucca zikhara ko chU lete haiM, kintu ve 'sva' kI sImA ko nahIM tor3a paate| bar3A honA, bar3e pada para cale jAnA, eka bAta hai aura svArtha kI sImA se bAhara nikalanA alaga va dUsarI bAta hai| prazikSaNa ke binA, paramArtha kI cetanA ko jagAe binA svArtha kI sImA kA bodha jAgRta nahIM ho sktaa| mAnava mastiSka kI kSamatA anaMta aura asIma hai| aneka kSamatAoM ke prakoSTha mastiSka meM bane hue haiN| isa bhastiSka meM itane prakoSTha haiM, jinakI sAmAnya manuSya kalpanA bhI nahIM kara sktaa| lAkhoM-karor3oM prakoSTha hamAre mastiSka meM vidyamAna haiN| jisa makAna meM ATha-dasa kamare hote haiM, use bar3A
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ jo sahatA hai, vahI rahatA hai makAna mAnA jAtA hai| jisa makAna meM cAlIsa se adhika kamare hote haiM, use vizAla mahala mAnA jAtA hai, kintu hamAre mastiSka meM jitane prakoSTha haiM, utane kisI makAna meM nahIM haiN| bahuta bar3e kaoNleja, sacivAlaya aura vizvavidyAlaya meM bhI utane kamare nahIM haiM, jitane prakoSTha hamAre mastiSka meM haiN| ____kAryakartA ke prazikSaNa kA pahalA biMdu hai-svArtha kA jo koSTha khulA hai, use baMda kara deN| parArtha aura paramArtha kA jo koSTha baMda par3A hai, use khola deN| Aja svArtha kA daravAjA itanA caur3A ho gayA hai ki use pUrA baMda karanA bahuta kaThina hai, kintu yadi vaha daravAjA thor3A saMkIrNa ho jAe, parArtha kA daravAjA kucha udghATita ho jAe, to manuSya meM parArtha aura paramArtha kI cetanA ko jagAyA jA sakatA hai| yahI prazikSaNa kA prathama biMdu hai| samAja meM saMvedanazIlatA prazikSaNa kA dUsarA biMdu hai saMvedanazIlatA kA vikaas| samAja kA artha hai sNvednshiiltaa| yaha eka aisA dhAgA hai, jo samAja ko banAe rakhatA hai, ekatA ke sUtra meM bA~dhe rakhatA hai| dUsare kI kaThinAI ko apanA mAnanA, samasyA aura ulajhana ko apanA mAnanA, yaha saMvedanazIlatA hI hai| yaha kaThinAI par3osI kI nahIM, merI hai aura isakA samAdhAna mujhe hI karanA hai| yadi aisI saMvedanazIlatA jAga jAe, to samAja kA utthAna hone ke sAtha hI alagAva kI bhAvanA samApta ho jaaegii| __ yadi vyakti yaha socane lage ki samAja se mujhe kyA lenA-denA hai? samAja kA kAma samAja jAne, to samAja kabhI banatA hI nhiiN| samAja ke sAtha samanvaya se saMvedanazIlatA prakhara hotI hai| aneka loga prArthanA karate haiM, pUjA karate haiM, kintu bahuta kama loga apane iSTa ke sAtha ekAkAra ho pAte haiN| svabhAva aura sahanazIlatA prazikSaNa kA tIsarA biMdu hai-sahanazIlatA kA vikAsa / kArya-kauzala kA bahuta bar3A aMga hai shnshiiltaa| jo vyakti sArvajanika kSetra meM kAma karegA, use bahuta kucha sunanA pdd'egaa| eka gRhastha ko hI nahIM, sAdhu ko bhI sunanA aura sahana karanA hotA hai| sAdhu bhI to kAryakartA hI hai| jisane apanA svArtha chor3A hai, jo dUsaroM ke kalyANa meM kAryarata hai, vaha sAdhu bhI kAryakartA hI hai|
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ jo sahatA hai, vahI rahatA hai tIna nirdeza mahAvIra ne muni ko svArtha kI bAta nahIM sikhaaii| unhoMne yaha nahIM kahA ki tuma kevala apanA kalyANa kara lo| muni ke lie mahAvIra ne kahA- tinnANaM tArayANaM, tuma svayaM taro, para akele nahIM, dUsaroM ko bhI tAro / svayaM buddha bano, para akele nahIM, dUsaroM ko bhI bodhi do / svayaM mukta bano, samasyAoM se mukti pAo, para akele nahIM, dUsaroM ko bhI samasyAoM se mukta karo / mahAvIra ke ye tIna nirdeza bahuta mahattvapUrNa haiM * svayaM taro, dUsaroM ko tAro * svayaM buddha bano, dUsaroM ko bodhi do| * svayaM samasyA se mukti pAo, dUsaroM ko bhI samasyAoM se mukti kA mArga do / saMkramaNazIla hai saMsAra duniyA meM koI bhI vyakti akelA nahIM raha sakatA / hama yaha mAna lete haiM ki jo himAlaya kI guphA meM baiThA hai, vaha akelA hai, para vaha bhI vAstava meM akelA nahIM hai / kyA vaha oNksIjana nahIM le rahA hai? kyA vaha prANavAyu nahIM le rahA hai ? hamArA saMsAra itanA saMkramaNazIla hai ki koI akelA raha hI nahIM sakatA / manovargaNA, vacanavargaNA aura kAyavargaNA ke pudgala sAre saMsAra meM phailate haiM aura sabako prabhAvita karate haiN| prazikSaNa kA sUtra yaha hai ki hama sahana karanA sIkheM / AcArya bhikSu ne kitanA shaa| unakA sArA jIvana sahiSNutA kA pratIka hai / vacanoM ke prahAra, gAliyA~, apamAna aura mukkoM kI mAra, saba kucha sahA / bahuta sahA, lekina kisI para bhI Akroza nahIM kiyaa| hama AcArya bhikSu kI aneka vizeSatAe~ jAnate haiM, kintu unakI sabase bar3I vizeSatA hai-sahiSNutA / kahA gayA hai 'khamA sUrA arahaMtA', tIrthaMkara kSamAzUra hote haiN| bhagavAna mahAvIra ne kitanA sahana kiyaa| AcArya bhikSu ne bhI kyA-kyA nahIM sahA / sahiSNutA kA kavaca kAryakarttA ko sahiSNu aura vajrapaMjara bananA caahie| maMtra sAdhaka maMtra kI sAdhanA se pahale paMjara kI sAdhanA karatA hai| jo vajrapaMjara yA kavaca kI sAdhanA meM saphala nahIM ho sakatA, use maMtra kI sAdhanA meM bahuta samasyAe~ AtI haiM, vighna aura bAdhAe~ AtI haiN| yadi vyakti vajrapaMjara kA nirmANa kara letA hai, to phira cAhe bhUta Ae, pizAca Ae yA rAkSasa Ae, koI bhI use bheda kara praveza nahIM kara sakatA /
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ jo sahatA hai, vahI rahatA hai kAryakarttA ke lie sahiSNutA kA vajrapaMjara banAnA jarUrI hai| jaba taka kAryakarttA sahanazIla nahIM hogA, vaha dhairya aura zAMti kA paricaya nahIM de pAegA / aneka vyakti thor3I-sI viparIta sthiti Ate hI adhIra aura vicalita ho jAte haiN| vyakti socatA hai ki amuka vyakti ne merA apamAna kara diyA, maiM aba sabhA meM jAnA baMda kara dU~gA, saMgoSThI meM kabhI bhAga nahIM lUMgA / hameM atIta ko dekhanA caahie| apamAna kisakA nahIM huA ? vicAra kA pariSkAra 10 samAja kAryakarttA ke jIvana meM aneka utAra-car3hAva Ate haiM / tiraskAra va puraskAra ke kSaNa Ate aura jAte rahate haiN| ina sabhI ko saha lenA hI kAryakarttA kI kasauTI hai| kAryakarttA ko socanA cAhie ki yaha gharelU mAmalA hai, kA prazna hai, yahA~ asahiSNutA kAma nahIM degii| madhura aura mRdubhASA se hI ina sthitiyoM se bacA jA sakatA hai| sahiSNutA kA prazikSaNa vyakti ke vicAroM kA pariSkAra kara detA hai / use mRdu aura madhura banane kI abhipreraNA detA hai| prazikSaNa kA mUlya kAryakarttA ke prazikSaNa ke lie ina tIna bAtoM para dhyAna denA apekSita hai- 1. parArtha kI cetanA kA vikaas| 2. saMvedanazIlatA kI cetanA kA vikAsa / 3. sahiSNutA kI cetanA kA vikaas| kAryakarttA inake prakoSThoM ko jAgRta karane kI vidhi samajha sakeM, to unheM yaha anubhava hogA ki kucha nayA ghaTita ho rahA hai / saMvedanazIlatA, karuNA aura sahiSNutA ke vikAsa kA patha prApta ho rahA hai| upalabdhi kA yaha navIna anubhava aura Atmabodha hI kAryakarttA ko sahI artha meM kAryakarttA ke rUpa meM pratiSThita kara sakatA hai / kAryakartA prazikSaNa kyoM ? isa prazna kA uttara prazikSaNa kI isa sAdhanA meM hI chipA hai / hama isakA mUlyAMkana kareM, prazikSaNa kA mUlya svataH spaSTa hotA calA jAegA / svarNima sUtra sahana karane kI zakti kA vikAsa hogA, tabhI maitrI kA anubhava hogA /
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ jo sahatA hai, vahI rahatA hai PAIANDIANNIESTHIRAIMANIAN P layenge HINNI TVarneIONATURTEURMIReader - karake dekheM HN OLamaansomethummaNAHANIANS mindian * oNTosajezana kA prayoga rAtri meM saba kAryoM se nivRtta hokara jaba soeM, zarIra rileksa hoM, AMkheM komalatA se baMda hoM, 'merI sahanazakti kA vikAsa ho rahA hai' ukta zabdAvalI ko nIMda na Aye taba taka doharAte rheN| prayoga meM nIraMtaratA banI rahe, jisase 1 mahine ke bAda svayaM meM badalAva mahasUsa kreNge| * maMtra kA prayoga OM aiM hrIM Namo loe savvasAhUNaM-pratidina pUrvAbhimukha hokara 108 japa kreN| pratyeka pada ke uccAraNa ke sAtha nae vastra ke eka-eka gAMTha lgaaeN| pariNAma-pArasparika sauhArda kA vikAsa hotA hai| Asana-prANAyAma trikoNAsana-donoM pairoM ko phailAkara sIdhe khar3e rheN| bAMe pAvaM ke paMje ko bAIM tarapha sIdhA kreN| pUraka karate hue bAMe paMje ke pAsa bAyAM hAtha rakhate hue ghUTane ko modd'e| dAhine hAtha ko dhIre-dhIre Upara le jaaeN| bAMha kAnoM ko sparza kregii| kamara, kaMdhe aura gardana ko bAIM ora jhukaaeN| hAtha bhI bAIM ora sIdhA jhukegaa| recana karate hue kucha kSaNa rukeN| pUraka kara kamara aura gardana ko sIdhA kreN| hAtha ko dhIre-dhIre zarIra ke sAmane le aaeN| bAIM ora se bAeM hAtha ko phailAkara koNa bnaaeN| isI prakAra dAeM paira aura dAeM hAtha kI ora bhI kreN| samaya sImA kA dhyAna rkheN| eka AvRti meM prAraMbha meM 1 miniTa kA samaya lge| abhyAsa ke bAda tIna miniTa taka le jA sakate haiN| lAbha-phephar3e sudRr3ha aura zarIra meM kAMti kI abhivRddhi hotI haiN|
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 jo sahanazIla hotA hai adhyAya kahatA hai * vaha apanI zakti ko pahacAnatA hai / jo sahatA hai, vahI rahatA hai * vaha dUsaroM kI harakatoM ko sahana karatA hai / * vaha pArivArika sauhArda sthApanA meM sahAyaka banatA hai| * vaha paramArtha kI cetanA kA vikAsa karatA hai| * vaha saMvedanazIla kAryakarttA ke rUpa meM pahacAna rakhatA hai / * vaha mAna-apamAna ko sahana karatA hai / * vaha mRdubhASI hotA hai / * vaha vyavahAra kuzala hotA hai / * vaha kArya - kuzala hotA hai /
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ "parivartana eka prakAra kA nahIM hotaa| usake do prakAra haiN| eka hai svAbhAvika parivartana, sahaja meM hone vAlA parivartana aura dUsarA hai yaugika parivartana, nimittoM se hone vAlA privrtn|" DUIn 12 De adhyAya
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna karane vAlA vyakti apane prati bahuta jAga jAtA haiN| apane prati bahuta jAganA khataranAka nahIM haiN| dUsare ke prati bahuta jAganA khataranAka haiN| Aja duniyAM meM jitane bar3e khatare haiM, unako unhIM logoM ne paidA kiyA hai, jo khuda ko nahIM jAnate, kevala dUsaroM ko jAnane meM hI lage rahate haiN| dhyA na kI sAdhanA jyoti kI sAdhanA hai, prakAza kI sAdhanA hai / manuSya prakAza cAhatA hai / vaha kabhI aMdhakAra nahIM cAhatA / isalie vaha prakAza kI sAdhanA karatA hai / vaha cAhatA hai ki bhItara kA tamasa bhAga jaae| aMdhakAra miTa jaae| jIvana meM prakAza jaise-jaise ubharatA jAtA hai, vaise-vaise aMdhakAra bhAga jAtA hai| jIvana meM prakAza honA bhI saMbhava hai aura aMdhakAra honA bhI saMbhava hai| donoM saMbhava hai, isalie saMbhava hai ki vizva kA sArvabhauma niyama hai parivartana / jaise aparivartana eka zAzvata niyama hai, vaise hI parivartana bhI zAzvata niyama hai / dravya aura paryAya anekAMta ne tattva kI vyAkhyA kI / tattva ke do pahalU haiN| eka hai dravya aura dUsarA hai paryAya / dravya mUla meM hotA hai aura paryAya Upara hotA hai| parivartana
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvana meM parivartana ke binA koI aparivartanIya nahIM hotA aura aparivartana ke binA koI parivartana nahIM hotaa| parivartana aura aparivartana donoM sAtha-sAtha calate haiN| eka mUla meM rahatA hai aura eka phUla meM rahatA hai| phUla hameM dikha jAtA hai| mUla gahare meM hotA hai| sAmane nahIM dikhtaa| kabhI-kabhI kucheka loga mUla ko ukhAr3ane kA prayatna karate haiN| ve parivartana ko svIkAra karate haiN| mUla ko asvIkAra karate haiN| kabhI-kabhI kucheka loga mUla para hI apanA sArA dhyAna kendrita kara dete haiM aura sAmane dikhane vAle phUla ko asvIkAra kara dete haiN| yaha ekAMgI dRSTikoNa hai| anekAMta ne donoM ko svIkRti dii| mUla kA bhI mUlya hai aura phUla kA bhI mUlya hai| mUla ko asvIkAra nahIM kiyA jA sakatA aura phUla ko bhI asvIkAra nahIM kiyA jA sktaa| kucheka loga phUla ko nahIM, mUla ko hI ukhAr3a dete haiN| mUla aura phUla zahara ke pAsa sundara bagIcA thaa| usameM eka sthAna para likhA thA-phUla tor3anA manA hai| eka bAlaka aayaa| usane mUla ko hI ukhAr3anA caahaa| mAlI ne dekha liyaa| vaha daur3Adaur3A AyA aura bolA-'are ! kyA kara rahe ho? dekho kyA likhA hai ?' bAlaka ne kahA-'likhA huA par3ha liyaa| likhA hai ki phUla tor3anA manA hai| maiM phUla nahIM mUla ko hI ukhAr3a jaba mUla ko ukhAr3a diyA jAtA hai, taba phUla ke astitva kA prazna hI nahIM aataa| hama mUla ko asvIkRta nahIM kara skte| hamArA jIvana eka phUla hai, dikhAI detA hai| vaha jIvana anabUjha pahelI banA huA hai| jIvana kI aneka vyAkhyAe~ huI haiM, kintu bahuta sArI vyAkhyAe~ phUla kI vyAkhyAe~ haiN| phUla taka pahu~cane vAlI vyAkhyAe~ haiN| mUla taka nahIM jAne vAlI vyAkhyA adhUrI hotI hai| phUla khilatA hai, kumhalA jAtA hai, gira jAtA hai| Aja khilatA hai, kala kumhalA jAtA hai| sArA parivartana hotA jAtA hai| mUla kI vyAkhyA kie binA kevala phUla kI vyAkhyA karanA bahuta khataranAka hotA hai|
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ jo sahatA hai, vahI rahatA hai jIvana kA AdhAra hama jIvana ko smjheN| jIvana kyA hai? jo dIkha rahA hai, vahI kevala jIvana nahIM hai| jIvana ke mUla meM do tattva niraMtara kAma karate rahate haiN| eka hai dravya aura dUsarA hai paryAya / jJAna dravya bhI hai aura paryAya bhI hai| jJAna eka bhI hai aura aneka bhI hai| jJAna svAvalambI bhI hai aura parAvalambI bhI hai| usameM apane ApameM jAnane kI nirantara kriyA hotI rahatI hai| jJAna jaba do ke rUpa meM badalatA hai taba parAvalambI bana jAtA hai| apane Apa meM jAnane kI kriyA apekSA se jJAna eka hai| do ke AdhAra para badalate hue paryAyoM ko jAnane vAlA jJAna aneka bana jAtA hai| jJAna nitya hai aneka svarUpa meM / badalate hue paryAyoM ko jAnane vAlA jJAna anitya ho jAtA hai| hamAre jIvana kA pahalA pakSa hai-jJAna / jIvana kA mUla AdhAra hai jJAna / jIvana kA dUsarA pakSa hai-paryAya / vaha niraMtara badalatA rahatA hai| paryAya eka prakAra kA nahIM hotaa| parivartana eka prakAra kA nahIM hotaa| usake do prakAra haiN| eka hai svAbhAvika parivartana, sahaja meM hone vAlA parivartana aura dUsarA hai yaugika parivartana, nimittoM se honevAlA parivartana, saMyoga aura saMbaMdhoM se phalita hone vAlA parivartana / svAbhAvika parivartana para kisI kA adhikAra nahIM hotaa| vaha svAbhAvika rUpa se ghaTita hotA hai| na use rokA jA sakatA hai aura na use badalA jA sakatA hai| vaha padArtha kA apanA astitva hai| vaha astitva se jur3A huA parivartana hai| vaha parivartana isalie hotA hai ki padArtha dUsare kSaNa meM apanA astitva banAe rakha skeN| pahale kSaNa kA padArtha dUsare kSaNa meM banA raha sake, isake lie parivartana apekSita hotA hai| yadi koI bhI padArtha kSaNa meM na badale, taba usakA astitva hI samApta ho jAtA hai| padArtha kSaNa-kSaNa badalatA hai| yaha svAbhAvika parivartana hai| yaha svataH calita paryAya hai| yaha padArtha kA svataH cAlita nAr3I-saMsthAna hai| dUsarA hai aicchika paryAya, nimittoM se hone vAlA pryaay| parivartana kA hetu dhyAna kI sAdhanA parivartana kI sAdhanA hai, badalane kI sAdhanA hai| dhyAna
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 jIvana meM parivartana karane vAlA sAdhaka badalane ke lie AtA hai| agara badalane kI bAta na ho to dhyAna ke prati itanA AkarSaNa nahIM hotaa| AdamI meM badalane kI manovRtti hotI hai| koI bhI eka rUpa rahanA nahIM cAhatA hai| yuvaka bhI sadA yuvaka nahIM rahatA, bUr3hA hotA hai| jaise yauvana kA apanA svAda hai, vaise hI bur3hApe kA apanA majA hai, svAda hai| jisa vyakti ne bur3hApe kA anubhava nahIM kiyA, bur3hApe ke sukha kA anubhava nahIM kiyA, vaha nahIM jAna sakatA ki bur3hApe meM kyA svAda hai? yauvana meM jo halacala satAtI hai, jo samasyAe~ paritapta karatI haiM, aparipakvatA ke kAraNa jo kaThinAiyA~ AtI haiM, ve saba bur3hApe kI sImA meM praveza karate hI samApta ho jAtI haiN| vaha taba jAna pAtA hai ki bur3hApe kA sukha kyA hai? Ananda kyA hai? sukha na bacapana meM hai, na yauvana meM hai aura na bur3hApe meM hai| yadi sukha ki cAbI hastagata ho jAe to bacapana meM bahuta sukha hai, javAnI meM bhI bahuta sukha hai aura bur3hApe meM bhI bahuta sukha hai| jo bur3hApe taka nahIM pahu~cA, vaha nahIM jAna pAegA ki bur3hApe meM kyA sukha hai? bur3hApe taka hama bhI nahIM pahuMce haiM, parantu usameM honevAle sukha ko jAnate haiN| pratyeka vyakti hara avasthA ke anubhava meM jA sakatA hai, usameM se gujara sakatA hai| duHkha : yathArtha va ayathArtha hama parivartana ke siddhAnta ko samajha kara cleN| pratyeka AdamI parivartana cAhatA hai| dhyAna kI samUcI prakriyA badalane kI prakriyA hai| maiMne dekhA jo AdamI dasa varSoM taka nahIM badala pAe, ve dhyAna ziviroM meM badala ge| AdamI kA svabhAva badalatA hai| AdamI kI AdateM badalatI haiN| AdamI ke jIvana meM aneka parezAniyA~ hotI haiN| krodha kI aura ahaMkAra kI parezAnI hai, bhaya aura mAyA kI parezAnI hai| yadi hama vastusthiti meM jAe~, saccAI ke nikaTa jAe~ to patA calegA ki paccIsa pratizata duHkha yathArtha hotA hai aura zeSa pacahattara pratizata duHkha hamAre ajJAna, hamArI dhAraNAoM, mAnyatAoM aura kalpanAoM ke kAraNa hotA hai| use hama bhogate haiN| yadi hama satya ke nikaTa jAe~ yA satya kI sImA meM praveza kareM, to pacahattara pratizata duHkha apane Apa samApta ho jAtA hai| eka krodhI AdamI svayaM duHkha pAtA hai| vaha svayaM hI duHkhI nahIM hotA, sAre parivAra ko bhI duHkhI banA detA hai| .
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 jo sahatA hai, vahI rahatA hai krodha kI Aga vAstava meM pratyeka AdamI badalanA cAhatA hai| krodhI AdamI svayaM cAhe yA na cAhe, parivAra vAle avazya cAhate haiM ki vaha badala jAe, usakA krodha chuTa jAe, kyoMki vaha sabako duHkha detA hai| vaha svayaM duHkha ko bhogatA hai aura dUsaroM ko bhI duHkhI banAtA hai| Aga svayaM jalatI hai aura dUsaroM ko bhI jalAtI hai| Aga para kucha bhI rakho, vaha ubalane laga jAtA hai| Aga jalatI hai, sAre IMdhana ko jalA detI hai| zeSa kevala rAkha bacatI hai| ziviroM meM pacAsa pratizata sAdhaka svayaM kI preraNA se Ate haiM aura pacAsa pratizata AsapAsa kI preraNAoM se Ate haiN| lAbha uThAe hue loga preraNA dete hue kahate haiM ki jAo, bdlo| isI preraNA se prerita hokara aneka sAdhaka Ate haiM aura badala jAte haiN| parivartana evaM paristhiti vizva kA samUcA vikAsa, sabhyatA aura saMskRti kA pUrA vikAsa, parivartana kA vikAsa hai| jo jaise haiM, vaise hI raheM to vikAsa saMbhava nahIM hotaa| mere sAmane loga kapar3e pahane baiThe haiN| rUI paudhe para lagI, rUI banI, rUI se dhAgA banA, dhAge se kapar3A banA, to kapar3e pahane hue baiThe haiN| sArA parivartana huA hai| agara rUI ko hI pahane hote to kAma banatA nhiiN| dhAgoM ko to pahanA hI nahIM jA sktaa| kapar3e se sardI rukatI hai, garmI kA bacAva hotA hai, varSA se bacA jA sakatA hai| isake pIche pUre parivartana kI kahAnI hai| roTI khAte haiM, para kore gehU~ nahIM cbaate| kore cane nahIM cabAte, roTI banAkara khAte haiN| pUrA parivartana hotA hai, usake bAda ghI khAte haiM, makkhana khAte haiN| kitanI mehanata karanI hotI hai| dUdha ko jamAnA par3atA hai| dahI ko bilaunA hotA hai, taba makkhana milatA hai, ghI milatA hai| hamAre jIvana kI sArI prakriyA, padArtha ke vikAsa kI sArI prakriyA, parivartana kI prakriyA hai, badalAva kI prakriyA hai| jo jaisA hai, vaisA nahIM rahatA, hara vastu ko badalanA hotA hai| manuSya apanI paristhiti ko badalatA hai aura vAtAvaraNa ko bhI badalatA hai| vAtAvaraNa ko aise hI nahIM chor3a detaa| paristhiti ko jo jaisA hai, vaise hI nahIM chor3a detaa| use badalane kA prayatna karatA hai, manuSya kA pUrA puruSArtha aura pUrA prayatna badalane meM lagA hai| vaha Age bar3hA hai| yadi bAharI paristhiti ko na
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvana meM parivartana badalA jAe to kAphI kaThinAiyA~ jhelanI par3atI haiN| manuSya ne bAharI paristhiti ko badalane kA bhI upakrama kiyA hai| bAhara ke vAtAvaraNa ko bhI badalane kI ceSTA kI hai| yadi aMdhakAra ko nahIM badalA jAtA, to prakAza upalabdha nahIM hotaa| prakAza se rAta meM bhI dina ho jAtA hai| manuSya ke puruSArtha se aisA ho sakatA hai| manuSya ne bahuta prayatna kie haiN| kabhI pattharoM se Aga jalAI, kabhI araNI kI lakar3I se Aga jalAI aura kabhI bijalI jlaaii| sAdhanoM ke parivartana se vaha aMdhakAra ko bhI prakAza meM badala detA hai| aMdhakAra eka paristhiti hai| usa paristhiti ko badalane kA prayAsa kiyA, prakAza upalabdha ho gyaa| bAharI vAtAvaraNa ko badalane kA prayatna huA hai, isIlie AdamI garmI meM sardI kI sthiti paidA kara sakatA hai| ye sAre paMkhe, kUlara isIlie to bane haiM ki garmI kI paristhiti ko badala diyA jaae| yaha hITara isIlie to banA ki sardI kI paristhiti ko badala diyA jaae| yaha vAtAnukUlana isIlie to AviSkRta huA ki paristhiti ko badala diyA jAe, garmI meM sardI aura sardI meM grmii| mausama kI ekarUpatA banA dI jaae| yaha sArA vikAsa badalane kA vikAsa hai| manuSya ne bAharI paristhitiyoM ko badalane meM kAphI prayatna kiyA hai| usane use badalA hai aura bahuta hada taka saphala bhI huA hai| jisakI saMbhAvanA aura kalpanA nahIM thI, usa sthiti ko bhI vaha badala cukA hai aura Age bar3ha rahA hai| dUsarA prazna AtA hai, Antarika paristhiti ko badalane kaa| bAharI paristhiti ke badalAva meM jitanI saphalatA milI hai, utanI saphalatA Antarika paristhiti ke badalAva meM abhI nahIM milI hai| rasAyanoM ko badalA jA sakatA hai| antaHsrAvI graMthiyoM se jo srAva jharate haiM, ve rasAyana badale jA sakate haiM, kintu unheM badalane meM abhI DaoNkTaroM ko bhI saphalatA nahIM milI hai| meDikala sAiMsa meM yaha mAnA gayA hai ki antaHsrAvI graMthiyoM ke srAvoM meM parivartana karane ke paryApta sAdhana abhI upalabdha nahIM hue haiN| unheM nahIM badalA jA sktaa| bhAvoM ko nahIM badalA jA sakatA, vicAroM ko nahIM badalA jA sktaa| abhI bar3I kaThinAiyA~ haiN| manuSya Antarika paristhiti ko badalane meM svayaM ko akSama anubhava karatA hai aura eka bahuta bar3A bahAnA mila jAtA hai ki hama kyA kareM? bure vicAra Ate haiM, para kyA kareM? yaha to niyati kI bAta hai, bure bhAva Ate haiM, hama kyA kareM? yaha hamAre vaza kI bAta nhiiN| burI kalpanAe~ AtI haiM,
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 jo sahatA hai, vahI rahatA hai hamArA koI vaza nahIM / AdamI khuda ko vivaza anubhava karatA hai aura eka bahAnA bhI bahuta acchA hai ki burA-acchA jo jaisA hotA hai, vaisA niyati se hotA hai, bhItara kI preraNA se hotA hai / usameM hamArA to koI niyaMtraNa nahIM hai / kyoM doSa diyA jAe ? eka cora ko kyoM doSI mAnA jAe ? eka DAkU ko, luTere ko kyoM doSI mAnA jAe ? vaha becArA karatA kyA hai ? jaisI usakI bhItarI preraNA hotI hai, jaisA usakA bhItara kA rasAyana hotA hai, vaisA vyavahAra aura AcaraNa use karanA hotA hai, to phira use kyoM doSI mAnA jAe ? usakI vivazatA hai, usake vaza kI bAta nahIM hai / yaha eka bahAnA mila jAtA hai aura bahAnA khojanA to AdamI bahuta jAnatA hai / bahAnA khojane meM to AdamI itanA nipuNa hai ki hara bAta meM vaha bahAnA khoja hI letA hai / eka AdamI baiThA thaa| gA~va meM maMdira bana rahA thaa| saba logoM ne nirNaya liyA ki maMdira banAnA hai, para majadUroM kI jarUrata nahIM hai / gA~va ke saba loga apanA zrama lagAe~ge aura maMdira kA nirmANa kreNge| sArA gA~va maMdira ke nirmANa meM juTa gyaa| eka AdamI nikammA baiThA hai| dUsare loga pahu~ce / unhoMne kahA, 'tumheM patA nahIM maMdira bana rahA hai aura sabako kAma karanA hai ! calo, maMdira ke kAma meM lageM / ' vaha bolA, 'kyA karU~, sabake peTa bhare haiM aura merA peTa khAlI hai| maiM kaise kAma kara sakatA huuN| bhalA khAlI peTa vAlA AdamI kaise kAma karegA? kaise apanI zakti lagAegA ?' logoM ne kahA, 'becArA ThIka kahatA hai, peTa khAlI hai to kAma kaise karegA ?" zramika ko to aura jyAdA khAne ko caahie| use peTa bharakara roTiyA~ khilA dii| usane DaTakara roTiyA~ khaaii| phira kahA gayA, calo, kAma para cleN| vaha bolA, 'maiM kaise jA sakatA hU~? maiM to aba kAma nahIM kara sktaa| peTa itanA bhara gayA ki kAma karane kI sthiti meM nahIM hU~ / ' peTa khAlI hai to bhI kAma karane kI sthiti meM nahIM hai, peTa bhara gayA to bhI kAma karane kI sthiti meM nahIM hai| donoM ora hamAre bahAne hai| dAe~, bAe~, Age, pIche, cAroM ora bahAne haiN| bahAnA khojA jA sakatA hai, para jo vyakti
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvana meM parivartana vikAsa kI avasthA meM jAnA cAhatA hai, vaha bahAnebAjI nahIM karatA, vaha prayatna karatA hai| parantu kama hI loga hote haiM, jo prayatna karate haiN| gItA kA eka bahuta suMdara vacana hai-'manuSyANAM sahasreSu kazcid yatati siddhye|' hajAroM manuSyoM meM koI eka aisA nikalatA hai, jo siddhi ke lie prayatna karatA hai| Apa na mAneM ki siddhi durlabha hotI hai| hara AdamI siddhi ko prApta kara sakatA hai| hamAre sAmane sAdhya haiM, sAdhana haiM, to siddhi ho sakatI hai| sAdhya, sAdhana aura siddhi. yaha triveNI jur3I huI hai| isako alaga nahIM kiyA jA sktaa| jisa AdamI ne koI sAdhya banA liyA, ThIka sAdhana cuna liyA to siddhi avazya milegii| siddhi ke lie jyAdA ciMtA kI jarUrata nahIM hotii| ciMtA karane kI jarUrata hotI hai sAdhya aura sAdhana kii| siddhi to pariNAma hai| vaha to apane Apa milegii| hama pariNAma ke lie socate haiM, yaha hamArI samajhadArI nahIM hai| hameM pariNAma kI ciMtA nahIM karanI caahie| abhI-abhI eka bhAI mere pAsa aayaa| Akara bolA ki amuka bImArI hai| kyA dhyAna karane se lAbha ho sakatA hai? bahuta bAra yaha prazna AtA hai| maiM mana hI mana socatA hU~ aura kabhI-kabhI kahatA bhI hU~ ki yaha zivira sthala koI cikitsAlaya to nahIM hai? para mAnatA hU~ ki jo bImAriyA~ haiM, ve yahA~ ThIka ho sakatI haiN| mana ThIka hai to bImArI bhI ThIka hone laga jAtI hai, ho bhI jAtI hai, aura ho hI jAtI hai| tInoM sthitiyA~ banatI haiN| sabase pahalI bAta hai ki mana ThIka kaise bane? hamArI Antarika sthiti kaise badale? agara Antarika sthiti badalatI hai to bAharI paramANu bhI badalane laga jAte haiN| samasyA hai Antarika sthiti badalane kii| hama bahuta bAra bAhara kAraNa nahIM khoja pAte, kAraNa bhItara hotA hai| __kuttA milA, AdamI daur3ane lgaa| Age-Age AdamI daur3atA hai aura pIche-pIche kuttA daur3atA hai| aisA eka bAra nahIM hotA, bahuta bAra hotA hai| khojA gayA ki kAraNa kyA hai? Age AdamI daur3atA hai aura pIche kuttA daur3atA hai, isakA koI kAraNa to honA caahie| eka vaijJAnika khoja huii| bar3I mahattvapUrNa khoja huI / vaijJAnikoM kA kahanA hai ki AdamI Dara ke mAre daur3a rahA hai| jaba Dara kI sthiti meM hotA hai, taba eDrInala graMthi bahuta sakriya ho jAtI hai| eDrInala kA srAva bahuta jyAdA hone lagatA hai aura usakI gaMdha cAroM tarapha phailatI hai| kuttA to gaMdha ko bahuta dUra se pakar3atA hai| kutte jitanI prabala
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 jo sahatA hai, vahI rahatA hai ghrANazakti kisI kI nahIM hotii| usakI ghrANazakti itanI prabala hotI hai ki vaha gaMdha ke sahAre saikar3oM mIla taka calA jAtA hai| Aja bhI kuttoM kA upayoga aparAdhiyoM aura hatyAroM ko pakar3ane meM kiyA jAtA hai| AdamI nahIM pakar3a paataa| kutte pakar3a lete haiM, gaMdha ke sahAre se| usameM gaMdha-vizleSaNa kI zakti hai / aparAdha ke sthAna para jo gaMdha hai, vaha kisa AdamI kI gaMdha hai, usa gaMdha ko pakar3ate-pakar3ate ve kutte aparAdhI ko pakar3a lete haiM aura usake pAsa jAkara ghUmane laga jAte haiM, cakkara kATane laga jAte haiN| bar3I teja hotI hai unakI ghrANazakti / AdamI jaise-jaise bhAgatA hai, eDrInala graMthi kA srAva jyAdA hotA hai| gaMdha phUTatI hai aura usI ke sahAre kuttA bhI daur3atA hai| aba bAharI kAraNa khojeM to patA nahIM clegaa| kAraNa kI khoja bhItara karanI hotI hai| bAharI kAraNa to aisA hI lagatA hai ki kuttA kATane daur3atA hogaa| AdamI isa Dara se bhAgA jA rahA hai ki kuttA kATane A rahA hai aura kuttA isa pralobhana se bhAga rahA hai ki bar3I acchI gaMdha A rahI hai| eka ke sAmane pralobhana hai, dUsare ke sAmane bhaya hai| duniyA meM do hI aparAdha haiN| eka bhaya kA aparAdha aura dUsarA pralobhana kA apraadh| koI AdamI Darakara kAma kara rahA hai aura koI lAlaca se kAma kara rahA hai| hamArI sArI sAmAjika preraNAe~, ina do sImAoM meM kAma kara rahI haiN| svayaM para svadRSTi vyakti zarIra kI sImA meM jItA hai| yaha zarIra eka prAkRtika sImA hai| koI bhI vyakti zarIra se mukta nahIM hai aura isa sImA se bhI mukta nahIM hai| jahA~ sImA hotI hai, vahA~ kucha alaga bAta bana jAtI hai| eka vyakti kA dUsare se alagAva hai, cAhe kitanA hI najadIka baiThA ho, kitanA hI nikaTa kA saMbaMdhI ho, phira bhI isa alagAva ko asvIkAra nahIM kiyA jA sakatA, kyoMki zarIra ne eka sImA banA dii| do vyakti pAsa baiThe haiN| donoM kA saMvedana bhinna-bhinna ho rahA hai| eka ciMtA meM DUba rahA hai, dUsarA prasannatA kA anubhava kara rahA hai| cAhe sage bhAI haiM, pitA-putra haiM, pakke mitra haiM, bahuta paricita haiM aura bahuta nikaTa baiThe haiM, phira bhI donoM kA saMvedana bhinna-bhinna cala rahA hai| eka bahuta prasanna, dUsarA bahuta aprsnn| yaha kyoM? kahA hai, 'patteyaM vinnu, patteyaM veynnaa|' jJAna pratyeka kA hotA hai aura saMvedana bhI pratyeka kA apanA-apanA
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 23 jIvana meM parivartana hotA hai| guru kA jJAna ziSya ke kAma nahIM aataa| pitA kA putra ke kAma nahIM AtA aura bar3e bhAI kA jJAna choTe bhAI ke kAma nahIM aataa| jaise paisA kAma AtA hai, vaise hI yadi jJAna bhI kAma AtA to ghara meM eka hI AdamI par3ha letA aura zeSa AdamI usase apanA kAma calA lete| phira zAyada itane skUlakaoNleja nahIM hote, zikSaNa saMsthAoM meM itanI bhIr3a nahIM hotii| itanI mAthApaccI bhI nahIM hotii| kauna par3hatA? eka par3hA huA hai, sabakA kAma usI se cala jaaegaa| ___ jJAna apanA-apanA hotA hai, usI taraha saMvedana bhI apanA alaga hotA hai| jisa ghaTanA kA saMbaMdha pA~ca vyaktiyoM se hai, pA~coM vyaktiyoM para usakI alaga pratikriyA hogii| eka vyakti eka ghaTanA se itanA pIr3ita ho jAtA hai ki roTI harAma ho jAtI hai, jIvana bar3A duHkhamaya ho jAtA hai| dUsarA vyakti, jisakA saMbaMdha bhI isI ghaTanA se hai, vaha itane meM TAla detA hai, 'calo, duniyA meM aisA hI hotA hai|' eka bhAI mere pAsa Akara bolA, 'mujha para hara bAta kA bar3A prabhAva hotA hai| kaSTa kA anubhava karatA huuN| koI bhI bAta ho jAtI hai to sAre dina vahI dimAga meM cakkara lagAtI hai| bar3A parezAna huuN| kyA karU~?' maiMne kahA, 'tuma sUtra kA AlaMbana lo, eka sUtra kA upayoga kro| jo bhI ghaTanA ghaTe, tuma yahI kahA karo ki duniyA meM aisA hI hotA hai| yaha to duniyA kA svabhAva hai| isameM kyA naI bAta hai, kyA Azcarya hai?' eka mitra dUsare mitra ko Thage to Azcarya hotA hai ki mere mitra ne hI mujhe Thaga liyaa| are! tumane saccAI ko samajhA hI nahIM, mitra kI prakRti ko samajhA hI nhiiN| eka mitra dUsare mitra ko Thage, isameM kucha bhI Azcarya nahI hai| yaha to duniyA kI prakRti hai, usakA svabhAva hai, basa bAta samApta ho jAtI hai| jaba hama yaha mAna lete haiM ki yaha hotA hai, duniyA meM aisA hotA hai, to phira koI kaThinAI nahIM hotii| jIvana ke pakSa aura praNAliyA~ pratyeka vyakti ke saMdarbha meM bahuta aMtara hotA hai| yaha saMvedana kI bhinnatA hai, jJAna kI bhinnatA hai, zarIragata paryAyoM kI bhinnatA hai| janma, zaizava, yauvana, bur3hApA, roga aura mRtyu saba zarIragata hote haiN| eka vyakti ke zarIra meM apanA
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 jo sahatA hai, vahI rahatA hai zaizava, yauvana, bur3hApA, janma aura apanI mauta hotI hai| ye saba bAteM pratyeka meM hotI haiM, usakI apanI hotI haiM aura yaha vibheda hamArA zarIra banAtA hai / hamAre jIvana ke do pahalU bana jAte haiM - eka vaiyaktika aura dUsarA saamaajik| jo apanA hotA hai, nijI hotA hai, vaha vaiyaktika hai / hama usa duniyA meM jI rahe haiM, jahA~ saMkramaNa hotA hai, chUta kI bImAriyA~ hotI haiM / eka bImArI dUsaroM para AkramaNa kara detI hai| vicAroM kA bhI saMkramaNa hotA hai| eka AdamI ke mana meM eka vicAra uThatA hai aura vahI vicAra Age hajAroM logoM ke mana meM uTha jAtA hai / roga saMkramaNazIla haiM aura vicAra bhI saMkramaNazIla haiN| jaba saMkramaNa ke sUtra se hama jur3e hue haiM, to hama nahIM kaha sakate ki hamArA vyaktitva korA vaiyaktika hai / yadi kevala vaiyaktika dRSTi se hI ciMtana karate haiM, to hamArA ciMtana sahI nahIM ho sakatA / usakA jIvana kI do praNAliyA~ haiM - eka samAjavAdI jIvana kI praNAlI aura dUsarI vaiyaktika jIvana kI praNAlI / samAjavAdI praNAlI kA Agraha hai ki vyakti kA koI alaga se mUlya nahIM hai| vyakti purjA hai, eka yaMtra hai, koI svataMtra mUlya nahIM hai / samAjavAdI ciMtana ke loga isa bAta para itanA atirikta bala de rahe haiM ki vyakti kA vyaktitva hI samApta hotA calA jA rahA hai| koI mUlya hI nahIM raha gayA jIvana kaa| cAhe jaba golI mAra de, cAhe jaba phA~sI para car3hA de aura cAhe jaba use samApta kara de / mAtra eka upayogitA . raha gaI ki mazIna ThIka kAma de rahI hai to kAma leM, kAma nahIM de rahI hai to bAhara pheMka deN| aisA hotA hai| jApAna meM pahale aisA hotA thA ki jaba mA~ - bUr3he ho jAte, to unheM jaMgala meM pheMka diyA jAtA / bUr3hA ho gayA, aba kisI kAma kA to rahA nhiiN| AdamI to aisA cAhie, jo khUba kAma kara ske| jo nikammA ho gayA, vaha hamAre kisa kAma kA ? phira vaha cAhe mA~ ho yA bApa / varSoM taka yaha paraMparA calI hai jApAna meM / bUr3he mA~-bApa ko putra svayaM jaMgala meM pheMka Ate the| ve sar3ate, mara jaate| kitanA vicitra dRSTikoNa hotA hai manuSya kA! kevala svArtha aura svArtha / -bApa dUsarI ora vaiyaktika dRSTikoNa kI prabalatA hai / usameM AdamI apanI hI socatA hai / apane hI hita kI aura apane hI svArtha kI bAta socatA hai| khuda se Age dUsare kI bAta socane kI use phursata hI nahIM hai /
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvana meM parivartana 25 nitAMta vyaktivAdI dRSTikoNa aura nitAMta samAjavAdI dRSTikoNa Aja samUce samAja ko ulajhAe hue haiM aura hamArI samasyAe~ bhI unake sAtha ulajhI hama svastha ciMtana kI carcA karate haiN| hama ina donoM dRSTiyoM kA samanvaya kie binA eka svastha jIvana praNAlI kA sUtrapAta nahIM kara sakate / vartamAna kI ulajhanoM ko dekhatA hU~, to mujhe yahI lagatA hai ki jina dezoM meM yaha samAjavAdI praNAlI pracalita haiM, vahA~ vaiyaktika svataMtratA samApta ho jAtI hai| saccA sukha svAdhInatA vyakti ke lie tIna bAteM bahuta mahattvapUrNa hotI haiM svataMtratA, svAvalaMbana aura apane puruSArtha para vizvAsa / ye vyaktigata jIvana ke tIna bar3e sUtra haiN| maiM inheM vyaktigata jIvana ke tIna bar3e avadAna mAnatA huuN| bar3I dena hai svtNtrtaa| AdamI jaba svataMtra nahIM hotA, to phira yaMtra aura manuSya meM koI aMtara nahIM hotaa| roTI ke lie, suvidhA ke lie, upayogitA ke lie koI apanI svataMtratA beca de, usase bar3I dAsatA kI manovRtti nahIM ho sktii| hamAre samAja meM bhI dAsoM kI paramparA rahI hai| naukara alaga hotA hai, dAsa alaga hotA hai| naukara vetana letA hai, kAma detA hai| vaha sthAyI nahIM hotaa| mAlika cAhatA hai, to mAlika chor3a detA hai aura naukara cAhatA hai, to naukarI chor3a detA hai| naukarI hai, kare yA na kre| kintu dAsatA kI eka bhayaMkara paramparA thii| vyakti bika jAtA thaa| gAya ko kharIdA, bhaiMsa ko khriidaa| kharIdane ke bAda gAya aura bhaiMsa mAlika kI ho jAtI haiN| vaise hI AdamI bika jAtA aura mAlika use kharIda letaa| aba dAsa usa mAlika kA ho gayA, jise vaha kabhI nahIM chor3a sktaa| mAlika cAhe to mAre, jiMdA rakhe, pITe yA satAe, dAsa use kabhI nahIM chor3a sakatA thaa| kyA gulAmI yA dAsatA kI manovRtti kabhI chor3I jA sakatI hai? roTI aura sukha-suvidhA ke lie AdamI bika jAe, yaha gulAmI kI manovRtti hai| koI bhI manuSya isake lie bikanA nahIM cAhatA, gulAma bananA nahIM caahtaa| apane svataMtra astitva ko vaha kAyama rakhanA cAhatA hai| duniyA meM jitanI svataMtratA priya hai, utanI zAyada koI aura bAta priya nahIM hotii|
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ jo sahatA hai, vahI rahatA hai manujI ne eka bahuta acchI bAta kahI hai- 'sarva AtmavazaM sukhaM, sarva paravazaM dukham / ' 26 unake sAmane prazna thA ki sukha aura duHkha ko kaise paribhASita kiyA jAe ? sukha kyA ? duHkha kyA ? sukha kI kyA paribhASA ho sakatI hai ? kisI kavi ne kaha diyA sukha-duHkha kyA haiM? manobhAvanA, jisane jaisA kara mAnA / madhukara ne to apane marane ko sukhamaya jAnA / yaha to eka sAhityika paribhASA hai / sAhityika mUlya kI paribhASA sAhityika hotI hai, kintu manujI ne sukha kI bahuta mArmika evaM suMdara paribhASA dI hai - 'sarva AtmavazaM sukhaM,' apanI svAdhInatA hI sukha hai / 'sarva paravazaM duHkham,' paravaza hone kA nAma hI duHkha hai / AdamI paravaza ho gayA, isakA matalaba hai ki usane duHkha mola le liyA / paravaza honA aura duHkhI honA alaga bAta nahIM hai / svavaza honA aura sukhI honA, isameM koI bheda nahIM hai / paristhitivAda se mukti manuSya kA svabhAva hai ki vaha dUsaroM ke bAre meM bahuta jAnanA cAhatA hai / vaha dUsaroM ko itanA jAnane lagA hai ki khuda ko hI bhUla gayA hai| pratyeka ghaTanA aura paristhiti meM hamArA dhyAna apanI ora nahIM, balki dUsaroM kI ora jAtA hai / isa ekAMgI dRSTikoNa va ciMtana ko badalane ke lie maiM dhyAna ko bahuta mahattva detA huuN| dhyAna karane vAlA vyakti apane prati bahuta jAga jAtA hai / apane prati bahuta jAganA khataranAka nahIM hai| dUsare ke prati bahuta jAganA khataranAka hai| khuda ko jAnane meM koI khatarA nahIM hai, lekina dUsare ko jyAdA jAnanA khatare se khAlI nahIM hai / svayaM ko jAnane vAloM ne Aja taka koI khatarA paidA nahIM kiyA, kintu dUsaroM ko jAnane vAloM ne sAre khatare paidA kie haiN| Aja duniyA meM jitane bar3e khatare haiM, unako unhIM logoM ne paidA kiyA hai, jo khuda ko nahIM jAnate, kevala dUsaroM ko jAnane meM hI lage rahate haiM / zastra aura paristhiti zastroM kA nirmANa kyoM huA ? dUsaroM ko jAnane ke kAraNa hI unakA
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvana meM parivartana 27 nirmANa huaa| kAraNa spaSTa hai ki koI dUsarA AkramaNa kara degA, AegA, mAra DAlegA aura lUTa legA, isalie zastroM kA nirmANa huaa| mUla kAraNa surakSA hai| jaba-jaba dUsaroM ke prati adhika dhyAna jAtA hai, taba-taba khatarA maMDarAne lagatA hai| manuSya kA svabhAva hI aisA bana gayA hai ki vaha 'sva' kA mUlya nahIM jAnatA, 'para' kA mUlya jyAdA jAnatA hai| 'sva' kA mUlya nahIM jAnatA, paristhiti kA mUlya jyAdA jAnatA hai| ____apanI sabhI durbalatAoM ko chipAne ke lie manuSya ke pAsa eka amogha zastra hai| vaha hai paristhiti / yaha zastra anubhava se bhI bar3A mAna liyA gayA hai| aNubama banAne vAloM se bhI pUchA jAe ki itane ghAtaka, saMhAraka zastra kA nirmANa kyoM kiyA? ve kaheMge ki paristhitiyoM se bAdhya hokara hameM aisA karanA par3A hai, anyathA hama kabhI isakA nirmANa nahIM krte| ____ Aja AdamI paristhitivAdI bana gayA hai| usane sArA mUlya paristhiti ko hI de ddaalaa| isakA artha yaha hai ki manuSya chilake ko adhika mUlya detA hai, sArabhUta padArtha ko nhiiN| chilakA hI usake lie saba kucha bana cukA hai| anekAMta kI dRSTi se socanevAlA koI bhI vyakti yaha nahIM kaha sakatA ki paristhiti kA koI mUlya nahIM hai| paristhiti kA bhI mUlya hai, kintu jitanA mUlya chilake kA hai, paristhiti kA bhI utanA hI hai| koI bhI samajhadAra AdamI kore chilake ko nahIM khaataa| kyA paristhiti ko hI saba kucha mAnakara usakI oTa meM khuda ko chipAne kI koziza karane vAlA vyakti chilakA nahIM khA rahA hai? vaha paristhiti ko atirikta mUlya de rahA hai| use itanA mUlya de rahA hai, jitanA mUlya usakA hai hI nhiiN| paristhiti manuSya ko tabhI prabhAvita karatI hai, jaba usameM prabhAvita honevAle bIja vidyamAna hote haiN| kisI ne gAlI dI, krodha A gyaa| paristhiti banI, krodha A gyaa| paristhiti ko asvIkAra nahIM kiyA jA sakatA, kintu yaha samajha lenA cAhie ki gAlI krodha ko tabhI utpanna karatI hai, jaba vyakti meM krodha ke bIja vidyamAna hoN| jaba krodha ke bIja samApta ho jAte haiM, taba hajAra gAliyA~ dene para bhI krodha utpanna nahIM hotA, kabhI nahIM hotaa| aise vyaktiyoM meM krodha utpanna karanA sahaja nahIM hotaa| hajAra prayatna karane para bhI unameM krodha utpanna hotA hI nhiiN|
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ jo sahatA hai, vahI rahatA hai saMta kI samatA mahArASTra ke saMta ekanAtha godAvarI meM snAna karake A rahe the| eka AdamI jharokhe meM baiThA thaa| usane socA ki saMta A rahe haiM, unheM gusse meM le aauuN| saMta jharokhe ke nIce Ae, usane Upara se thUka diyaa| saMta ke sira para thUka pdd'aa| ve zuddhi ke lie punaH nadI kI ora cala pdd'e| snAna kiyA aura phira usI jharokhe ke nIce se gujre| usa AdamI ne punaH thUka diyaa| saMta punaH snAna karane nadI kI ora mudd'e| bIsa bAra AdamI ne thUkA aura bIsa bAra saMta ko snAna karanA pdd'aa| unake mana meM usa vyakti ke prati tanika bhI krodha nahIM aayaa| vyakti nirAza ho gyaa| itanA jaghanya prayatna karane para bhI krodha nahIM aayaa| vaha nIce utarA aura saMta ke pairoM meM gira pdd'aa| usane gir3agir3Ate hue kahA, 'maiMne jaghanya aparAdha kiyaa| Apa mahAna haiM, kSamA kreN|' saMta bole, 'tumane koI aparAdha nahIM kiyA hai| tumane merA bar3A upakAra kiyA hai| tumhAre kAraNa hI maiM Aja puNyabhAgI banA huuN| pratidina eka bAra mA~ godAvarI kI goda meM jAtA huuN| tumane to mujhe mA~ kI goda meM jAne ke bIsa avasara die| maiM tumhArA AbhArI huuN|' paristhiti para doSAropaNa krodha utpanna hone kI bhayaMkara sthiti ekanAtha ke samakSa thii| vikaTa paristhiti se ve gujare, para krodha nahIM aayaa| kyoM, yaha prazna hai| isakA samAdhAna hai ki krodha utpanna hone kI paristhiti to thI, kintu vyakti meM vaha bIja vidyamAna nahIM thA jo krodha ko ubhAratA hai| vaha bIja dagdha ho cukA thaa| dUsare ko dekhane vAlA kevala paristhiti ko dekhatA hai| vaha usa bIja ko nahIM dekhatA, jise paristhiti prabhAvita karatI hai| dhyAna karane vAlA vyakti, anekAMta kI dRSTi ko jAnane vAlA vyakti paristhiti ko paccIsa pratizata mUlya detA hai| usa bIja ko, jo paristhiti ke kAraNa aMkurita, puSpita, pallavita aura phalita hotA hai| jisa vyakti ne dhyAna kA abhyAsa nahIM kiyA,
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvana meM parivartana 29 jisane adhyAtma ke marma ko nahIM jAnA, jisane adhyAtma se jAgRta hone vAlI anekAMta kI dRSTi kA marma nahIM jAnA, vaha apanI durbalatAoM ko paristhiti para lAda detA hai aura anubhava karatA hai ki maiM to nirdoSa hU~, doSa sArA paristhiti kA hai| astitva aura nAstitva pratyeka vyakti 'para' yA paristhiti para sArA doSAropaNa kara chuTTI pA letA hai / anekAMta kI vyAkhyA karane vAle AcArya ne bhI aisI hI samasyA hamAre sAmane utpanna kI hai| unhoMne astitva aura nAstitva, donoM ko mAnyatA dii| unhoMne kahA ki pratyeka tattva kA apane dravya kI dRSTi se astitva hai, apane kSetra kI dRSTi se astitva hai, apane kAla kI dRSTi se astitva hai, apane bhAva kI dRSTi se astitva hai / pratyeka tattva kA paradravya kI dRSTi se nAstitva hai, parakSetra kI dRSTi se nAstitva hai, parakAla kI dRSTi se nAstitva hai, parabhAva kI dRSTi se nAstitva hai / isakA tAtparya hai ki svasattA kI apekSA astitva hai, parasattA kI apekSA nAstitva hai / adhyAtma kI dRSTi yahA~ kucha gauNa ho gaI hai| 'para' se nAstitva kyoM mAnA jAe ? sApekSatA kI dRSTi se vicAra kareM to astitva aura nAstitva, donoM svagata hote haiM, vastugata hote haiN| 'paradravya' kI apekSA se nAstitva hai, yaha Avazyaka nahIM hai| pratyeka padArtha kA astitva vyakta paryAya kI apekSA se hai aura nAstitva avyakta paryAya kI apekSA se hai / pratyeka padArtha kA astitva prakaTa paryAya kI apekSA se hai aura nAstitva saMbhAvya hai, unakI apekSA se hI dravya kA nAstitva hai / nepoliyana bonApArTa kahatA thA, 'mere zabdakoza meM asaMbhava zabda nahIM hai / ' yadi ise ahaMkArapUrNa kathana mAnA jAe to yaha bahuta bar3A ahaMkAra hai aura yadi ise tattvadRSTi mAneM to yaha mahattvapUrNa tattvadRSTi hai / anekAMta ke rahasya ko samajhane vAlA vyakti kisI bhI bAta ko asaMbhava mAnakara nahIM cltaa| loga kahate haiM ki mana kI caMcalatA ko miTAnA asaMbhava hai / yaha bhrAmaka dhAraNA hai| pArA bahuta caMcala hotA hai, para usakI caMcalatA ko miTAkara golI banAI
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 jo sahatA hai, vahI rahatA hai jAtI hai| yaha bhI bahuta saMbhava hai| loga mAnate haiM ki calanI meM pAnI nahIM ThaharatA, sArA nIce A giratA hai| para calanI meM pAnI ko ThaharAnA bhI asaMbhava nahIM rhaa| pAnI ko barpha meM badala do, phira use calanI meM ddaalo| vaha Thahara jaaegaa| ___ hama yadi eka hI dRSTi se kisI bAta ko pakar3a lete haiM, vahA~ kaThinAI hotI hai| calanI meM pAnI nahIM bhI Thahara sakatA aura Thahara bhI sakatA hai| avasthA kA parivartana caahie| avasthA ke parivartana ke sAtha-sAtha sArI asaMbhava bAteM saMbhava ho jAtI haiN| dRSTikoNa meM parivartana eka vyakti guru ke pAsa AyA aura bolA, 'gurudeva, duHkha se chUTane kA koI upAya btaao|' bar3A prazna thaa| thor3e zabdoM meM bahuta bar3A prazna ki duHkhoM kI duniyA meM jInA aura duHkha se chUTane kA upAya krnaa| bAta choTI nahIM thI, bahuta bar3I thii| guru ne batAyA, 'eka kAma karo, jo AdamI sabase sukhI ho, usakA aMgarakhA le Ao, phira duHkha se chUTane kA upAya maiM tumheM batA duuNgaa|' vaha gayA, eka ghara meM jAkara pUchA, 'bhAI, tuma to sabase sukhI ho?' koI na pUche, taba taka saba ThIka hai| taraMga na uThe, taba taka samudra zAMta hai| tUphAna na Ae, taba taka jala zAMta hai| bavaMDara na uThe, taba taka saba ThIka hai, kintu jaba tUphAna AtA hai, bavaMDara AtA hai, taba taraMga hI taraMga ho jAtI haiN| mUla svabhAva kA patA hI nahIM cltaa| prazna na ho taba taka hI saba ThIka hai, para jaba prazna pUchA jAtA hai, ThIka beThIka ho jAtA ___ usane kahA, 'merA par3osI itanA badamAza hai ki Ae dina mujhe satAtA rahatA hai| bhalA, maiM kaise sukhI ho sakatA hU~? maiM to atyaMta duHkhI huuN|'
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvana meM parivartana vaha dUsare ghara gyaa| dUsarA bolA, 'kyA bAta pUchate ho? sukha kI to bAta hI na kro| aisI karkazA patnI milI hai ki pUrA dina sira khAtI rahatI hai| mere jIvana meM to sukha kI koI kalpanA hI nahIM kI jA sktii|' tIsare ke pAsa gayA, cauthe ke pAsa gyaa| kisI kI patnI ke pAsa gayA to vaha pati ko krUra batalAtI aura pati ke pAsa gayA to vaha patnI ko krUra btlaataa| pitA ke pAsa gayA to vaha putra ko badamAza btlaataa| saikar3oM-saikar3oM gharoM meM ghUmA, parikramA karatA calA gayA, hajAroM gharoM ke cakkara lagAtA rahA, lekina saba khuda ko duHkhI batalAte, koI sukhI nahIM milaa| bar3A Azcarya huaa| guru ke pAsa Akara bolA, 'maiM to ghUmate-ghUmate thaka gyaa| Apane kahA thA ki sabase sukhI vyakti kA aMgarakhA le aanaa| sabase sukhI kI bAta to dUra, mujhe to koI sukhI vyakti milA hI nhiiN|' guru ne kahA, 'kyoM duHkhI haiM? kyA duHkha hai?' usane kahA, 'kisI kA par3osI kharAba, kisI kA beTA kharAba, kisI kA bApa kharAba, kisI kA aura kucha kharAba, hara AdamI dUsare AdamI ke kAraNa duHkha bhoga rahA hai|' __guru ne batAyA, 'sukha kA gura hai dUsare kI ora nahIM balki apanI ora jhaaNknaa| yahI sukha kA upAya hai|' vaha bolA, 'itanI choTI bAta Apa pahale hI mujhe batA dete| kyoM mujhase phAlatU ke cakkara lagavAe ? kyoM mujhe ghumAyA? kyoM parikramA karavAI? bahuta choTI bAta thI, Apa pahale hI batA sakate the|' guru ne kahA, 'satya duSpAcya hotA hai, vaha sIdhA nahIM pctaa| agara maiM pahale hI yaha bAta kaha detA to tU hargija nahIM maantaa| jaba svayaM anubhava kara liyA, sabakI parikramA kara lI, sabake cakkara lagA lie, aba yaha bAta terI samajha meM
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 jo sahatA hai, vahI rahatA hai A sakatI hai ki saba loga dUsaroM ko dekha rahe haiM aura dUsaroM ko dekhane ke kAraNa duHkha kA anubhava kara rahe haiN| aba yaha bAta samajha meM AegI ki satya bahuta parizrama ke bAda pacatA hai|' kahAnI bahuta mArmika hai aura isakA phalita bhI bahuta mArmika hai ki dUsare ko dekhanevAlA kabhI sukha kA anubhava nahIM krtaa| hara AdamI duHkha kA anubhava karatA hai| apane Apa nahIM karatA, dUsare ke kAraNa duHkha kA anubhava karatA hai| zata-pratizata duHkha kA kAraNa hai-dUsarA / bImArI AtI hai, vaha bhI to dUsarI hai, apanI to hai nhiiN| bImArI ke kAraNa duHkha kA anubhava hotA hai, zatrutA ke kAraNa duHkha kA anubhava hotA hai, apriyatA ke kAraNa duHkha kA anubhava hotA hai, 'para' ke kAraNa duHkha kA anubhava hotA hai| hamAre vyaktitva ke sAtha eka 'sva' jur3A huA hai aura dUsarA 'para' jur3A huA hai| vyaktitva kI eka sImA meM hama apane bAre meM ciMtana karate haiM aura dUsarI sImA hamArI hai ki hama 'para' ke bAre meM ciMtana karate haiN| 'para' zabda ke do artha ho sakate haiM svataMtra aura bhinn| 'para' isalie ki vaha svataMtra hai aura usakA astitva svataMtra hai| eka hai bhedAnubhUti aura dUsarI hai svataMtratAnubhUti / __ hamAre ciMtana meM kucha alaga-alaga koNa hote haiN| ciMtana, vicAra hamezA sApekSa hote haiN| apane Apa meM ciMtana kA koI artha nahIM hotaa| ciMtana kI utpatti aura usake vikAsa ke lie koI AdhAra cAhie, koI dUsarA caahie| dravya ho yA kSetra, kAla ho yA avasthA, vyakti ho yA vastu, ciMtana ke lie kucha na kucha caahie| Idhana ke binA Aga nahIM jalAI jA sktii| Aga ko jalAne ke lie IMdhana cAhie, sAmagrI caahie| ciMtana ko prajvalita hone ke lie bhI Idhana cAhie, sAmagrI caahie| ciMtana kI Aga kA prajvalana hai-'para' / yadi yaha 'para' zabda nahIM hotA to phira ciMtana kI apekSA hI nahIM hotii| ____ hama apane bAre meM kaise soceM? hama dUsare ke bAre meM socate haiM to kaise soceM? jaba hama sAmAjika jIvana jIte haiM, vahA~ kevala 'sva' nahIM hotA, 'para' bhI hotA hai aura 'para' hotA hai, isalie samAja banatA hai| yadi kevala 'sva' hotA to zuddha adhyAtma hotA, vyavahAra nahIM hotaa| hamArA sArA vyavahAra samAja
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvana meM parivartana 33 ke AdhAra para calatA hai, bheda ke AdhAra para calatA hai / isa bhedAnubhUti ke kSetra meM hama kaise soceM ? yaha bahuta mahattvapUrNa prazna hai / ciMtana ke do pahalU hote haiM- vidheyAtmaka aura niSedhAtmaka / hamArA eka dRSTikoNa, eka ciMtana vidhAyaka hotA hai aura dUsarA niSedhAtmaka / apane aura dUsaroM ke bAre meM bhI hamAre donoM hI prakAra ke ciMtana hote haiM / kintu aisA pratIta hotA hai ki dUsare ke bAre meM vidheyAtmaka ciMtana kama va niSedhAtmaka ciMtana jyAdA hotA hai| AdamI kI A~kha meM patA nahIM kyA hai, vaha apanI vizeSatA jyAdA dekhegI aura dUsare meM kamI hI kamI dekhegii| kisI bhI AdamI se pUcha lo, samajhadAra se samajhadAra AdamI se pUcha lo, dUsare meM kamI kA hI ullekha kregaa| zAyada hI koI AdamI dUsare ke lie yaha kahe ki nahIM, vaha to sarvaguNoM se sampanna hai / saubhAgya se hI yaha zabda nikalegA / saMbhavataH nahIM nikalegA aura jo kama samajhadAra hotA hai, vaha dUsaroM ko samajhadAra mAnatA hI nhiiN| vaha to sabase jyAdA khuda ko hI samajhadAra mAnatA hai aura apanI hI vizeSatAoM ko dekhatA hai| dUsare ke bAre meM usakI dhAraNAe~ bahuta ajIba hotI haiN| Aja jo sattA para baiThA hai, vaha sArI janatA meM kamiyA~ dekhegA | usakI AlocanA karegA aura jaba apanA prazna AegA to mauna ho jaaegaa| yaha to nahIM kahegA ki mujha meM sArI vizeSatAe~ hai, para use apanI kamI kA anubhava bhI nahIM hogA / dUsare kI kamI aura khAmI kA darzana karanA niSedhAtmaka dRSTikoNa hai| sAmAjika jIvana meM bar3A prazna hai mUlyoM kaa| samAja mUlyoM ke AdhAra para calatA hai, kintu mUlyAMkana karanA eka bahuta bar3I samasyA hai| hama sahI mUlyAMkana nahIM kara pAte, kyoMki hamArA dRSTikoNa vidhAyaka nahIM hotA / jisa samAja meM ahiMsA pratiSThita nahIM hotI, vahA~ sahI mUlyAMkana nahIM ho sakatA / mUlyAMkana kI pahalI zarta hai - ahiMsA / ahiMsA ko bahuta sUkSma dRSTi se samajhane kI jarUrata hai / kevala mArane kI bAta hI hiMsA nahIM hai, yaha to bahuta sthUla bAta hotI hai| hiMsA kI bAta hamArI cetanA kI samagra zuddhatA kI svIkRti se saMbaMdhita hai | cetanA meM jitanA rAga aura dveSa adhika hotA hai, utanA hI hamArA mUlyAMkana galana hotA hai| ye donoM Apasa meM isa taraha se jur3e hue haiM ki manuSya ke sAmane rAga aura dveSa ke alAvA tIsarA AyAma udghATita hI nahIM
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 jo sahatA hai, vahI rahatA hai hotaa| priyatA aura apriyatA kA dRSTikoNa barAbara banA rahatA hai| kisI bhI AdamI ko dekhU, to zuddha dRSTi se dekha sakU~, yaha bar3A kaThina kAma hai| AdamI ko dekhanA bhI saMbhava nahIM rhaa| dekhane se pahale hI dIvAreM khar3I ho jAtI haiN| kabhI zatrutA kA bhAva, kabhI mitratA kA bhAva, kisI ke prati sneha, kisI ke prati karuNA aura kisI ke prati krUratA, koI na koI manobhAva darzaka aura dRzya ke bIca dIvAra bana kara A hI jAtA hai| koI AdamI kisI kA zuddha ceharA dekha pAtA ho, yaha bahuta kama saMbhava hai| vicAroM meM virodha duniyA meM kucha bhI ekarUpa nahIM hai| mausama kI taraha saba badalate rahate haiN| AdamI bhI kabhI ThaMDA hotA hai, kabhI garma ho jAtA hai| na jAne kitanI bAra aisA hotA hai! yaha parivartana eka aTala niyama hai| ise kabhI nahIM TAlA jA sktaa| saba badalate haiN| hamAre vicAra bhI badalate haiN| ve bhI zAzvata kahA~ haiM? kucha loga kahate haiM ki vicAra to zAzvata haiN| vAstava meM vicAra aura zAzvata donoM meM hI virodhAbhAsa hai, isalie donoM kA yoga kaise ho sakatA hai? vicAra kA artha hotA hai calane vaalaa| calane vAlA zAzvata kaise hogA? vaha kabhI zAzvata nahIM ho sktaa| jo cala hai, vaha acala nahIM ho sakatA aura jo acala hai, vaha cala nahIM ho sktaa| cala aura acala kA yoga to ho sakatA hai| eka dravya meM calAMza bhI hotA hai aura acalAMza bhI hotA hai| donoM aMza mila sakate haiM, kintu jo acala hai, vaha cala nahIM ho sakatA aura jo cala hai, vaha kabhI acala nahIM ho sktaa| jo dhruva hai, vaha parivartanazIla nahIM ho sakatA aura jo parivartanazIla hai, vaha kabhI dhruva nahIM ho sktaa| pratyeka dravya meM donoM prakAra ke dharma milate haiM-dhruvAMza aura calAMza, parivartanazIla aura aprivrtnshiil| vicAra sadA parivartanazIla hotA hai| kahate haiM ki Aja isa AdamI kA vicAra badala gyaa| isameM Azcarya kyoM honA cAhie? yadi vicAra na badale to usameM Azcarya hai| vicAra kA kAma hI badala jAnA hai| kala jo vicAra thA, vaha Aja nahIM hogA aura Aja jo vicAra hai, vaha Age nahIM hogaa| vicAra kA kAma hai satata pravAha, gatizIlatA, badalate jAnA aura badalate jaanaa| jo pakar3akara baiTha jAte haiM ki maiMne to isa eka vicAra ko pakar3a liyA hai, aba ise chor3eMgA nhiiN| vaha ahaMkAra aura garva kA anubhava karatA hai aura socatA
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvana meM parivartana hai ki maiM bar3A majabUta AdamI hU~, maiM pakar3I huI eka bAta ko nahIM chodd'taa| are, kyA bar3A kAma kara diyA? yaha to mUrkhatA hai| patthara bahuta majabUta hotA hai| haDDI bahuta majabUta ho jAtI hai, to bahuta khataranAka hotI hai| haDDiyA~ lacIlI rahatI haiM, to AdamI svastha rahatA hai| bImArI kA pahalA lakSaNa hai haDDiyoM kA kaThora ho jaanaa| rIr3ha kI haDDI akar3a gaI, kar3I par3a gaI, to mAna leM ki svAsthya calA gyaa| isalie eka bAta para DaTa jAnA, koI vizeSatA kI bAta nahIM hai, parantu kabhI-kabhI aisA bhI hotA hai ki AdamI mUrkhatA kI bAta ko bhI bahuta vizeSatAyukta mAna letA hai| samyak vicAra aura samyak ciMtana nahIM hotA hai, to aneka vyakti galata bAta ko sahI mAna lete haiM, mUrkhatA ko samajhadArI mAna lete haiN| Azcarya kI bAta yaha hai ki unheM mAlUma bhI nahIM hotA ki ve mUrkhatA kara rahe haiN| bahuta loga aise hote haiM jinheM apanI mUrkhatA kA kabhI patA hI nahIM cltaa| do saheliyA~ miliiN| bAteM calane lgiiN| eka sahelI ne dUsarI se kahA, 'Ajakala aurateM apane patiyoM kI niMdA bahuta karatI haiN| niMdA karanA bahuta burA hai| aisA nahIM karanA caahie| mujhe dekho, merA pati kitanA AlasI, nAlAyaka aura mahAmUrkha hai, para maiM kabhI kisI ko nahIM batAtI ki merA pati aisA hai|' ajIba sthiti hotI hai hamAre ciMtana kii| jo vicAra kA saMsAra hai, vahA~ virodhAbhAsa palate haiM, vahA~ visaMgatiyA~ palatI haiN| vahA~ samajhadArI kI oTa meM mUrkhatA palatI hai| yaha vicAra kA kSetra hai| avicAra meM to aisA nahIM hotaa| tIna sthitiyA~ haiM-avicAra, vicAra aura nirvicaar| avicAra kI sthiti vaha hai, jisameM vyakti ciMtana karanA jAnatA hI nhiiN| choTe prANI haiM, ve ciMtana karanA nahIM jaante| manuSya meM bhI kucha aise manuSya haiM, jinakA mastiSka avikasita hotA hai| ve vicAra karanA nahIM jaante| yaha vicAra kI akSamatA hI avicAra hai| dUsarI avasthA hai-vicaar| isa avasthA meM prANI ciMtana karatA hai, socatA hai| tIsarI avasthA hai-nirvicAra / yaha hai dhyAna kI avsthaa| isa avasthA meM cale jAne para vicAra samApta ho jAte haiN| na koI kalpanA, na koI sphUrti aura na koI ciMtana / sAre daravAje baMda ho jAte haiN| yaha hamArI nirvicAra avasthA hai
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 jo sahatA hai, vahI rahatA hai nirvicAra kA anubhava zabdAtIta hotA hai aura usameM usa cetanA kA jAgaraNa hotA hai, jo cetanA iMdriyoM se, mana se, buddhi se aura viveka se pare hai| sabase pare kI cetanA atIndriya cetanA kI avasthA bana jAtI hai| vahA~ kevala AtmA kA anubhava zeSa rahatA hai| bAkI smRtiyA~ lupta ho jAtI haiN| yaha eka aisI avasthA hai, jisakI carcA zabdoM meM nahIM ho sakatI / yaha anubhava kA viSaya hai| buddhi kI sImA kA jo viSaya hai, vaha zabdoM dvArA pratipAdita kiyA jA sakatA hai| jo buddhi se pare kA saMsAra hai, vaha zabdAtIta hotA hai / usake bAre meM kahA jAe to bhI kucha nahIM banatA aura na kaheM to bhI mana nahIM maantaa| kahane aura na kahane kI donoM sthitiyoM meM AdamI ulajhA rahatA hai / hamArA saMsAra buddhi aura vicAroM kA saMsAra hai / vahA~ aneka bAteM hotI haiM, virodhAbhAsa hote haiN| jitanA virodhAbhAsa vaicArika saMsAra meM hai, utanA kahIM nahIM hotA / carcila ne kahA thA ki kuzala rAjanItijJa vaha hotA hai, jo subaha eka bAta kahatA hai aura zAma ko yaha kahakara usakA khaMDana kara detA hai ki subaha jo kahA thA, vaha ThIka thA aura aba jo kaha rahA hU~, vaha bhI ThIka hai / vicAra ke kSetra meM virodhAbhAsoM ko TAlA nahIM jA sakatA / tarkazAstra meM sthAna-sthAna para kahA gayA hai ki yahA~ amuka bAta kA virodhAbhAsa hai / jaba zAstra hI tarka kA hai, jahA~ vicAra hI kara rahe haiM, to virodhAbhAsa avazya AegA / garbhavatI mA~ ne choTe munne se pUchA, 'tuma kyA cAhate ho, munnA yA munnI ?' choTA baccA thA, bolA, 'mA~, tumheM kaSTa na ho to choTA-sA pillA cAhie, na munnA aura na munnI / ' yaha kahA~ se AegA? jo hai nahIM, vaha nahIM A sktaa| jo hogA, vahI AegA / vicAra kA kAma hai, saMgati, visaMgati, virodha aura avirodha paidA karanA / koI bhI vicAra, buddhi yA tarka aisA nahIM ho sakatA jo kevala avirodha paidA kare yA kevala saMgati yA sAmaMjasya paidA kre| yaha nahIM ho sakatA ki jo calatA hai, vaha sadA calatA hI rahe, lar3akhar3Ae nhiiN| jo calatA hai, vaha lar3akhar3AtA hai / jo ghor3e para car3hatA hai, vaha giratA bhI hai / calanA aura lar3akhar3AnA, car3hanA aura giranA, donoM sAtha jur3e hue haiN| vicAra kI isa dvandvAtmaka duniyA meM hama eka bAta kI apekSA rakheM ki yahI hogA, vaha nahIM
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvana meM parivartana hogA, yaha honA cAhie, vaha nahIM honA cAhie, to yaha hamArI bhrAMti hogii| yaha vicAra kI prakRti va svabhAva hai| isalie hama vicAra para bhI vicAra kara rahe haiM, kyoMki AdamI acchA socatA hai, burA bhI socatA hai, vidhAyaka socatA hai aura niSedhAtmaka bhI socatA hai, sRjanAtmaka socatA hai aura vidhvaMsAtmaka bhI socatA hai| hama cAhate haiM ki niSedhAtmakatA aura vidhvaMsAtmakatA kA pakSa kama hotA calA jaae| isalie vicAra para vicAra kara rahe haiM, yaha soca rahe haiM ki kaise soceM? isa prazna meM vicAroM ke pariSkAra kI bAta AtI hai| usakA upAya hai ki yadi hama nirvicAra aura vicAra kA saMtulana kara sakeM, to vicAra ko vidhAyaka banA sakate haiM, sRjanAtmaka banA sakate haiM aura vidhvaMsAtmakatA ko kama kara sakate haiN| kevala vicAra hI kareMge to yaha saMbhava nahIM hogA, kyoMki vicAroM meM Takkara hogI, saMgharSa hogaa| nirvicAra kA palar3A jaise-jaise bhArI hotA jAegA, vicAra kA zodhana aura pariSkAra bhI hotA calA jAegA, bIca meM AnevAle avarodha kama ho jaaeNge| vicAra ke zodhana aura pariSkAra kA aura koI upAya nahIM hai| purAne jamAne meM eka kambala hotA thaa| usakA nAma thA ratnakambala / vaha bahuta bar3hiyA hotA thaa| Aja se DhAI hajAra varSa pahale usakA mUlya savA lAkha mudrA thaa| usa saste jamAne meM itanA bhArI mUlya! kintu vaha vAtAnukUlita kambala hotA thaa| garmI meM bahuta ThaMDA aura sardI meM bahuta grm| usakI dhulAI Aga meM hotI thii| Aga meM DAla do, kambala bilkula sApha ho jaaegaa| kintu jaba taka Aga meM dhulAI nahIM hotI, kambala se maila nahIM utrtaa| vicAroM ke maila kI dhulAI bhI pAnI se nahIM hotii| vicAra se vicAra kI dhulAI nahIM hotii| buddhi aura tarka se vicAra kI dhulAI-saphAI nahIM ho sktii| vicAra ke maila dUra karane, vicAra ko nirmala banAne kA eka hI upAya hai ki nirvicAra kI Aga meM vicAra ko DAla diyA jAe, vaha apane Apa nirmala ho jaaegaa| vicAra ke sAre maila sApha ho jAne ke bAda usameM se sRjanAtmakatA, vidhAyakatA, jyoti aura AsthA niklegii| usameM se puruSArtha aura parAkrama niklegaa| koI saMgharSa nahIM niklegaa|
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 jo sahatA hai, vahI rahatA hai mana kI mImAMsA dhyAna kI sAdhanA karane vAle bahuta bAra kahate haiM ki dhyAna sadA eka jaisA nahIM hotaa| kabhI acchA hotA hai, kabhI nahIM hotA hai| mana bhI usameM sadA eka jaisA nahIM lgtaa| kabhI mana pUrA lagatA hai, kabhI nahIM lagatA hai| utAra-car3hAva Ate rahate haiN| hama dhyAna kI bAta chor3a deM, sAmAnya jIvana meM bhI vyakti ke sAmane yaha samasyA rahatI hai, mana kI sthiti sadaiva ekarUpa nahIM rhtii| kabhI mana meM bar3A utsAha hotA hai aura kabhI avasAda chA jAtA hai| kabhI prasannatA aura kabhI duHkha kA anubhv| kabhI acAnaka becainI hAvI ho jAtI hai| yaha saba kyoM hotA hai? bahuta gaharAI meM jAkara manovijJAna kI dRSTi se isa viSaya ko mImAMsita kareM to pAeMge ki jaise-jaise zarIra meM rasAyana badalate haiM, vaise-vaise mana kI sthiti badalatI rahatI hai| hamArI mAnasika sthitiyoM ke badalAva meM rasAyanoM kA bahuta bar3A hAtha hai| mana aura manana koI apriya ghaTanA ghaTatI hai, mana meM duHkha AtA hai| yaha bAta sahaja samajha meM AtI hai, kintu kisI apriya ghaTanA ke na ghaTane para bhI mana duHkhI ho, taba samajhane meM kucha kaThinAI hotI hai| sthAnAMga sUtra meM krodha kA koI AdhAra nahIM hai| kevala krodha hI nahIM, ahaMkAra, lobha, duHkha, bhaya jaise sAre Avega kabhI-kabhI ahetuka utpanna ho jAte haiN| akAraNa yA ahetuka vastu kI vyAkhyA karane meM AdamI kaThinAI mahasUsa karatA hai| isa bAta ko hama zarIra aura mana ke saMbaMdha se jor3akara nahIM dekheMge to hameM samAdhAna nahIM milegaa| .. ___ hama zarIra aura mana ke saMbaMdha meM jaaneN| zarIra mana ko prabhAvita karatA hai aura mana zarIra ko prabhAvita karatA hai| zarIra meM hone vAle vikAra mana ko bahuta prabhAvita karate haiN| bAhara se hameM patA nahIM calatA ki bhItara kyA ho rahA hai? kintu bhItara eka prakriyA calatI rahatI hai aura mana kI avasthAe~ badalatI calI jAtI haiN| Ayurveda meM isa viSaya para bahuta sUkSmatA se ciMtana kiyA gayA hai, mImAMsA kI gaI hai| kahA gayA hai ki zarIra meM tIna doSoM kA sAmya hotA hai to AdamI svastha rahatA hai| vAta, pitta aura kapha meM koI avasthA AtI hai to hamAre mana kI sthiti bigar3a jAtI hai, hamArA vyavahAra bhI bigar3a jAtA hai| saMcAlaka tattva sabase pahale hama vAyu ko leN| vAyu sArI pravRttiyoM ko saMcAlita karane
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvana meM parivartana 39 vAlA tatva hai| hama kisI se pUchate haiM ki ghar3I meM kitane baje haiM ? uttara milatA hai- 'pA~ca / ' prazna hogA - 'kaise jAnA ?' to vyakti kahegA, 'A~khoM se dekha rahA huuN|' yaha bAta bhI ThIka hai, kintu aura gahare meM jAe~ to patA calatA hai ki vAyu sAtha meM jur3atI hai to A~kha se dikhAI detA hai| vAyu sAtha meM na jur3e to A~kha se dikhAI nahIM degaa| zarIra meM jo kucha hai, use saMcAlita karane vAlA tattva hai vaayu| isase vAyu kA mahattva svayaMsiddha hai, kintu zarIra meM jaba vAyu tattva kI vRddhi ho jAtI hai, usakA atireka ho jAtA hai to samasyAe~ paidA hotI haiM / caMcalatA bhI mana kI samasyA hai aura ise paidA karane vAlA tattva hai vAyu / mana ko caMcala banAkara yaha tattva pIche haTa jAtA hai / caMcalatA eka AdamI kisI hoTala meM khAnA khAne gayA / khAnA bahuta kharAba thA | baire ko bulAkara kahA, 'kahA~ hai tumhArA mainejara ? yahA~ kitanA raddI khAnA khilAyA jAtA hai ?' bairA bolA, 'mahAzaya, mainejara sAhaba sAmane vAle hoTala meM khAnA khAne gae haiN|' bar3I vicitra bAta hai / apane hoTala meM dUsaroM ko khAnA khilAtA hai aura khuda dUsaroM ke hoTala meM jAkara khAtA hai| dUsaroM ke lie samasyA paidA karane ke bAda pIche haTa jAnA kucha logoM kI pravRtti bhI hotI hai| aise tattva bhI haiM, jo kAma karate haiM aura pIche haTa jAte haiM / vAyu bhI aisA tattva hai, jo bahuta sArI samasyAe~ paidA karane ke bAda parade ke pIche calA jAtA hai| hamAre sAmane AtI hai| mana kI caMcalatA / vAyu sAmane nahIM aatii| jaba bhI mana kI caMcalatA kA AbhAsa ho, yaha parIkSaNa kara lenA cAhie ki zarIra meM vAyu kA prakopa kaisA hai ? yaha bAta sahI hai ki mana hai to caMcalatA hogii| caMcalatA jIvana ke lie Avazyaka bhI hai, kintu jyAdA bar3ha jAne para vaha samasyA bana jAtI hai / vivazatA caMcalatA kA mukhya kAraNa vAyu kA prakopa hai| jisa vyakti meM caMcalatA adhika hai, use socanA cAhie ki itanI caMcalatA hai, yaha kahIM vAyu kA prakopa to nahIM hai ? yadi hai to kyoM ? isakA kAraNa bhI khojanA caahie| kAraNa aura upAya, donoM kI khoja Avazyaka hai| mana kI pavitratA ke lie, mana kI malinatA dUra karane ke lie zarIra para pUrA dhyAna denA hogA, zArIrika tattvoM kI
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 jo sahatA hai, vahI rahatA hai mImAMsA karanI hogii| eka vyakti ne nirNaya kiyA ki maiM kacaur3I nahIM khaauuNgaa| dUsare dina vaha jaise hI kacaur3I kI dukAna ke sAmane se gujarA, vahA~ kI mahaka ne use vivaza kara diyaa| vaha kacaur3I khAne baiTha gyaa| usakA mitra use pratijJA kI yAda dilAtA rahA, lekina vaha mana ke hAthoM vivaza banA rhaa| vAta vikAra ke pariNAma ___mana kI asthiratA aura caMcalatA vyakti ko apane nizcaya se DigA detI hai| aneka loga kahate haiM ki smaraNazakti bahuta kamajora hai| baccoM ke bAre meM bhI aisI zikAyate AtI haiN| choTe baccoM kI smRti kamajora honI hI nahIM caahie| assI kI avasthA pAra kara jAne ke bAda bhI smRti kamajora nahIM honI cAhie, lekina vaha kamajora ho jAtI hai| isakA kAraNa bhI vAyuvRddhi hai| vAtavRddhi smRti daurbalya kA eka pramukha kAraNa hai| kucha loga kahate haiM ki Dara bahuta lagatA hai| kisI ghaTanA ke hone para Dara laganA svAbhAvika hai| kucha loga akAraNa hI Dare rahate haiN| pratikSaNa eka ajJAta bhaya unameM samAyA rahatA hai| isa bhaya aura ghabarAhaTa ke pIche bhI vAyu kA vikAra hai| kucha loga sImA se jyAdA bolate haiM, anAvazyaka hI bolate rahate haiN| isa vAcAlatA kA kAraNa bhI vAyu vikAra hI hai| kucha logoM ko ha~sI-majAka, vyaMgya meM bar3A rasa milatA haiN| ye sAre vAta vikAra ke lakSaNa haiN| ina lakSaNoM ko jAnakara hama mana ke prabhAva kI mImAMsA kreN| agara hama mana ko vaisA banAnA cAhate haiM, jisameM vAcAlatA kI sthiti na ho, caMcalatA kI sthiti na ho, bhaya aura ghabarAhaTa kI sthiti na ho, to hameM zarIra para dhyAna denA hogaa| kevala mana ke dvArA ina samasyAoM kA samAdhAna pAnA saMbhava nahIM hai| yaha samasyA kA mUla kAraNa hai| ise pakar3e binA samasyA kA samAdhAna nahIM hogaa| pitta ke pariNAma dUsarA mahattvapUrNa tattva pitta hai| pitta uttejaka hai, garma hai| svAbhAvika hI hai ki jisa vyakti ko krodha Ae, usameM pitta kI pradhAnatA hogii| jaba taka pitta kA zamana nahIM hotA hai, krodha kA zamana nahIM ho sktaa| prekSAdhyAna meM krodha ke zamana hetu sapheda aura nIle raMga kA dhyAna karAyA jAtA hai| jyotikendra, Anandakendra aura vizuddhikendra para nIle raMga kA dhyAna, pUre zarIra para sapheda aura nIle raMga kA dhyAna karAyA jAtA hai| isase krodha kI uttejanA
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvana meM parivartana kama ho jAtI hai| pitta kI uttejanA kama hotI hai to mana apane Apa zAMta ho jAtA hai| pitta kA mana para jo prabhAva hotA hai, vaha hai krodha kA atirek| pitta bar3hane kA jo samaya hotA hai, vizeSataH vaha madhyAhna kA samaya hai| dopahara ke samaya kisI vyakti se koI bahuta gaharI bAta nahIM karanI caahie| aise kAma ke lie aisA samaya cunanA cAhie, jaba pitta zAMta rhe| socane kI kalA prasiddha dArzanika dekArTa ne kahA, 'maiM socatA hU~, isalie maiM huuN| mere astitva kA pramANa hai ki maiM socatA hU~ aura socatA hU~, isalie maiM huuN|' yadi mujhe kahanA par3e to maiM ise tarka kI bhASA meM kahU~gA, "maiM hU~ aura vikasita mastiSka vAlA prANI hU~, isalie socatA huuN|' socanA mastiSka kA lakSaNa nahIM hai| socanA eka abhivyakti hai, vaha lakSaNa nahIM bana sktaa| hamArA astitva aura caitanya ciMtana se pare hai, socane se pare hai| socanA jyoti kA eka sphuliMga mAtra hai, samagra jyoti nahIM hai| na socanA jyoti kA akhaMDa rUpa hai| __dhyAna-sAdhanA ke dvArA hama usa sthiti taka pahu~canA cAhate haiM, jahA~ socane kI bAta samApta ho jAtI hai, jahA~ sAkSAtkAra saMbhava ho jAtA hai| jahA~ sAkSAt hotA hai, vahA~ socane kI AvazyakatA nahIM rhtii| sAkSAt hone para vastu hastAmalakavat' spaSTa ho jAtI hai| hathelI para A~valA rakhA huA hai| vaha jo kucha hai, usakA hI sAkSAtkAra ho rahA hai| usake viSaya meM socane kI AvazyakatA nahIM hotii| pratyakSa meM jahA~ darzana hotA hai, vahA~ ciMtana nahIM hotA aura jahA~ ciMtana hotA hai, vahA~ darzana nahIM hotaa| hama tIna sthitiyoM kA anubhava karate haiM, jAnanA, dekhanA aura socanA / eka AdamI ne pUchA, 'Apake naukara ne amuka kAma kiyA yA nahIM?' mAlika bolA, 'mujhe jJAta nahIM hai| maiM jAnakArI karake btaauuNgaa|' isa sthiti meM socane kI bAta prApta nahIM hotii| jo ghaTanA kisI dUsare se saMbaddha hai, usake lie socA nahIM jA sktaa| vahA~ ciMtana kAma nahIM detaa| eka AdamI ne pUchA, 'Apake ghara meM amuka vastu hai?' usane kahA, 'bhAI! yAda nahIM hai, dekhakara btaauuNgaa|' yahA~ bhI socanA kAma nahIM aaegaa| eka ghaTanA hai, 'jAnakArI karake batAU~gA' aura dUsarI ghaTanA hai, 'dekhakara
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 jo sahatA hai, vahI rahatA hai btaauuNgaa'| jahA~ jAnanA aura dekhanA hotA hai, vahA~ socanA nahIM hotaa| jahA~ jAnanA aura dekhanA nahIM hotA, vahA~ socane kI sthiti AtI hai| jo parokSa hai, aspaSTa hai, jisake viSaya meM sahasA kucha kahA nahIM jA sakatA, vahA~ socanA hotA hai, ciMtana karanA par3atA hai| ciMtana aura cetanA socanA mastiSkIya cetanA kA aMga hai, isalie yaha jyoti kA eka sphuliMga mAtra hai, jyoti kI samagratA nahIM hai| jaba darzana spaSTa hotA hai, pratyakSa darzana kI sthiti prApta ho jAtI hai, taba ciMtana samApta ho jAtA hai| dhyAnasAdhanA kA lakSya hai ki sAdhaka pratyakSa darzana kI avasthA taka pahu~ce, sAkSAtkAra kI bhUmikAoM ko prApta kre| jaba sAkSAtkAra hotA hai, taba ciMtana nIce raha jAtA hai aura akhaMDa jJAna Upara A jAtA hai| jaba taka vyakti zarIra se baMdhA huA hai, mastiSkIya cetanA se jur3A huA hai aura atIndriya cetanA jAgRta nahIM huI hai, taba taka ciMtana karanA bhI Avazyaka hotA hai| usase chuTakArA nahIM pAyA jA sktaa| do prakAra ke vyakti ciMtana se mukta hote haiN| pratyakSajJAnI kabhI ciMtana nahIM karatA, ajJAnI kabhI ciMtana nahIM kara sktaa| pratyakSajJAnI ko ciMtana karane kI AvazyakatA nahIM hotI, kyoMki jo kucha hai, vaha usake lie pratyakSa hai| ajJAnI yA mUrkha ciMtana karanA jAnatA hI nahIM, usameM ciMtana kI kSamatA nahIM hotii| mAlika ne naukara se kahA, 'vanaspati ghI ke do Dibbe haiN| bagIce meM jAkara isa ghI ko kahIM chipA do|' naukara Dibbe lekara bagIce meM gyaa| thor3e samaya bAda Akara bolA, 'mAlika! maiMne ghI to bagIce meM chipA diyA, aba Dibbe kahA~ rakhU?' mAlika bolA, 'are! ghI ko kahA~ aura kaise chipAyA ?' naukara bolA, 'maiMne vRkSa ke pAsa eka gaDDA khodA, ghI usameM DAlakara Upara se miTTI DAla dii| ghI ko chipA diyaa| kisI ko patA hI nahIM cala paaegaa| aba batAe~, Dibbe kahA~ rakhU?' jo vyakti socanA jAnatA hI nahIM, jisameM ciMtana kI kSamatA vikasita nahIM hai, vaha ajJAnI hotA hai| vaha gaDDhA khodakara ghI ko chipA sakatA hai, para khA
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 43 jIvana meM parivartana nahIM sktaa| vaha ghI ko chipA sakatA hai, para Dibbe ko chipAnA nahIM jAna sktaa| do prakAra ke vyakti ciMtanazUnya hote haiM-pratyakSajJAnI aura ajnyaanii| yaha kaisI vicitra tulanA hai! bahuta bAra aisI tulanAe~ hotI haiN| mAna aura apamAna meM sama rahane vAle do hI vyakti hote haiM, yA to vItarAga inameM sama raha sakatA hai yA mUrkha inameM sama raha sakatA hai| kahA~ vItarAga aura kahA~ mUrkha! vItarAga vyakti meM asamAnatA ke bIja naSTa ho jAte haiM, samabhAva prakhara ho jAtA hai| mUrkha meM mAna aura apamAna ke viveka kI kSamatA nahIM hotii| vaha donoM ko alaga nahIM kara sakatA, isalie vaha sama rahatA hai| kaisI vicitra tulanA! kaisA vicitra saMyoga! hamAre jIvana kA eka mahattvapUrNa ghaTaka hai, 'ciMtana' / eka ora hama ciMtana kI mahattA svIkAra karate haiM, dUsarI ora nirvikalpa yA vicAra zUnya avasthA kI prApti ke lie dhyAna-sAdhanA meM saMlagna hote haiN| kyA yaha visaMgati yA virodhAbhAsa nahIM hai? hama isa bAta ko na bhUleM ki nirvicAra avasthA yA aciMtana kI avasthA meM pahu~canA hamArA lakSya avazya hai, para vahA~ taka pahu~ca pAnA Aja hI saMbhava nahIM ho sktaa| yaha mAna lenA bahuta bar3I bhrAMti hai ki dhyAna kI sAdhanA prAraMbha karate hI vyakti vicArAtIta avasthA ko prApta ho jAtA hai| dhyAna-kAla meM vicAroM kA pravAha aura tIvra ho jAtA hai| jo vicAra sAmAnya avasthA meM nahIM Ate, ve vicAra dhyAna-kAla meM ubhara Ate haiN| jaise hI vyakti dhyAna kI mudrA meM yA kAyotsarga kI mudrA meM sthita hotA hai, taba usameM na Ane vAle vicAra bhI Ane laga jAte haiN| usa samaya vismRta tathyoM kI smRti ubhara jAtI hai aura vyakti vicAroM se AkrAMta ho jAtA hai| isa avasthA meM AdamI Akula-vyAkula ho jAtA hai, aura vaha dhyAna-sAdhanA ko chor3ane kI bAta soca letA hai, parantu usa samaya vicAroM kA AnA to anivArya hai, kyoMki unake udbhava kA vaha eka suMdara avasara hai| jaba AdamI tanAva meM hotA hai, taba saba usase Darate haiN| vicAra bhI taba AnA nahIM caahte| jaba AdamI kAyotsarga kI mudrA meM hotA hai, zithila hokara baiThatA hai, jaba sAre tanAva visarjita ho jAte haiM, taba vicAra socate haiM ki calo aba yaha acchA avasara hai| koI khatarA nahIM hai| ve bedhar3aka Ate hI rahate haiN| jaba taka zithilIkaraNa banA rahatA hai, ve abhaya ho jAte haiN| zithilIkaraNa meM sabakA bhaya samApta ho jAtA hai| tanAva kI
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 jo sahatA hai, vahI rahatA hai sthiti meM saba bhayabhIta ho jAte haiM, saba paraspara khiMca jAte haiN| tanAva kI sthiti meM mAMsapeziyA~ khiMca jAtI haiM, haDDiyA~ kar3I ho jAtI haiN| zithilIkaraNa meM koI AdamI giratA hai to use coTa nahIM lagatI aura yadi tanAva kI sthiti meM koI AdamI giratA hai to use bahuta gaharI coTeM AtI haiN| jitanA adhika tanAva hogA, utanI hI adhika cott|| dhyAna eka prakriyA hai| usakA pariNAma hai ki vyakti kI pakar3a kama ho jAtI hai| usameM praveza kA avakAza hai to nirgama kA bhI utanA hI avakAza hai| dhyAna karane vAle sabakA svAgata karate haiM, Ane vAle kA bhI aura jAne vAle kA bhii| dhyAna na karane vAle aneka tathyoM ko aise pakar3a lete haiM ki ve jIvana bhara unheM chor3a nahIM skte| pakar3ane vAle bahuta duHkhI hote haiN| dhyAna kA prArambha karate hI vyakti vicAroM se AkrAMta ho jAtA hai| dhyAna karane vAle ko vicAroM ke isa pravAha se ghabarAnA nahIM hai| vaha jJAtA-draSTA bana jaae| jo Ate haiM, unheM dekheM aura chor3a deN| jaise-jaise draSTAbhAva aura jJAtAbhAva adhika puSTa hotA jAegA, vaise-vaise vicAroM kA pravAha maMda aura kamajora hotA jaaegaa| jaise-jaise anubhUti jAgegI, anubhava kA rasa prabala hogA, vicAra nirbala hote jaaeNge| kintu pahale hI dina socA jAe ki vicAra Ae hI nahIM, yaha asaMbhava bAta hai| isIlie dhyAna karane vAle pratyeka vyakti ko kaise soceM, yaha sIkhanA caahie| jo vyakti ina ka~TIle mArga meM calatecalate, ina nukIle kA~ToM ke bIca apanI jIvana-yAtrA ko calAte hue inase parezAna honA nahIM cAhatA, kA~ToM kI cubhana se pIr3ita honA nahIM cAhatA aura nirvighna rUpa se calanA cAhatA hai, usake lie yaha bahuta upayogI hai ki vaha 'kaise socatA hai-isa vijJAna ko siikhe| hara AdamI socatA hai| koI bhI AdamI aisA nahIM milatA, jo nahIM socatA ho| para prazna hai, kaise soceM? 'socanA' eka kalA hai| hara AdamI isa kalA ko nahIM jaantaa| ise koI-koI AdamI hI jAnatA hai| jo ise jAna letA hai, usakA mArga bahuta sApha ho jAtA hai| eka phakIra ne carcA ke prasaMga meM kahA, 'maiMne hara vyakti se kucha na kucha avazya hI sIkhA hai|' eka vyakti ne pUcha liyA, 'Apane cora se kyA sIkhA?' phakIra bolA, 'eka bAra
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 jIvana meM parivartana maiM cora ke ghara ThaharA thaa| rAta ke samaya cora corI karane jaataa| jaba vaha vApasa lauTatA, taba maiM pUchatA, kucha milA? vaha kahatA, kucha nahIM milaa| Aja khAlI hAtha lauTA hU~, kala mila jaaegaa| dUsare, tIsare dina maiM yahI pUchatA gyaa| vaha kahatA ki Aja bhI kucha nahIM milA, khAlI hAtha lauTA huuN| kala kucha mila jaaegaa| isa prakAra pUrA eka mahInA bIta gyaa| eka mahIne taka cora ko kucha nahIM milaa| maiMne socA, cora roja corI karane jAtA hai| sAta-ATha ghaMTe bitAtA hai| apanI nIMda kA mIThA samaya khotA hai| corI meM kucha nahIM miltaa| pUrA eka mahInA ho gyaa| para usameM nirAzA kA bhAva nahIM aayaa| vaha sadA kahatA hai, Aja nahIM to kala avazya milegaa| maiMne socA, cora meM itanA dhairya hai ki vaha khAlI hAtha lauTane para nirAza nahIM huaa| yaha dekhakara maiMne usase sIkhA ki bhakti ke mArga meM kabhI nirAza nahIM honA hai| acchA kAma karate hue kabhI nirAza nahIM honA hai|' manuSya kI prakRti vicitra hai| acchA kAma karane vAlA jaldI nirAza ho jAtA hai aura burA kAma karane vAlA nirAza nahIM hotaa| cora, luTere, DAkU kahA~ nirAza hote haiM? yaha eka tathya hai, saccAI hai| maiMne ciMtana kiyA aura isa niSkarSa para pahu~cA ki AdamI kI jitanI gaharI AsthA burAI meM hotI hai, utanI acchAI meM nahIM hotii| acchAI meM utanI gaharI AsthA saMpAdita karane ke lie bahata sAdhanA kI AvazyakatA hotI hai| jahA~ AsthA nahIM hotI, vahA~ nirAzA ho jAtI hai| burAI aura AsthA kA itanA gaharA saMbaMdha hai ki AdamI burAI ke rAste para calatA hai aura svataH usa rAste para usakI AsthA jamatI calI jAtI hai| bahuta prayatna karane kI jarUrata hI nahIM rhtii| binA kucha sAdhanA kie hI AsthA anubaMdha ho jAtA hai| bhalAI ke rAste para AsthA kA jamanA, AsthA kA anubaMdha honA bahuta kaThina hotA hai| hama kaise soceM? hamArA socane kA tarIkA kyA ho? ise jAnanA isalie jarUrI hai ki niSedhAtmaka dRSTi se ciMtana karane vAlA vyakti hara saccAI ko nakAratA calA jAtA hai aura vidhAyaka dRSTi se ciMtana karane vAlA vyakti saccAI ke pAsa pahu~ca jAtA hai, saccAI ko upalabdha ho jAtA hai aura vaha aneka
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 jo sahatA hai, vahI rahatA hai samasyAoM kA samAdhAna pA letA hai| ciMtana kI do dRSTiyA~ haiM, niSedhAtmaka dRSTi aura vidhAyaka dRsstti| AdamI bahuta bAra niSedhAtmaka dRSTi se hI socatA hai, vidhAyaka dRSTi se nahIM soctaa| niSedhAtmaka dRSTi se socane kA pariNAma hotA hai nirAzA, anutsAha, Avega, kArya se nivRtti, kartavya se apsrnn| eka zabda meM kaheM to niSedhAtmaka dRSTi kA pariNAma hai jIvana meM asaphalatA kA udy| jIvana kI saphalatA kA sabase mahattvapUrNa sUtra hai vidhAyaka dRSTi se socnaa| vidhAyaka dRSTi se vahI vyakti soca sakatA hai, jisane dhyAna kA marma samajhA hai, jisane citta ko nirmala karanA sIkhA hai, jisane mana ko ekAgra karanA sIkhA hai aura jisane rAga-dveSa ke maloM ko sApha karanA sIkhA hai| vidhAyaka dRSTikoNa aura niSedhAtmaka dRSTikoNa kI kucha kasauTiyA~ haiN| unameM eka kasauTI hai, samagratA kI dRSTi aura vyagratA kI dRSTi / samagratA kI dRSTi se ciMtana karane vAlA vyakti vidhAyaka dRSTi se soca sakatA hai aura vyagratA kI dRSTi se ciMtana karane vAlA ekAMgI Agraha meM pha~sa jAtA hai, vaha apane ciMtana ko vikRta banA detA hai| ... jaba vyakti ke sAmane ghaTanA yA vastu kA pUrA citra nahIM hotA, adhUrA citra hotA hai, taba usake AdhAra para kiyA gayA ciMtana bhI adhUrA hI hogaa| vaha sahI nahIM ho sktaa| samyak aura saMtulita ciMtana ke lie samagratA kA dRSTikoNa jarUrI hai| jaba vidhAyaka yA samagratA kA dRSTikoNa hotA hai, taba aneka saMgharSa svayaM Tala jAte haiN| jaba vyagratA kA dRSTikoNa hotA hai, taba Agraha panapatA hai aura saMgharSa ubhara Ate haiN| svarNima sUtra burI Adata ko badalanA hai to naI Adata ke nirmANa ke lie nae vikalpa kI khoja kro| nirvikalpa samAdhi taka nahIM pahuMca jAo taba taka vikalpa kI khoja jarUrI hai| -
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvana meM parivartana 47 - karake dekheM - RASHAINHIpindowserature- MARWA RAINIRVINDIAsalese dIrgha zvAsaprekSA kA prayoga-vRttiyoM ke pariSkAra hetu| sahaja Asana, AMkheM komalatA se baMda dhIre-dhIre lambA zvAsa leM aura dhIre-dhIre zvAsa chodd'e| zvAsa ke kampana nAbhi taka phuNce| zvAsa lete samaya peTa kI mAMsapeziyAM phUlatI haiN| chor3ate samaya sikur3atI haiN| citta ko nAbhi para kendrita kareM aura Ate-jAte zvAsa kA anubhava kreN| pratyeka zvAsa kI jAnakArI banI rhe| abhyAsa kI nirantaratA ko banAeM rkheN| kucha samaya bAda citta ko nAbhi se haTAkara donoM nathunoM ke bhItara saMdhi sthala para kendrita kreN| layabaddha lambA zvAsa cAlU rkheN| citta kI sArI zakti zvAsa ko dekhane meM lagA deN| kevala zvAsa kA anubhava kreN| yadi vikalpa Ate haiM to unheM rokane kA prayatna na kreN| kevala draSTAbhAva se dekheN| kucha samaya ke lie jIbha ko ulaTakara tAlU se lagA deN| zvAsa ke prati jAgarUka rheN| yaha prayoga 10 minaTa taka kreN| abhyAsa se samaya ko bar3hAyA jA sakatA hai| * maMtra kA prayoga OM hrIM Namo siddhANaM-donoM bhRkuTiyoM ke madhya darzana kendra para aruNa raMga kA dhyAna kareM evaM dIrghazvAsa ke sAtha maMtra kA mAnasika japa kreN| isakA pratidina 10 minaTa prayoga kreN| pariNAma-aMtardRSTi (Third Eye) kA vikAsa hogaa| * Asana-prANAyAma pavanamuktAsana-bhUmi para sIdhe leTakara zvAsa bharate hue donoM ghuTanoM ko mor3akara sIne se lgaaeN| donoM hAthoM se bAMdhate hue nAka kA sparza kreN| sahaja avasthA taka rukeN| phira zvAsa chor3ate hue gardana aura pairoM ko sIdhA kreN| lAbha-vAyu vikRti ko dUra karatA hai|
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 jo sahatA hai, vahI rahatA * adhyAyakahatA hai jo jIvana meM parivartana karatA hai * vaha anekAMta kA prayoga karatA hai| * vaha paristhiti ko doSa nahIM detA hai| * vaha vivazatA kA jIvana nahIM jItA hai| * vaha dUsaroM kI apekSA svayaM para najara rakhatA hai| * vaha 'raho bhItara-jIyo bAhara' sUtra ko AtmasAt kara letA hai| * vaha svataMtratA, svAvalaMbana aura puruSArtha meM vizvAsa karatA hai| * vaha ahiMsaka jIvana zailI ko apanAtA hai| * vaha socane kI kalA kA upayoga karatA hai| * vaha AtmA se AtmA ko dekhane kA abhyAsa karatA hai| For Private & Personal use only w
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ PE "hamArI do AMkheM haiN| dAIM AMkha hai priyatA kI aura bAIM hai apriyatA kii| jaba taka priyatA aura apriyatA kI AMkha banI rahatI hai, taba taka krodha samApta nahIM hotaa| krodha samApta hotA hai, tIsarI AMkha khulane se| tIsarI AMkha samatA kI AMkha hai| IDEIR adhyAya
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ INSIDE 04 mAtA-pitA apane lar3ake se kahate haiM ki zarAba mata pIo, vyasanoM se dUra raho, bure AcaraNa se baco, buroM kI saMgata mata kro| lar3akA mAnatA hai ki ye mere zatru hai| jo kahatA hai ki calo, nAiTa-klaba meM caleM, zarAba pIeM, nAceM, mauja kareM, use mitra mAna letA hai| yaha dRSTi | kA viparyAsa hai| ENDE cArya ne ziSya ko anekAMta kA darzana par3hAkara kahA, 'jAo, aba darzana kI yAtrA kro| saba darzanoM ko par3ho, sabala vicAroM ko par3ho, jo darzana aura vicAra mithyA lageM, unakI tAlikA banAkara mere pAsa laao|' ziSya ne darzana kI yAtrA zurU kii| jitane darzana the, sabako pddh'aa| darzana kI yAtrA pUrI huii| vaha AcArya ke pAsa aayaa| AcArya ne pUchA, 'kyA tumhArI darzana kI yAtrA pUrI ho gaI ?' ziSya bolA, 'yAtrA ko pUrI karane ke bAda Apake caraNoM meM upasthita huA huuN|' AcArya ne mithyA darzana aura vicAroM kI tAlikA maaNgii| ziSya ne kahA, 'gurudeva! mere hAtha onal
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ samatA kI dRSTi to khAlI haiN|' * koI pannA nahIM milA? * pannA milA, para vaha khAlI hai| likha nahIM skaa| * kyA kalama nahIM milI? * kalama milI, para likha nahIM skaa| * kyA cAkU nahIM milA? * cAkU milA, para calA nhiiN| * syAhI bhI milI, para likhane ko kucha thA hI nhiiN| * kyA koI darzana yA vicAra mithyA nahIM lagA? * mujhe koI darzana yA vicAra mithyA nahIM lagA, isIlie maiM unakI tAlikA nahIM banA skaa| ziSya, tuma jaao| tumhArA adhyayana sampanna ho cukA hai| tuma uttIrNa ho / ThIka aisI hI anya ghaTanA maiM dekha rahA huuN| takSazilA vizvavidyAlaya ke AcArya Atreya ne jIvaka se kahA, 'jAo, takSazilA ke bAhara jaMgala meM jo auSadhiyA~ haiM, unheM dekho, kintu jo vanaspati auSadhi na ho, vaha mere pAsa le aao|' AcArya kI AjJA zirodhArya kara jIvaka jaMgala meM gyaa| bahuta ghUmA, pUre jaMgala kA cakkara lagA liyaa| aMta meM vaha thakAna se cUra ho gyaa| use khAlI hAtha lauTanA pdd'aa| vaha AcArya ke samakSa upasthita huaa| AcArya ne pUchA, 'vatsa! kyA mere Adeza kA pAlana kiyA ?' vaha bolA, 'gurudeva! subaha se zAma taka jaMgala meM ghUmatA rhaa| sArA jaMgala maiMne chAna DAlA, kintu eka bhI paudhA aisA nahIM milA jo auSadhi na ho|' AcArya bole, 'vatsa! tuma auSadhi vijJAna meM niSNAta ho ge| tumhArA adhyayana saphala huaa|' kyA kAraNa hai ki eka bhI paudhA aisA nahIM milA, jo auSadhi ke rUpa meM kAma na AtA ho? eka bhI vicAra aisA na mile, jo galata ho / eka bhI dRSTi
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 jo sahatA hai, vahI rahatA hai aisI nahIM milatI, jo mithyA ho| kyA yaha koI camatkAra hai? kyA saMsAra meM koI mithyA yA asatya nahIM hai? yadi saMsAra meM kucha bhI asatya nahIM hai, to saba kucha satya hai| yadi aisA nahIM hai, to phira asatya prApta kyoM nahIM hotA? anekAMta ke abhyAsI ko koI mithyA dRSTi milatI hI nhiiN| sArI mithyA dRSTiyA~ ekAMtadarzI ke lie saMbhava hotI haiN| jisane anekAMta ko hRdayaMgama kara liyA, usake lie koI bhI dRSTi mithyA nahIM hotii| phira prazna upasthita hotA hai ki kauna-sA samyaka hai aura kauna-sA asamyaka? isa prazna kA uttara kisI sAmpradAyika vyakti se liyA jAe, to vaha kahegA ki mere hI zAstra samyaka haiM, tumhAre zAstra mithyA aura asamyaka haiN| kintu jaba adhyAtma kI dRSTi se, anekAMta kI dRSTi se vicAra kiyA gayA, to unhoMne kahA ki koI zAstra samyaka nahIM hotA aura koI zAstra mithyA nahIM hotaa| jisakI dRSTi samyaka hai, usake lie sAre zAstra samyaka haiM aura mithyAdRSTi vyakti ke lie sAre zAstra mithyA haiN| zAstra kA samyaka honA yA mithyA honA hamArI dRSTi para nirbhara haiN| jaba anekAMta kI dRSTi jAga jAtI hai, taba saba kucha samyaka ho jAtA hai, mithyA kucha lagatA hI nhiiN| jaba taka hama ina do A~khoM se dekhate haiM, taba eka satya lagatA hai, eka asty| eka priya hotA hai, eka apriy| eka svIkArya hotA hai aura eka asvIkArya / jaba tIsarI A~kha khula jAtI hai, taba priya aura apriya ke bheda miTa jAte haiM, kevala padArtha bacatA hai| taba na kucha nazvara hai aura na anazvara, na kucha nitya aura na anitya rahatA hai| tIsarI jAti bana jAtI hai| yaha tIsarI A~kha hai-anekaaNt| satya kA sAkSAtkAra __ anekAMta ke AcAryoM ne kahA hai ki jagata meM kucha bhI sarvathA nitya nahIM hai aura anitya bhI nahIM hai| nitya ko dekhane vAlI A~kha alaga hotI hai aura anitya ko dekhane vAlI A~kha alg| kintu tIsarI A~kha vaha hai, jo saccAI ko dekhatI hai| usa A~kha ke khula jAne para tIsarI jAti sAmane AtI hai| vaha na nitya hotI hai aura na anitya, vaha nityAnitya hotI hai| eka AdamI samAnatA ko dekhatA hai, dUsarA asamAnatA ko dekhatA hai| tIsarI A~kha khula jAne para na samAnatA hai aura na asmaantaa| sama-asama tIsarI jAti bana jAtI hai| tIsarI jAti bana jAnA yA tIsarI A~kha khula jAnA anekAMta kA bahuta bar3A
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ samatA kI dRSTi rahasya hai| jaba taka hama do jAtiyoM ke bIca meM raheMge, taba taka saccAI ko nahIM pakar3a sakeMge aura satya tathA mithyA kA saMgharSa barAbara banA rhegaa| tIsarI A~kha ke khula jAne para tIsarI jAti kA nirmANa karanA hotA hai| yaha jo nirmita hai, usakA darzana zurU ho jAtA hai| anekAMta ke AcArya ne kahA hai 'syAnnAzi nityaM sadRzaM virUpaM, vAcyaM na vAcyaM sdsttdev|' tIsarI jAti tIsarI A~kha khula jAne para astitva saccAI nahIM hotI, nAstitva saccAI nahIM hotI, kintu astitva aura nAstitva kA yoga, yaha tIsarI jAti saccAI hotI hai| padArtha ko koI vAcya kahatA hai aura koI avaacy| koI kahatA hai ki yaha kahA jA sakatA hai aura koI kahatA hai ki yaha nahIM kahA jA sktaa| eka dArzanika paramparA vAcya ko lie baiThI hai aura dUsarI avAcya ko| satya vAcya honA caahie| eka A~kha vAcya ko dekhatI hai, dUsarI avAcya ko dekhatI hai| tIsarI A~kha jaba khulatI hai, taba na koI vAcya hotA hai aura na avAcya, kintu vAcyAvAcya hotA hai| yahI saccAI hai| anekAMta kI tIsarI A~kha khule binA hama dArzanika aura vyAvahArika samasyAoM ko nahIM sulajhA skte| Aja ke vijJAna ne aneka pravRttiyA~ calA rakhI haiN| manuSya unameM ulajhA huA hai| anekAMta ke binA hama unakA samAdhAna bhI nahIM khoja skte| krodha : kAraNa aura nivAraNa eka bhAI ne pUchA, 'kyA krodha kI Adata baMdalI jA sakatI hai?' maiMne kahA, 'saMbhava hai|' usane pUchA, 'yaha kaise saMbhava ho sakatA hai? jo Adata bana gaI, vaha kaise badalI jA sakatI hai?' yadi dRSTikoNa zAzvata kA hai to AdamI socatA hai ki AtmA kA kucha bhI nahIM bdltaa| yadi azAzvata kA dRSTikoNa hai to vaha socatA hai ki saba kucha badala jAtA hai, zeSa kucha bhI nahIM bctaa| yadi tIsarI A~kha khula jAe, to krodha kI Adata badala sakatI hai| tIsarI A~kha na khule, to krodha kI Adata kabhI nahIM badala sktii| krodha kyoM AtA hai? yaha eka prazna hai| paristhitivAdI kahegA ki krodha paristhitiyoM se utpanna hotA hai| samAja meM aise kaI kAraNa haiM, aisI aneka
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ jo sahatA hai, vahI rahatA hai paristhitiyA~ haiM ki krodha Ae binA nahIM raha sktaa| yadi paristhitiyoM ke kAraNa hI krodha Ae to krodha kI Adata badalane kI bAta nahIM hotii| pahale paristhitiyoM ko samApta karanA hogaa| unake samApta ho jAne para krodha nahIM aaegaa| na nau mana tela hogA aura na rAdhA naacegii| samAja meM na kabhI paristhitiyA~ samApta hogI aura na kabhI krodha samApta hogaa| isa duniyA meM kabhI paristhitiyA~ samApta hone vAlI nahIM haiN| unheM samApta karane kA vicAra mUrkhatApUrNa hai| eka paristhiti samApta hogI to pA~ca naI sAmane hoNgii| eka samasyA sulajhegI aura pA~ca kI ulajhana sAmane hogii| paristhitiyoM kA aMta nahIM kiyA jA sakatA / samasyAoM ko samUla nahIM miTAyA jA sktaa| eka AMdolana calA ki adhika anna upjaao| khetoM meM rAsAyanika khAda do, anna kI upaja adhika hogii| yaha krama zurU huaa| rAsAyanika khAda se anna ke tattva samApta hone lge| isase anna meM itane viSa ghula jAte haiM ki yaha use khAne vAle kI mauta kA kAraNa bhI bana sakatA hai| eka ora prayatna calatA hai, tAki AbAdI na bddh'e| eka ora auSadhiyoM kA prayatna calatA hai, tAki manuSya ko bacAyA jA ske| eka ora rAsAyanika khAda kA prayatna calatA hai, tAki binA koI bavaMDara khar3A kie AbAdI ko kama kiyA jA ske| yaha AbAdI ghaTAne kA bahuta sastA upAya hai| jaharIlI auSadhiyA~, jaharIlA bhojana aura parivAra niyojana, ina tInoM meM mujhe koI aMtara nahIM dikhtaa| tInoM meM eka hI bAta hai| rAjanItijJa bar3e catura hote haiN| ve kahate haiM ki sIdhA mArane kA upAya mata kro| aisA upAya karo, aisI davA do, jisase lenevAle ko miThAsa Ae aura apanA kAma bhI bana jaae| gur3a dene se kAma bane, to jahara kyoM deM? samatA hai tIsarI A~kha hamArI do A~kheM haiN| dAIM A~kha hai priyatA kI aura bAIM A~kha hai apriyatA kii| tIsarI A~kha hai samatA kii| pitA putrI ke ghara gyaa| vaha dAmAda ke sAtha bhojana karane baitthaa| usakI kanyA bhojana parosane aaii| usane donoM kI thAlI meM khicar3I prosii| aba ghI parosane kI bArI aaii| usane socA ki pitAjI kI thAlI meM ghI parosUM yA nahIM? yadi
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ samatA kI dRSTi paroyU~ to kitanA parosU~ ? pati to pAsa meM hI baiThA hai| yadi adhika yA kama parosa diyA to ghara meM kalaha ho jaaegii| pati kupita ho jaaegaa| usane bAIM A~kha se pati kI ora dekhA / pitA ne dekha liyA / usane putrI se kahA, 'bAbA se bhI bAI / ' bAIM A~kha meM kucha vizeSatA hotI hai| I jaba priyatA aura apriyatA kI A~kha banI rahatI hai, taba krodha samApta nahIM hotA / krodha samApta hotA hai, tIsarI A~kha khulane se| tIsarI A~kha samatA kI A~kha hai / koI bhI padArtha priya yA apriya nahIM hotaa| jaise-jaise anekAMta kI dRSTi vikasita hotI hai, priyatA aura apriyatA kA bhAva kama hotA jAtA hai aura padArtha kA padArtha kI dRSTi se darzana karane vAlI tIsarI A~kha khula jAtI hai / 55 sAdhanA kA sUtra anekAMta koI tattvadarzana nahIM hai / yaha hamAre samagra jIvana kA darzana hai / yaha sAdhanA kA mahAna sUtra hai / jaba taka rAga aura dveSa kama nahIM hote, priyatA aura apriyatA kA bhAva kama nahIM hotA, taba taka tIsarI A~kha nahIM khulatI aura anekAMta kI dRSTi upalabdha nahIM hotI / anekAMta ko prApta karane ke lie rAga aura dveSa ko kama karane vAlI sAdhanA caahie| jaise-jaise rAga kama hotA hai, priyatA kA saMvedana kama hotA hai, vaise-vaise anekAMta kA vikAsa hotA hai, tIsarI A~kha kA vikAsa ho jAtA hai / sArI dRSTi badala jAtI hai aura taba padArtha, kevala padArtha raha jAtA hai / vaha na priya rahatA hai aura na apriya / jaba priya aura apriya nahIM rahatA, taba krodha kaise rahegA ? krodha kevala paristhiti se hI nahIM AtA / vyakti eka ko priya mAnegA aura dUsare ko apriya, taba taka krodha samApta nahIM hogaa| jaise-jaise priyatA aura apriyatA kA bhAva kama hogA, jitanA kama se kama hogA, vaise-vaise krodha bhI kama hotA jaaegaa| pratikriyA para niyaMtraNa kriyA aura pratikriyA svAbhAvika haiN| paira meM kA~TA cubhA aura hAtha tatkAla use nikAlane ke lie pahu~ca gyaa| kA~TA cubhanA kriyA hai, pratikriyA hai tatkAla kA~TA nikAlanA / kA~TA cubhA, saMvedI tattvoM ke dvArA sUcanA mastiSka taka phuNcii| 1
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ jo sahatA hai, vahI rahatA hai tattvoM ko nirdeza milA, mAMsapeziyA~ sakriya huIM aura hAtha kA~TA nikAlane ke lie vahA~ pahu~ca gyaa| yaha hai kriyA aura pratikriyA kA siddhAnta / jahA~ kriyA hogI, vahA~ pratikriyA avazya hogii| hama pratikriyA se baca bhI nahIM sakate, kintu jo pratikriyAe~ hamAre hitoM kA saMrakSaNa nahIM karatI, ve ahita kI ora le jAtI haiN| hamAre lakSya ke patha meM vighna aura bAdhA upasthita karatI haiM, hamArI AdatoM ko vikRta banAtI haiN| unase bacanA bahuta jarUrI hai| yadi pratikriyA ko svAbhAvika mAnakara baiTha jAe~ to bar3I kaThinAI paidA ho jaaegii| aneka loga yahI to mAnate haiM ki gAlI dene para gussA AnA svAbhAvika bAta hai| gussA Ae, yaha svAbhAvika hai aura na Ae, to vaha acchA AdamI nahIM hai| usake lie samajhA jAtA hai ki yaha to dabbU , Darapoka aura kamajora AdamI hai| aisA prasaMga Ae aura AdamI cupa raha jAe, yaha kaisA AdamI hai? hara pratikriyA ko svAbhAvika mAna lenA bhI anucita hai| hameM viveka se kAma lenA caahie| jo pratikriyAe~ jIvanayAtrA meM svAbhAvika haiM, unake lie ciMtana karane kI aura unheM badalane kI AvazyakatA nahIM hai| kintu ve pratikriyAe~, jo svAbhAvika nahIM haiM, kevala mAnyatAvaza yA dhAraNAvaza phalita ho rahI haiM, unase bacanA hamAre lie Avazyaka hai| kaise baceM? yaha bar3A jaTila prazna hai, kyoMki aba ve AdateM bana gaI haiM aura mastiSka meM aisI saMracanA bana cukI hai ki yaha sthiti hone para, vaha sthiti anAyAsa ho jAtI hai| na cAhane para bhI ho jAtI hai| puSTa AlaMbana maiMne eka prazna upasthita kiyA thA ki prakAza ke lie prayatna kiyA jAtA hai, aMdhakAra ke lie koI prayatna nahIM karanA hotA, para prakAza to calA jAtA hai aura aMdhakAra vahIM raha jAtA hai| kSamA ke lie bahuta prayatna kiyA jAtA hai, samaya Ane para kSamA kI bAta bhulA dI jAtI hai aura krodha sahaja hI ubhara AtA hai| ye sthitiyA~ svataH ubharatI haiN| inase kaise bacA jAe? inase bacane ke lie puSTa AlaMbana kI AvazyakatA hai| jaina AcAryoM ne eka zabda kA cunAva kiyA-puSTa AlaMbana / AlaMbana aura puSTa AlaMbana, ye do hote haiN| sahArA caahie| sahArA bhI mAmUlI nahIM, galI (bahAnA) nikAlane vAlA nhiiN| AlaMbana bhI puSTa caahie| yaha galI nikAlane kI bAta to bahuta kamajorI kI bAta hotI hai|
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ samatA kI dRSTi terApaMtha kI ghaTanA hai| AcArya RSirAya ne jayAcArya ko Adeza diyA ki bIdAsara se bIkAnera cale jaao| bhayaMkara mausama, bhayaMkara garmI aura retIlA rAstA / bhayaMkara garma TIle / sar3akeM nahIM thIM / sattara mIla jaanaa| ASAr3ha kA mahInA / rAste meM pAnI kA nAma nahIM / dhUpa kI samasyA aura una TIloM meM se calanA / pUrA registAna / Adeza ho gayA / RSirAya baiThe the mevAr3a meM aura Adeza ho gayA jayAcArya ko, bIdAsara se bIkAnera cale jAo / sAdhuoM ne socA bar3I samasyA hai| zrAvakoM ne socA bahuta bar3I bAta hai / na jAne kyA ho jAe ? sacamuca bAta bhI aisI thI ki prANAMta taka ho jaae| aisI sthiti bhI rAste meM A gaI, vihAra karane ke bAda / jayAcArya ne svayaM likhA hai ki pahale hI dina prANAMta ho jAe, aisI sthiti kA sAmanA karanA pdd'aa| logoM ne milakara kahA, 'mahArAja ! apanA anumAna hai, AcArya ke Adeza ko asvIkAra to nahIM kiyA jA sakatA, kintu Apa koI galI nikAla leM, jisase Adeza kA pAlana ho jAe aura vihAra bhI na karanA pdd'e|' galI (bahAnA) nikAla leM, jayAcArya ne sunA / ve tatkAla bole, 'galI nikAle koI gaMvAra | kyA maiM naukara hU~ ? galI koI naukara nikAle / maiM to Adeza kA pAlana karU~gA / ' galI nikAlanA mUrkhatA hotI hai| samajhadAra AdamI kabhI galI nahIM nikaaltaa| vaha apane lakSya ke sAtha calatA hai, lakSya ke lie calatA hai / AlaMbana galI nikAlane ke lie nahIM honA caahie| isalie eka zabda kA vizeSaNa jor3A ki AlaMbana puSTa honA caahie| kamajora AlaMbana nahIM cAhie / itanA puSTa AlaMbana ki sacamuca aisI sthiti thI, paristhitivaza yaha kAma anivArya ho gayA, isalie yaha karanA par3A / kamajora AlaMbana se ina vRttiyoM ko badalA nahIM jA sakatA / puSTa AlaMbana ho to pratikriyAoM se bacA jA sakatA hai aura unake pravAha ko mor3A jA sakatA hai / 57 puSTa AlaMbana abhyAsa ke dvArA banatA hai / AlaMbana donoM ho sakate haiN| eka siddhAnta bhI AlaMbana bana sakatA hai| eka prayoga bhI AlaMbana bana sakatA
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 jo sahatA hai, vahI rahatA hai hai / donoM prakAra ke AlaMbana hamAre sAmane upayogI banate haiM / prAcIna AcAryoM ne municaryA ke prasaMga meM kucha AlaMbanoM kI sUcanAe~ dI haiN| unhoMne kahA- 'amuka sthiti A jAe, to amuka AlaMbana kA sahArA lo / ' eka sthiti aaii| AhAra nahIM mila rahA hai, uparyukta AhAra nahIM mila rahA hai| bhUkha ko kaise sahA jAe? isakA AlaMbana sUtra hai- 'dhammotti kiccA' bhUkha ko sahanA merA dharma hai / sAmane yaha AlaMbana rakho, 'yaha merA dharma hai / ' abhakSya nahIM khAnA merA dharma hai / abhakSya mile aura uparyukta AhAra na mile to bhUkhe rahanA merA dharma hai / isa dharma ke AlaMbana ke sahAre usa kaThinAI ko pAra kiyA jA sakatA hai| yaha eka bahuta bar3A AlaMbana banatA hai| kisI ne kaThora bAta kahI, kar3ave zabda kahe, rUkhe zabda kahe, gAlI dI, taba svAbhAvika hai krodha, uttejanA evaM Aveza AnA / jaba puSTa AlaMbana hotA hai, to AdamI baca sakatA hai| eka bahuta mahattvapUrNa AlaMbana diyA thA ki koI kucha kahe, sIkha de, kar3I bAta kahe, kaThora vacana kahe, usa samaya tattva para ciMtana karo, khoja karo AkruSTena matimatA, tatvarthAnveSaNe matiH kAryA / yadi satyaM kaH kopaH yadyanRtaM kinnu kopena ? / / 'kyA sacamuca maiMne aisA kiyA hai ? jo yaha kaha rahA hai, kyA isameM koI saccAI hai ? yadi saccAI hai to krodha kyoM karanA cAhie ?' yaha socanA cAhie ki yaha sahI kaha rahA hai| maiMne yaha pramAda kiyaa| mujhase yaha galatI huI hai, bhUla huI hai, yaha ThIka kaha rahA hai| mujhe saccAI ko svIkAra karanA hai, RjubhAva se svIkAra karanA hai| use kahanA hai ki tuma jo kaha rahe ho, vaha ThIka hai / mujhase aisA ho gyaa| yadi bAta saca nahIM hai, kevala bhramavaza, saMdehavaza yA kalpanAvaza aisI bAta kahI jA rahI hai, to soco ki vaha jo kucha kaha rahA hai, vaha mujha para lAgU hI nahIM hotaa| phira maiM krodha kyoM karU~ ? yaha bAta mujha para A hI nahIM rahI, kisI aura para jAtI hai, maiM lar3AI ko apane sira para kyoM mola lU~?' bahuta sArI bAteM hotI haiM, bahuta bakavAsa hotI haiM, bahuta gAliyA~ calatI haiM, lekina mujha para koI asara nahIM, merA isase koI saMbaMdha nhiiN| mujhe Aveza meM kyoM AnA cAhie? yaha bahuta puSTa AlaMbana diyA hai| bAta yadi saca hai to krodha karanA vyartha hai / krodha mata kro| yadi jhUThI bAta hai, tuma para lAgU hI nahIM
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ samatA kI dRSTi 59 hotI, to tuma soco ki mujhe kaha hI nahIM rahA hai, kisI par3osI se kaha rahA hai| isameM mere lie kucha hai hI nahIM / merA isa bAta se koI saMbaMdha hI nahIM hai / tuma apane Apako bacA lo| yaha eka bahuta puSTa AlaMbana hai, isake prayoga va abhyAsa se uttejanA aura Aveza ke prasaMga meM khuda ko saMtulita rakha sakate haiM / dUsarA prasaMga hai, yadi koI AdamI kisI kI niMdA karatA hai, to yaha svAbhAvika hai ki mana nArAja ho jAtA hai| prazaMsA hotI hai, to mana rAjI hotA hai / yaha eka pratikriyA hai / aisA svabhAva bana gayA hai ki kahIM bhI prazaMsA kI bAta AtI hai, mana prasanna ho jAtA hai / thor3I-sI niMdA huI, mana udAsa ho jAtA hai / yaha to svAbhAvika bAta ho gaI / aba isa sthiti se kaise bacA jA sakatA hai ? isa pratikriyA se bacane kA suMdara AlaMbana hai 'nannassa vayamA corA, nannassa vayamA muNI / appA appaM viyANAti / ' 'kisI ke kahane se koI cora nahIM banatA aura kisI ke kahane se koI sAdhu nahIM bntaa| AtmA svayaM ko jAnatI hai ki maiM cora hU~ yA sAhUkAra hU~ / ' yaha eka puSTa AlaMbana hai / yadi ise pUrI taraha se jIvana meM utAra liyA jAe ki dUsare ke kahane se koI cora yA sAhUkAra nahIM hotA, koI acchA yA burA nahIM hotA, to pratikriyA se mukta huA jA sakatA hai / apanA AtmavizvAsa prabala ho| apane prati apanA vizvAsa, apanI kSamatA ke prati apanA vizvAsa, apane puruSArtha ke prati apanA vizvAsa ho, to dUsare ke kahane se kucha bhI nahIM hotA / zAyada kucha loga cAhate bhI nahIM ki koI nayA AdamI pragati kre| yaha eka svabhAva hai ki maujUdA pIr3hI bhAvI pIr3hI ko svIkAra nahIM krtii| ve yahI kaheMge ki Aja saba kharAba haiM / yaha Aja kI bAta nahIM hai, yaha zAzvata satya hai / pahalI pIr3hI ne agalI pIr3hI ko hamezA kamajora batalAyA hai / nUtana va purAtana kA TakarAva purAnI aura naI pIr3hI kA saMgharSa bahuta purAnA hai| purAne vyakti aura purAnI kRti ko mAnyatA prApta hotI hai| nae vyakti aura naI kRti ko mAnyatA prApta karanI hotI hai / manuSya tatkAla kisI ko mAnyatA pradAna karane meM asahaja mahasUsa karatA
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ jo sahatA hai, vahI rahatA hai hai| vaha svabhAva se itanA udAra nahIM hai ki sahaja hI kisI ko mAnyatA de ske| naI pIr3hI meM mAnyatA prApta karane kI chaTapaTAhaTa hotI hai aura purAnI pIr3hI meM apanA ahaM hotA hai, apanA mAnadaMDa hotA hai, isalie vaha naI pIr3hI ko mAnyatA dene meM sakucAtI hai| yaha saMgharSa sAhitya, Ayurveda, dharma aura sabhI kSetroM meM rahA hai| 'purAnA hone mAtra se saba kucha acchA nahIM hotA', mahAkavi kAlidAsa kA yaha svara do pIr3hiyoM ke saMgharSa se utpanna huA hai| unake kAvya aura nATaka ke prati purAne vidvAnoM ne upekSApUrNa vyavahAra kiyA, taba unheM yaha kahane ke lie bAdhya honA par3A ki purAnA hone mAtra se koI kAvya utkRSTa nahIM hotA aura nayA hone mAtra se koI kAvya nikRSTa nahIM ho jaataa| parIkSA ke bAda hI kisI kAvya ko utkRSTa yA nikRSTa batAyA jAnA caahie| satya ke vividha AyAma manuSya hamezA se hI yaha jAnane ke lie jijJAsu rahA hai ki satya kyA hai? jaba se manuSya ne socanA zurU kiyA, taba se usake mana meM yaha prazna uThatA rahA hai ki saccAI kyA hai? vAstavikatA kyA hai? tattva kyA hai? 'kiM tattvama?' yaha prazna hamArI sRSTi meM lAkhoM-lAkhoM bAra pUchA gyaa| jisakI bhI prajJA jAgI, usane yaha prazna avazya hI kiyaa| eka bAra gaNadhara gautama ne bhagavAna mahAvIra se pUchA, 'kiM tattvam ?' tattva kyA hai? bhagavAna ne kahA, 'upannei vaa|' utpanna honA tattva hai, utpAda tattva hai| mana meM saMdeha ubharA ki yadi utpanna honA hI tattva hai, to lagAtAra utpAda hotA calA jaaegaa| AbAdI itanI bar3ha jAegI ki paira TikAne lAyaka jagaha bhI nahIM milegii| prANI se prANI saTa jAegA, padArtha se padArtha saTa jAegA aura phira Age janma lene vAloM ke lie kahIM avakAza nahIM rhegaa| bar3I samasyA ho jaaegii| utpAda vAlI bAta samajha meM nahIM AI, taba gautama ne phira pUchA, 'kiM tattvam ?' tattva kyA hai? bhagavAna ne kahA, 'vigamer3a vaa|' vinaSTa honA tattva hai|
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 61 samatA kI dRSTi mana punaH AzaMkA se bhara gyaa| utpanna honA bhI tattva hai aura vinaSTa honA bhI tattva hai| utpanna honA aura naSTa honA, janma lenA aura mara jAnA, yaha tattva kaise ho sakatA hai? janmA aura marA, phira zeSa kyA rahA? bAta pUrI samajha meM nahIM aaii| unhoMne phira pUchA, 'bhante! kiM tattvam ?' tattva kyA hai? bhagavAna ne kahA, 'dhruveI vaa|' dhruva rahanA, zAzvata rahanA tattva hai| gautama kA mana samAhita ho gyaa| utpanna honA, naSTa honA aura apane astitva meM bane rahanA, tripadI tattva hai, satya hai| sRSTi, pralaya aura astitva, yaha tattva hai| zAzvata aura azAzvata kA eka yugala hai| jaise strI aura puruSa kA eka jor3A hotA hai, vaise hI prakRti meM bhI eka jor3A hotA hai, zAzvata aura azAzvata kaa| korA zAzvata yA nitya bhI nahIM aura korA azAzvata yA anitya bhI nhiiN| isa sRSTi meM korA nitya hotA, to usake nAmakaraNa kI suvidhA nahIM hotii| kyA nAma rakhA jAe? yadi anitya hai, taba to nitya ko jAnA jA sakatA hai aura nitya hai to anitya ko jAnA jA sakatA hai| kintu yadi korA nitya hotA yA korA anitya hotA, to koI nAmakaraNa nahIM ho paataa| yadi korA prakAza hotA, aMdhakAra nahIM hotA, to prakAza kA nAmakaraNa hI nahIM ho paataa| jitane nAma banate haiM, ve virAdhI ke AdhAra para banate haiN| virodhI dala kA honA, yaha kevala rAjanItika vicAra hI nahIM hai| virodhI kA honA mUlabhUta siddhAnta hai| sArI prakRti kI vyAkhyA kA, sAre tattva kI vyAkhyA kA, yadi virodhI na ho, to koI tattva ho hI nahIM sktaa| koI tattva hai, koI satya hai, isakA artha hai ki usakA virodhI tattva avazya hai| yadi virodhI na ho to tattva kA astitva hI nahIM ho sakatA / cetana kA astitva taba hai, jaba acetana hai aura acetana kA astitva taba hai, jaba cetana hai| cetana ke binA acetana aura acetana ke binA cetana kA astitva nahIM ho sktaa| donoM kA honA anivArya hai| anekAMta sUtra anekAMta kA eka sUtra hai-saha pratipakSa / kevala yugala hI paryApta nahIM hai,
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 jo sahatA hai, vahI rahatA hai virodhI yugala honA caahie| samUcI prakRti meM, samUcI vyavasthA meM virodhI yugaloM kA astitva hai| jJAna hai to ajJAna bhI hai| darzana hai, to adarzana hai, sukha hai to duHkha bhI hai| mUrchA hai, jAgaraNa hai| jIvana hai, mRtyu hai| zubha hai, azubha hai| hamArA jIvana virodhI yugaloM ke AdhAra para calatA hai| virodhI yugaloM ke samApta ho jAne para jIvana bhI samApta ho jaaegaa| haThayoga ke AdhAra para jIvana kI vyAkhyA hai-prANa aura apAna kA yog| prANadhArA ke pA~ca prakAra haiN| unameM eka hai prANa aura eka hai apAna / prANa Upara se nIce jAtA hai, nAbhi taka usake spaMdana jAte haiN| apAna nIce se nAbhi taka AtA hai| jaba taka ye virodhI dhArAe~ banI rahatI haiM, taba taka jIvana hai| jaba yaha krama TUTa jAtA hai, taba jIvana bhI TUTa jAtA hai| jIvana kA TUTa jAnA yA mRtyu kA ghaTita ho jAnA, isakA artha hai prANa aura apAna kA bAhara nikala jaanaa| virodhI dizAoM ke samApta ho jAne se jIvana samApta ho jAtA hai| virodhI pravAha zarIra meM do kendra haiN| pahalA hai, jJAna kendra aura dUsarA hai, kAma kendr| donoM hI virodhI haiN| kAma kendra cetanA ko nIce le jAtA hai aura jJAna kendra use Upara le jAtA hai| eka hai adhogamana aura dUsarA hai Urdhvagamana / cetanA kA nIce avataraNa aura cetanA kA Urdhva avataraNa, donoM virodhI haiN| vijJAna kI dRSTi se vijJAna kI bhASA meM inhIM do kendroM ke vAcaka do glaiNDsa haiN| eka hai piniyala, picyUTarI glaiNDa aura dUsarA hai gonADsa / piniyala aura picyUTarI, ye donoM jJAna ke vikAsa kI graMthiyA~ haiN| gonADsa kAma vikAsa graMthi hai| hamArI cetanA kA vikAsa piniyala aura picyUTarI ke vikAsa para nirbhara hai| picyUTarI aura piniyala kA srAva jaba gonADsa ko milatA hai, taba kAma kI uttejanA bar3hatI hai| jaba vaha srAva badalatA hai, hAipothelemasa kI kriyA badalatI hai, taba jJAna kA vikAsa hone laga jAtA hai| donoM virodhI bAteM hamAre zarIra kI saMracanA meM samAI huI haiN| donoM graMthiyA~ apanA-apanA kAma karatI haiN| donoM kI kriyAe~ virodhI haiM, eka dUsare ko
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ samatA kI dRSTi 63 ulaTane vAlI haiN| zarIra kI racanA, prakRti kI racanA, paramANu kI racanA yA vidyuta kI racanA, saba meM virodhI tattva kAma kara rahe haiN| vidyuta meM dhana aura RNa donoM kAma karate haiN| donoM sAtha-sAtha kriyA karate haiN| kevala dhana yA kevala RNa se vidyuta kAryakArI nahIM hotii| donoM kA hI honA anivArya hai / pratipakSa kI AvazyakatA hamArI samUcI vyavasthA kA AdhAra haiM- virodhI yugala / pakSa aura pratipakSa, donoM Avazyaka haiN| kevala pakSa bhI nikammA hai aura kevala pratipakSa bhI nikammA hai| donoM kA yoga saphala hotA hai / anekAMta ke AdhAra para khojA gayA hai ki loka haiM aura aloka bhI haiM / bar3I vicitra vyavasthA hai| loka yA saMsAra kI kalpanA anyAnya darzanoM meM milatI hai, kintu aloka kI kalpanA anekAMta kI sImA se pare nahIM milatI / Aja ke vijJAna ne avazya hI isa kalpanA ko eka rUpa diyA hai| prAcIna darzanoM meM logoM kI vibhinna kalpanAe~ prApta haiM, kintu aloka kI carcA kisI darzana meM nahIM hai 1 Aja kA vijJAna kahatA hai ki yUnivarsa hai to eMTI yUnivarsa bhI hai, kaNa hai to pratikaNa bhI hai| aNu hai to pratiaNu bhI hai / padArtha hai to pratipadArtha bhI hai| yadi pratiaNu na ho to aNu kA aura pratijagata na ho to jagata kA koI astitva nahIM ho sakatA / jaba jaina dharma ne loka aura aloka kI vyavasthA dI, taba yaha prazna uThA ki loka kI carcA samajha meM A sakatI hai, kyoMki yaha pratyakSa hai / aloka pratyakSa nahIM hai, use kaise svIkArA jAe ? bahuta jaTila prazna hai| isa prazna ko samAhita karane ke lie anekAMta kI dRSTi kA upayoga karanA pdd'aa| anekAMta ne kahA- do tattva haiM, gati aura sthiti / donoM sAtha hotI haiM / jahA~ gati aura sthiti, donoM niyama kAma karate haiM, vaha hai loka / jahA~ gati aura sthiti kA niyama lAgU nahIM hotA, vaha hai aloka / jahA~ cetana aura acetana kA jor3A nahIM hotA, jahA~ kevala acetana hotA hai, kevala AkAza hotA hai, AkAza ke sAtha koI padArtha nahIM hotA, vaha hai aloka /
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 vyavahAra ke vibhinna AdhAra pratyeka padArtha apane virodhI padArtha se jur3A huA hai| vaijJAnikoM ne pratikaNa ko khojane ke lie sUkSma upakaraNoM kA upayoga kiyaa| aisA sUkSma yaMtra banAyA gayA, taba unheM pratikaNa kA patA calA / Aja yaha siddhAnta pratiSThita ho cukA hai ki pratikaNa ke binA kaNa kA astitva nahIM ho sktaa| donoM kA honA anivArya hai / anekAMta kA mUla AdhAra hai virodhI ke astitva kI svIkRti, pratipakSa kI svIkRti / isa svIkRti se hI anekAMta kA vikAsa hotA hai / anekAMta kahatA hai ki satya ko eka dRSTi se mata dekho| satya ko astitva kI dRSTi se dekhate ho to sAtha-sAtha use nAstitva kI dRSTi se bhI dekho / svIkRti ke sAtha asvIkRti bhI calanI caahie| kisI eka se kAma nahIM calatA / hamAre jIvana kA vyavahAra, samAja kA vyavahAra ina virodhI tattvoM kI IMToM se banA hai / yadi ye IMTeM na hoM, taba na koI vyavahAra banegA aura na koI AcAra / virodhI cAha aura virodhI AkAMkSA sAmane AtI hai| eka AdamI eka prakAra se socatA hai, to dUsarA AdamI dUsarI prakAra se usase bilkula ulTA socatA hai| eka AdamI ko eka kArya lAbhaprada pratIta hotA hai, to dUsare ko vahI kArya patana kI ora le jAnevAlA lagatA hai| eka use upayogI mAnatA hai, dUsarA use sarvathA anupayogI mAnakara asvIkAra karatA hai / eka hI padArtha ke viSaya meM aneka virodhI dhAraNAe~ hotI haiN| yaha svAbhAvika hai| isameM asvAbhAvika jaisA kucha bhI nahIM hai / niSedhAtmaka bhAva se bacAva paurANika kahAnI hai ki tapasvI ne tapa karanA zurU kiyA aura iMdra kA Asana Dola gyaa| jaba-jaba tapasvI tapa karate haiM, taba-taba iMdrAsana Dola hI jAtA hai / indra apane Asana ko Dolate dekha ciMtAtura ho gyaa| usane socA, khatarA paidA ho rahA hai | merA sArA aizvarya samApta ho jaaegaa| mere sthAna para dUsarA A jaaegaa| vaha tatkAla dharatI para aayaa| usane dekhA, eka tapasvI tapa tapa rahA hai| kAraNa samajha meM A gyaa| usane upAya socaa| sone kI eka suMdara talavAra lAkara usane tapasvI ke pAsa rakha dI aura hAtha jor3akara bolA, 'tapasvI, maiM zahara jo sahatA hai, vahI rahatA hai
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ samatA kI dRSTi 65 jA rahA huuN| merI talavAra kucha samaya ke lie apane pAsa rakha lo| abhI-abhI lauTa AtA huuN| Ate hI maiM apanI talavAra le luuNgaa|' tapasvI ne kahA, 'acchA, rakha do| jaldI lauTa aanaa|' iMdra calA gyaa| eka-do ghaMTe biite| dina bIta gyaa| rAta bhI bIta gii| iMdra lauTakara nahIM AyA, use to AnA hI nahIM thaa| sone kI talavAra thii| tapasvI ko surakSA karanI thI, anyathA use koI curAkara le jA sakatA thaa| pratIkSA karatA rhaa| iMdra nahIM aayaa| pratIkSA meM usane sAdhanA baMda kara dii| sAdhanA kamajora ho gii| tapasvI tapasyA ko bhUla gyaa| sone kI talavAra kI surakSA smRti meM banI rhii| sAdhanA kA Asana hilA aura iMdrAsana majabUta ho gyaa| maiM dekhatA hU~ ki jaba-jaba tapasyA zurU hotI hai, iMdrAsana Dola hI jAtA hai| sabake bhItara eka-eka iMdra baiThA hai| usakA apanA iMdrAsana bhI hai| jaba AdamI dhyAna karatA hai, iMdra kA Asana Dolane lagatA hai, gaddI ko khatarA paidA ho jAtA hai, taba phira vaha sone kI talavAra rakha jAtA hai aura sAdhaka usakI surakSA meM dhyAna ko bhUla jAtA hai| jina logoM ne dhyAna kA abhyAsa aura anubhava kiyA hai, ve jAnate haiM ki jo niSedhAtmaka vicAra sAmAnya avasthA meM kabhI nahIM Ate, ve dhyAna-kAla meM avazya hI ubharate haiN| aisA kyoM hotA hai? kyoMki jaba AdamI dhyAna karatA hai, taba iMdrAsana Dola jAtA hai aura usa Asana kI surakSA ke lie, yaha sone kI talavAra (niSedhAtmaka bhAva) sAmane AtI hai| sAdhaka jaba dhyAna kI gaharAiyoM meM utaratA hai aura jaba usakA teja bar3hatA hai, taba bhItara baiThA huA iMdra kA~pa jAtA hai| iMdra kA artha hai-parama aizvarya evaM zakti se sampanna aura sabase bdd'aa| hamAre jIvana-cakra meM eka parama zaktizAlI tattva baiThA huA hai, jo samUce jIvana kA saMcAlana kara rahA hai| vaha iMdra kA sthAna lie baiThA hai| usakA nAma lobha hai| kendra meM lobha hai aura dUsare sAre tattva paridhi meM haiM / kendra kA sthAna, iMdra kA sthAna kevala lobha ko hI prApta hai| lobha sabakA saMcAlana karatA hai| yaha sabase adhika zaktizAlI, aizvarya aura vaibhava se sampanna hai| yaha samartha hai| dUsare sAre isakI paryupAsanA meM lage rahate haiN|
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 jo sahatA hai, vahI rahatA hai saiddhAntika bhASA meM kahA jAtA hai ki krodha, ahaMkAra aura mAyA ke naSTa ho jAne para bhI lobha bacA rahatA hai| paridhi ke samApta ho jAne para bhI kendra baca jAtA hai| saba naSTa ho jAte haiM, lobha sabake aMta meM naSTa hotA hai| kendra meM lobha hai aura usane mamatA kI eka graMthi paidA kI hai| isIlie manuSya ke jIvana meM niSedhAtmaka vicAroM kA sAmrAjya hai| vidheyAtmaka vicAra kama Ate haiM, niSedhAtmaka vicAra adhika Ate haiN| pratyeka vyakti ke mana meM bhaya kI bhAvanA ubharatI rahatI hai| aniSTa kI kalpanA aura AzaMkA AtI rahatI haiN| aisA yA vaisA ho jAegA kI ciMtA se AdamI kA mana DarA rahatA hai| pratyeka vyakti yadi AtmAvalokana kare, AtmanirIkSaNa kare to use sahaja jJAta ho jAegA ki usameM nabbe pratizata vicAra niSedhAtmaka aura muzkila se dasa pratizata vicAra hI vidhAyaka haiN| jaba AdamI dhyAna kI avasthA meM hotA hai, taba ve sAre niSedhAtmaka vicAra ubharate haiM, unakA jAla bicha jAtA hai| prAcIna sAhitya meM devoM ke sAtha jur3I huI aneka ghaTanAoM kA vivaraNa milatA hai| yadi dhyAna aura sAdhanA ke saMdarbha meM inakI vyAkhyA kI jAe to vahA~ deva, pizAca yA rAkSasa nahIM ttikeNge| deva, rAkSasa yA pizAca saba hamAre niSedhAtmaka vicAra hI haiN| __bhagavAna mahAvIra ke yuga kI ghaTanA hai| vArANasI nagarI meM eka zramaNopAsaka rahatA thaa| usakA nAma culanIpitA thaa| usane bhagavAna mahAvIra se dharmaprajJapti svIkAra kI aura satata dharma-jAgarikA karane lgaa| eka dina vaha pauSadhazAlA meM sAdhanA kara rahA thaa| dina bItA, rAta aaii| AdhI rAta bIta gii| vaha jAgarUka thA, isalie so nahIM rahA thaa| dhyAna kI sAdhanA cala rahI thii| cAroM ora aMdhakAra hI aMdhakAra thA, para usakA antaHkaraNa dhyAna kI jyoti se jagamagA rahA thaa| sone ke samaya dhyAna kI sAdhanA acchI calatI hai| aMdhakAra meM prakAza kI sAdhanA jyAdA acchI calatI hai| prakAza aura prakAza kA mela nahIM hotaa| aMdhakAra meM prakAza kA adhika mela baiThatA hai|
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ samatA kI dRSTi madhyarAtri kA samaya | nIrava vAtAvaraNa / ekAMta aura zAMti kI sthiti / culanIpitA dharma dhyAna meM lIna baiThA hai| akasmAta use pratIta huA ki eka deva sAmane prakaTa huA hai| "deva ne kahA, 'devAnupriya ! kyA kara rahe ho ? dhyAna-sAdhanA ko chor3a do| isase kucha bhI honA-jAnA nahIM hai|' culanIpitA zAMta aura sahaja baiThA rhaa| deva ne do-tIna bAra kahA, para culanIpitA phira bhI mauna aura zAMta / deva phira bolA, 'suna nahIM rahe ho ? chor3a do dhyAna ko| sAdhanA ko tilAMjali dekara cale jaao| agara tuma merI bAta nahIM mAnoge, to tumheM usakA bura: pariNAma bhugatanA hogaa| vaha pariNAma bahuta bhayaMkara hogA / uTho, cale jAo apane ghara / ' culanIpitA isa bAra bhI aDola, aprakampa aura avicalita baiThA rhaa| deva bolA, 'tuma nahIM mAnate ho to lo, maiM abhI tumhAre jyeSTha putra ko tumhAre sAmane lAkara mAratA huuN| usake Tukar3e-Tukar3e kara kar3AhI meM DAlatA hU~ aura usI rakta se tumhAre zarIra kA siMcana karatA huuN|' para culanIpitA aprakampa, aDola aura abhaya / deva gayA, jyeSTha putra ko ghasITakara ghara se nikAla lAyA aura use culanIpitA ke pAsa paTakA, mArA, Tukar3e-Tukar3e kara kar3AhI meM talA aura phira usake rakta se culanIpitA ke zarIra ko siiNcaa| itanA hone para bhI culanIpitA avicalita rahA / vaha apanI dhyAna kI sAdhanA meM lagA rhaa| deva bolA, 'bar3e mUrkha aura nirmama ho ! eka ora dhArmika ArAdhanA kA DhoMga kara rahe ho, dUsarI ora karuNA kA srota sUkhatA jA rahA hai| dhArmika vaha hotA hai, jisameM karuNA hotI hai| beTA tar3apa-tar3apa kara mara rahA hai aura tuma itane niSThura ho ki use bacAne ke lie bhI nahIM utthe| acchA, aba bhI mAna jAo / anyathA maiM tumhAre do aura putroM kI bhI vahI dazA karU~gA, jo pahale putra kI kara cukA hU~ / chor3a do dharma-karma ko / jAo, apane putra kI rakSA kro|' 67
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 jo sahatA hai, vahI rahatA hai lekina culanIpitA para isakA koI asara nahIM huaa| deva ne dUsare lar3ake ko bhI usI vidhi se usake sAmane mArA, Tukar3e-Tukar3e kie, kar3Ahe meM talA aura rakta se culanIpitA ke zarIra ko siiNcaa| lekina culanIpitA kA eka roma bhI nahIM hilaa| deva ne kaniSTha putra kI bhI vahI dazA kI, para culanIpitA apanI sAdhanA meM lagA rhaa| tInoM putroM kI hatyA kI gii| deva nirAza ho gyaa| culanIpitA kA eka roma bhI prakampita nahIM huaa| deva ne Akhira meM kahA, 'merI bAta mAnanA cAhate ho, to mAna lo| anyathA aba maiM tumhArI mAtA bhadrA ko ghara se nikAla kara lAtA hU~ aura tumhAre sAmane usake Tukar3e-Tukar3e kara kar3AhI meM talatA huuN|' culanIpitA ne sunaa| usane socA, 'yaha duSTa kucha bhI kara sakatA hai| isane mere tInoM putroM kI hatyA kara ddaalii| aba merI mAtA ko bhI yaha mAra ddaalegaa| mA~ ke prati mamatA ubhara aaii| sneha umar3A, dhyAna kA Asana Dola gyaa| vaha sAdhanA ko chor3a usa duSTa puruSa ko pakar3ane daur3A, lekina vaha puruSa to AkAza meM ur3a gyaa| ghara ke saba loga daur3e-daur3e aae| na putroM kI hatyA huI thI aura na mA~ ko mArane kI kisI ne taiyArI kI thii| na kar3Aha thA, na khUna thA aura kucha bhI nahIM thaa| sArI devamAyA thii| isa ghaTanA kI paurANika vyAkhyA yaha ho sakatI hai ki deva AyA aura usane vaisA ghaTita kiyaa| dhyAna yA yoga ke saMdarbha meM isakI yaha vyAkhyA ho sakatI hai ki vahA~ na koI deva thA, na kucha aura thaa| vyakti ke apane niSedhAtmaka bhAva jAge aura una bhAvoM ne aisA mAyAjAla racA ki usa jAla meM tInoM lar3ake sAmane mAre gae aura tale ge| jaba niSedhAtmaka bhAvoM kA silasilA khatma huA aura jaise hI dhyAna TUTA, saba kucha samApta ho gayA, kucha bhI nahIM rhaa|
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ samatA kI dRSTi saMbhava hai saha-astitva virodhI dharma-yugaloM kA honA vastu kA svabhAva hai| isI taraha ina yugaloM kA saha-astitva honA bhI vastu kA svabhAva hai| prazna hai ki yaha kaise saMbhava mAnA jAe? do virodhI dharma eka hI vastu meM, eka sAtha raheM, yaha kaise ho sakatA hai? yaha jaTila samasyA hai, kintu vastu ke svabhAva meM jaTilatA nahIM hotii| isa saMsAra meM aisA kucha bhI nahIM hai, jo sarvathA virodhI ho, sarvathA vilakSaNa yA bhinna ho| anekAMta kI yaha mahattvapUrNa khoja hai ki koI bhI tattva sarvathA sadRza nahIM hotA aura na hI koI tattva sarvathA visadRza hotA hai| hama jise sadRza yA samAna mAnate haiM, vaha visadRza aura asamAna bhI hai| hama jise bhinna mAnate haiM, vAstava meM vaha abhinna bhI hai| kevala sthUla yA vyakta paryAyoM ke AdhAra para hama sadRza yA visadRza, samAna yA asamAna, bhinna yA abhinna kaha dete haiN| jaba hama sUkSma meM jAte haiM, sUkSma niyamoM kA adhyayana, manana aura ciMtana karate haiM, taba jJAta hotA hai ki hamArI dhAraNAe~ mithyA haiM / yahA~ sAre niyama badala jAte haiN| hamArI sthUla evaM vyakta paryAyoM ke AdhAra para banI dhAraNAoM meM vyApaka parivartana A jAtA hai| avyakta kA saMsAra jaba hamAre sAmane prakaTa hotA hai, ajJAta kA saMsAra jaba hamAre sAmane jJAta hokara ubharatA hai, taba sUkSma niyama hamArI samajha meM Ate haiM aura sArI sthUla dhAraNAe~ badala jAtI haiN| tIna kA sAmya prakAza, zabda aura raMga tIna haiN| hama prakAza ko alaga mAnate haiN| zabda ko alaga aura raMga ko bhI alaga mAnate haiM, kintu vijJAna inheM alaga nahIM maantaa| zabda arthAt dhvani aura raMga arthAt vrnn| ye donoM prakAza ke hI prakampana haiN| bhinna-bhinna AvRttiyoM (phrIkveMsI) para ye prakampana banate haiM aura prakAza, dhvani yA varNa ke rUpa meM gRhIta hote haiN| varNa (raMga) prakAza kA unacAsavA~ prakampana hai| dhvani bhI prakAza kI hI phrIkveMsI hai| dhvani aura raMga do nahIM hai| raMga ko sunA jA sakatA hai aura dhvani ko dekhA jA sakatA hai| raMga ko sunane kA mAdhyama hai 'AroTrAla' mshiin| AvRttiyoM kA aMtara karane para raMga sunAI dene lagatA hai evaM dhvani dikhAI dene lagatI hai| bhinna-bhinna lagane vAlI vastue~ eka bana jAtI haiN| hamArI iMdriyA~ vibhinna prakAra ke viSayoM ko grahaNa
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 jo sahatA hai, vahI rahatA hai karatI haiN| A~kha dekhatI hai, kAna sunatA hai, nAka sUMghatA hai, jIbha cakhatI hai aura tvacA chUtI hai| yaha bahuta sthUla vibhAjana hai| yadi sUkSma meM jAe~ to A~kha kA kAma kevala dekhanA hI nahIM hai, vaha suna bhI sakatI hai, cakha bhI sakatI hai aura sUMgha bhI sakatI hai| isI taraha jIbha kA kAma kevala cakhanA hI nahIM hai, vaha suna bhI sakatI hai| jIbha kI vikRti Ayurveda ke mahAna jJAtA kazyapa kaumAra bhRtya cikitsA ke kSetra meM prasiddha AcArya hue haiN| unhoMne eka bAta likhI hai jaise hamAre hAtha do hote haiN| vaise hI hamArI jIbha bhI do hotI haiN| jIbha ke eka bhAga kA kAma hai cakhanA aura dUsare bhAga kA kAma hai sunnaa| unakA kahanA hai ki kAna sunatA nahIM hai| vaha to kevala dhvani ko grahaNa karatA hai aura jIbha taka pahu~cA detA hai| vAstava meM jIbha hI sunatI hai| unhoMne apane mata ke samarthana meM eka mahattvapUrNa tarka diyaa| eka AdamI baharA hai| yaha anivArya nahIM hai ki vaha gUMgA bhI ho| kintu jo gUMgA hai, usakA baharA honA anivArya hai| jo jIbha se bola nahIM sakatA, vaha gUMgA hotA hai aura jo kAnoM se suna nahIM sakatA, vaha baharA hotA hai| jo baharA hai, vaha bola bhI sakatA hai, lekina jo gUMgA hai, vaha bola nahIM sakatA aura suna bhI nahIM sktaa| jisakI jIbha vikRta hai, jo bola nahIM sakatA, jo gUMgA hai, vaha nizcita hI baharA hotA hai| yaha aTala niyama hai| unhoMne batAyA ki gUMgA vyakti isalie baharA hotA hai, kyoMki usakI jIbha vikRta hai, vaha suna nahIM paatii| kAna ThIka haiM / ve dhvani ko grahaNa karane ke bAda jIbha taka pahu~cA dete haiM, parantu jIbha pakar3a nahIM pAtI aura AdamI suna nahIM paataa| isalie jo gUMgA hai, usakA baharA honA jarUrI hai| jo gUMgA nahIM hai, usakI jIbha meM sunane kI zakti hai, para jisakA kAna vikRta ho jAtA hai, vaha dhvani ko jIbha taka pahu~cA nahIM pAtA, isalie vaha suna nahIM sktaa| Aja ke zarIrazAstriyoM ne bhI yaha mAnA hai ki sunane kI jitanI kSamatA dA~toM kI haDDiyoM meM hai, utanI kAna meM nahIM hai| kAna kI apekSA dA~ta acchA suna sakate haiN| Aja to yaha bhI prayatna kiyA jA rahA hai ki vizva meM koI vyakti baharA na rhe| dA~toM kI haDDiyoM para eka vizeSa yantra lagA dene se baharA AdamI bhI sunane laga jaaegaa| jIbha suna sakatI hai| dA~ta suna sakate haiM, yaha bahata nikaTa kA saMbaMdha hai|
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 samatA kI dRSTi saMbhinnastrotolabdhi isase bhI Age kI bAta jainAcAryoM ne pratipAdita kI hai| unhoMne eka yaugika vibhUti kA ullekha kiyA hai, jisakI saMjJA hai 'saMbhinnastrotolabdhi' / yaha eka aisI labdhi hai, jisase sArA zarIra 'karaNa' bana jAtA hai, iMdriya bana jAtA hai| phira yaha sthUla vibhAga kI bAta vyartha ho jAtI hai ki A~kha hI dekha sakatI hai, kAna hI suna sakatA hai| isa vibhUti ke prakaTa hone para zarIra kA pratyeka avayava pA~coM iMdriyoM kA kAma karane laga jAtA hai| samUcA zarIra dekha sakatA hai, samUcA zarIra suna sakatA haiN| kucha lar3akiyA~ aMguliyoM se par3ha sakatI haiM, A~kha kA kAma aMguliyoM se kara sakatI haiN| isa bAta se aneka vaijJAnikoM ko Azcarya hotA hai| pratyakSa ko nakArA nahIM jA sktaa| ve yaha bhI nahIM kaha sakate ki aMguliyoM se nahIM par3hA jA sktaa| kintu kyoM aura kaise par3hA jAtA hai, isakI vyAkhyA ve nahIM kara skte| yaha viSaya abhI vijJAna se pare hai| vaijJAnika ise samajhane kA prayAsa kara rahe haiM, parantu yaha tathya hajAroM varSoM pUrva svIkRta ho cukA hai ki samUcA zarIra pratyeka iMdriya kA kAma kara sakatA hai| eka iMdriya se pA~coM iMdriyoM kA kAma liyA jA sakatA hai yA pUre zarIra se kisI bhI iMdriya kA kAma liyA jA sakatA hai| vyakta evaM avyakta ____ vyakta paryAya kA bheda yA Upara se pratIta hone vAlA bheda taba miTa jAtA hai, jaba vyakti gaharAI meM jAtA hai, sUkSma niyama kI khoja karatA hai| jaba paiTha gaharI hotI hai, taba sAre niyama TUTa jAte haiN| vyakta jagata ke niyama bhinna hote haiM aura avyakta jagata ke niyama sarvathA bhinna hote haiN| kaThinAI yaha hai ki hama avyakta kI vyAkhyA vyakta ke dvArA evaM vyakta kI vyAkhyA kevala vyakta ke dvArA hI karanA cAhate haiN| hama isa bAta ko bhUla jAte haiM yA asvIkAra kara dete haiM ki yaha saMsAra bahuta choTA hai| yaha kevala UrmiyoM kA saMsAra hai, kevala taraMgoM kA saMsAra hai| ina taraMgoM ke nIce satya kA virATa aura anaMta mahAsAgara hai, lekina isa ora hamArA dhyAna hI nahIM jaataa| hama kevala gahare asatya meM, gahare aMdhakAra meM cale jAte haiN| anekAMta ne sAvadhAna karate hue kahA hai ki aisA mata kro| kevala vyakta ke AdhAra para pUrNa satya kI kalpanA kA ahaMkAra mata kro| manuSya vyakta ke dharAtala para jItA hai, isalie jo paryAya vartamAna kI
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 jo sahatA hai, vahI rahatA hai sImA meM vyakta hotA hai, usa paryAya ke AdhAra para vaha apanI dhAraNA banA letA hai| mamakAra jur3atA hai aura vaha kahatA hai ki yaha merA hai| kyoM mAnA ki yaha merA hai? kyA yaha satya hai? kaise kahA jA sakatA hai ki yaha merA hai? jise maiM merA kahatA hU~, vaha merA zatru hai| jise merA nahIM mAnatA, parAyA mAnatA hU~, vaha merA mitra hai| jise merA mAnatA hU~, usameM zatru chipA baiThA hai aura jise parAyA mAnatA hU~, usameM mitra chipA baiThA hai| donoM ko hI dekha nahIM pA rahA huuN| zatru evaM mitra AdamI ne do kheme banA lie haiN| eka hai apanoM kA khemA, mitroM kA khemA aura dUsarA hai parAyoM aura duzmanoM kA khemaa| AdamI anAdi kAla se hI dhokhA khAtA calA A rahA hai| jitanA dhokhA 'apanoM' ke dvArA hotA hai, utanA 'parAyoM' se nahIM hotaa| phira bhI AdamI saba kucha apanA mAnatA calA A rahA hai, kyoMki vaha vyakta evaM sthUla paryAyoM meM hI vizvAsa karatA hai| vartamAna kSaNa meM hita karane vAle ko mitra aura ahita karane vAle ko zatru mAna letA hai| jabaki vAstavikatA yaha hai ki mitratA kI bAteM karane vAle bhI yathArtha meM zatru kA kAma kara dete haiN| mAtA-pitA apane lar3ake se kahate haiM ki zarAba mata pIo, vyasanoM se dUra raho, bure AcaraNa se baco, buroM kI saMgata mata kro| lar3akA mAnatA hai ki ye mere zatru haiN| jo kahatA hai ki calo, nAiTa-klaba meM caleM, zarAba pIe~, nAceM, mauja kareM, use vaha mitra mAna letA hai| yaha dRSTi kA viparyAsa hai| svarNima sUtra jitanA prabala ahaMkAra utanA prabala krodh| krodha ko kama karanA cAho to pahale ahaMkAra ko kama kro| www.
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ samatA kI dRSTi 73 ma karake dekheM * antaryAtrA kA prayoga-cetanA ke Urdhva avataraNa hetu| sahaja Asana, AMkheM komalatA se bNd| citta ko zakti kendra para le jaaeN| vahAM se suSumnA mArga kI yAtrA karate hue jJAna kendra taka laaeN| phira usI mArga se zakti kendra para le jaaeN| maMda gati se yaha yAtrA calatI rhe| vahAM para hone vAle prANa ke prakaMpanoM kA anubhava kreN| citta kI gati ko zvAsa kI gati ke sAtha jor3a deN| zvAsa chor3ate samaya citta ko nIce se Upara le jAeM aura zvAsa lete samaya citta ko Upara se nIce laaeN| isa taraha kA prayoga pratidina 15 minaTa kreN| maMtra kA prayoga arahaMtA maMgala-citta ko kaMTha ke madhyabhAga vizuddhi kendra para kendrita rakhate hue maMtra kI pratidina eka mAlA kreN| prinnaam-bhaav-vishuddhi| * Asana-prANAyAma zaMzAkAsana-vandanAsana meM paMjoM ke bala para baitthe| hAthoM ko ghuTanoM para rkheN| zvAsa bharate hue hAthoM ko AkAza kI ora utthaayeN| aba zvAsa chor3ate hue hAtha evaM lalATa ko bhUmi kA sparza kraaeN| zvAsa ko rokeM, phira zvAsa ko bharate hue hAthoM ko Upara utthaaeN| aba zvAsa kA recana karate hue hAthoM ko ghuTanoM na para sthApita kreN| yaha eka AvRti hai, isa prakAra pratidina prAtaH tIna bAra kreN| lAbha-krodha upazamana evaM mAnasika zAMti / INRNHS maante mmam LCHITyimomamrapawware p mamalia - EMOHERNATUN
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 jo sahatA hai, vahI rahatA adhyAyakahatA hai jo samatA kI dRSTi jAgRta kara letA hai * vaha krodha ko viphala karanA jAnatA hai| * vaha anukUla-pratikUla sthitiyoM meM sama rahatA hai| * vaha dUsaroM kI AlocanA nahIM karatA hai| * vaha satya kI khoja meM puruSArtha karatA hai| * vaha cetanA ko UrdhvagAmI banAne kA abhyAsa karatA hai| * vaha vyavahAra kuzalatA ko prApta karane kA prayAsa karatA hai| * vaha vidhAyaka bhAvoM kA nirmANa karatA hai| * vaha apanI indriyoM kA samyak upayoga karatA hai| * vaha apanI AtmA ko hI apanA mitra mAnatA hai| www
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ kanADakora kArAvAlikA cApAnApamAnAra 'hamArI jaisI vRtti hogI, vaisI hI pravRtti hogii| hamArA sArA AcaraNa aura sArA vyavahAra hamArI maulika vRtti para AdhArita hotA hai| vRtti prakRti ko janma detI hai aura mA prakRti pariNAma lAtI hai| jii bbl nuuN jliil nuuN sbb tooN ki arUbATa prakAzita prati mAjI kA nAma heHere adhyAya
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ loga jAnanA cAhate haiM, mere jIvana ke bAre meM, mere vikAsa ke bAre meN| pUchate haiM ki Apane | itanA adhika kaise likhA? itanA vikAsa | kaise kiyA ? maiM batAnA cAhatA hUM ki mujhe eka sUtra milA aura yaha sUtra mere jIvana meM sahaja vyApta ho gyaa| vaha satra hai-pratikriyA se mukta rhnaa| tu kA cakra badalatA rahatA hai| samaya badalatA rahatA hai, paristhitiyA~ badalatI rahatI haiN| prazna hai, kevala Rtucakra hI badalatA hai yA manuSya bhI badalatA hai? isa saMsAra meM koI bhI tattva aisA nahIM hai, jisame parivartana na hotA ho| pratyeka tattva meM parivartana hotA hai| manuSya bhI sadA ekarUpa nahIM rhtaa| vaha janmatA hai, baccA hotA hai, kizora banatA hai, yuvA banatA hai, praur3ha banatA hai aura bUr3hA banatA hai| nae-nae rUpa badalatA jAtA hai| yaha eka sthUla bAta hai| eka dina meM AdamI kitanA badalatA hai, caubIsa ghaMToM meM kitanA badalatA hai? yaha sthUla bAta hai| prati saikaMDa AdamI badalatA rahatA hai aura isa badalAva kA mukhya hetu banatA hai mana / mana kI sthiti badalatI hai to AdamI meM bhI badalAva hotA hai|
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 77 vyaktitva ke vividha rUpa parivartana kA niyama eka praur3ha mahilA apane choTe bacce ko apanI zAdI kA elabama dikhA rahI thii| eka citra meM usake sAtha eka yuvaka khar3A thaa| bacce ne pUchA, 'mammI yaha kauna hai?' mahilA ne kahA, 'tere paapaa|' bacce ne kahA, 'agara ye pApA haiM, to phira apane ghara meM jo gaMjA AdamI rahatA hai vaha kauna hai?' 'vaha bhI tere pApA haiN|' yaha parivartana kA niyama hai, jo vyakti kabhI javAna thA, Aja bUr3hA bana gyaa| kabhI camelI ke tela se sugaMdhita kAle va dhuMgharAle bAla the, Aja vaha gaMjA ho gayA / jo isa niyama se anabhijJa haiM, unake sAmane yaha prazna uThatA rahatA hai ki yaha kauna hai aura vaha kauna hai? jo niyama ko jAnatA hai, usake sAmane samasyA paidA nahIM hotii| hama parivartana ke niyama ko nahIM jAnate, isIlie bahuta bAra ulajha jAte haiN| eka vyakti ko dopahara meM dekhA, vaha krodha se ubala rahA thaa| subaha vaha zAMtinAtha thA, dopahara hote-hote vaha jvAlAnAtha bana gyaa| itanA aMtara A gyaa| AdamI socatA hai, kyA yaha vahI AdamI hai, jise prAtaH kAla dekhA thaa| AdamI to vahI hai, kintu isakA mana badala gyaa| AcaraNa badala gayA, isalie vyavahAra bhI badala gyaa| vyaktitva ke prakAra AcaraNa aura vyavahAra kA mana se bahuta gaharA saMbaMdha hai| hama kabhI-kabhI AcaraNa ko dekhakara kalpanA kara sakate haiM ki amuka vyakti kA mana kaisA hai? kabhI-kabhI mana kI sthiti se AcaraNa kI kalpanA kara sakate haiN| donoM meM gaharA saMbaMdha jur3A huA hai| aisA kyoM hai? yaha parivartana kyoM hotA hai? isakA kAraNa kyA hai? isa kAraNa kI khoja kI gii| dharma ke AcAryoM ne khoja kI aura Ayurveda ke AcAryoM ne bhI khoja kii| adhyAtma aura Ayurveda, donoM bahuta Asa-pAsa cale haiN| Ayurveda ke eka siddhAnta kI carcA ke AdhAra para hama smjheN| mana ke viSaya meM Ayurveda kI kyA mAnyatA hai? mana ke AdhAra para
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ jo sahatA hai, vahI rahatA hai manuSyoM ko kisa prakAra bA~TA gayA hai, unakA vargIkaraNa kisa taraha kiyA gayA hai ? 78 Ayurveda ke anusAra tIna prakAra ke vyaktitva hote haiM- sAtvika, rAjasika aura tAmasika / jisakA mana satvaguNa pradhAna hotA hai, vaha sAtvika vyakti hotA hai / jisakA mana rajoguNa pradhAna hotA hai, vaha rAjasika vyaktitva hotA hai aura jisakA mana tamoguNa pradhAna hotA hai, vaha tAmasika vyaktitva hotA hai| manodazA kyA jo sAtvika hai, vaha sAtvika hI rahatA hai ? jo rAjasika hai, vaha rAjasika hI rahatA hai, jo tAmasika hai, vaha tAmasika rahatA hai ? yaha nahIM kahA jA sakatA ki eka vyakti sadA sAtvika hI rahatA hai, rAjasika yA tAmasika hI rahatA hai / jIvana ke prAtaH kAla meM jisa vyakti ko bahuta sAtvika dekhA, jIvana ke uttarArddha meM vaha rAjasika bana jAtA hai aura jIvana kI saMdhyA meM vahI vyakti tAmasika bhI bana jAtA hai| jisa vyakti ko jIvana ke pUrvArddha meM tAmasika dekhA, vaha jIvana ke uttarArddha meM sAtvika bana jAtA hai| yaha parivartana hotA rahatA hai / isalie cora kabhI sAhUkAra bana jAtA hai aura sAhUkAra kabhI cora bana jAtA hai| DAkU saMta bana jAtA hai aura saMta DAkU bana jAtA hai / manodazA ke AdhAra para yaha sArA parivartana hotA hai| prazna hai, jaba yaha parivartana hotA rahatA hai, to kisI vyakti ke sAtvika banane kA hetu kyA hai ? hama kisI vyakti ko kyoM sAtvika kaheM ? sUkSmatA se ciMtana kiyA gayA to patA calA ki isakA bhI eka kAraNa hai| eka hI dina meM AdamI tIna prakAra kI avasthAoM ko bhoga letA hai| kise sAtvika mAnA jAe ? kise rAjasika aura tAmasika mAnA jAe ? isakA bahuta acchA samAdhAna diyA gyaa| jisa vyakti meM jisa tattva kI bahulatA hotI hai, usake AdhAra para usakA nAma bana jAtA hai| jisa vyakti meM satvaguNa kI pradhAnatA hotI hai, use sAtvika, jisa vyakti meM rajoguNa kI bahulatA hotI hai, use rAjasika aura jisameM tamoguNa kI bahulatA hotI hai, use tAmasika kahA jAtA hai| kevala pradhAnatA ke AdhAra para yaha nAmakaraNa huA hai|
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva ke vividha rUpa nAmakaraNa kA AdhAra hama ise udAharaNa kI bhASA meM samajheM / eka vyakti vyApArI hai| vaha kSatriya nahIM hai, zUdra nahIM hai, brAhmaNa bhI nahIM hai / kyA eka vyApArI kabhI par3hatA nahIM hai ? adhyayana nahIM karatA hai ? kyA vaha par3hanA nahIM jAnatA ? eka vyApArI adhyayana bhI karatA hai, kintu jisa samaya vaha adhyayana karatA hai, usa samaya vaha vyApArI nahIM hogA, brAhmaNa bana jAegA / jisa samaya vaha apane ghara-parivAra kI surakSA kA kAma karegA, kSatriya bana jAegA / jisa samaya vaha saphAI kA kAma karegA, zUdra bana jaaegaa| mukhyatA ke AdhAra para yaha nAmakaraNa kiyA gyaa| eka AdamI ko mUrkha kahA jAtA hai| kyA usameM samajhadArI nahIM hotI ? jisako samajhadAra kahA jAtA hai, usameM mUrkhatA nahIM hotI ? kyA aisA koI samajhadAra nahIM hai, jisameM mUrkhatA kA aMza na ho ? kyA aisA koI mUrkha nahIM, jisameM samajhadArI kA aMza na ho? hama jise pAgala kahate haiM, kabhI-kabhI vaha bhI bar3I samajhadArI kI bAteM karatA hai, aura kabhI-kabhI samajhadAra bhI pAgalapana kI bAta kara letA hai / nAmakaraNa hotA hai kevala pradhAnatA ke kAraNa / sApekSa satya 79 eka vyakti mUrkhatApUrNa kArya adhika karatA thA, isalie saba use mUrkha kahate the| logoM se usane pUchA, 'mujhe aisA kyoM kahate ho ?' logoM ne kahA, 'tumhAre lakSaNa hI aise haiN| batAo hama kyA kareM ?' usane socA, 'yahA~ rahanA ThIka nahIM hai| yahA~ saba mUrkha hI kaheMge, isalie kisI dUsare deza calA jAU~ / ' vaha vahA~ se bahuta dUra calA gyaa| kisI gA~va meM phuNcaa| use pyAsa lagI thii| usane dekhA ki kue~ ke pAsa ToMTiyA~ lagI huI haiN| vaha eka ToMTI ke pAsa jAkara baiTha gayA / use kholA aura pAnI pI liyaa| pAnI pIne ke bAda vaha sira hilAne lgaa| vaha sira hilAtA jA rahA hai, pAnI giratA jA rahA hai| dUra se eka AdamI yaha tamAzA dekha rahA thaa| usane kahA, 'are mUrkha ! yaha kyA kara rahA hai ?' usane cauMkakara usa vyakti ko dekhA aura Azcarya se pUchA, 'tumane merA nAma kaise
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ jo sahatA hai, vahI rahatA hai jAna liyA ?" vyakti bolA, 'tere lakSaNoM se patA cala rahA hai ki tU mUrkha hai / ' nAma se koI nirapekSa satya nahIM hai| parama satya bhI nahIM hai / vaha eka sApekSa satya hai, satya kA eka choTA sA aMza hai / usI AdhAra para sArA nAmakaraNa hotA hai / 80 abhaya kaise baneM ? pratyeka vyakti abhaya honA cAhatA hai / vaha sadA bhaya se mukta hone kI carcA karatA rahatA hai| vastutaH jo dUsaroM ko DarAtA hai, vaha Dara kI carcA karane kA adhikArI nahIM hai| abhaya ke lie sabase pahale DarAne kI bAta chor3eM, phira Darane kI bAta hI nahIM aaegii| Daro mata, abhaya bano, isake sthAna para yaha sUtra honA cAhie- 'DarAo mt| yaha sUtra banegA tabhI 'na Daro' kA sUtra majabUta bhagavAna mahAvIra ne donoM bAteM eka sAtha kahI- 'No bhAyae no viya bhAviyappA' / Daro mata aura DarAo mt| ina donoM ko alaga nahIM kiyA jA sakatA / buddhi aura abhaya rAjarSi ne rAjA saMjaya se kahA, 'maiM abhayadAna detA hU~, para tuma bhI dUsaroM ko mata DarAo / ' yaha abhaya kA bahuta mahattvapUrNa siddhAnta hai, jahA~ vyavahAra kA jIvana hai, sAmAjika aura saMsthAgata mUlyoM kA jIvana hai, vahA~ bahuta bAra DaranA par3atA hai aura DaranA jarUrI bhI ho jAtA hai / hama DareM to buddhimAnI ke sAtha ddreN| buddhi aura Dara eka bAta hai| jar3a aura Dara dUsarI bAta hai / mUrkha vaha hotA hai, jisameM mUrkhatA hotI hai aura jar3a vaha hotA hai, jo apane khataroM se bhI anajAna rahatA hai| na mUrkhatA, na jar3atA, kintu buddhi ke sAtha ddreN| cUlhA jalatA hai to AdamI usameM hAtha nahIM ddaalegaa| cUlhA bujhA huA hai to vaha hAtha se use sApha kara degA, kyoMki usameM samajha hotI hai| buddhi aura abhaya, buddhi aura bhaya, ye donoM bAteM sAtha honI caahie| hama jar3a nahIM haiM ki khataroM se anajAna raheM / buddhi aura bhaya kahA jAtA hai ki eka AtaMkavAdI nahIM DaratA, sainika bhI nahIM DaratA /
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva ke vividha rUpa jahA~ zastra haiM, vahA~ abhaya kaise rahA jA sakatA hai? agara abhaya hote, to zastroM kI kabhI AvazyakatA nahIM hotii| eka yoddhA kabhI abhaya nahIM ho sakatA, AtaMkavAdI kabhI abhaya nahIM ho sakatA aura abhaya koI jar3a bhI nahIM ho sktaa| jar3a meM khatare kA bhAna nahIM hotaa| abhaya vaha hotA hai, jisameM buddhi kA vikAsa hotA hai| abhaya kI pahalI zarta hai bauddhika vikAsa / jo buddhihIna haiM, ve abhaya nahIM haiM, kyoMki unameM cetanA vikasita hI nahIM hai| isa tathya meM bhI aba saMzodhana karanA caahie| kucha manuSya khatare se anajAna hote haiM, parantu aneka choTe prANI khatare ko bahuta pahale bhA~pa jAte haiN| yaha prANI meM atIndriya cetanA hone kA prabhAva hai| jvAlAmukhI phaTane vAlA hai, sAre prANI vahA~ se cale jaaeNge| unake bhAgane ke AdhAra para anumAna lagAyA jAtA hai ki jvAlAmukhI phaTane vAlA hai| vekasTara ne vanaspati para bahuta prayoga kie| isa saMdarbha meM unakI eka pustaka hai 'maoNDarna risrc'| unhoMne sAta vyaktiyoM ko bhejA, para paudhe zAMta bane rhe| phira usa vyakti ko bhejA, jisakI manovRtti paudhoM ko tor3ane-mor3ane kI thii| vaha vyakti jaise hI paudhoM ke sAmane AyA, gelvenomITara kI suI ghUmane laga gii| poligrApha para bhaya jatAne vAlI rekhA aMkita ho gii| bhaya ko bhA~pane kI buddhi hara choTe prANI meM hotI hai| trasta kI gati hI yaha batA detI hai ki ve bhayabhIta hote haiN| 'trasitAH palAyiMtA:'-ve bhaya se palAyana kara jAte haiN| palAyana eka pravRtti hai| usakA saMvega hai bhy| bhaya aura abhaya kI AvazyakatA ... hara vyakti meM bhaya aura abhaya, donoM hI hote haiN| abhaya Avazyaka hai, to bhaya bhI Avazyaka hai| prazna hai, kitanA DaranA cAhie aura kitanA nahIM DaranA cAhie? kaba DaranA cAhie aura kaba nahIM DaranA cAhie? kaise DaranA cAhie aura kaise nahIM DaranA cAhie? kahA gayA hai-'bhaya binu prIti na hoya / ' yaha bhI eka saccAI hai| prIti bhaya ke binA nahIM hotii| bhaya nikala gayA aura cetanA jAgI nahIM to vyakti uddaNDa, AkrAmaka bana jaaegaa| hamAre saMvega bhI niyAmaka hote haiN| samAja bhaya ke AdhAra para calatA hai, rAjya bhaya ke AdhAra para calatA hai, kyoMki bhaya niyAmaka hotA hai| isakA nidarzana hai yaha zloka-- hara Dara guru Dara gAMva Dara, Dara karaNI meM saar| tulasI Darai so Ubarai, gAphila khAbai maar||
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ jo sahatA hai, vahI rahatA hai bhaya kA kAraNa ___kaba kisase DaranA cAhie aura kaba nahIM DaranA cAhie? isameM viveka aura buddhi kI jarUrata hai| jahA~ mUr3hAtmA vizvasta hai, vahA~ vyakti ke lie usase bar3A koI bhaya aura khatarA nahIM hotaa| jo bhayabhIta hai, usake lie abhaya kA koI dUsarA sthAna nahIM hai| ___AdamI dhana meM bahuta vizvAsa karatA hai| vaha socatA hai ki dhana kAma AegA, para patA nahIM vaha usake kAma AegA yA auroM ke kAma aaegaa| jo abhaya dene vAlA sthAna hai, usase vaha ghabarAyA huA rahatA hai aura jo bhaya kA sthAna hai, use abhaya kA sthAna mAna letA hai| yaha viparyaya bhaya kA sabase bar3A kAraNa hai| abhaya hai Atmastha abhaya ko chor3akara mahAvIra kI vyAkhyA nahIM kI jA sktii| mahAvIra ko chor3akara abhaya kI vyAkhyA nahIM kI jA sktii| abhaya kA dUsarA kAraNa banatA hai, Atmastha ho jAnA / jahA~ buddhi kA vikAsa bar3hatA hai, vahA~ AdamI jhUThe bhayoM se mukta hotA calA jAtA hai| mAtAe~ baccoM ko apane svArtha ke lie hauvA kA Dara bahuta dikhAtI haiM, pariNAmataH bacce kamajora aura Darapoka bana jAte haiN| yadi kisI pacAsa varSa ke AdamI se kahA jAe ki bhItara mata jAnA, hauvA baiThA hai, to vaha bilkula nahIM DaregA, kyoMki usameM buddhi kA vikAsa ho gayA hai| jo Atmastha ho jAtA hai, saMtulita bana jAtA hai, vaha bhI kabhI nahIM ddrtaa| asaMtulana bhaya paidA karatA haiN| krodha AyA, bhaya paidA ho jAegA, jhUTha bolA, bhaya paidA ho jaaegaa| bhaya pariNAma hai| mAyA aura bhaya kA saMbaMdha hai| Aja aneka vyaktiyoM ko choTI avasthA meM hArTaphela ho jAtA hai| isake do kAraNa haiM lobha aura bhaya / bhaya se AdamI kA hArTa kamajora hotA calA jaaegaa| jahA~ AtmasthatA nahIM AtI, vahA~ bhaya banA rahatA hai| bhayagrasta kauna? abhaya ke saMdarbha meM kahA gayA ki jo atimAtra bhaya hai, pahale use kSaya karanA siikho| pahale yaha bAta na karo ki sIdhe abhaya ke biMdu para pahu~ca jaaeN| bhaya kA sarvathA kSaya bar3A kaThina hai| kitanA DaranA cAhie yA kitanA nahIM DaranA
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 83 vyaktitva ke vividha rUpa cAhie, kyoM DaranA cAhie aura kyoM nahIM DaranA cAhie, ina sUtroM kA viveka karanA hamAre lie bahuta jarUrI hai| eka prazna hai, bhayagrasta kauna? jo mUr3ha hai, vaha bhayagrasta hai| jo bhayagrasta hai, vaha mUr3ha hai| mUr3ha aura mUrkha eka nahIM haiN| mUr3ha vaha hotA hai, jisameM ghanIbhUta mUrchA hotI hai aura mUrkha vaha hotA hai, jisameM samajha kama hotI hai| jo jar3a hai, vaha bhaya ke sthAna ko pakar3a hI nahIM paataa| jo mana se durbala hai, vaha bhI bhayabhIta rahatA hai| sArA saMsAra bhaya se Akula hotA hai, jo na mUr3ha hotA hai aura na jdd'| na DareM, na DarAe~ bhagavAna mahAvIra kI sAdhanA kA eka mahattvapUrNa sUtra 'abhaya' hai| vaha tabhI siddha ho sakatA hai, jaba hama yaha saMkalpa kareM ki hama dUsaroM ko DarAe~ nahIM, satAe~ nahIM, dUsaroM ko kaSTa nahIM deMge, apanI ora se dUsaroM kA tilamAtra bhI aniSTa nahIM kreNge| jaise-jaise yaha cetanA jAgatI jAegI, abhaya kI cetanA apane Apa vikasita hotI calI jaaegii| eka ora abhaya kI anuprekSA kareM, dUsarI ora Arambha aura parigraha kA bhAva puSTa banatA calA jAe, to abhaya kI sAdhanA viphala ho jaaegii| hama bhaya aura lobha kI bhAvanA ko puSTa na hone deM, abhaya hamAre jIvana meM svataH ghaTita hogaa| pratikriyA se bacAva loga jAnanA cAhate haiM, mere jIvana ke bAre meM, mere vikAsa ke bAre meN| pUchate haiM ki Apane itanA adhika kaise likhA? itanA vikAsa kaise kiyA? maiM batAnA cAhatA hU~ ki mujhe eka sUtra milA aura vaha sUtra mere jIvana meM sahaja vyApta ho gyaa| vaha sUtra hai, 'pratikriyA se mukta rhnaa|' hiMsA ke do rUpa haiM-pratikriyA aura pratizodha / mAranA bhI hiMsA hai, para AdamI hamezA kisI ko mArane kI mudrA meM nahIM rahatA, vaha roja kisI ko mAratA bhI nahIM hai| yadi vaha roja kisI ko mArane lage to svayaM pAgala ho jaae| mArane kI bAta to kabhI-kabhI jIvana meM AtI hai| koI AdamI aparAdhI hotA hai, krUra hotA hai to jIvana meM kisI ko mAra DAlatA hai| yaha mArane vAlI hiMsA hamArI duniyA meM kama calatI hai| jyAdA pratikriyAtmaka hiMsA calatI hai|
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ jo sahatA hai, vahI rahatA hai jIvana meM pratidina pacAsoM bAra pratikriyA karate haiM, pacAsoM bAra hiMsA kA jIvana jI lete haiN| bahuta bAra to aisA bhI hotA hai ki hamArI zvAsa hiMsA kI zvAsa bana jAtI hai| jIvana meM pratikriyA ke bahuta prasaMga Ate haiN| maiMne bacapana se apanA eka sUtra banAyA ki yadi mujhe apane jIvana meM saphala honA hai, kucha kAma karanA hai to isa pratikriyA ke cakkara meM nahIM pha~sanA hai / jo AdamI pratikriyA ke cakkara meM pha~sa jAtA hai, usakI sArI sRjanAtmaka zaktiyA~ samApta ho jAtI haiM, kevala dhvaMsa aura dhvaMsa hI usake sAmane bacatA hai| vaha koI bar3A kAma nahIM kara sktaa| Akhira yaha bhI eka zakti kA eka srota hai| UrjA kA pravAha hai| use idhara mor3a deM, cAhe udhara mor3a deN| kidhara bhI mor3a deN| zakti to Akhira utanI hI hai, jitanI hai| use kisa dizA meM lagAnA cAhate haiM, isakA cunAva aura nirmANa to Apako hI karanA hai| zakti ko dhvaMsa meM bhI lagAyA jA sakatA hai aura sRjanAtmaka kAryoM meM bhI lagAyA jA sakatA hai| zakti ko racanAtmaka banAnA hai yA dhvaMsAtmaka banAnA hai, yaha cunAva hara vyakti ko karanA hotA hai| maiMne cunAva kiyA aura mujhe prasannatA hai ki maiM pratikriyA se adhika se adhika bacA hU~, isakA mujhe saMtoSa hai| mujhe yAda nahIM ki kisI ke prati zatrutA kA bhAva kiyA ho| mujhe mAlUma ho jAtA hai ki amuka AdamI mere bAre meM aniSTa soca rahA hai, para maiMne hamezA yaha socA ki vaha soca rahA hai, usakI zakti naSTa ho rahI hai| eka AdamI ko vamana ho rahI hai to kyA jarUrI hai ki dUsarA bhI vamana kare? agara hotA hai, to bar3I durbalatA hai| jisakA manobala dRr3ha hai, vaha aisA nahIM krtaa| hiMsA eka vikaTa samasyA hai| hamAre jIvana meM hiMsA ke bahata prasaMga Ate haiN| prasaMga Ane para hiMsA meM na jAe~, pratikriyA ke prasaMga Ane para pratikriyA meM na jAe~, ahiMsA aura kriyA kA jIvana jI sakeM to hamArI sabase bar3I upalabdhi hotI hai| kriyAtmaka jIvana jInA apane svataMtra dAyitva kA anubhava karanA hai, svataMtra kartRtva kA anubhava karanA hai| jo vyakti kriyAtmaka jIvana jItA hai, vaha koI bhI kAma karatA hai, kartRtva ke AdhAra para karatA hai, dAyitva ke AdhAra para karatA hai, kintu dUsare ke hAtha kA khilaunA banakara nahIM krtaa| pratikriyA
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva ke vividha rUpa 85 karane vAle to dUsare ke hAtha kA khilaunA hai / jo pratikriyA kA jIvana jItA hai, vaha kaThaputalI hai, khilaunA hai| kahAnI to baccoM kI hai, para hai bar3I mArmika / bApa aura beTe donoM ghor3e para car3hakara jA rahe the| loga mile, bole, 'dekho, mariyala ghor3A aura Upara baiThe haiM do aadmii|' tatkAla pitA ke mana meM pratikriyA huI, vaha nIce utara gyaa| apanA koI ciMtana nahIM thaa| jaba car3hA, taba ciMtana ke sAtha hI car3hanA thaa| aba logoM ne kahA, vaha nIce utara gyaa| bApa-beTA thor3A Age ge| dUsare loga mile, bole, 'dekho, kaisA jamAnA AyA hai, lar3akA javAna hai, Upara baiThA jA rahA hai| bApa becArA jUte ghisate-ghisate cala rahA hai|' kAphI vyaMgya kasA to lar3akA nIce utara gayA aura bApa Upara car3ha gyaa| thor3A Age cle| loga mile, bole, 'dekho, bar3I vicitra bAta hai ki bApa to Upara baiThA hai aura becArA chokarA nIce cala rahA hai|' yaha sunakara bApa bhI nIce utara gyaa| donoM utara gae, donoM ghor3e kI lagAma thAme paidala calane lge| thor3A Age cale, AdamI mile, bole, 'dekho, kitane mUrkha haiM! ghor3A to khAlI cala rahA hai, ye paidala cale A rahe haiN|' aba kyA kareM? pratikriyA kA jIvana jIne vAlA kahA~ jAe? jAne kA rAstA nahIM bctaa| sAre rAste baMda ho jAte haiN| itanA vicitra ciMtana aura vicitra bAteM AtI haiM ki mana kahIM Tika nahIM paataa| eka vyakti nayA-nayA hI saMnyAsI banA thaa| usI gA~va kA thaa| tAlAba ke kinAre DerA jamAe baiThA thaa| eka dina so rahA thaa| sirahAne IMTa rakhI huI thii| mahilAe~ pAnI lAne tAlAba para jA rahI thiiN| eka mahilA bolI, 'dekho, saMnyAsI bana gayA to kyA huaa| abhI sirahAne kA moha nahIM chUTA aura kucha nahIM to IMTa ko hI sirahAnA de rakhA hai|' saMnyAsI ne sunA aura socA ki maiMne ThIka nahIM kiyaa| usane IMTa nikAla dI aura binA sirahAne die hI so gyaa| bahineM pAnI lekara vApasa
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 jo sahatA hai, vahI rahatA hai AIM, dekhA aura phira bolIM, 'dekho, kitanA kamajora hai yaha saMnyAsI! hamane kahA aura IMTa nikAla dii|' saMnyAsI ne sunA aura IMTa phira lagA lii| vahI bahina dubArA pAnI lene AI aura bolI, 'acche saMnyAsI bane tuma! hamAre kahane se IMTa nikAloge aura kahane se hI IMTa lagAoge, to phira saMnyAsI banoge hI nhiiN| saMnyAsI bananA hai to hama kahate raheMge, tumheM jo karanA hai, vaha karate rho| hama kahate haiM usakI pratikriyA se tuma caloge to saMnyAsI nahIM bana paaoge|' isa duniyA meM jInA aura pratikriyA ke sAtha jInA, yaha sabase bar3I samasyA hai| ahiMsA kI sabase bar3I phalazruti hai ki kauna kyA kahatA hai, isase nirapekSa hokara apane dharma ke AdhAra para calo, apane dharma ke AdhAra para kro| jaba taka hamArI pratikriyAtmaka vRtti kI saphAI nahIM hotI, dhulAI nahIM hotI to kauna ahiMsaka bana sakatA hai? ahiMsA kI bahuta bar3I bAteM loga karate haiM, para kevala sthUla bAta para hI aTaka jAte haiN| basa itanA ki paira ke nIce cIMTI mara jAtI hai to hiMsA ho gaI aura bhArI se bhArI pratikriyA ho jAtI hai to lagatA hI nahIM ki hiMsA huI hai| __ Aja kI anuzAsanahInatA kA kAraNa kyA hai? sabase bar3A kAraNa hai prtikriyaa| dUsare kI bAta sunanA, dUsare kI bAta mAnanA, yaha tathya hamAre jIvana se nikalatA jA rahA hai| loga socate haiM ki apanI jo dhAraNA hai, usase hI kAma karanA hai, dUsarA kahane vAlA hai hI kauna? sIkha mAnanA, zikSA svIkAra karanA, yaha hamArI Adata meM jaise rahA hI nhiiN| Aja kI naI pIr3hI meM asahiSNutA, dUsare kI bAta svIkAra na karanA, anuzAsana ko na mAnanA jaisI bAteM phaila rahI haiN| yaha bhI hiMsA hai| yaha ugra hotI jA rahI hai| isameM donoM hI kAraNa banate haiM, kahane vAle kahanA nahIM jAnate aura mAnane vAle mAnanA nahIM jaante| anuzAsana jIvana meM bahuta Avazyaka hai| sAmAjika jIvana ho aura anuzAsana na ho, to vaha jIvana mAtra haDDiyoM kA DhA~cA hI to hai| asthiyoM kA eka kaMkAla mAtra hai| hara manuSya kA zarIra, hara prANI kA zarIra eka kaMkAla hai| para yaha calatA hai| kisa AdhAra para calatA hai? isameM prANa kI zakti kAma
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva ke vividha rUpa 87 karatI hai| prANa ke dvArA yaha zarIra cala rahA hai| yadi prANa kI zakti na ho to yaha DhA~cA mAtra raha jAtA hai, cala nahIM sktaa| anuzAsana hamAre jIvana kI prANa-zakti hai| prANa hai para ahiMsA kA vikAsa hue binA anuzAsana kA vikAsa nahIM ho sktaa| jitanI hiMsA, utanI anushaasnhiintaa| jitanI ahiMsA, utanA anuzAsana / ahiMsA kA eka rUpa hotA hai, kriyAtmaka jIvana, pratikriyA se mukti| paMcataMtra kI eka kahAnI hai| baMdara aura bayA the| bayA kA ghoMsalA eka per3a para thA aura usI per3a para baMdara baiThA thaa| varSA kA mausama thaa| teja varSA ho rahI thii| baMdara kA~pa rahA thaa| bayA apane ghoMsale meM baiThI thii| gaharI varSA hone lgii| baMdara ko ThiThurate dekhA to bayA bolI, 'are baMdara! tuma to AdamI jaise ho| tumhAre hAtha haiM, paira haiN| tuma saba kucha kara sakate ho| eka ghara kyoM nahIM banA lete?' itanA sunate hI baMdara gusse se bhara gyaa| vaha jhapaTA aura bayA ke ghoMsale ko tor3akara nIce girAte hue bolA, 'asamarthoM gRhArambhe, samarthoM gRh-bhNjne| are! tU upadeza detI hai? kauna hai tU upadeza denevAlI? mere saba kucha haiM, hAtha haiM, paira haiM, maiM apanA ghara banAne meM to samartha nahIM hU~, para dUsare kA ghara tor3ane meM samartha avazya huuN|' yaha eka pratikriyA kA jIvana hai| bayA ne acchI bAta kahI thI, koI burI bAta nahIM kahI thii| usane koI burA zabda bhI nahIM kahA thaa| para AdamI (baMdara) kA ahaM itanA hai, vaha socatA hai ki mujhe kahane vAlA kauna? hara AdamI khuda ko sarvopari mAna baiThA hai| mAne yA na mAne, kare yA na kare, para bhItara meM itanA prabala ahaMkAra hai ki vaha socatA hai, mujhe kahane vAlA kauna hai? kyA maiM nahIM samajhatA? kyA maiM nahIM jAnatA? maiM mUrkha hU~? yaha jyAdA samajhadAra mujhe upadeza de rahA hai? itanA krUra aura itanA DarAvanA yaha ahaM kA nAga, hamAre bhItara baiThA hai| vaha jaharIlA hai| jaba kabhI koI sAmane AtA hai to vaha DaMka mArane ko taiyAra rahatA hai| ahaMkAra hamAre bhItara hai, taba ahiMsA kA vikAsa kaise hogA? pratikriyA
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ jo sahatA hai, vahI rahatA hai se mukta hama kaise ho sakeMge? kevala sAdhu-saMnyAsI ke jIvana kI bAta nahIM kara rahA hU~, maiM sAmAjika jIvana ke saMdarbha meM kucha carcA kara rahA huuN| sAmAjika jIvana meM bhI eka sImA taka ahaMkAra ko kama karanA jarUrI hotA hai| jo saMnyAsI bana gayA, usake lie to ahaMkAra ko kama karanA bahuta jarUrI hai, kintu jo saMnyAsI nahIM banA aura sAmAjika jIvana jI rahA hai, usake lie bhI Avazyaka hai ki ahaMkAra ko kama karatA cle| pratikriyA ke hetu mahArAnI vikToriyA aaii| daravAjA khttkhttaayaa| bhItara baiThA thA priMsa albrtt| yUchA, 'kauna hai?' javAba AyA, 'mahArAnI vikttoriyaa|' daravAjA nahIM khulaa| phira khaTakhaTAyA aura phira pUchA, 'kauna hai ?' usane phira javAba diyA, 'ApakI priya patnI vikttoriyaa|' tatkAla daravAjA khula gyaa| mahArAnI ke lie daravAjA nahIM khula sakatA aura priyA ke lie daravAjA khula sakatA hai| jaba ahaMkAra baiThA hai to sAmane vAlA vyakti bhI tana jAtA hai| eka kA ahaMkAra dUsare meM bhI ahaMkAra paidA kara detA hai| eka kI vinamratA dUsare ko bhI vinamra banA detI hai| pratikriyA kA bahuta bar3A kAraNa banatA hai, 'ahaMkAra' / eka pakSa kA ahaMkAra bhI pratikriyA kA kAraNa banatA hai aura yadi ahaMkAra donoM pakSoM meM ho jAe to bhayAnaka sthiti bana jAtI hai| pratikriyA kA dUsarA hetu banatA hai-galatI btaanaa| koI AdamI kisI ko batAe ki tumane yaha galatI kI, yaha to bar3I bhayaMkara bAta hai| na batAe taba to ThIka hai, batAne para sau meM ninyAnave vyakti aise hoMge ki ekadama Aveza meM A jaaeNge| bar3I kaThina samasyA hai dUsare kI galatI batAnA / dUsare ke doSa batAne kA matalaba hai, zatrutA mola lenaa| yaha vicAra gRhasthoM meM hI nahIM, sAdhanA karane vAle vyaktiyoM ke mana meM bhI AtA hai| maiM kisI kI koI galatI paka, isakA matalaba hai zatrutA mola le lU~? kyoMki galatI batAne para use svIkAra kare aura yaha kahe ki tumane bahuta acchA kAma kiyA, mujhe cetAyA, mujhe sAvadhAna kiyA, bahuta acchA kiyA, maiM aura sAvadhAna rhuuNgaa| aisI bAta
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva ke vividha rUpa 89 to sunane ko milatI nahIM aura galatI batAte hI batAne vAle para barasa par3atA hai ki kala kA chokarA aura mujhe galatI batA rahA hai ? tujhe patA hai, tUne jitanA ATA khAyA hai, utanA maiM namaka khA cukA huuN| merI kyA galatI batAegA ? mujhe kyA cetAegA ? itanI bhayaMkara pratikriyA jAgatI hai ki pratikriyA pratizodha meM badala jAtI hai / pratizodha bhI bhayaMkara hotA hai| maiMne dekhA hai, anubhava kiyA hai| eka vyakti ne kisI ko batA diyA ki tuma yaha galatI kara rahe ho, usane gA~Tha bA~dha lii| aba vaha prativAda meM dina meM pacAsa bAra kahatA, tuma yaha galatI kara rahe ho| usane socA, kisa bhUta se vAstA ho gayA, piMDa chur3AnA muzkila hai| maiM to sahaja bhAva se batAyA ki bhAI, yaha tumhArI galatI hai| isake mana meM to pratizodha kI bhAvanA jAga gii| aba yaha mere pIche par3a gayA hai ? uhU~ to galatI kara rahe ho, baiThUM to galatI kara rahe ho, calU~ to galatI kara rahe ho, bAta-bAta meM kaha rahA hai ki galatI gltii-gltii| aisA lagatA hai, mAno galatI batAnA isakA sabase priya kArya bana gayA hai| yaha pratikriyA kA eka maMtra bana gayA hai| yaha pratikriyA kA eka prasaMga hai| isa prakAra kI pratikriyA jAgatI hai / maiMne anubhava kiyA hai ki ahiMsA kA vikAsa hue binA isa pratikriyA se AdamI baca nahIM sakatA / sApekSa dRSTikoNa eka bhAI ne pUchA, pUrNa kauna hai ? maiMne uttara diyA, maiM huuN| phira usane pUchA, apUrNa kauna hai ? maiMne kahA, vaha bhI maiM huuN| vaha bar3A asamaMjasa meM par3a gyaa| usane kahA ki donoM kaise ? pUrNa haiM to apUrNa kaise aura apUrNa haiM to pUrNa kaise ? mujhe phira uttara denA pdd'aa| maiMne kahA, maiM bhASA ke jagata meM jItA hU~, isalie donoM huuN| maiM ciMtana ke jagata meM jItA hU~, isalie donoM huuN| maiM smRti, kalpanA aura buddhi ke jagata meM jItA hU~, isalie dono hU~ / bhASA ke jagata meM jIvita koI bhI vyakti kevala pUrNa nahIM ho sakatA aura kevala apUrNa bhI nahIM ho sakatA / bhASA jagata se pare pUrNa aura apUrNa kI koI kalpanA bhI nahIM hai / yaha hamArI bhASA kI sApekSatA hai| hamane ciMtana aura bhASA ke yoga se bahuta sArI aisI kalpanAe~ kara lI jo bhASA ko pAra kara abhASA ke jagata meM jAne para aura zabdoM kI sImA ko lAMghakara azabda kI sImA meM jAne para khaMDita ho jAtI haiN| vahA~ kevala astitva bacatA hai / jo
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ jo sahatA hai, vahI rahatA hai hotA hai, vahI bacatA hai, zeSa sArI kalpanAe~ samApta ho jAtI haiN| yadi yaha eka satya samajha meM A jAe to bahuta sAre dArzanika vivAda bhI samApta ho jaaeN| dArzanika ulajhaneM, dArzanika vivAda, ye sAre bhASA ke jagata meM calate haiN| satya bhASA se pare haiN| satya aura bhASA kA kabhI yoga nahIM ho sktaa| anekAMta dRSTi meM isa para bahuta vistRta prakAza DAlA gayA hai| hama jise satya mAnate haiM, vaha anekAMta kI dRSTi se sApekSa satya hI hogaa| jo prazna hotA hai ki kyA hameM satya ko satya kahane kA adhikAra nahIM hai? hama jo bhI kaheM, kyA vaha asatya hogA? vaha satya ho sakatA hai, yadi tuma apanI durbalatA ko svIkAra kara lo| yadi tuma apanI asamarthatA yA bhASA durbalatA svIkAra kara lo, to vaha satya ho sakatA hai| bhASA kI akSamatA yaha hai ki vaha eka kSaNa meM, eka zabda ke dvArA, kisI eka satya kA hI pratipAdana kara sakatI hai, jabaki satya anaMta hotA hai| vaha eka zabda ke dvArA kabhI gRhIta nahIM hotaa| bhASA kI durbalatA pratyeka tattva meM anaMta dharma hote haiN| eka paramANu meM bhI anaMta dharma hote haiM aura ve bhI virodhii| anaMta dharmoM kA eka sAtha pratipAdana karanA kisI ke sAmarthya kI bAta nahIM hai| zabda ke dvArA eka kSaNa meM kevala eka paryAya kA, eka dharma kA hI pratipAdana kiyA jA sakatA hai| zeSa anaMta raha jAtA hai| yadi hama eka hI paryAya ko satya mAna lete haiM, to zeSa bacA anaMta paryAya jhuThalA diyA jAtA hai| anaMta satya khaMDita ho jAtA hai aura satya kA kevala eka aMza svIkRta hotA hai| ise hI yadi pUrNa satya mAna liyA jAe, to vahA~ bhrAMti hotI hai| bhASA kI yaha sahaja durbalatA hai, jise miTAyA nahIM jA sktaa| AdamI socatA hai ki eka kSaNa meM eka satya kahA jA sakatA hai, jIvana bahuta bar3A hai, isalie sAre jIvana meM to sampUrNa satya kaha hI diyA jaaegaa| yaha bhrAMti hai| na aisA huA hai aura na aisA hogaa| isa saMsAra meM janme kisI bhI vyakti ne Aja taka sampUrNa satya kA na kabhI pratipAdana kiyA hai aura na kabhI kara paaegaa| saMbhAvanA bhI nahIM hai| jIvana ke kSaNa hI kitane hote haiM? Ayu kI avadhi kitanI hotI hai? bahuta thor3e kSaNa haiM aura avadhi bahuta choTI hai| virATa satya ke sAmane, anaMta dharma vAle satya ke sAmane kisI prANI kI Ayu kI sImA tinake para sthita choTI bUMda jitanI bhI nahIM hai| itanI alpa Ayu aura itanA
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva ke vividha rUpa virATa satya! AyuSya usa satya kI talahaTI ko bhI nahIM chU paataa| syAt zabda kI sArthakatA kevalI, bhagavAna yA sarvajJa anaMta satya ko jAna lete haiM, kintu unameM bhI yaha kSamatA nahIM hai ki ve anaMta satya ko kaha skeN| yaha asaMbhava hai| koI mahAna vyakti, jJAnI vyakti, dasa-bIsa yA pacAsa paryAyoM kI abhivyakti kara sakatA hai| pUre satya ko vaha kabhI nahIM kaha sktaa| usake dvArA pratipAdita satya ke kucheka paryAyoM ko pUrNa satya mAnakara avaziSTa paryAyoM ko hama asvIkAra kara dete haiM, nakAra dete haiM, taba satya se haTakara asatya kI ora cale jAte haiN| isalie anekAMta ne eka yukti prastuta kii| usane kahA, 'tuma asatya se baca sakate ho, yadi 'syAt' zabda kA sahArA lekara calate rho| jo kucha kahA, usake sAtha syAt zabda lagA lo| yaha tumheM asatya se bacA legaa|' syAt kA yahA~ bhAvArtha hogA-'maiM pUrNa satya kahane meM asamartha huuN| satya kA eka paryAya mAtra prastuta kara rahA huuN|' prAcIna sAhitya meM 'syAt' zabda ke aneka artha milate haiN| maiM use nae artha meM prastuta karanA cAhatA huuN| 'syAt' zabda kA artha hai apanI akSamatA kA svIkAra, bhASA kI akSamatA kI sviikRti| 'syAt' zabda kA prayoga karane vAlA vyakti yaha svIkRti pahale hI detA hai ki maiM jo kaha rahA hU~, use pUrNa satya mata mAna lenA, use nirapekSa satya mata mAna lenA, akhaMDa satya mata mAna lenaa| maiM kevala satya ke eka paryAya kA, eka aMza kA hI pratipAdana kara rahA huuN| tumheM kevala eka aMza se paricita karA rahA huuN| sAtha hI sAtha maiM pUrNa satya kI abhivyakti meM apanI asamarthatA bhI prakaTa karatA huuN| maiM pUrA satya nahIM kaha sktaa| tumheM satya ke nikaTa le jA rahA huuN| yaha hai 'syAt' zabda kI saarthktaa| eka vidyArthI ghara Akara mA~ se bolA, 'mA~! Aja mujhe puraskAra milA hai| pratiyogitA thii| prazna pUchA gayA thaa| maiMne uttara diyaa|' mA~ ne kahA, 'tumhArA uttara sahI thA, isIlie puraskAra milaa|' usane kahA, 'merA uttara pUrA sahI nahIM thA, kintu satya ke nikaTa avazya thA, isIlie puraskAra milaa|
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ jo sahatA hai, vahI rahatA hai mere sAthiyoM ke uttara galata the|' mA~ pUchA, 'kyA prazna pUchA gayA thA ?' usane kahA, 'prazna yaha thA ki gAya ke kitane paira hote haiM? mere saba sAthiyoM ne uttara diyA ki gAya ke do paira hote haiM aura maiMne batAyA ki gAya ke tIna paira hote haiN| merA uttara satya ke adhika nikaTa thA, isalie mujhe puraskAra diyA gyaa|' 'syAt' zabda satya ke nikaTa le jAtA hai, satya ke sAtha jor3a detA hai| usake dvArA bhI pUre satya kI upalabdhi nahIM hotii| pUrA satya bhASA ke mAdhyama se upalabdha hotA hI nhiiN| 'syAt' zabda satya ke parisara meM le jAtA hai, isalie hama puraskRta bhI ho jAte haiN| satya ko sAkSAt karane kI isase suMdara yukti anyatra nahIM miltii| rAjA kI sabhA meM eka paMDita thaa| vaha bahuta vidvAna, tArkika aura apanI bAta para ar3ane vAlA thaa| koI bhI AtA aura kahatA ki yaha bAta saca hai, to paMDitajI tatkAla usakA khaMDana kara dete| eka bAra rAjA ne kahA, 'paMDita, tuma bar3e naTakhaTa ho / sabakA khaMDana kara dete ho| acchA, merA to yahI vicAra hai| bolo, yaha tumheM kaisA lagA?' paMDita ne kahA, 'yaha bilkula galata bAta hai, kyoMki yaha ApakA vicAra hai, merA nhiiN| jo merA vicAra nahIM, vaha kabhI saca nahIM ho sakatA, avazya galata hI hogaa|' Aja loga aisA hI mAnane lage haiN| logoM ne sImA banAkara ghoSaNA kara dI hai ki mere vicAra meM Ao, tumhArA kalyANa hogA, svarga milegaa| anyathA bhayaMkara naraka meM jaaoge| duniyA bar3I hai| maiM kucha socatA hU~, bolatA hU~, to dUsarA kahane se nahIM hicakatA ki yaha saba merI nakala hai| isameM nayA vicAra jaisA kucha bhI nahIM hai| kyA satya kA ThekA kisI eka vyakti ne hI le rakhA hai? vyakti meM itanA prabala ahaMkAra ho jAtA hai ki satya usake nIce daba jAtA hai aura vyakti ke vicAra Upara rahate haiN| vicAra ke baMdhana se, ciMtana kI kArA se tathA smRti, kalpanA aura buddhi kI sImA se pare jAne kA eka mAtra upAya hai
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva ke vividha rUpa 93 syAt zabda kA sahArA / syAt zabda apekSA kI ora iMgita karatA hai| vaha kahatA hai ki jo kucha kahA gayA hai, kahA jA rahA hai use apekSA se smjho| apekSA se samajhe binA artha kA anartha ho sakatA hai| Agraha mata kro| kathana ke saMdarbha ko smjho| zabda kI pakar3a khatarA paidA kara detI hai| vaha satya se dUra le jAtI hai / maiM bahuta bAra socatA hU~ ki kahIM sAdhaka mere zabda ko hI na pakar3a leN| maiM bAra-bAra kahatA hU~ ki zvAsa ko dekhanA AtmA ko dekhanA hai| koI isa vAkyAMza ke saMdarbha ko samajheM binA pakar3a na le| anyathA bar3A anartha ghaTita ho sakatA hai| dasa prANoM meM eka prANa zvAsa hai| prANa AtmA kyoM nahIM hai? jo prANa hai, vaha AtmA hai, AtmA se jur3A huA hai| yadi apekSA ko na samajhA jAe to bahuta anartha ho jAtA hai| yA to hama isa bAta ko asvIkAra kara deM ki zvAsa ko dekhanA AtmA ko dekhanA nahIM hai yA phira zvAsa ko dekhanA chor3a deN| zvAsa ko nahIM dekhane kA artha hai sAdhanA ke prathama dvAra meM praveza kie binA hI ghara lauTa aanaa| Age ke dvAra baMda hI par3e raha jAte haiN| Age kA vikAsa asaMbhava ho jAtA hai aura yadi hama zvAsa ko hI pUrNa AtmA mAnakara aTaka jAte haiM, to Age eka kadama bhI nahIM rakha paate| vahIM gatirodha ho jAtA hai| pravRtti aura pariNAma hamArA jIvana astitva aura AkAMkSA, donoM ke bIca meM cala rahA hai| hama haiM, hamArA astitva hai| hama honA cAhate haiM, yaha hone kI AkAMkSA hai| AdamI meM badalane kI, kucha hone kI, eka AkAMkSA hotI hai, cAha hotI hai| koI bhI AdamI jisa sthiti meM hai, usameM zAyada saMtuSTa nahIM hotA, kucha aura honA cAhatA hai| jahA~ hai, vahA~ se kucha aura Age jAnA cAhatA hai| jisa biMdu para hai, vahA~ TikA rahe, aisA zAyada hI koI AdamI hai| kucha hone kI cAha se aneka saMbhAvanAe~ janma letI haiN| honA hai to AyAma khojane hoNge| upAya khojane hoMge, eka vAtAvaraNa kI sRSTi karanI hogii| AdamI satya ko prApta karanA cAhatA hai, saphala honA cAhatA hai, svastha honA cAhatA hai, vikAsa karanA cAhatA hai| manuSya kI eka manovRtti hai, jo atyaMta bhayaMkara hai| isa manovRtti ne
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ jo sahatA hai, vahI rahatA hai aneka samasyAoM ko janma diyA hai, para samAdhAna nahIM mila rahA hai| vaha manovRtti hai-prinnaamgaamii| hama pariNAma cAhate haiM, pariNAma ko miTAnA cAhate haiM aura pariNAma ko badalanA cAhate haiN| tInoM bAteM pariNAma ke AdhAra para hI karanA cAhate haiN| miTAnA hai to pariNAma ko aura pAnA hai to pariNAma ko| pariNAma para hI hamArA sArA dhyAna jAtA hai| pravRtti aura vRtti para hamArA dhyAna nahIM jaataa| eka adhikArI nayA-nayA aayaa| AlU kI phasala bahuta acchI thii| jAkara dekhA to patte hI patte dikhAI de rahe the| kevala patte aura kucha nhiiN| usane kahA ki logoM ne galata sUcanA dii| batAyA gayA ki AlU kI phasala bahuta acchI hai, lekina yahA~ to pattoM ke alAvA kucha hai hI nhiiN| kevala patte haiM aura kucha nhiiN| Akhira AlU kahA~ gae ? loga mana hI mana meM ha~se aura bole, 'mahAzaya! AlU jamIna meM hote haiN| AlU cAhie to jamIna khodakara dekho|' jaba jamIna ko khodakara dekhA gayA, to AlU hI AlU nikle| pattoM ke AdhAra para AluoM kA nirNaya nahIM kiyA jA sktaa| jo bhItara hotA hai, use bAhara nahIM pAyA jA sktaa| hamArI manovRtti aisI hai ki hama Upara kI bAta para adhika vizvAsa karate haiM, bhItara jAne kA prayatna hI nahIM krte| vRtti evaM pravRtti bhItara gae binA kucha nahIM miltaa| pariNAma sadA bhItara hI rahatA hai| pariNAma ke nIce do bAteM rahatI haiM, eka pravRtti aura pravRtti ke nIce rahatI hai vRtti| vRtti ko pakaDe. to pariNAma kI bAta samajha meM A sktii| kevala pariNAma ke AdhAra para hone vAle sAre nirNaya galata hote haiM, mithyA hote haiM aura bhrAmaka hote haiN| hama krodha ko miTAnA cAhate haiM, burAI ko miTAnA cAhate haiM, ajJAna ko miTAnA cAhate haiM, anuzAsanahInatA ko miTAnA cAhate haiM, AkrAmaka manovRtti ko miTAnA cAhate haiM, saMgraha kI manovRtti aura isI prakAra kI sArI burAiyoM ko miTAnA cAhate haiN| hama hI nahIM, sArA samAja aura sarakAra inheM
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva ke vividha rUpa . 95 miTAnA cAhatI hai| saba loga miTAnA cAhate haiM, para burAiyoM meM kyA jAdU hai, kitanI tAkata hai, kitanI zakti hai ki ve aura adhika panapatI jAtI haiM, unakI paudha bar3ha rahI hai| na jAne unheM kahA~ se siMcAI mila rahI hai ! ve khuzahAla ho rahI haiN| AdamI zAyada kabhI-kabhI barbAda ho jAtA hai, lekina burAiyA~ to AbAda ho rahI haiN| Akhira burAiyoM ko kisakA saMrakSaNa prApta hai? AdamI kisake saMrakSaNa se vaMcita hai? yaha hamAre sAmane bahuta bar3A prazna hai| mujhe pratIta hotA hai ki isa prazna para hamane kabhI gaMbhIratA se ciMtana nahIM kiyaa| yadi hamArA ciMtana gaMbhIra hotA to hama ThIka mUla kI bAta taka pahu~ca pAte aura samAdhAna khoja paate| para hama to kevala burAiyoM ko miTAnA cAhate haiN| hiMsA eka pariNAma hai| krodha eka pariNAma hai| burAI eka pariNAma hai| koI AdamI milAvaTa karatA hai, jamAkhorI karatA hai, saMgraha karatA hai, ye saba pariNAma haiN| anuzAsanahInatA eka pariNAma hai| hama pariNAma ko miTAnA cAhate haiM, mUla bAta ko miTAnA nahIM caahte| mUla jaba taka vidyamAna hai, taba taka ye pariNAma to Ate hI rheNge| mUla jaba majabUta hai, ye pariNAma phalate-phUlate rheNge| krodha apane Apa nahIM AtA / krodha ke nIce eka pravRtti hotI hai aura usake nIce eka vRtti hotI hai| jaba taka vRtti ko miTAne kI bAta hama nahIM socate, taba taka pravRtti ko bhI nahIM miTAyA jA sakatA aura pariNAma ko bhI nahIM miTAyA jA sktaa| manovaijJAnikoM ne vRttiyoM kA vizleSaNa kiyA hai| manuSyoM meM kucha maulika vRttiyA~ hotI haiM aura una vRttiyoM ke AdhAra para unakI sArI pravRttiyA~ calatI haiN| dharmazAstroM ne vRttiyoM aura pravRttiyoM kA bahuta gaharA vizleSaNa kiyaa| unhoMne kabhI nahIM kahA ki pravRttiyoM ko mittaao| maiM aneka bAra, vizeSataH una logoM se eka prazna karatA hU~, jo dIkSita honA cAhate haiM, ghara se virakta hokara saMnyAsa lenA cAhate haiM, zramaNa bananA cAhate haiM, ki kyA ahiMsA ko sAdhA jA sakatA hai? kyA brahmacarya ko sAdhA jA sakatA hai? kyA aparigraha ko sAdhA jA sakatA hai? loga kahate haiM ki ye saba sAdhe jA sakate haiN| hamane saMkalpa kara liyA hai ki hiMsA nahIM kareMge, jhUTha nahIM boleMge, corI nahIM kareMge, abrahmacarya kA sevana nahIM kareMge, parigraha nahIM rkheNge|
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ jo sahatA hai, vahI rahatA hai mana kA maMthana prazna hai saMkalpa le liyA, para yaha siddha ho gayA kyA? yadi saMkalpa lene mAtra se sArI bAteM siddha hotIM, to duniyA meM sabase bar3A zabda kA camatkAra hotA ki jo bhI kahA siddha ho gyaa| hara koI AdamI kahegA ki maiM garIbI nahIM cAhatA / garIbI ko miTA dUMgA, yaha bAta siddha ho jaatii| yaha jo burAI hai, ise miTA duuNgaa| eka jAdU kI char3I jaisI bAta ho jaatii| para kevala zabda ke uccAraNa se koI kAma sadhatA nhiiN| hamAre pAsa koI aisA ciMtAmaNi ratna nahIM hai ki jo bhI ma~ha se kahA, vaha sAmane peza ho gyaa| ciMtAmaNi, kalpavRkSa aura kAmadhenu kahA~ haiM? jo mana meM kalpanA kI, jo kAmanA kI, ciMtA kI aura vaha siddha ho gyaa| Aja to aisA kucha bhI nahIM hai| mAtra saMkalpa ke svIkAra se, eka zabda ke uccAraNa se ye bAteM kaise bana sakatI haiM? isa para gaMbhIra ciMtana huaa| tIrthaMkaroM ne, AcAryoM ne eka mArga batAyA ki gupti kI sAdhanA karo, vrata siddha hogaa| manogupti, vacanagupti aura kAyAgupti, ina guptiyoM kI sAdhanA se vrata siddha hogaa| mana sthira hai to ahiMsA siddha ho jaaegii| mana nirmala hai, sthira hai to brahmacarya siddha ho jaaegaa| mana sthira hai, nirmala hai to aparigraha sadha jaaegaa| para jaba taka mana caMcala hai, mana baMdara banA huA bhaTaka rahA hai, daur3a lagA rahA hai, padArtha ke pIche daur3a rahA hai, vyakti ke pIche daur3a rahA hai, ghaTanAoM ke pIche daur3a rahA hai, utanI hI caMcalatA, utanA hI vikSepa aura utanA hI AsaktabhAva, saba kucha cala rahA hai, to kyA ahiMsA sadha jAegI? brahmacarya sadha jAegA? sAdhu banane mAtra se saba kucha sadha jAegA? agara aisA sugama upAya mile to maiM cAhU~gA ki sArI duniyA ko hI sAdhu banA liyA jaae| kisI ko asaMnyAsI rahane kI AvazyakatA hI nahIM hai| eka zabda kA uccAraNa kiyA aura bAta bana gii| jo sAdhaka isI taraha apanI sAdhanA meM Age bar3hatA hai, use pIche avazya lauTanA hotA hai| eka cUhA thaa| use billI se bahuta Dara lagatA thaa| eka bAra eka RSi ne use varadAna diyA aura vaha turaMta billI bana gyaa| aba billI kA bhaya miTA, lekina kutte kA bhaya satAne lgaa| RSi ne use kuttA banA diyaa| isI taraha kucha dina biite| RSi ne pUchA, 'abhaya ho gae?' vaha bolA, 'abhaya
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva ke vividha rUpa kaise? aba zera se Dara lagatA hai|' RSi ne use zera banA diyaa| aba bhI bhaya nahIM mittaa| usane eka dina RSi se kahA, 'aba mujhe kisI bhI pazu se bhaya nahIM lagatA, kevala zikArI se Dara lagatA hai|' RSi ne pUchA, 'aba kyA bananA cAhate ho? kyA manuSya banA dU~?' usane kahA, 'nahIM, maiMne spaSTa anubhava kara liyA hai ki sabhI avasthAoM meM Dara banA rahatA hai| cAhe billI, kuttA, zera yA zikArI bana jAo, Dara kabhI miTegA nhiiN| mujhe to phira se cUhA hI banA do|' RSi ne kahA, 'tathAstu, punarmUSako bhv|' vaha cUhA bana gyaa| Dara miTegA nahIM, cAhe kucha bhI bana jaao| vRtti badale binA AdamI kucha bhI bana jAe, koI parivartana nahIM hotA / mUla bAta hai, bhaya kI vRtti badalane para hI bhaya miTatA hai| gupti kI sAdhanA __ vRtti kI pradhAnatA hameM svIkAra karanI hogii| vRtti badalatI hai, gupti kI sAdhanA se| guptiyA~ tIna haiM-mana kI gupti, vacana kI gupti aura kAyA kI gupti / hiMsA hamArI vRtti kA hI eka pariNAma hai| jaba taka manuSya meM priyatA aura apriyatA kA saMvedana tIvra hai, taba taka vaha ahiMsaka kaise bana sakatA hai? jaba taka manuSya meM priyatA aura apriyatA kA saMvedana tIvra hai, taba taka vaha brahmacArI kaise bana sakatA hai? jaba manuSya meM priyatA aura apriyatA kI gaharI anubhUti hai, taba vaha aparigrahI kaise bana sakatA hai ? hamArI jaisI vRtti hogI, vaisI hI pravRtti hogii| hamArA sArA AcaraNa aura sArA vyavahAra hamArI maulika vRtti para AdhArita hotA hai| vRtti pravRtti ko janma detI hai| pravRtti pariNAma lAtI hai| yaha eka pUrI zrRMkhalA hai, jisameM eka ko bhI chor3A nahIM jA sktaa| Aja kI samasyA isIlie ulajhI huI hai, kyoMki hama kevala pariNAma ko miTAnA cAhate haiN| dUsaroM kI bAta chor3a deM, dhArmika loga bhI pariNAma ko miTAnA cAhate haiN| AdamI AtA hai, sIdhA kahatA hai, 'mahArAja! gussA bahuta AtA hai| ise chor3anA cAhatA huuN|' ye sAre pariNAma haiN| inake pIche bhI bahuta kucha
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 98 jo sahatA hai, vahI rahatA hai hai / usakI bhI khoja honI caahie| krodha AtA hai, usake pIche bhI koI zArIrika kAraNa hotA hai| krodha ke pIche mAnasika evaM paudgalika kAraNa hotA hai| krodha ke pIche chipA huA eka kAraNa hai-saMskAra / krodha kA saMskAra hai eka vRtti / rAga aura dveSa kI vRtti kAma kara rahI hai / kisI se ghRNA karanA, DaranA, prema karanA / inase sArI pravRttiyA~ paidA hotI haiM aura apanA pariNAma lAtI haiM / jaba ghara meM vivAda hotA hai, kalaha hotA hai, jhagar3A hotA hai, taba yahI kahA jAegA ki lar3o mata, vivAda mata karo, jhagar3A mata kro| para lar3ane vAlA kyoM nahIM lar3egA ? lar3ane kI pUrI sAmagrI to bhItara bharI par3I hai| lar3AI ke kAraNa bhI bhItara sakriya haiM / lar3ane kI pUrI zakti aMdara kAma kara rahI hai aura hama AdamI se kahate haiM ki lar3AI mata kro| hamane cUlhA sulagA diyA, IMdhana jalA diyA aura kahate haiM ki lapaTa mata do, garmI mata do| apane hAtha se cUlhA jalAyA, IMdhana DAlA, Aga sulaga uThI, bhabhaka uThI aura kahate ho ki garmI mata do| yaha kaise saMbhava hogA ? A~ca eka pariNAma hai, tApa eka pariNAma hai / usa pariNAma ko kaise miTAyA jA sakatA hai ? Aga ho aura tApa na ho, yaha kaise saMbhava hai? yadi tApa ko miTAnA hai to Aga ko bujhAnA hogaa| Aga ko bujhAnA nahIM cAhate, lekina tApa se bacanA cAhate haiM / AdamI ne kucha aise upAya bhI kie haiM, para pariNAma ko miTAne meM ve sAre upAya tAtkAlika hI hote haiM / ve sthAyI aura bahuta phalaprada bhI nahIM hote / hamArI sArI samasyAoM aura ulajhanoM para hama dhyAna deM to niSkarSa yahI nikalegA ki hama kevala pariNAma kI parikramA kara rahe haiM / yaha parikramA itanI bar3I hai ki usakA kahIM aMta nahIM hotA aura samasyA kA koI samAdhAna bhI nahIM nikalatA / hama mUla taka nahIM pahu~ca pA rahe haiM / aisI bhrAMti hotI hai ki mUla sAmane hai, lekina mUla para hamArA dhyAna hI nahIM I jAtA / manobala majabUta kareM mAnasika svAsthya kA prazna hamAre lie bahuta mahattvapUrNa hai / zArIrika svAsthya kA mahattva kama nahIM hai, parantu mAnasika svAsthya usase bahu adhika mahattva kA hai| saca to yaha hai ki hama na to zarIra ke viSaya meM adhika jAnate haiM aura na mana ke viSaya meM / hamAre jyAdA kAma AtI haiM iMdriyA~ / iMdriyoM dvArA prApta vastuoM kA bhoga bhI adhika hotA hai / sArI zakti unhIM meM khatma ho jAtI hai,
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva ke vividha rUpa 99 I isIlie manuSya bahirgAmI banA huA hai| usane apanI antardRSTi kA vikAsa nahIM kiyA hai| pratyeka vyakti ke bhItara antardRSTi ke vikAsa kI kSamatA hai| vaha sUkSma, sUkSmatama bAta ko jAna sakatA hai, aisI usameM zakti hai, para kabhI usane prayAsa hI nahIM kiyA / binA prayAsa kie kucha bhI nahIM hotA aura jo kAryajA zakti hotI hai, vaha bhI nikammI bana jAtI hai| zarIra kA jo avayava kAma meM nahIM liyA jAtA, vaha zaktihIna ho jAtA hai / antardRSTi bhI jaba kAma meM nahIM lI jAtI hai, taba vaha bhI nikammI ho jAtI hai / sthUladRSTi kI upayogitA hai, para kevala sthUladRSTi meM sUkSma satya ko jAnane kI zakti kA vikAsa karanA bhI Avazyaka hai / kevala sthUla satya se jIvana to cala jAegA, para acchA jIvana nahIM clegaa| hameM donoM ko jAnanA cAhie / sthUla ko bhI aura sUkSma ko bhI / manobala aura mAnasika svAsthya hama sthUladRSTi ke sAtha-sAtha sUkSmadRSTi kA vikAsa kreN| yadi sUkSmadRSTi se dekheMge to zarIra kA mUlya bhI badala jAegA, mana kA mUlya bhI badala jaaegaa| usa sthiti meM hI samajha pAeMge ki zarIra kA svAsthya kyA hai aura mana kA svAsthya kyA hai? mAnasika svAsthya aura manobala, donoM jur3e hue haiN| manobala hai to mana kA svAsthya banA rhegaa| manobala TUTatA hai to mana kA svAsthya bhI kamajora ho jAtA hai| manobala ke binA mAnasika svAsthya ko ThIka nahIM rakhA jA sakatA hai| manobala sabameM samAna nahIM hotaa| kisI meM eka pratizata, kisI meM do pratizata aura kisI meM pA~ca pratizata manobala hotA hai| agara hajAra AdamI haiM to manobala kI mAtrA bhI hajAra prakAra kI bana jaaegii| lAkha haiM to usake lAkha prakAra bana jAe~ge / manobala kama huA, mAnasika svAsthya bhI kama ho jaaegaa| - mAnasa doSa prazna hotA hai manobala kama kyoM hotA hai ? Ayurveda meM isakA vicAra kiyA gayA hai| manobala kI kamI kA kAraNa hai mAnasika doSa, AMtarika mana kA doSa / apanA doSa hai, isIlie manobala kama hotA hai| isakI agara adhyAtma kI bhASA ke sAtha tulanA kI jAe to eka bAta spaSTa ho jAegI ki bhAva aura
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 jo sahatA hai, vahI rahatA hai mana hamArI do zaktiyA~ haiN| mana hai ciMtana, kalpanA aura vicAra kI zakti aura bhAva hai usase bhI sUkSma zakti, AMtarika shkti| krodha, ahaMkAra, bhaya, IrSyA, dveSa-ye sAre bhAva haiN| ye jaba mana ke sAtha jur3a jAte haiM, taba manobala kahalAte haiN| bhAva ke sAtha mana jur3atA hai| Ayurveda meM ise mAnasa doSa kahA gayA hai| jaba mAnasa doSa AtA hai, mana meM vikAra paidA ho jAtA hai, mana kI zakti TUTane lagatI hai| AdamI sahana nahIM kara paataa| bImAra ne DaoNkTara se kahA-'darda itanA ho rahA hai ki maiM sahana nahIM kara pA rahA huuN| icchA ho rahI hai ki maiM mara jaauuN|' DaoNkTara ne kahA-'bahuta acchA kiyA jo mujhe bulA liyaa| aba jIne kI AzA hI nahIM hai|' mAnasa doSa ke prakAra marane meM sahayoga karane vAle bhI kama nahIM haiN| mana ko vikRta banAne meM sahayoga dene vAle bhI kama nahIM hai| bAhara bhI haiM, bhItara bhI haiN| bhItarI kAraNoM kI mImAMsA kI gii| mAnasa doSa ke do prakAra batAe gae / eka hai nijI mAnasa doSa aura dUsarA hai AgaMtuka baadhaa| Ayurveda ke anusAra AMgatuka haiM-bhUtabAdhA aura grahabAdhA, kintu nijI mAnasa doSa, jo AMtarika mana ke doSa haiM, jinake kAraNa mana kI zakti TUTa jAtI hai, manobala ghaTa jAtA hai| una kAraNoM kI eka lambI sUcI hai| usa sUcI se lagatA hai ki adhyAtma aura Ayurveda donoM sAthasAtha cale haiN| eka AdamI AdhyAtmika jIvana jItA hai to jAne-anajAne meM Ayurveda ke mArgadarzana ko pA letA hai aura svAsthya kA sUtra pakar3a letA hai| eka vyakti Ayurveda ke sUtra se apanA jIvana calAtA hai to zAyada adhyAtma kI bhUmikA taka pahu~ca jAtA hai| Ayurveda ke sAtha eka darzana rahA hai adhyAtma kaa| yaha mAnA jAtA hai ki Ayurveda ke RSi sAMkhya darzana se bahuta prabhAvita rahe haiM, isalie usameM adhyAtma kA prabhAva bhI AyA hai| bhAratIya darzanoM meM caraka kA bhI eka darzana bana gyaa| jainAgamoM meM caraka kA eka dArzanika ke rUpa meM ullekha milatA hai| caraka Ayurveda ke mukhya AcArya haiN| karma kA vargIkaraNa Ayurveda meM jo mAnasa doSa kI sUcI hai, yadi jaina darzana kI bhASA meM kaheM
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva ke vividha rUpa 101 to vaha mohanIya karma kI prakRtiyoM kI sUcI hai| mohanIya karma kI jo prakRtiyA~ haiM, ve mana ko vikRta karane vAlI hotI haiN| ATha prakAra ke karma hote haiN| jayAcArya ne inakA vargIkaraNa kara tIna bhAgoM meM bA~Ta diyA-AvAraka, avarodhaka aura vikAraka / kucha karma AvaraNa paidA karane vAle haiN| ve koI nukasAna nahIM karate, ve kevala pardA DAla dete haiN| jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNa, ye do karma AvAraka haiN| kucha karma avarodhaka hai| avarodha paidA karane vAle haiN| antarAya karma pratighAta karatA hai, zakti kA skhalana karatA hai| mohanIya karma vikAraka hai, vikAra paidA kara detA hai| jitanI bhI vikRti hai, AcaraNa yA caritra kI vikRti hai, usakA ghaTaka hai mohanIya krm| sIdhI bhASA meM kaheM to jitanA bhI bigAr3a hotA hai, vaha mohanIya karma karatA hai| darzanamoha dRSTikoNa meM vikAra lAtA hai, caritramoha caritra meM vikAra paidA karatA hai| vikAra karanevAlA karma hai mohanIya krm| adhyAtma evaM Ayurveda Ayurveda kI bhASA meM vikAra paidA karane vAlA hai-mAnasa doSa / kAma, krodha, lobha, bhaya, IrSyA, mAtsarya, moha Adi mAnasa doSa sUcI ke mukhya sUtra haiN| ye Ayurveda ke sUtra haiM yA adhyAtma ke sUtra haiM? eka dhArmika AdamI samajhegA ki dharma kI bAta kahI jA rahI hai, kintu Ayurveda svAsthya kI dRSTi se vicAra rahA hai| pratyeka vyakti apanA mAnasika svAsthya surakSita rakhanA cAhatA hai, cAhe vaha dharma ko mAne yA na mAne, dharma meM AsthA rakhe yA na rkhe| jo apanA mAnasika svAsthya ThIka rakhanA cAhatA hai, use ina mAnasa doSoM se bacanA caahie| jo inase nahIM bacegA, usakA mAnasika svAsthya acchA nahIM raha paaegaa| kabhI-kabhI do dizAe~ eka sAtha mila jAtI haiN| eka AdhyAtmika vyakti kahegA yadi tumheM pApa aura adharma se bacanA hai, to krodha, lobha, bhaya, IrSyA ina sabase bacanA hogaa| yaha adhyAtma kI vANI hogii| svAsthyazAstra ko jAnane vAlA vyakti kahegA yadi tuma zArIrika aura mAnasika dRSTi se svastha rahanA cAhate ho to mAnasa doSoM-kAma, krodha, lobha, bhaya, IrSyA Adi se bco| yaha Ayurveda kI vANI hai|
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 jo sahatA hai, vahI rahatA hai uddezya kA aMtara Ayurveda kA lakSya hai mAnasika svAsthya kI surakSA aura adhyAtma kA lakSya hai pApa se bacAva, adharma se bcaav| eka kA uddezya hai AtmA kI rakSA aura dUsare kA uddezya hai svAsthya kI rakSA / uddezya bhinna hone para bhI viSaya meM koI bheda nahIM hai| viSaya A gayA, krodha se bacanA hai, kAma se bacanA hai| ina donoM kA eka sUtra hai| kAma kA matalaba hai iMdriya viSayoM ke prati aaskti| kAma kI Asakti hotI hai, manobala TUTa jAtA hai| eka sainika yuddha ke morce para lar3a rahA hai| kAma kI Asakti A gii| vaha socegA-pIche kyA hogA? naInaI zAdI huI hai, patnI kA kyA hogA? basa manobala TUTa gyaa| eka vyakti sabere-sabere lambI-lambI DIMgeM hA~katA hai, maiM aisA kara sakatA hU~, vaisA kara sakatA huuN| maiM kabhI ciMtA nahIM karatA, cAhe koI bhI kaSTa A jaae| aisA lagatA hai ki isa jaise manobala vAlA vyakti koI dUsarA hai hI nhiiN| sAMjha hote-hote samAcAra AyA, javAna beTA durghaTanA meM mArA gyaa| basa, manobala palAyana kara gayA, TUTa gyaa| patA nahIM manobala thA bhI yA nhiiN| eka mAnasa doSa paidA huA, vaha manobala ko lIla gyaa| mAtsarya kucha mAnasa doSa aise hote haiM, jo mIThe hote haiM, teja nahIM hote| unakA pUrA patA nahIM cltaa| jaba ve vega meM Ate haiM to sthiti badala jAtI hai, mana kA bala TUTa jAtA hai| mAnasika doSa jaba tIvra bana jAte haiM, taba ve ekasAtha manobala ko caTa kara jAte haiN| ___ mAtsarya eka mAnasa doSa hai| dUsare kI vizeSatA ko sahana na karane kI vRtti hai maatsry| manobala kA eka artha hai-sahana karane kI shkti| IrSyA aura maatsry| ina donoM kA kAma hai sahanazakti ko naSTa kara denA / IrSyA se jalana paidA ho jAtI hai| mAtsarya se bharA vyakti dUsare kI vizeSatA ko sahana nahIM kara sktaa| vaha krUra bana jAtA hai| IrSyA aura mAtsarya kI kitanI hI kahAniyA~ hamAre yahA~ pracalita haiN| jahA~ eka vyakti dUsare kI vizeSatA ko sahana nahIM kara sakatA, vahA~ sArI mAnasika sthiti bigar3a jAtI hai| yaha sthiti vyApaka bana gaI hai| Aja ke yuga meM sabase bar3I bImArI
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva ke vividha rUpa 103 sahana na karane kI bImArI hai| koI kisI ko sahana karanA jAnatA hI nhiiN| na bApa beTe ko sahana karanA jAnatA hai aura na beTA bApa ko sahana karanA jAnatA hai| jahA~ beTe kI prazaMsA kI jAtI hai, vahA~ bApa kA mu~ha utara jAtA hai| vaha socatA hai merI nahIM mere beTe kI prazaMsA kara rahA hai| usakA mana IrSyA se bhara jAtA hai| bhaya bhaya eka prabala mAnasa doSa hai| AdamI meM bhaya itanA bharA par3A hai ki vaha niraMtara bhayabhIta rahatA hai| Aja aisA koI vyakti nahIM milatA, jise pUrNa abhaya kahA jA ske| bhagavAna mahAvIra ne kahA-'savvao appamattassa Nasthi bhayaM' jo apramata hotA hai, vaha abhaya hotA hai, use kahIM se bhI bhaya nahIM hotaa| eka bhI vyakti milanA muzkila hai jo kahIM bhI pramAda na kre| kahIM na kahIM koI cUka, koI vismRti ho jAtI hai| pramAda hotA hai to bhaya hotA hai| jisa vyakti ke mana meM thor3I bhI AkAMkSA zeSa hai, vaha kabhI abhaya nahIM ho sktaa| vaha socatA hai-bAta to sahI hai, kintu kaha dU~gA to sAmanevAlA virodha karane laga jaaegaa| basa, tabhI kahIM mana ke eka kone meM avarodha paidA hotA hai, vaha saccAI se dUra calA jAtA hai, apramatta nahIM raha jAtA, pramAda meM calA jAtA hai| jahA~-jahA~ pramAda, vahA~-vahA~ bhaya aura jahA~-jahA~ bhaya, vahA~-vahA~ mAnasika svAsthya kI girAvaTa / Aja mAnasika dRSTi se pUrNa svastha vyakti kise kahA jAe? yaha eka bar3A prazna hai| vItarAga kI bhUmikA mAnasika dRSTi se svastha AdamI ko khojanA bar3A muzkila hai| adhyAtma ke kSetra meM eka vyakti kA aisA caritra milatA hai, jise mana kI dRSTi se pUrNa svastha kahA jA sakatA hai| vaha hai vItarAga yA apramatta / sAdhanA kI bhUmikAoM meM pA~cavIM bhUmikA gRhastha zrAvaka kI hotI hai| chaThI bhUmikA hai muni kii| apramatta muni ko mAnasika dRSTi se pUrNa svastha kahA jA sakatA hai, kintu usake sAtha yaha samasyA jur3I huI hai ki apramA, avasthA jyAdA samaya taka TikatI nahIM hai| chaThI bhUmikA vAlA muni pramatta bhUmikA meM jItA hai| vaha kabhI-kabhI apramatta bhUmikA meM jAtA hai, kintu phira pramatta kI bhUmikA meM A jAtA hai| vaha
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 jo sahatA hai, vahI rahatA hai adhika samaya taka raha nahIM pAtA, kyoMki usameM pramAda hai| yaha bhUmikA badalatI rahatI hai / mAnasika dRSTi se pUrNa svastha rahane ke lie pramAda kI bhUmikA se bAhara AnA Avazyaka hotA hai / apramatta bhUmikA mAnasika dRSTi se pUrNa svAsthya kI bhUmikA hai| vItarAga kI bhUmikA pUrNa apramatta avasthA kI bhUmikA hai| zeSa alpakAlika apramatta avasthA kI bhUmikAe~ haiN| binA vItarAga kI bhUmikA ke kisI ko pUrNa svastha kaha pAnA kaThina hotA hai| muni ko bhI pUrNa svastha nahIM kahA jA sakatA / usake mana meM samaya-samaya para jAne kitane mAnasa doSa A jAte haiM ! muni kabhI lobha meM, kabhI krodha meM, kabhI ahaMkAra meM cale jAte haiM / ye vikalpa Ate rahate haiN| jaba muni kI yaha sthiti hai to eka gRhastha ke bAre meM kyA kahA jA sakatA hai ? svarNima sUtra tuma cAhate ho - saba mujha para vizvAsa kreN| pahale dekho - tuma apane para kitanA vizvAsa karate ho / * dUsarA mere bAre meM kyA socatA hai soco, isase tanAva bddh'egaa| yaha soco bAre meM kyA socatA hUM / - aisA mata maiM apane kyA abhyAsa ke binA sAdhya sadha sakatA hai ? saMbhava nahIM, isalie abhyAsa para dhyAna kendrita ho / - vijaya kaise prApta hotI hai ? isa para ciMtana cale to vyakti kabhI parAjita nahIM hotaa| vijaya ke lie Avazyaka hai - saMkalpa zakti kA vikaas|
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva ke vividha rUpa 105 ma karake dekheM * abhaya kI anuprekSA-bhaya mukti ke lie sahaja Asana meM baiTha jAeM, zvAsa ko bhareM, AMkheM komalatA se baMdha raheM, muMha baMda / zvAsa chor3ate samaya bhauMvare ke guMjana kI taraha dhvani kreN| isa dhvani ko mahAprANa dhvani kahate haiN| isakI tIna AvRti kreN| usake pazcAta zarIra ko tanAva mukta, kahIM jakar3ana nahIM, rileksa kreN| zarIra ke dAhine paira ke aMgaSTha se lekara zarIra ke pratyeka avayava para citta ko le jAte hae zithilatA kA sujhAva deN| aba gulAbI raMga kA zvAsa leN| anubhava kareM cAroM ora malAbI raMga ke paramANa phaile hae haiN| ve gulAbI raMga ke paramANu zvAsa ke sAtha bhItara praveza kara rahe haiN| aba Ananda kendra para citta ko kendrita kareM, anuprekSA kreN| 'abhaya kA bhAva puSTa ho rahA hai| bhaya kA bhAva kSINa ho rahA hai|' isa zabdAvalI kA pAMca bAra uccAraNa kareM, phira isakA pAMca bAra mAnasika japa kreN| phira anucintana kreN| zakti ke vikAsa ke lie abhaya kI sAdhanA karUM, yaha merA dRr3ha nizcaya hai| maiM nizcita hI bhaya se chuTakArA pA luuNgaa| yaha anucintana do minaTa taka kareM aura phira tIna bAra mahAprANa dhvani ke sAtha prayoga sampanna kreN| * maMtra kA prayoga OM hrIM zrIM candra prabhave namaH-pratidina 108 bAra jApa kreN| pariNAma-prabhAvazAlI vyaktitva kA nirmaann| Asana-prANAyAma kapAla bhAti-padmAsana meM baittheN| AMkheM komalatA se bNd| zarIra ko zithila aura tanAva mukta kreN| sarvaprathama donoM nAsa-puToM se dhauMkanI kI taraha zvAsa-prazvAsa karate hue, zIghra gati se recana aura pUraka kreN| phephar3oM ko kisI prakAra kA AghAta die binA recana aura pUraka kI kriyA kI jAtI hai| zIghra gati se karane para hI kapAla bhAti niSpanna hotI hai| zvAsaprazvAsa kI isa kriyA ko prAraMbha meM 5 saikaNDa se dasa saikaNDa taka kareM phira pratidina 5 saikaNDa bar3hAkara 3 minaTa taka le jA sakate haiN| sAvadhAnI-garmI ke mausama meM na kreN| AvazyakatA ho to svalpa samaya taka hI kreN| lAbha-ekAgratA evaM saMkalpazakti vikasita hotI hai|
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 jo sahatA hai, vahI rahatA hai I adhyAya kahatA hai mamimanrameenawanew w AAMAnimationAmwwwnew.nawwanmomvarane jo sArvabhauma vyaktitva kA nirmANa karatA hai * vaha sAttvika guNoM kA dhAraka hotA hai| * vaha prANImAtra ko abhayadAna detA hai| * vaha pratikiyAtmaka hiMsA se bacatA hai| * vaha anuzAsita jIvana jItA hai| * vaha saMkalpa siddhi kA prayoga karatA hai| * vaha mana kA dAsa nahIM, svAmI hotA hai| * vaha majabUta manobala kA dhanI hotA hai| * vaha mAnasika svAsthya para dhyAna detA hai| * vaha apramatta rahane kA abhyAsa karatA hai| For Private & Personal use only. www.ja
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ pe "jahAM dUsare kA zoSaNa nahIM hotA, dUsaroM ke lie kucha karane kI bAta hotI hai, vaha samAja apane ApameM anUThA hotA hai, vikAsa ke zikhara ko chUne vAlA hotA hai|" 2 DEPIE IbhIE adhyAya
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ lakSya aura yojanA kabhI choTe nahIM hone caahie| choTe lakSya aura choTI yojanAoM se utsAha nahIM jaagtaa| ve kabhI pUrNatA ko prApta nahIM hote| bar3I yojanAeM aura bar3e lakSya pUre hote haiM, kyoMki unake pIche utsAha aura preraNA | kA bAla hotA hai| mAja sApekSa kA darzana aura prayoga hai, isalie pratyeka bAta sApekSa hai| zrama aura svAvalaMbana bhI sApekSa haiM / vyakti ke lie yaha Avazyaka hai ki vaha apanA AlaMbana svayaM bane, dUsarA usakA AlaMbana na bne| yaha pramukha bAta hai, kintu dUsare kA sahArA lenA bhI avAMchanIya aura galata nahIM mAnA gyaa| yaha eka sAmAjika vidhA hai| bhagavAna mahAvIra ne isa bAta para dhyAna AkRSTa kiyA, 'yadi tuma dUsare kA sahArA lete ho, dUsare kA zrama lete ho, to usake sAtha nyAya karo, usakA zoSaNa mata kro|' jahA~ zoSaNa, vahA~ samasyA jIvanazailI kA eka sUtra hai, zoSaNa mata kro| zoSaNa se mukta honA dharma kA bar3A AcAra hai| kisI bhI mAtrA meM, kisI bhI dRSTikoNa se, jisakA
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ apanA AlaMbana svayaM baneM 109 jitanA zrama hai, use asvIkAra na kareM, usakA zoSaNa na kreN| zrama zabda sApekSa hai| usakA tAtparya hai ki apanA zrama svayaM kreN| yadi dUsare se kAma leM to usakA zoSaNa na kreN| yaha manuSya kI vRtti rahI hai ki vaha kAma jyAdA karAnA cAhatA hai, vetana kama denA cAhatA hai| isI pratikriyA meM yaha vRtti bana gaI ki kAma karane vAlA kAma karanA nahIM cAhatA, pArizramika adhika lenA cAhatA hai| samasyA donoM ora ulajha gii| jitanA kAma, utanA daam| yaha vyavasthA hotI to samasyA kabhI ulajhatI nhiiN| Aja sAmAjika dRSTi se yaha mAnA jAtA hai ki yadi kisI se kAma lenA hai to paryApta pratiphala do| nIti bahuta spaSTa hai, kintu AdamI lobhavaza dUsare kA zoSaNa karatA hai| jahA~ zoSaNa hotA hai, vahA~ samasyA ubhare binA nahIM raha sktii| zoSaNamukta samAja bIsavIM zatAbdI kA eka sarvAdhika carcita zabda hai, 'zoSaNa' / Aja zoSaNamukta samAja kI bAta bahuta priya laga rahI hai| prAyaH yaha dekhA jAtA hai ki sAmAnya parivAra meM jo vyakti janma letA hai, vaha parizramI aura sahanazIla hotA hai| jo Arthika saMkaTa meM palatA hai, vaha zAyada adhika acchA hotA hai| duniyA meM jitane bar3e-bar3e loga hue haiM, ve prAyaH sAdhAraNa gA~voM ke bahuta sAdhAraNa gharoM meM jnme| jahA~ dUsare kA zoSaNa nahIM hotA, dUsaroM ke lie kucha karane kI bAta hotI hai, vaha samAja apane Apa meM anUThA hotA hai, vikAsa ke zikhara ko chUne vAlA samAja hotA hai| zoSaNa : dhArmika dRSTi zoSaNa na kareM, isa sUtra kA dhArmika dRSTi se bhI mUlyAMkana kreN| dhArmika dRSTi yaha hai ki dUsare ke zrama kA zoSaNa karanA hiMsA hai, ahiMsA kA aticAra hai| dUsare kI vRtti kA cheda na karanA, ahiMsA vrata kA eka niyama hai| jisane ahiMsA kA vrata svIkAra kiyA hai, yadi vaha yaha saMkalpa svIkAra karatA hai ki maiM kisI prANI kA saMkalpapUrvaka vadha nahIM kruuNgaa| yadi vyakti dUsare kA zoSaNa karatA hai, to isa vrata ko bAdhA pahu~cAtA hai| zoSaNa eka prakAra se dUsare ke prati ghAta ho jAtI hai| kisI ke ghara meM pA~ca-sAta AdamI haiN| vaha pUrA zrama karatA hai aura use 200 rupae prati mAha milate haiN| kyA yaha saMkalpapUrvaka ghAta nahIM
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 jo sahatA hai, vahI rahatA hai hai? bhagavAna mahAvIra ne isa tathya ko sUkSmatA se dekhA / unhoMne kahA, 'yaha eka prakAra se mArane kA hI prayatna hai| pUrA kAma lenA aura AjIvikA kA zoSaNa karanA, ahiMsA vrata kA doSa hai|' vrata vyavasthA prazna ho sakatA hai, bhagavAna mahAvIra ne vratoM para itanA jora kyoM diyA? kAraNa yahI ho sakatA hai ki ye vrata dhArmika dRSTi se jitane mUlyavAna haiM, sAmAjika dRSTi se bhI usase kama mUlyavAna nahIM haiN| yadyapi samAjazAstra, AcArazAstra Adi likhe gae aura unameM arastu, sukarAta Adi yUnAnI dArzanikoM ko AdhAra banAyA gyaa| patA nahIM kyA bAta hai, kisI hindustAnI lekhaka ne mahAvIra kI vrata vyavasthA ko kabhI AdhAra nahIM bnaayaa| isakA kyA kAraNa ho sakatA hai? unakA dRSTikoNa saMkIrNa rahA hai athavA unheM sAmagrI hI prApta na huI ho? prAkRta bhASA kA vyavadhAna bhI kAraNa ho sakatA hai| kAraNa kucha bhI ho, lekina itanA spaSTa ki mahAvIra kI vrata vyavasthA Aja bhI ajJAta hai, aMdhere meM hai| Aja use prakAza meM lAne kI AvazyakatA hai| samAja meM zrama kI sthApanA ahiMsA vrata kA eka upavrata hai ki maiM dUsare kA zoSaNa nahIM kruuNgaa| dUsare kA zoSaNa nahIM hogA, to apanA zrama baDhegA / Aja zrama ke prati thor3A vaikalpa paidA ho gayA hai| isakA eka kAraNa hai, AdamI ArAma cAhatA hai| dUsarA kAraNa yaha manovRtti hai ki maiM ArAma karU~ aura phala bhI mujhe mila jaae| yaha eka mithyA dhAraNA bana gaI ki zrama karane vAlA choTA hotA hai aura zrama na karane vAlA bar3A AdamI hotA hai| isa dRSTikoNa ne zrama kI vyavasthA aura mahattva ko bhulA diyaa| hama isa saccAI ko bhulA rahe haiN| duniyA meM jitane bhI mahAna AdamI hue haiM, ve prAyaH zramika hue haiN| AcAryazrI tulasI niraMtara 15-16 ghaMTe zrama karate the| jo zramika nahIM hai, vaha saccA zAsaka bhI nahIM ho sktaa| kahA gayA hai-pRthvI rUpI gAya kA lAbha tIna vyakti uThA pAte haiN| unameM eka hai zramika / zramika kA artha yaha nahIM hai ki vaha phAvar3A hI claae| yaha zrama kA vibhAjana hai| kucha loga mAnate haiM, jo utpAdaka zrama nahIM karatA, usakA zrama nahIM mAnA jA sktaa| yaha apanA-apanA dRSTikoNa hai| vyAvahArika dRSTi se
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 111 apanA AlaMbana svayaM baneM samAja meM zrama kA vibhAjana hotA hai| usa vibhAjana ke anusAra pratyeka vyakti apanA-apanA kAma kare, koI nikammA na rahe to zrama kA mUlyAMkana saMbhava bana sakatA hai| pragati kA patha zrama kI pratiSThA kA yaha sUtra jIvanazailI kA anivArya aMga honA caahie| jitane bhI puruSArthavAdI hue haiM, unameM prathama paMkti meM gine jAte haiM bhagavAna mahAvIra / bahuta loga niyativAdI haiN| puruSArthavAdI IzvaravAdI nahIM ho skte| IzvaravAda niyativAda hai| jo hogA, vaha Izvara ke dvArA hI hogaa| usakI icchA ke binA eka pattA bhI nahIM hila sktaa| yaha hai IzvarIya niyativAda / bhagavAna mahAvIra ne niyativAda kA khaMDana kara puruSArthavAda kA pratipAdana kiyaa| jahA~ AtmakartRtvavAda mAnya hai, vahA~ koI bhI vyakti zrama kie binA nahIM raha sktaa| jisameM zrama kI niSThA nahIM hotI, jo zrama nahIM karatA, vaha sacamuca pichar3a jAtA hai| zramaniSThA pragati aura vikAsa kA rahasya sUtra hai| cArI-saMjIvanI nyAya AcArya hemacaMdra jA rahe the, sAtha meM rAjA siddharAja bhI cala rahe the| rAjA siddharAja ne pUchA, 'kauna-sA dharma acchA 'rAjan! bahuta sAre dharma haiM aura acche bhI haiM, para dhIredhIre samajha meM A jaaegaa|' 'mahArAja! kaise samajha meM AegA?' 'zrama karoge to samajha meM A jaaegaa|' 'mahArAja! yaha kaise hogA?' 'rAjan! cArI-saMjIvanI nyAya se pakar3a meM aaegaa|' 'mahArAja! yaha cArI-saMjIvanI nyAya kyA hai?' 'rAjan! eka mahilA ko aisI auSadhi milI, jise kisI manuSya ko khilA de to vaha pazu bana jaae| eka dUsarI auSadhi bhI milI, jise khilAne para pazu punaH manuSya bana
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ jo sahatA hai, vahI rahatA hai jaae| usake mana meM prayoga karane kI bhAvanA jAgI / kisa para usakA prayoga kare ? usane apane pati para hI usa davA kA prayoga kara diyaa| pati baila bana gyaa| saMyoga aisA milA ki punaH manuSya banAne kI auSadhi guma ho gii| aba kyA kare ? use itanA jJAta thA ki amuka jar3I ke pAsa hI vaha auSadhi hai, jise khilAne para punaH manuSya banAyA jA sakatA hai| yaha patA kaise cale ki amuka auSadhi vahI hai ? kucha kSaNa vicAra karane ke bAda usane nizcaya kiyA ki pratyeka auSadhi kA parIkSaNa karanA hogA / usane eka-eka jar3I ko kATa-kATakara khilAnA zurU kiyaa| kATate-kATate vaha jar3I bhI A gaI / use khAte hI baila punaH puruSa bana gayA / 112 mahilA ne pUrA zrama kiyA, use pati upalabdha ho gayA / yadi vaha itanA zrama nahIM karatI to usakA pati baila hI banA raha jAtA / ' AcArya hemacandra ne kahA, 'isI prakAra aneka dharmoM kA parIkSaNa karatekarate tumheM vaha dharma mila jAegA, jo sabase acchA hai / ' zramaniSThA kA siddhAnta manuSya ne jina saccAiyoM kA patA lagAyA hai, jitane rahasyoM kA anAvaraNa huA hai, vaha mAnavIya zrama aura puruSArtha ke dvArA hI huA hai| ArAma aura nirAzA se kisI bhI saccAI ko anAvRta nahIM kiyA jA sakatA / jarUrI hai zramaniSThA aura zrama kA anuzIlana / manuSya zrama kama karanA cAhatA hai, ArAma jyAdA cAhatA hai / zramaniSThA kA siddhAnta jIvanazailI kA mukhya aMga honA caahie| jisane puruSArthavAda ke siddhAnta ko svIkAra kiyA hai, jo niyativAda ko ekAntataH svIkAra karatA hai| usakI jIvanazailI svAvalaMbana aura zramapradhAna honI caahie| pratyeka vyakti ke dimAga meM zrama aura svAvalaMbana kI chavi aMkita honI caahie| jise apane kartRtva aura puruSArtha para vizvAsa hai, vaha zrama aura svAvalaMbana kI upekSA nahIM kara sktaa| jisakA dimAga zramaniSThA kA nahIM hotA hai, vaha parivAra, samAja aura rASTra ke lie bahuta kalyANakArI nahIM hotA /
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ apanA AlaMbana svayaM baneM 113 lokataMtra kA AdhAra hai vyakti / usake mana meM yadi zrama ke prati niSThA nahIM hai, to svastha rASTra kA nirmANa kaise saMbhava hogA? pratyeka vyakti kI jIvanazailI kA pramukha tattva hai svaavlNbn| svAvalaMbana kA tAtparya hai dUsare ke zrama kA zoSaNa na karanA / usake prati niSThA ghanIbhUta bana jAe to vaha samAja aura rASTra ke lie upayogI evaM varadAna jaisI siddha ho sakatI hai| duHkha se bacAva ___manuSya jo cAhe vaha mila jAe, yaha saMvAditA hai| sukha cAhe aura sukha mila jAe, yaha saMvAditA hai| jaisI cAha, vaisI praapti| sukha cAhe aura duHkha mila jAe, yaha visaMvAditA hai, viparyAsa hai, kintu aisA hotA hai| prazna hai ki aisA kyoM hotA hai? sukha aura duHkha ziSya ne yahI prazna AcArya se pUchA - sukhaM vAMchati sarvo'pi, duHkhaM ko'pi na vaaNchti| sukhArthaM yatate loko, duHkhaM tathApi jAyate / / saba prANI sukha cAhate haiM, duHkha ko koI nahIM caahtaa| vyakti sukha ke lie prayatna karatA hai, phira bhI use duHkha mila jAtA hai| isakA kAraNa kyA hai? AcArya ne kahA duHkhaM mUrchA manuSyANAM, amUrchA vartate sukhm| __mUDho duHkhamavApnoti, amUDhaH sukhmedhte|| mUrchA duHkha hai, sukha hai amUrchA / mUr3ha vyakti duHkha ko prApta karatA hai| jo mUr3ha nahIM hai, vaha sukha ko prApta karatA hai| abhAvAtmaka paribhASA sukha aura duHkha kI eka paribhASA hai, 'mUrchA duHkha hai, amUrchA sukha hai|' sukha-duHkha kI aneka paribhASAe~ gar3hI giiN| pazcima ke nItizAstriyoM aura bhArata ke adhyAtmavettAoM ne sukha-duHkha ke saMdarbha meM aneka paribhASAe~ diiN| epIkyUrasa kI eka paribhASA hai, 'duHkha kA abhAva hI sukha hai|' yaha abhAvAtmaka paribhASA hai| vyakti ko zArIrika aura mAnasika pIr3A nahIM hai,
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 jo sahatA hai, vahI rahatA hai vaha kahatA hai ki maiM to maje meM hU~, bar3A sukha hai| yaha duHkha ke abhAva se utpanna sthiti hai| kisI prakAra kA duHkha nahIM hai, isalie AdamI use sukha mAnatA hai| vastutaH yaha sukha kI eka apUrNa paribhASA hai| kyA sukha abhAvAtmaka hI hai? kyA duHkha kA na honA hI sukha hai? kisI vyakti ne bagIce meM suMdara phUla dekhA, usakA mana ullAsa se bhara gyaa| vahA~ kyA duHkha kA abhAva hI hai? vahA~ vidhAyaka hai sukh| acchA saMgIta sunA, sukha milaa| yaha kyA hai? kyA yaha duHkha kA abhAva hai? duHkha kA abhAva sukha hai, yaha AMzika saccAI hI ho sakatI hai| bhAvAtmaka paribhASA nItizAstrI sijavika ne sukha kI paribhASA kI, 'vAMchanIya kI anubhUti kA nAma sukha hai| jo anubhUti vAMchanIya hai, vaha sukha hai|' yaha bhAvAtmaka paribhASA hai| hameM jo vAMchanIya anubhUtiyA~ hotI haiM, unhIM ke bAre meM hama cAhate haiM ki punaH aisA hI ho| yaha hamArA sukha pakSa hai| aisI hI paribhASA nyAyika aura vaizeSika darzana meM prApta hotI hai, 'anukUlavedanIyaM sukham, pratikUlavedanIyaM duHkham,' jo anukUla vedanIya hai, vaha sukha hai evaM jo pratikUla vedanIya hai, vaha duHkha hai| vastutaH sukha-duHkha kI paribhASA karate samaya hameM cetanA ke aneka staroM meM vibhAjana kara lenA caahie| aisA kie binA sukha ko samagratA se paribhASita nahIM kiyA jA sktaa| eka sukha hai, iMdriya saMvedanA kA / pA~ca iMdriyA~ haiN| unake anukUla viSaya milate haiM, to sukha hotA hai| iMdriya saMvedana ke AdhAra para 'anukUlaM vedanIyaM sukhaM' yaha paribhASA ghaTita ho sakatI hai, kintu mAnasika evaM bhAvAtmaka stara para yaha paribhASA ghaTita nahIM ho sktii| sukha-duHkha kI aneka paribhASAe~ iMdriya aura mana ke stara para kI gaI haiN| bhAvanAtmaka stara para bahuta kama paribhASAe~ dI gaI haiN| saMvedana aura sukha kA saMbaMdha hama iMdriya stara kI bAta kreN| eka AdamI apane vAtAnukUlita makAna meM baiThA hai| vaha bhojana kara rahA hai| usakI thAlI meM svAdiSTa padArtha parose hue haiN| patnI paMkhA jhala
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ apanA AlaMbana svayaM baneM rahI hai| sArA vAtAvaraNa anukUla hai| khAte samaya anukUla iMdriya saMvedana ho rahA hai, bar3e sukha kA anubhava ho rahA hai| usI samaya eka phona AyA aura khabara milI ki pacAsa lAkha kA ghATA laga gayA hai| aba kyA hogA? ve hI svAdiSTa padArtha sAmane haiM, sukha-suvidhA ke sAdhana bhI ve hI haiM, kintu iMdriya saMvedana kA sukha samApta ho gyaa| eka gaharA AghAta lgaa| jo padArtha, jo khAnA sukha de rahA thA, vaha jahara ke samAna lagane lgaa| yaha kaise huA? jisa stara para sukha kA saMvedana thA, dUsarA stara Ate hI vaha saMvedana samApta ho gayA, duHkha kA srota phUTa pdd'aa| vyakti apane duHkha se mUr3ha bana gyaa| ghATA kahIM lagatA thA, kintu apane bhItara mUrchA thI, duHkha thaa| vaha prakaTa huA, vyakti apane hI duHkha se mUr3ha banA, sukha ke sthAna para duHkha kA sAmrAjya ho gyaa| mahAvIra kI paribhASA mahAvIra ne kahA, 'AdamI cAhatA hai sukha aura jAtA hai duHkha kI dizA meN|' vaha mUr3ha vyakti apane dvArA kRta karma se viparyAsa ko prApta hotA hai, sukha kA arthI hokara duHkha ko prApta karatA hai| hama mahAvIra kI vANI ke anusAra sukha aura duHkha kI paribhASA kreN| unake anusAra sukha aura duHkha kI paribhASA hogI, 'mUrchA duHkham, amUrchA sukhm|' mUrchA hai duHkha, amUrchA hai sukh| hai bhAvAtmaka avarodha / krodha, bhaya, IrSyA, ahaMkAra, ye saba mUrchA ke prakAra haiN| jahA~-jahA~ mUrchA AtI hai, AdamI duHkhI bana jAtA hai| mUrchA ke kAraNa AdamI duHkha kA saMvedana karatA hai| duHkha kA sabase bar3A kAraNa mUrchA hai| sukha kA sabase bar3A kAraNa amUrchA hai| mUrchA aura moha miTatA hai to kabhI viparyAsa nahIM hotaa| sukha-duHkha kA setu ___ AdamI calatA hai sukha ke lie aura duHkhI bana jAtA hai| prazna hai, aisA kyoM hotA hai? sukha aura duHkha ke bIca eka setu hai, use pakar3A nahIM gyaa| mahAvIra ne bahuta acchA setu batA diyaa| eka ora vyakti sukhArthI hai,
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 jo sahatA hai, vahI rahatA hai dUsarI ora duHkha hai| isakA kAraNa hai vyakti apane hI duHkha se mUr3ha banA huA hai| abaddha ko koI bA~dha nahIM sakatA, aduHkhI ko koI duHkhI nahIM banA sktaa| duHkhI vyakti hI duHkha ko pAtA hai| vyakti duHkhI hai, isIlie vaha duHkha pAtA hai| vyakti meM sukha kI lAlasA jAgatI hai duHkha ko miTAne ke lie, kintu bhItara duHkha bharA huA hai| vaha sukha kI ora kaise jA pAegA? hama isa saccAI ko smjheN| jaba taka mUrchA rahegI, vyakti duHkhI banA rhegaa| eka bhAI ne kahA, 'mujhe Dara bahuta lagatA hai| moTara se yAtrA karatA hU~, Trena se yAtrA karatA hU~, to lagatA hai ki durghaTanA ho jaaegii| pula para car3hatA hU~ to pula TUTane kA bhaya lagatA hai| girane kA bhaya lagatA hai|' vastutaH hama apane hI Dara se duHkhI bane hue haiM, mUr3ha bane hue haiN| nayA brahmacarya jaba taka mUrchA ko miTAne yA kama karane kI bAta nahIM socI jAegI, taba taka hajAroM-hajAroM sAdhanoM ko pA lene ke bAda bhI AdamI duHkhI banA rhegaa| yadi padArtha kI upalabdhi aura bhoga se vyakti sukhI hotA to sabase jyAdA sukhI hote pazcimI dezoM ke nAgarika / amerikA, jApAna, jarmanI Adi dezoM ke nAgarika bahuta sukhI hote, jahA~ padArthoM kI koI kamI nahIM hai, dhana kI nadiyA~ baha rahI haiM / amerikA meM seksa ke bAre meM bahuta sAhitya prakAzita kiyA gayA, kAma-sukha ke lie aMdhAdhuMdha pracAra kiyA gayA, kintu usakA pariNAma sukhada nahIM rahA / eka pustaka nikalI-nayA brahmacarya / isane amerikA meM halacala macA dii| usameM likhA gayA thA, "brahmacarya se prasannatA rahatI hai, zAMti milatI hai|' loga usa pustaka ko pAne ke lie becaina bana ge| unhoMne kevala iMdriya saMvedana ke AdhAra para hI sukha ko samajhA thaa| iMdriya saMvedana se pare bhI sukha hai, yaha unake lie eka naI bAta thii| amUrchA ke stara para, vItarAgatA ke stara para, rAgAtIta cetanA ke stara para jo sukha hotA hai, usake bAre meM unhoMne kabhI socA hI nahIM thaa| aisI bAta unheM sunane ko milI, aisA lagA, Aga kI jvAlA para jala kA abhisiMcana huA hai|
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 117 apanA AlaMbana svayaM baneM ciMtana kI dizA garmI kA mausm| jeTha kI duphrii| cilacilAtI dhuup| isa garmI meM AdamI kA dimAga bhI garma ho jAtA hai| dimAga ThaMDA hotA hai to ciMtana meM suvidhA hotI hai| dimAga garma hotA hai to ciMtana meM asuvidhA hotI hai| asuvidhA hI nahIM, aneka kaThinAiyA~ paidA ho jAtI haiM aura AdamI na jAne usa sthiti meM kyA-kyA kara baiThatA hai| svAsthya kA eka lakSaNa hai ki paira garma raheM aura dimAga ThaMDA rhe| para ulTA ho jAtA hai| paira ThaMDe ho jAte haiM aura dimAga garma ho jAtA hai| yaha vicitra sthiti hai| yadi dimAga ThaMDA rahatA hai, to AdamI bahuta samaya taka jI sakatA hai, zAMti aura AnaMda ke sAtha jI sakatA hai| kAyAkalpa __ Aja ke vaijJAnika eka naI vidhi kA vikAsa kara rahe haiM, jisase AdamI pA~ca sau yA hajAra varSoM taka jI ske| vaha vidhi hai zItalIkaraNa kii| AdamI ko ThaMDa meM jamA diyA jaae| dasa varSa taka vaha ThaMDa meM jamA rhaa| dasa varSa bAda use garmAyA aura vaha jI uThA / yadi bAra-bAra isa zItalIkaraNa kI prakriyA ko doharAyA jAe, to vaha pA~ca sau varSa yA hajAra varSa bhI jI sakatA hai| vaijJAnikoM ne cIMTiyoM ko ThaMDa meM jamA diyaa| saba cIMTiyA~ marI huI laga rahIM thiiN| dasa minaTa bAda unheM garmAyA gyaa| ve punaH jI utthiiN| unameM halacala zurU ho gii| hama bahuta bAra dekhate haiM ki makkhiyA~ aura cIMTiyA~ jaba bahuta ThaMDe pAnI meM gira jAtI haiM, taba ve mRta jaisI ho jAtI haiM, jaba unheM bhApa se garmAyA jAtA hai yA dhUpa meM rakhA jAtA hai, to ve punaH jIvita ho uThatI haiN| zItalIkaraNa ke dvArA manuSya kA kAyAkalpa kiyA jA sakatA hai| yadi bImAra ko ThaMDA kiyA jA sake to vaha bahuta lambI umra taka jI sakatA hai| eka bAta aura, yadi pUre zarIra ko ThaMDA na kiyA jA sake, para yadi dimAga ThaMDA raha sake, to bhI AdamI lambI umra taka jI sakatA hai| jitanI akAla mRtyu hotI haiM, choTI Ayu meM mauta hotI haiM, usakA eka kAraNa yaha hai ki vyakti kA dimAga bAra-bAra garma ho jAtA hai, Aga bAra-bAra jala uThatI hai, A~ca itanI teja ho jAtI hai ki kozikAe~ bahuta jaldI naSTa ho jAtI haiN| hamAre jIvana kA AdhAra mastiSka kI kozikAe~ haiN| jaba taka kozikAe~
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 jo sahatA hai, vahI rahatA hai jIvita rahatI haiM, sakriya rahatI haiM, to hRdaya kI gati baMda ho jAne para bhI AdamI maratA nhiiN| kaI bAra aisA dekhA gayA hai ki cikitsaka jisa vyakti ko mRta ghoSita kara detA hai, vahI vyakti kucha samaya bAda jI uThatA hai| kabhI-kabhI ve vyakti bhI jI uThate haiM, jinakI arthI nikala cukI hai, jo zmazAnaghATa pahu~ca cuke haiM, jinheM citA para liTAkara cAroM ora lakar3iyA~ cina dI gaI haiM, para acAnaka halacala hotI hai| lakar3iyA~ idhara-udhara bikhara jAtI haiM aura vaha vyakti aMgar3AI lete hue uTha baiThatA hai| loga use bhUta samajha lete haiM, kucha loga bhAga bhI jAte haiM, para yathArtha meM vaha marA nahIM thaa| vaha jIvita thaa| cikitsaka ne mRta ghoSita kara diyA aura hamane mAna liyaa| vAstava meM usakA mastiSka sakriya thA, vaha abhI marA nahIM thA aura jaba taka mastiSka nahIM maratA, AdamI nahIM mara sakatA, phira cAhe hRdaya baMda ho jAe yA nAr3I baMda ho jaae| hamAre jIvana kA mUla AdhAra mastiSka hai| vaha jitanA ThaMDA rahegA utanA hI ciMtana svastha hogaa| svastha evaM saMtulita ciMtana ke lie mastiSka kA ThaMDA honA bahata jarUrI hai| isa dRSTi se ciMtana kA dUsarA mApadaMDa hogA ki ciMtana Aveza kI sthiti meM kiyA jA rahA hai yA anAveza kI sthiti meM? Aveza ciMtana doSayukta hai| Aveza AyA, ciMtana zurU kiyaa| isa sthiti meM ciMtana to ho sakatA hai, lekina vaha ciMtana svastha, saMtulita aura vidhAyaka nahIM hogaa| vidhAyaka ciMtana tabhI ho sakatA hai, jaba Aveza kI sthiti na ho| ciMtana kA AdhAra tathya honA caahie| tathyoM ke AdhAra para ciMtana upayogI hotA hai| jahA~ tathya gauNa aura Aveza mukhya ho jAtA hai, vahA~ ciMtana kAryakArI nahIM ho sktaa| jo vyakti dhyAna kA abhyAsI nahIM hotA, jisakA mana para adhikAra nahIM hai, jisakA mana zAMta aura saMtulita nahIM hai, vaha vyakti tAtkAlika evaM AvezapUrNa ciMtana karatA hai| usakA ciMtana kabhI sahI nahIM hotaa| eka rAjanetA ke pAsa usake mitra ne Akara kahA ki amuka-amuka vyakti tumheM gAliyA~ baka rahA thaa| rAjanetA ne sunA aura gusse se lAla ho gayA, bolA ki pahale mujhe cunAva jIta lene do, maMtrI bana jAne do, phira maiM batA dU~gA ki gAlI dene kA pariNAma kyA hotA hai?
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ apanA AlaMbana svayaM baneM 119 yaha AvezapUrNa ciMtana kA pariNAma hai| pahale use jAnanA cAhie thA ki amuka AdamI ne gAliyA~ dI haiM yA nhiiN| eka bAta huI, Aveza AyA aura Aveza hI ciMtana bana gyaa| yaha bhayaMkara avasthA hai| krodha kA Aveza aura ahaMkAra kA Aveza kitanA bhayaMkara hotA hai, yaha ajJAta nahIM hai| naukara bAta nahIM mAnatA, tatkAla ahaMkAra kA Aveza A jAtA hai| use Aveza meM kyAkyA nahIM kaha diyA jAtA? gAliyA~ dI jAtI haiM, naukara ko pITA jAtA hai, use naukarI se nikAla diyA jAtA hai| yaha saba ahaMkAra ke Aveza ke kAraNa hotA hai| kyA yaha jarUrI hai ki hara AdamI hara AdamI kA Adeza mAne? koI jarUrI nahIM hai| mAnanA acchA hotA hai, para kabhI-kabhI na mAnanA usase bhI jyAdA acchA hotA hai| mAlika ne naukara se kahA, 'jAo, bagIce meM pAnI sIMca aao|' naukara bolA, 'mAlika! bAhara mUsalAdhAra varSA ho rahI hai| pAnI sIMcane se kyA hogA?' mAlika bolA, 'tuma mUrkha ho| varSA ho rahI hai to chAtA le jAo aura pAnI sIMca aao|' naukara aba kyA kare? kahane vAlA mAlika itanA bhI nahIM socatA ki mUsalAdhAra varSA ho rahI hai to paudhoM ko pAnI dene kA artha hI kyA ho sakatA hai? naukara isa Adeza ko mAne to kyoM? Adeza dene vAle sabhI bahuta samajhadAra hote haiM aura bahuta vivekapUrNa Adeza dete haiM, aisA Avazyaka nahIM hai| aneka bAra aise Adeza die jAte haiM ki unheM mAnane para bar3A anartha ho sakatA hai aura na mAnane para mAlika kA krodha aura Aveza taiyAra rahatA hai| usake pariNAma bhI bhugatane par3ate haiN| Aveza ke kAraNa ciMtana kI dizA vikRta ho jAtI hai| AdamI kisI ko samajha nahIM paataa| patnI-pati, bhAI-bhAI, naukara-svAmI ke saMbaMdhoM meM jo dUrI AtI hai, usameM Aveza kA mukhya hAtha rahatA hai| jaba Aveza kI dIvAra bIca meM hotI hai, taba AdamI kisI dUsare ko samajha nahIM pAtA, dekha nahIM paataa| use Aveza hI dikhegA aura sAmane vAlA vyakti vaisA hI dikhegA jaisA pratibiMba Aveza ke sAtha jur3a cukA hai| isalie saMtulita ciMtana kA mAnadaMDa hai-anAveza avasthA kA abhyAsa / yaha kaise ho sakatA hai? kyA krodha aura ahaMkAra ko kama kiyA
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 jo sahatA hai, vahI rahatA hai jA sakatA hai? loga isa bhASA meM nahIM socate ki ahaMkAra ko miTAyA jA sakatA hai yA kama kiyA jA sakatA hai| ve socate haiM ki krodha to svabhAva hai, vaha miTane vAlA nahIM hai, ahaMkAra manuSya kA svabhAva hai, vaha kabhI miTane vAlA nahIM hai| dhyAna kA abhyAsI vyakti sabase pahale isa mithyA dhAraNA ko tor3atA hai| jo isa dhAraNA ko nahIM tor3a sakatA, vaha dhyAna kA acchA abhyAsI nahIM ho sktaa| dhyAna kA abhyAsa karane vAle ko pahalA pATha par3hanA hogA ki AdamI badala sakatA hai, usakA svabhAva badala sakatA hai| yadi AdamI na badale, svabhAva na badale to dhyAna ko hI badala denA cAhie, chor3a denA caahie| phira dhyAna kA koI prayojana nhiiN| dhyAna kI sArthakatA to yahI hai ki citta itanA ekAgra aura nirmala bana jAe ki usameM jo bure svabhAva ke paramANu jame hue haiM, ve sAre ke sAre dhulakara baha jaaeN| citta nirmala ho jaae| ucca lakSya ke patha para lakSya hamezA U~cA bnaaeN| lakSya aura yojanA kabhI choTe nahIM hone caahieN| choTe lakSya aura choTI yojanAoM se utsAha nahIM jaagtaa| ve kabhI pUrNatA ko prApta nahIM hote| bar3I yojanAe~ aura bar3e lakSya pUre hote haiM, kyoMki unake pIche utsAha aura preraNA kA bala hotA hai| vizva ke prakhyAta ciMtakoM ne bhI yahI kahA ki Upara kI ora calo, lakSya ko bar3A banAte clo| yadi eka muni yaha socatA hai ki maiM sAdhu bana gayA, saba kucha ho gayA to vaha bar3I bhUla karatA hai| sAdhu bananA yadi lakSya hai to sAdhu-dIkSA ke sAtha hI usakI prApti ho jAtI hai| sAdhanA karane yA vItarAga banane kI jarUrata hI nahIM hai| eka lakSya mahAvIra ne kahA, 'kucha sAdhu aise haiM, jo sAdhu hokara bhI avasAda ko prApta hote haiN|' eka muni socatA hai ki sAdhu jIvana bahuta kaThina hai| vihAra karanA, paidala calanA, sardI-garmI ko sahana karane ke alAvA bhI aneka kaSTa haiN| aisA socane vAlA muni avasAda ko prApta hotA hai| prazna hai, avasAda kyoM hotA hai? mahAvIra ne isakA kAraNa batalAyA, 'jo anAtmaprajJa haiM, jinhoMne Atma-prApti kA lakSya nahIM banAyA hai, unheM viSAda hotA hai|' sAdhu kA lakSya hai AtmA kA udaya / prazna ho sakatA hai ki zrAvaka kA lakSya kyA hai? zrAvaka
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ apanA AlaMbana svayaM baneM 121 kA lakSya bhI yahI hai| sAdhu aura zrAvaka donoM kA lakSya eka hI hai aura vaha hai Atmodaya / jaba taka yaha lakSya pUrA nahIM hotA, viSAda kI sthitiyA~ AtI rahatI haiN| par3Ava nahIM hai lakSya hama isa viSaya ko gaMbhIratA se leN| sAdhu bananA, mumukSu bananA yA zrAvaka bananA, ye lakSya nahIM hai| ye saba par3Ava haiM, virAma haiN| lakSya hai AtmA kI upalabdhi / eka muni bhI isa lakSya ko prApta kara sakatA hai, eka zrAvaka bhI ise saralatA se prApta kara sakatA hai| eka vyakti sAdhu banatA hai, ekalavihArI banatA hai, jinakalpI banatA hai| ye sAre par3Ava haiM, jo maMjila kI ora le jAte haiN| hama ina par3AvoM ko pUrA karate-karate Age bar3hate haiM aura bar3hate hI cale jAte haiM, taba maMjila milatI hai| mahAna lakSya hai viitraagtaa| eka jaina zrAvaka pratidina bolatA hai-'Namo arhtaannN|' isakA artha hai arhat, vItarAga yA kevalI honA hamArA lakSya hai| mahAvIra ne kahA, 'jisake sAmane yaha prajJA hotI hai, vaha anAtmaprajJa ho jAtA hai jo AtmA kI prajJA ko bhulA detA hai vaha viSAda ko prApta hotA hai|' hama ise dUsare saMdarbha meM dekheN| eka vyakti bar3e lakSya ke sAtha claa| kucha AvaraNa haTA, AtmA kI koI jhalaka mila gii| vaha Age cala par3A, kintu koI aisI kAI chA gaI, moha yA mUrchA kI gaharI kAI sAmane A gii| use tor3anA yA bheda pAnA bahuta kaThina hai| kabhI-kabhI aisA hotA hai ki eka vyakti socatA hai , 'maiM sAdhu banU~, moha-mAyA ko chor3a duuN|' usake mana meM yaha vicAra AtA hai aura vaha isa dizA meM cala par3atA hai, kintu jaba moha kI saghana parata Ar3e AtI hai, taba vyakti lakSya se bhaTaka jAtA hai| vaha usa saghana parata ke nIce dabatA calA jAtA hai| yaha sthiti isalie banatI hai, kyoMki usakA puruSArtha maMda ho jAtA hai| puruSArtha evaM kSayopazama hamAre kSayopazama kI sthiti puruSArtha sApekSa hai| niraMtara parAkrama, puruSArtha aura vIrya kA prayoga calatA rahe, hAtha niraMtara karmazIla raheM to AdamI tairatA calA jAtA hai| jaba taka hAtha hilate rheNge| kSayopazama kAma degaa| hAtha hilane baMda ho
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 jo sahatA hai, vahI rahatA hai jAeMge to kSayopazama bhI baMda ho jAegA / karma aura cetanA, ye do taMtra haiN| eka sakriya hotA hai to dUsarA niSkriya ho jAtA hai| dUsarA sakriya hotA hai to pahalA niSkriya bana jAtA hai| kabhI karma kA prabhAva sakriya ho jAtA hai aura kabhI cetanA kA prabhAva sakriya hotA hai / kSayopazama kI sakriyatA puruSArtha se jur3I huI hai| bhAgya kI Dora mahAvIra ne kahA, 'vyakti svayaM apane bhAgya kA vidhAtA hai| vyakti ke bhAgya kI Dora usake apane hAtha meM hai, lekina vaha taba hai, jaba sahI artha meM puruSArtha sakriya rhe|' yadi puruSArtha galata ho jAe to apane durbhAgya kA vidhAtA bhI vyakti svayaM bana jAtA hai| yadi vyakti puruSArtha na kare, AlasI bana jAe to saba kucha kharAba ho jAtA hai / karmavAda ko mAnane vAlA isa tathya ko samajhe ki bhAgya kA udaya hone vAlA hai, kintu yadi usake anurUpa puruSArtha nahIM kiyA gayA to bhAgyodaya kadApi nahIM hogA / hameM isa bAta para dhyAna denA hogA ki Alasya na ho, galata puruSArtha na ho evaM sahI puruSArtha niraMtara calatA rhe| hAtha para hAtha rakhakara baiThane se peTa nahIM bharatA / jo bhAgyavAdI haiM, ve nirAza hokara baiTha sakate haiM, karmavAdI kabhI nirAza hokara nahIM baiThatA / use apane puruSArtha para vizvAsa hotA hai / AtmA se jur3Ava mUla bAta hai ki prajJA AtmA ke sAtha jur3I huI hai yA nahIM ? yadi hama AtmA ke sAtha jur3e hue haiM to hamArA puruSArtha sahI dizA meM hogA / yadi hama AtmA ke sAtha nahIM, kintu zarIra ke sAtha jur3e hue haiM to puruSArtha kI dizA sahI nahIM raha paaegii| sAdhu jIvana yA zrAvaka jIvana ke puruSArtha kA sahI dizA meM niyojana nahIM hai to hama apane lakSya meM saphala nahIM ho paaeNge| hama zarIra ke sAtha jur3e hue haiM, isakA artha hai hama nitAMta bhautikavAdI bana gae, nAstika bana ge| hama zarIra ko pAlate haiM, use saba kucha mAnakara nahIM clte| jisa kSaNa cetanA kA prakAza phUTatA hai, isa saccAI kA bodha hotA hai ki zarIra saba kucha nahIM hai / vaha yAtrA calAne kA sAdhana mAtra hai / AtmaprajJa bano hama eka kasauTI ko sAmane rkheN| hama kucha bhI kareM to yaha soceM ki mere
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ apanA AlaMbana svayaM baneM 123 isa kArya se AtmA kA kucha bigar3A hai yA nahIM? hamAre kArya ko koI dekhatA hai yA nahIM, hameM koI kucha kahatA hai yA nahIM? yaha utanA mahattvapUrNa nahIM hai, jitanA isa kasauTI ke sAmane bane rahanA hai| jo isa kasauTI ko sAmane rakhatA hai, use koI duHkhI nahIM banA sktaa| mahAvIra ne mahattvapUrNa sUtra diyA, 'AtmaprajJa bno|' jaba taka AtmaprajJa nahIM baneMge, viSAda se mukti nahIM milegii| dharma ke kSetra meM praveza karane vAlA sabase pahale AtmA ko jaane| jo AtmavAdI haiM, paraloka ko mAnate haiM, karma evaM karmaphala ko mAnate haiM, ve AtmA ke sAtha jur3e rahane kA darzana sahaja hI prApta kara sakate haiN| lakSyapatha kA cayana eka bImAra vyakti se pUchA jAe, 'tuma cikitsA karA rahe ho| cikitsA kA dhyeya kyA hai?' uttara hogA-svAsthya lAbha / svastha rahane ke lie cikitsA karAI jAtI hai, svastha banAne ke lie DaoNkTara cikitsA karatA hai| manuSya kI cAha hai svaasthy| kintu bImAriyA~ kitanI haiM? eka nahIM, aneka haiN| cikitsA ke prakAra bhI aneka haiN| cikitsA kI koI aisI paddhati nahIM hai, jisameM saba rogoM kI cikitsA eka samAna vidhi se kI jA ske| aneka roga, cikitsA ke aneka vikalpa aura aneka auSadhiyA~ / aisI koI eka davA nahIM hai, jo saba rogoM ke lie kAma aae| isIlie cikitsA kI paddhati anekAtmaka hai| anekAtmaka hai dhyAna kI paddhati dhyAna kI paddhati bhI anekAtmaka hai| yadi pUchA jAe ki dhyAna kA uddezya kyA hai? sIdhA uttara hogA-AtmA kA darzana yA AtmA kA svaasthy| eka hai zarIra kA svAsthya, dUsarA hai AtmA kA svaasthy| hamArA dhyeya hai AtmA kA svaasthy| AtmA svastha rahe, niroga rahe, jo roga haiM ve miTa jaaeN| eka zabda meM yaha aMtara saMbhava hai, kintu hameM vibhakta karanA hogaa| eka zabda se kAma nahIM clegaa| jitane roga ke prakAra haiM, utane hI prakAra auSadhiyoM ke hoNge| Asana kA eka upayoga hai dhyAna meM sahAyatA karanA, to dUsarA upayoga hai zarIra ko svastha banAe rkhnaa| Asana kA eka pahalU hai cikitsAtmaka aura dUsarA pahalU hai dhyAnAtmaka / jo loga yoga ke dvArA, Asana ke dvArA cikitsA karate haiM, unhoMne
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 jo sahatA hai, vahI rahatA hai AsanoM kA alaga-alaga vargIkaraNa kiyA hai| jise madhumeha hai, use itane AsanoM kA korsa denA hai| jise ucca raktacApa hai, use itanA korsa denA hai / pratyeka bImArI ke lie AsanoM kA alaga-alaga vargIkaraNa hai| isI prakAra dhyAna ke viSaya meM bhI hameM vargIkaraNa karanA hogA / AtmA kA svAsthya zArIrika, mAnasika aura bhAvanAtmaka, ye samasyAe~ AtmA ke svAsthya meM bAdhaka haiN| zArIrika samasyAe~ AtmA ko bhI asvastha banA detI haiN| eka vyakti dhyAna karanA cAhatA hai, kintu zarIra se svastha nahIM hai, vaha dhyAna nahIM kara pAegA / jo vyakti ucca raktacApa se pIr3ita hai, vaha dhyAna kaise karegA ? eka vyakti hRdayaroga se pIr3ita hai, vaha dhyAna kI gaharAI meM kaise jA sakegA ? zarIra kI bahuta sArI bImAriyA~ dhyAna meM bAdhaka banatI haiN| hameM sAdhanA kA cunAva karanA hogA, sirpha eka prayoga se kAma nahIM clegaa| pahale jitanI bAdhAe~ haiM, unheM nirasta kareMge to hama AtmA kI sthiti taka pahu~ca pAe~ge / eka meM tIna eka vyakti ne apane mitra se kahA, 'maiM aisI mahilA se zAdI karU~gA jo merI tIna zarte pUrI kre|' 'kyA zarteM haiM tumhArI ?" 'buddhimatI honI cAhie, rUpavatI honI cAhie aura mitabhASiNI honI caahie|' mitra bolA, 'bar3e mUrkha ho tuma ! isa mahaMgAI ke jamAne meM tIna patniyoM kA bhAra kaise vahana karoge ? eka bhI mahilA tumheM aisI nahIM milegI, jo buddhimatI bhI ho, rUpavatI bhI ho aura mitabhASiNI bhI ho| isa sthiti meM tIna kA kharca kaise uThA pAoge ?' eka se kAma nahIM calatA, isalie alaga-alaga prayoga karane hote haiM / eka aisA kyoM nahIM milatA ? isakI hama mImAMsA kareM / AtmA ke sAtha jur3A huA hai kaSAya / kaSAya ke do rUpa haiM - rAga aura dveSa / rAga ne mamakAra aura ahaMkAra kA jAla bichA rakhA hai / dveSa ne zatrutA, apriyatA aura ghRNA kA jAla I
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ apanA AlaMbana svayaM baneM 125 bichA rakhA hai| ina saba jAloM ko tor3e binA yadi koI sIdhA rAjadhAnI para AkramaNa karegA, to kyA vahA~ pahu~ca pAegA? agara samajha hotI cANakya yAtrA karate-karate eka gA~va meM phuNcaa| eka bur3hiyA DhAbA calA rahI thii| cANakya ko bhUkha lgii| vaha bhojana ke lie DhAbe para aayaa| bur3hiyA ne khicar3I prosii| cANakya ne khicar3I ke bIca sIdhA hAtha DAla diyaa| hAtha jala gyaa| bur3hiyA bolI, 'bhAI! tU bhI cANakya jaisA mUrkha lagatA hai|' cANakya cakita ho gyaa| vaha bolA, 'mA~! cANakya mUrkha kaise hai ? bur3hiyA bolI, 'mUrkha to hai hii| sIdhA rAjadhAnI para AkramaNa karatA hai, lekina Asa-pAsa ke janapadoM ko jItatA nahIM hai| rAjadhAnI meM apAra zakti aura senA hai| vaha use pachAr3a detI hai| agara usameM samajha hotI to pahale choTe janapadoM ko jItatA, phira zaktizAlI banakara rAjadhAnI para AkramaNa krtaa|' cANakya ne donoM kAna pakar3a lie| bur3hiyA ne bahuta acchI bAta btaaii| kabhI-kabhI hama bhI aisI hI bhUla kara jAte haiN| sIdhe AtmA ko pakar3ane kI bAta karate haiN| rAjadhAnI para vijaya pA lenA bahuta acchI bAta hai, galata nahIM hai| hamArA dhyeya kharAba nahIM hai, lekina jo kaThinAiyA~ haiM, una para hama vicAra kreN| rAga aura dveSa kI kaThinAiyA~, ahaMkAra aura mamakAra kI kaThinAiyA~ / jaba taka inase pAra na pAe~, taba taka sIdhe AtmA kI bAta kaise kareM! eka AdhyAtmika vyakti kA dhyeya hotA hai AtmA kI upalabdhi, AtmA kA svAsthya / jaise cikitsA kA dhyeya hai svAsthya, vaise hI dhyAtA kA dhyeya honA cAhie Atmika svAsthya, AtmA kI anubhUti yA AtmA kA sAkSAtkAra / dhyeya aura dhyAtA AcArya rAmasena ne likhA sati hi jJAtari jJeyaM, dhyeyatAM pratipadyate / tatojJAnasvarUpo'yaM, AtmA dhyeyatamaH smRtH||
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 jo sahatA hai, vahI rahatA hai AtmA hamArA sabase bar3A dhyeya hai| prazna hotA hai, vaha dhyeyatama kyoM hai? sArA vizva aura vizva ke sAre padArtha hamAre lie jJeya haiN| jJAna kA viSaya hai jJeya / cetana aura acetana saba jJeya haiN| ve dhyeya kaba baneMge? koI jAnane vAlA hai to koI jJeya banatA hai| koI dhyAtA hai to koI dhyeya banatA hai| padArtha to padArtha hai| jIva kA apanA astitva hai, padArtha kA apanA astitva hai| padArtha svayaM jJeya nahIM bntaa| koI jAnane vAlA hotA hai, jJAtA hotA hai to vaha jJeya banatA hai| koI padArtha para dhyAna karane vAlA hotA hai to koI padArtha dhyeya banatA hai| AtmA ke hone para padArtha jJeya hai aura AtmA ke hone para padArtha dhyeya hai| AtmA nahIM hai to koI padArtha na jJeya banatA hai, na dhyeya / jJeya aura dhyeya, donoM AtmA ke sAtha jur3e haiN| isalie jo jJAtA hai, jJAna-svarUpa hai, vaha hamArA dhyeya hogaa| dhyeya kA Adi biMdu hai AtmA, kintu dhyeya taka pahu~cane ke lie dhyeya aura dhyAtA ke bIca kI dUrI ko pATanA hogaa| lambI yAtrA dhyAna karane vAlA dhyAtA hai aura AtmA dhyeya hai| ina donoM ke bIca kAphI dUrI hai| dhyeya taka pahu~cane ke lie, usa dUrI ko pATane ke lie hameM bahuta lambI yAtrA karanI par3egI, aneka sAdhanAoM se gujaranA hogaa| Aja kI cikitsA kitanI lambI ho gaI hai? bImAra haoNspiTala meM jAtA hai| use sabase pahale kahA jAtA hai-DAyanomesTika TesTa honA caahie| kampAuMDara nabja dekhatA hai, blaD letA hai, usakI jA~ca hotI hai| vaha I.sI.jI. karAtA hai, I.I.jI karAtA hai| jAne kitane yaMtroM se use gujaranA par3atA hai| eka AdamI pUre TesTa karAtA hai, to itanA bar3A bila sAmane AtA hai ki use dekhakara hI vaha ghabarA jAtA hai| pUrI jA~ca kI paddhati se gujarane ke bAda DaoNkTara davA degaa| davA kI tAlikA itanI bar3I hotI hai ki sAmAnya vyakti ke lie usakA bila cukAnA bhI muzkila ho jAtA hai| jarUrI hai jA~ca DaoNkTara ne rogI se pUchA, 'kaho, kaise ho?' 'vaise hI cala rahA hai|' 'kyA davA se ThIka nahIM hue?' /
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ apanA AlaMbana svayaM baneM 'ThIka to ho gyaa| 'phira kyA huA?' 'pahale to maiM ApakI davA se ThIka huA thA, kintu jaba ApakA aura davA kA bila dekhA, taba phira bImAra ho gyaa|' cikitsA ke lie bahuta lambI prakriyA se gujaranA par3atA hai| bahuta sArI samasyAe~ aura bAdhAe~ hotI haiN| ThIka yahI sthiti dhyAtA kI hotI hai| dhyAna karane vAlA vyakti AtmA taka pahuMcanA cAhatA hai, para yaha saMbhava nahIM hai ki vaha sIdhA vahA~ pahu~ca jaae| pahale kAphI jA~ca karAnI hotI hai| zarIra, mana aura bhAvanA kI jA~ca karAnI hotI hai, jisameM kAphI samasyAe~ bhI AtI haiN| vaha dhyAna kaise karegA? ___ eka bhAI ne apanI samasyA rakhI--'mujhe niSedhAtmaka vicAra bahuta Ate haiN| dina meM bhI bure vicAra Ate haiN| kisI ko dekhatA hU~ to burA vicAra AtA hai| kisI ko kucha detA hU~ to vicAra AtA hai ki kahIM dhokhA na ho jaae| rAtadina nakArAtmaka vicAra Ate rahate haiN| isase kaise chuTakArA mile? vyakti sampanna thA, koI kamI nahIM thI, para yaha mAnasika samasyA usake lie bahuta bar3A jaMjAla bana gii| jisake sAmane niSedhAtmaka vicAroM kI samasyA hai, vaha dhyAna karake kaise AtmA taka pahu~cegA? jo vyakti avasAdagrasta hai, vaha AtmA kA dhyAna kaise karegA? mana kI pacAsoM samasyAe~ haiN| vaha AtmA kA dhyAna kaise karegA? dhyeya ke prakAra AtmA taka pahu~cane ke lie, dhyeya ko pAne ke lie, zArIrika samasyAoM para vijaya pAnA bhI jarUrI hai, mAnasika samasyAoM se nipaTanA bhI jarUrI hai| jitanI samasyAe~ haiM, utane prayoga haiN| isa prakAra dhyeya aneka bana jAte haiN| eka hai mukhya dhyeya, dUsare haiM prAsaMgika aura gauNa dhyey| mukhya aura gauNa, donoM ke binA kabhI kAma nahIM cltaa| eka vyakti ne mumbaI se lADanUM ke lie prasthAna kiyaa| usakA mukhya dhyeya hai mumbaI se lADanUM pahu~canA, kintu bIca meM gauNa dhyeya aura bhI ho sakate haiN| jayapura meM kisI mitra se mulAkAta karanA, miThAI kharIdanA, ye sAre gauNa dhyeya haiN| dhyAna ke saMdarbha meM eka gauNa hai zArIrika
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 jo sahatA hai, vahI rahatA hai svaasthy| dhyAna kA eka pahalU hai cikitsAtmaka / bahuta sAre loga prekSAdhyAna ke ziviroM meM kevala AdhyAtmika yA Atmopalabdhi kI bhAvanA se nahIM aate| ve isa bhAvanA se bhI Ate haiM ki zarIra svastha bana jaae| itanA viveka avazya jAganA cAhie ki dhyAna Atmazuddhi athavA AtmA kI upalabdhi ke lie hai| zArIrika svAsthya usakA prAsaMgika phala hai| jo vyakti dhyAna karegA, vaha svastha to hogA hI, kintu zArIrika svAsthya ko mukhya na bnaaeN| mukhya banAe~ nirjarA ko, saMskAra kI zuddhi ko| isase kAma bhI ho jAegA aura nirmalatA bhI bddh'egii| sAkSAtkAra ke sarala sUtra __ AcArya bhikSu ne kahA, 'vyakti khetI karatA hai, bAjarA botA hai, cAvala botA hai| vaha Aja ke lie khetI karatA hai, sAtha meM palAla, tUr3I aura bhUsA bhI hotA hai| vaha prAsaMgika phala hai| prAsaMgika phala apane Apa milegaa| hama dhyeya banAe~ nirjarA ko| kalpanA kareM-eka vyakti ko madhumeha kI bImArI hai| bImAra ko Asana sikhAe jAte haiN| vaha AsanoM kA prayoga kare, kintu sAtha meM yaha jor3a de ki maiM nirjarA ke lie Asana kruuNgaa| Asana nirjarA kA hI eka prakAra hai| vaha nirjarA ke lie Asana karegA to sAtha-sAtha zarIra bhI svastha hogA aura dRSTikoNa udAtta bana jaaegaa| nirjarA mukhya hai aura zArIrika svAsthya prAsaMgika, kintu vaha prAsaMgika hote hue bhI upekSaNIya nahIM hai| usakI upekSA kara hama AtmA taka pahu~cane kI bAta hI nahIM kara skte| mahAvIra kI bhASA meM dhyAna kA adhikArI vaha hai, jo uttama saMhanana arthAt zArIrika saMsthAnavajraRSabhanArAca saMhanana vAlA hai| jo vyakti isa saMhanana se sampanna hai, vaha zukladhyAna taka pahu~ca sakatA hai| jo zukladhyAna taka nahIM pahuMcA, vaha AtmadhyAna taka bhI nahIM pahuMca sktaa| Aja taka jitane bhI kevalI hue haiM, jinhoMne AtmA kA sAkSAt anubhava kiyA hai| jo ghAtikarma se mukta hue haiM, ve aise vyakti hue haiM, jinake zarIra kA saMhanana vajraRSabhanArAca thaa| usase kamajora saMhanana vAlA vahA~ jA hI nahIM sktaa| eka vyakti zukladhyAna karanA cAhatA hai, AtmA kI gaharAiyoM meM jAnA cAhatA hai, viziSTa zaktiyoM kA avataraNa karanA cAhatA hai aura usakA zarIra unheM jhelane meM sakSama nahIM hai, to kyA hogA? vaha unheM nahIM saha paaegaa| dhyAna karane vAle aneka bAra kahate haiM sira meM darda hai,
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ apanA AlaMbana svayaM baneM 129 dhyAna nahIM ho sakatA / zarIra meM pIr3A hai, aba dhyAna nahIM kiyA jA sakatA / zArIrika svAsthya dhyAna meM sahAyaka banatA hai, kAraka banatA hai / hama Asana, prANAyAma kareMge, zarIra kI nirmalatA bar3hegI, zarIra kI kSamatA bar3hegI, USmA UrjA ko sahana karane kI kSamatA bddh'egii| ina sabakA vikAsa hogA, to hI dhyAna sagA / anyathA dhyAna kI siddhi saMbhava nahIM hogii| dUsarA dhyeya hai - mAnasika svAsthya | avasAda Adi jo samasyAe~ haiM, unase mukti pAe binA AtmAnubhUti kI bAta kahIM raha jAtI hai| hama loga bhAvanA meM baha jAte haiM / yadi yathArtha kI bhUmikA para Ae~ to hameM kAphI gaharAI meM jAnA hogA / AtmAnubhUti yA AtmA kA dhyAna kaba ho sakatA hai ? AtmAnubhUti kA artha kyA hai ? rAga-dveSa se mukta kSaNa kI upalabdhi hai AtmAnubhUti / yaha jJAna AtmA kA sAkSAtkAra karAtA hai| jisa jJAna ke sAtha na roga hai aura na dveSa / yaha sUtra bahuta sIdhA hai| isakA artha bhI sIdhA hai, kintu isakI yAtrA bahuta lambI hai| aise kSaNoM meM jInA sAmAnya bAta nahIM hai / saMbhava hai sAkSAtkAra 'Atma sAkSAtkAra prekSAdhyAna ke dvArA' yaha prekSA gIta kA dhruvapada hai / AtmA kA sAkSAtkAra bahuta kaThina lagatA hai, para asaMbhava nahIM hai| prazna ho sakatA hai ki AtmA to amUrta hai| iMdriyA~ evaM mana mUrta ko jAnate haiM, sAkSAtkAra kaise saMbhava hogA ? hamAre pAsa jAnane ke jo sAdhana haiM, ve na mUrtta ko jAnane vAle haiM, na amUrta ko / ina carmacakSuoM se mUrta paramANu kA sAkSAtkAra nahIM ho sakatA / sUkSma skaMdha kA bhI nahIM ho sakatA / anaMta pradezI skaMdha haiM, anaMta paramANu ekatrita hue haiM, kintu pariNati sUkSma hai| hama ina A~khoM se unheM nahIM dekha paate| hama iMdriyoM aura mana se bahuta kama cIjoM ko jAnate haiM / yaha kahA jA sakatA hai ki vizva kA nabbe pratizata bhAga hamAre lie adRzya aura agamya hai| dasa pratizata bhAga muzkila se gamya banatA hai| isa sthiti meM jo amUrta hai, sUkSma hai, kriyAtIta, manonIta aura buddhi se pare hai, usakA sAkSAtkAra kaise saMbhava hai ? isa viSaya meM aneka AcAryoM ne ciMtana kiyA aura eka rAstA khojaa| unhoMne kahA- 'AtmA kA sAkSAtkAra na ho to dhyAna karane vAlA nirAza ho jAegA / '
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 jo sahatA hai, vahI rahatA hai cAra tattva dhyAna karane vAle vyakti ko cAra tattvoM para pahale nirNaya karanA hotA hai-1. lakSya, 2. zakyatA, 3. dRSTa phala, 4. adRSTa phl| dhyAna kA lakSya kyA hai? lakSya bahuta bar3A hai, phira apanI zakti ko dekheM aura vicAra kareM ki mere pAsa kitane sAdhana haiM? lakSya ke anurUpa zakyatA kA bodha honA, yaha dUsarA tattva hai| tIsarA tattva hai dRSTa phl| dhyAna kA eka phala aisA hotA hai, jo tatkAla sAmane A jAtA hai| kAyotsarga kA prayoga kiyA, tanAva kama ho gyaa| zvAsa prekSA kA prayoga kiyA, bhArIpana kama ho gyaa| yaha iSTa phala hai| cauthA tattva hai adRSTa phl| vyakti dhyAna karatA calA gayA, para phala kA anubhava nahIM huA, AtmA kA darzana nahIM huA, patA nahIM kaba hogA? yaha adRSTa phala hai| vedya aura vedaka prazna hai, kyA AtmA ke darzana kI hamAre bhItara zakyatA hai? ciMtana kiyA gayA to uttara milA ki zakyatA hai| hama AtmA kA sAkSAtkAra kara sakate haiN| sAkSAtkAra kI aneka koTiyA~ bana jAtI haiN| sAkSAtkAra kA eka hetu hai vedya aura vedakabhAva / vedaka vaha hai, jo anubhava karane vAlA hai / vedya vaha hai, jinakA anubhava kiyA jaae| AtmA jJAtA hai, vaha dUsare kA vedana karatA hai| vastu vedya bana jAtI hai / jaba AtmA svayaM para dhyAna kendrita karatA hai, anubhava ko jAnanA cAhatA hai, taba vahA~ vahI vedaka aura vahI vedya bana jAtA hai, vahI jJAtA aura vahI jJeya bana jAtA hai, vahI dhyAtA aura vahI dhyeya bana jAtA hai| vedya aura vedaka, jJAtA aura jJeya, dhyAtA aura dhyeya, donoM eka hI bana jAte haiM / vedya aura vedaka ke bIca koI dUrI nahIM hotI hai| jaba isa sthiti kA nirmANa ho jAtA hai, taba Atma-sAkSAtkAra kI bhUmikA hamAre sAmane AtI hai| vedyatvaM vedakatvaM ca, yat svasta svena yoginaH / tat svasaMvedanaM prAhuH Atmano'nubhavaM dRshaam|| sAkSAtkAra kA upAya yaha Atma-sAkSAtkAra kaba hotA hai? isakA upAya khojA gyaa| upAya ke binA koI siddhi nahIM hotii| kahA gayA hai----
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ apanA AlaMbana svayaM baneM 131 ubhayasmin niruddhe tu, syAd vissttpmtiindriym| svasaMvedyaM hi tad rUpaM, svasaMvittyaiva dRshytaam|| iMdriyoM ko roko aura mana ko roko| jaba donoM kA nirodha hogA, taba usa avasthA meM AtmA kA jo rUpa hai, vaha prakaTa hogaa| AtmA kA dvAra baMda hai aura mana kA dvAra khulA hai, taba AtmA kA bodha nahIM ho sakatA, sAkSAtkAra nahIM ho sakatA / jaba iMdriya aura mana kA saMvara hotA hai, usa avasthA meM atIndriya tattva kucha spaSTa honA zurU hotA hai| jaba iMdriya rAjya kI sImA samApta hotI hai, taba atIndriya rAjya kI sImA meM praveza milatA hai| manovijJAna kI bhASA hai ki jaba cetana mana kAma karatA hai, taba acetana mana soyA rahatA hai aura jaba cetana mana so jAtA hai, taba acetana mana bhItara se jAganA zurU karatA hai| AtmA choTe kI sImA meM AnA nahIM caahtii| zAyada yahI kAraNa hai ki devatA manuSya kI sImA meM AnA kama pasaMda karate haiN| devatA choTe kI sImA meM kaise AegA? mana kA rAjya hai choTA aura atIndriya cetanA kA rAjya hai bdd'aa| bar3A rAjya choTe rAjya meM kaise AegA? bar3A kauna? eka rAjA ke mana meM apanI sattA ko dekhakara ahaM jAga gyaa| usake mana meM prazna ubharA ki iMdra svarga kA rAjA hotA hai, para kyA mere sAmane vaha Tika pAegA? rAjA ne apane sabhAsadoM se pUchA, 'bolo, maiM bar3A yA iMdra ?' rAjA ke sAmane sabhAsada kyA kahate? sabane eka svara meM kaha diyA, 'rAjA sAhaba! Apa hI sabase bar3e haiN| kahA~ Apa aura kahA~ iMdra, donoM kA koI mukAbalA hI nahIM hai|' maiM bar3A kaise hU~? iMdra choTA kaise hai? isakA phaisalA kaise kiyA jAe ? rAjA ko isa prazna kA samAdhAna nahIM milaa| rAjA ne ghoSaNA karavA dI ki jo nAgarika isa prazna kA samAdhAna kara degA, use AdhA rAjya de duuNgaa| rAjA bhI bar3A diladAra thaa| uttara dene ke lie bahuta sAre loga aae| AdhA rAjya mile to kisakA mana nahIM lalacAe!
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 jo sahatA hai, vahI rahatA hai eka yuvaka ne kahA, 'mahArAja, maiM Apake prazna kA uttara de sakatA huuN|' 'bolo! kauna bar3A hai, maiM yA iMdra ?' 'rAjan ! Apa bar3e haiM, iMdra choTA hai|' 'isakA hetu kyA hai?' 'mahArAja, eka dina aisA huA ki vidhAtA ApakA bhAgya likha rahA thaa| usa samaya iMdra bhI sAmane A gyaa| vidhAtA ne dekhA ki yaha bhI to acchA hai| usake mana meM vikalpa uThA ki aba rAjA kise banAU~? ise banAU~ yA use banAU~ ? taba vidhAtA ne nirNaya liyA ki nyAya karanA caahie| vaha eka tarAjU uThA laayaa| eka palle meM Apako baiThA diyA aura dUsare palle meM iMdra ko baiThA diyaa| iMdra halkA thA, isalie vaha Upara calA gyaa| Apa bhArI the, isalie nIce raha ge| Upara kA rAjya iMdra ko de diyA gayA aura nIce kA rAjya Apako mila gyaa| Apa bhArI haiM, isalie Apa bar3e haiN|' rAjA ko yaha samAdhAna pasaMda A gayA aura yuvaka ko AdhA rAjya mila gyaa| svasaMvedana ____ mahattvapUrNa prazna hai ki kauna-sA rAjya choTA hai aura kauna-sA bar3A hai| mana kA rAjya choTA hai| vaha nIce rahatA hai| atIndriya kA rAjya bar3A hai, vaha sUkSma meM calA gayA, Upara calA gyaa| usake lie iMdriya aura mana ke rAjya kI sImA ko pAra karanA par3atA hai| isake binA atIndriya taka nahIM pahu~cA jA sktaa| jo Atma-sAkSAtkAra karane kI bhAvanA rakhatA hai, use sabase pahale iMdriya aura mana kA saMvara karanA hogaa| jaba iMdriya aura mana kI caMcalatA samApta hotI hai, taba atIndriya bodha zurU hotA hai aura usakA nAma hai-sNvedn| yoga athavA dhyAna meM tIna zabda bar3e mahattvapUrNa haiM-AtmAnubhava, AtmAnubhUti yA aatmdrshn| tInoM kA tAtparya hai svsNvedn| hamArA eka
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ apanA AlaMbana svayaM baneM 133 saMvedana padArtha se jur3A huA hotA hai| kisI vastu ko jAnate haiM to hamArA saMvedana iMdriya ke sAtha jur3A rahatA hai| hamArA jJAna vastu ko jAnane meM vyApta rahatA hai| mana kisI viSaya kA ciMtana karatA hai, smRti athavA kalpanA karatA hai, to mana kA saMvedana padArtha ke sAtha jur3A rahatA hai| iMdriya aura mana kA nirodha __ bAhya jagata meM sArA vyApAra iMdriya aura mana ke mAdhyama se hotA hai| pahalA srota banatA hai iMdriya aura dUsarA srota banatA hai mana / jaba iMdriya aura mana donoM kA nirodha ho jAtA hai, usa avasthA meM atIndriya prakaTa hotA hai| vaha hai hamArI svasaMvedana kI avsthaa| isI kA nAma hai-AtmA kA saakssaatkaar| koI bhI vyakti dhyAna ke AdhAra para, zruta jJAna ke AdhAra para, tattva carcA ke AdhAra para, AtmA kA sAkSAtkAra nahIM kara sakatA, svasaMvedana kI bhUmikA taka nahIM jA sktaa| svasaMvedana kI bhUmikA meM vahI vyakti pahu~ca pAegA, jisane iMdriyoM aura mana kA nirodha karanA sIkha liyA hai| dhyAna kA sArA upakrama isalie hai ki iMdriyoM kI caMcalatA kama ho, hamArI ekAgratA bddh'e| usake lie dIrghakAlIna sAdhanA Avazyaka hai| usa avasthA meM ajJAta bhI jJAta ho jaaegaa| zakti kA saMcAra dhyAna ke viSaya meM sAre dArzanikoM ke mata eka nahIM haiN| eka kA mata hai ki jahA~ mana nahIM hai, iMdriyoM kA vyApAra nahIM hai, vahA~ usa avasthA meM abhAva kI sthiti bana jAtI hai| sAkSAtkAra meM yaha bAta saMbhava nahIM hai| darzana meM kucha abhAva to mAnate haiM, kintu jahA~ jJAna kA abhAva hai, vahA~ dhyAna nahIM hogA, jar3atA ho jaaegii| jJAna kA abhAva hai jar3atA, kintu dhyAna hone kA matalaba hai svasaMvedana kA jaagnaa| yaha jar3atA nahIM hai| yaha iMdriya tathA mana kA abhAva jar3atA nahIM hai, vizeSa zakti kA jAgaraNa evaM saMcAra hai| mana kA nirodha jaina sAdhanA kI prakriyA meM saMbhava hai, pataMjali kI sAdhanA meM saMbhava hai, kintu bauddha paramparA meM saMbhava nahIM hai| isakA kAraNa hai ki jaina darzana AtmA ko mAnatA hai, citta ko svIkAra karatA hai| citta AtmA kI eka razmi hai| mana na AtmA hai, na citta hai| bauddha darzana meM mana hI saba kucha hai, to nirodha kisakA kareMge! mana kA nirodha karane para kucha nahIM bcegaa|
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 jo sahatA hai, vahI rahatA hai amana kI avasthA jaina kI paribhASA meM mana kA artha hai manovargaNA / jIva ke dvArA manovargaNA ke AdhAra para jaba manana kiyA jAtA hai, taba mana kA nirmANa hotA hai| mana koI sthAyI tattva nahIM hai| AtmA sthAyI tattva hai| mana utpanna hotA hai aura phira naSTa ho jAtA hai| hama isa sthiti meM cale jAe~, mana ko samApta kara deM, mana ko utpanna na hone deN| yaha hamArI amana kI avasthA hai| amana kI avasthA atIndriya jJAna ke prakaTa hone kI avasthA hai| bauddha darzana meM yaha saMbhava nahIM hai| vahA~ sArI dhAraNA hI mana ke sAtha jur3I huI hai| AtmA nAma kA koI tattva nahIM hai| amana hogA, mana ko samApta kara denA, yaha svasaMvedana kI, Atma sAkSAtkAra kI bhUmikA hai| isa bhUmikA meM pahu~cakara vyakti anubhava kara sakatA hai ki Atma-sAkSAtkAra ho rahA hai| jaba iMdriya kA jJAna nahIM hai, mana kA jJAna nahIM hai, usa sthiti meM kevala do hI bAteM ho sakatI haiN| jJAna samApta ho gayA athavA mana cetana se acetana bana gyaa| iMdriya aura mana ke abhAva meM bhI anubhava hotA hai aura vaha anubhava svasaMvedana ke kSaNa meM paidA hotA hai| astitva kA anubhava eka vyakti ne pUchA, 'kyA buddhi aura anubhava eka haiM?' maiMne kahA, 'donoM alaga-alaga haiN| buddhi alaga hai, anubhava alaga hai|' buddhi kA kAma hai nirNaya karanA, viveka karanA / vaha hamArI nirNayAtmaka cetanA hai| eka hai saMvedanAtmaka cetanA, jahA~ na koI nirNaya hotA hai, na koI viveka hotA hai| vahA~ kevala apane astitva kA anubhava hotA hai, 'maiM hU~' aura 'maiM jJAnamaya hU~' isa avasthA kA anubhava hotA hai| yaha svasaMvedana Atma-sAkSAtkAra hai, jahA~ mUrta ko jAnane vAle jJAna se chuTakArA pA liyA, vahA~ amUrta bhItara se jhalakane laga jAtA hai, usakA bhAna hone laga jAtA hai| yaha spaSTa bodha hone laga jAtA hai ki maiM svayaM ko jAna rahA hU~, kisI dUsare ko nahIM jAna rahA huuN| kevala apanA hI jJAna bhItara sakriya ho rahA hai| yaha eka vicitra anubhava kA kSaNa hai| | svarNima sUtra tuma kyA bananA cAhate ho? lakSya kA nirdhAraNa kro| lakSya ke anurUpa prayoga kro| saphalatA avazya milegii|
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ apanA AlaMbana svayaM baneM 135 karake dekheM / * samavRtti zvAsa prekSA-saMtulana ke lie bAeM nathune se dhIre-dhIre lambA zvAsa leM, kucha kSaNoM ke lie zvAsa ko bhItara roke aura phira dAeM se dhIre-dhIre nikAleM, aura zvAsa ko bAhara roke phira dAeM se leM, bhItara roke phira bAeM nathune se nikAle aura bAhara roke| zvAsa rokane meM jabaradastI bilkula na kreN| zvAsa ke prati pUrNa jAgaruka rheN| pratyeka AvRti meM cAra bAra zvAsa saMyama hotA hai| pratidina 9 AvRti kreN| maMtra kA prayoga OM hrIM zrIM aha~ ariSTaneminAthAya namaH pratidina eka mAlA kreN| pariNAma-duHkha kA nAza hotA hai| Asana-prANAyAma brahma mudrA meM padmAsana-dAeM paira ko ghuTane se mor3akara bAyIM sAthala para rkheN| er3I nAbhi ke pAsa ke hisse ko sparza kreN| bAeM paira ke paMje ko hAtha se uThAkara dAhinI sAthala para sthApita kreN| eDI se nAbhi ke pAsa ke hisse ko sparza kreN| hAthoM ko brahma-mudrA meM nAbhi ke pAsa sthApita kreN| bAyIM hathelI nAbhi ke pAsa nIce rahe, usa para dAhinI hathelI rhe| donoM aMgUThe eka dUsare ko sparza kareM aMguliyAM sIdhI rhe| prathama bAra meM isa Asana kA prayoga pAMca minaTa taka kreN| suvidhA ke anusAra pratidina eka minaTa bar3hA sakate haiN| lAbha-sva-saMvedana kI zakti kA vikaas|
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 jo svAvalambI hotA hai adhyAya kahatA hai jo sahatA hai, vahI rahatA hai * vaha kisI kA zoSaNa nahIM karatA hai / * vaha zrama kI cetanA kA vikAsa karatA hai / vaha duHkha meM sukha kI khoja karatA hai / * vaha mUrcchA ko kama karane kA prayAsa karatA hai / * vaha ThaMDe dimAga se cintana karatA hai / * vaha hamezA UMcA lakSya banAtA hai| * vaha bhAgya ke bharose nahIM rahatA hai / vaha sva-saMvedana kI bhUmikA taka pahuMcAne vAle mArga para apane caraNoM ko gatizIla karatA hai / Kuai
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ "buddhi aura zrama kA asaMtulana eka samasyA banA huA hai| yaha bar3I samasyA hai| isa asaMtulana ne samAja kI prakRti ko vikRti banA diyaa| prakRti meM vikRti hotI hai to sArI samasyAeM paidA hotI haiN| prakRti evaM vikRti adhyAya
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAja meM harAmajAdA koI bhI nahIM hotA, kintu jaba samAja kA eka bahuta bar3A varga amIrajAdA, zAhajAdA aura navAbajAdA banakara / baiTha jAtA hai, taba harAmajAdoM ko janma lenA hI par3atA hai| isake alAvA aura koI upAya zeSa nahIM raha jAtA hai| yaha samAja kI prakRti kA / vikata svarUpa hai| kti akelA hotA, yadi upayogitA nahIM hotii| upayogitA ne vyakti ko bA~dhA aura samAja bana gyaa| vyakti akelA hotA, yadi yoga nahIM hotaa| vyakti jur3atA hai| usameM yoga kI kSamatA hai, jur3ane kI kSamatA hai, saMbaMdha kI kSamatA hai| isa saMbaMdha kI kSamatA se vyakti ne samAja kA nirmANa kiyaa| yoga aura upayogitA, ye donoM parasparAvalaMbana ke AdhAra bana ge| tIsarA AdhAra banA prbhaav| yadi kisI kA kisI para bhI prabhAva nahIM hotA, to samAja nahIM bntaa| upayogitA, prabhAva aura yoga, ye tIna AdhAra haiN| samAja kI racanA se vyakti akelA nahIM rhaa| upayogitA bahuta hai, kyoMki apekSAe~ bahuta haiN| khAne ko cAhie, pIne ko cAhie, rahane ko makAna cAhie, kapar3A cAhie aura bhI na jAne kyA-kyA cAhie / bahuta sArI apekSAe~ haiN| akelA vyakti kabhI ina sArI apekSAoM ko pUrA nahIM kara
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 139 prakRti evaM vikRti sakatA / upayogitA aura apekSA jur3I huI haiM / svAvalaMbana kI carcA maiMne kI thii| vaiyaktikatA kA eka lakSaNa hai svAvalaMbana, kintu sahI artha meM, thor3e gahare meM utarakara dekhA jAe to svAvalaMbI zabda bhI sApekSa hI hai| eka apekSA se hI AdamI svAvalaMbI hotA hai| pUrI apekSA kI jahA~ bAta hai, vahA~ koI AdamI svAvalaMbI nahIM ho sktaa| vahA~ sUtra banatA hai-parasparAvalaMbana / isakA artha hai, 'eka-dUsare ko eka-dUsare kA AlaMbana / eka-dUsare kA sahArA bnnaa|' parasparAvalaMbana ke AdhAra para samAja kA nirmANa hotA hai| eka AdamI khetI karatA hai, dUsarA vyApAra, tIsarA aujAra banAtA hai, cauthA khetI ke sAdhanoM kA nirmANa karatA hai| ina sabakA yoga hotA hai aura anAja bAjAra meM A jAtA hai| kisAna khetI karane vAlA hai, lekina binA aujAra aura TraikTara ke kahA~ se hogI khetI? nahIM ho skegii| kisAna ko aujAra cAhie, upakaraNa caahie| upakaraNa kahA~ se AegA? eka kArIgara hala bhI banA letA hai, TraikTara bhI banA letA hai| yadi lohA nahIM hai, kATha nahIM hai, to kahA~ se hogA nirmANa ! isake lie khadAna, majadUra, lohA aura aneka upakaraNoM kI AvazyakatA hotI hai| itanA saba kucha Apasa meM jur3A huA hai| parasparAvalaMbana meM ina sabakA yoga hai / saba jur3e hue haiN| eka vyakti alaga-sA lagatA hai| calatA hai to aisA lagatA hai ki vaha akelA nahIM cala rahA, usake sAtha saikar3oM loga cala rahe haiN| akelA kahA~ cala rahA hai? patnI roTI na parose, to pati ko patA cale ki kaise calA jAtA hai| hAtha-paira ThaMDe par3a jAte haiN| ghuTane Tika jAte haiM / cakkara Ane lagate haiN| calane kI zakti naSTa ho jAtI hai| eka AdamI cala rahA hai, to usake sAtha-sAtha roTI bhI cala rahI hai| roTI cala rahI hai, to sAtha-sAtha vyApAra bhI cala rahA hai| kisAna bhI cala rahA hai| kevala akelA calegA to vaha cala nahIM sakegA, sthira ho jaaegaa| vaha gatimAna nahIM ho sktaa| hamArI gati ke sAtha na jAne kitane logoM kA yoga hai, kitane jur3e hue haiM / hama jaba yoga kI bAta ko bhulA dete haiM, isa jur3Ava ko bhUla jAte haiM, taba akelepana kI bAta socate haiM, vyaktigata bAta socate haiN| jaise hI hama dUsare koNa kI ora mur3ate haiM aura dhyAna dete haiM ki yoga ke binA, isa jur3Ava ke binA koI bhI AdamI kucha bhI nahIM kara sakatA, taba samAja kI pratimA hamAre sAmane upasthita ho jAtI hai| eka prayatna ke sAtha saikar3oM prayatna spaSTa ubhara Ate haiN| sabakA yoga milatA hai, taba pUrA kAma banatA hai| yaha yoga yA saMbaMdha itanA sUkSma hai ki patA hI nahIM cltaa| sthUla darzana
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 jo sahatA hai, vahI rahatA hai meM kucha patA nahIM calatA, kintu sUkSma darzana meM hara caraNa para usa saMbaMdha kA AbhAsa hotA hai| eka AdamI dUsare ke ghara jA rahA hai| vaha gati kara rahA hai, cala rahA hai, kyoMki saMbaMdha jur3A huA hai / vaha usase jur3A huA hai, isalie jA rahA hai| apane mitra ke ghara jAtA hai, saMbaMdhI ke ghara jAtA hai, jisake sAtha jisakA saMbaMdha jur3A hai, vaha usake pAsa jAtA hai| saMbaMdha kI preraNA use vahA~ le jAtI hai| jahA~ upayogitA hai, vahA~ AdamI calA jAtA hai| yoga, upayoga aura prabhAva, ina tIna sUtroM ke AdhAra para parasparAvalaMbana kI bAta samajha meM AtI hai| koI bhI vyakti parasparAvalaMbana ke binA apanI jIvanayAtrA nahIM calA sakatA aura isa duniyA meM apane astitva ko kAyama nahIM rakha sktaa| dUsarI maMjila pahalI maMjila para TikI huI hai aura pahalI maMjila nIMva para TikI huI hai| nIMva bhUmi para TikI huI hai| yadi bhUmi nahIM to nIMva nahIM ttikegii| adhara meM kucha bhI nahIM hai, saba AdhAra para TikA huA hai| jo adhara meM hai, vaha sUkSma jagata hai, hamAre vyavahAra kA jagata nahIM hai| vyavahAra kA pUrA jagata AdhAra para TikA huA hai| isalie hara bAta meM AdhAra khojA jAtA hai| samAja eka AdhAra para cala rahA hai| jahA~ parasparAvalaMbana kI vismRti hotI hai, vahA~ sAmAjika jIvana meM samasyAe~ paidA hotI haiN| vartamAna kI samasyAoM kA vizleSaNa kiyA jAe to patA calegA ki garIbI kI samasyA utanI bhayaMkara nahIM hai, jitanI parasparAvalaMbana kI samasyA hai| AdamI sAmAjika jIvana jI rahA hai, kintu vaha parasparAvalaMbana kA aMkana nahIM kara rahA hai| nIMva ke patthara dillI ko dekhate hI lagatA hai ki yaha bhavya nagara hai| isa bAra jo zivira kA sthAna milA, vaha do hoTaloM ke bIca meM hai| idhara hoTala hai, udhara hoTala hai, ina hoTaloM ke bIca rahakara zivira meM rahane kA mana nahIM krtaa| mana sIdhA hoTaloM kI ora jAtA hai, isalie maiM zivira meM nahIM aayaa| itane bar3e aura itane bar3hiyA hoTala, unameM rahane vAle bar3e loga! bar3e-bar3e bhavanoM meM rahane vAle bar3e aura dhanI loga una logoM ko bhUla jAte haiM, jo ina bar3e bhavanoM kA nirmANa karate haiN| parasparAvalaMbana kA siddhAnta thA ki sahArA lo aura sahArA do| vinimaya karo sahAre kA, AlaMbana kA / paraspara AlaMbana hotA, sahAre kI smRti hotI, to yaha samasyA paidA nahIM hotii| atIta aura vartamAna meM eka samasyA rahI hai-parasparAvalaMbana kii| samAja kI prakRti hai parasparAvalaMbana / jaba usa
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 141 prakRti evaM vikRti prakRti kI hI vismRti kara dete haiM, usa sImA kA atikramaNa kara dete haiM, phira samasyA paidA kyoM nahIM hogI? bar3A Azcarya hotA hai ki jisane nirmANa kiyA aura jisakA nirmANa meM adhikatama yoga rahA, use bhulA diyA jAtA hai| hara vastu ke nirmANa meM do bAteM hotI haiM-eka buddhi yA zilpa aura dUsarI zrama / patA nahIM kyoM buddhi ko atirikta mUlya de diyA gayA aura zrama ko jitanA denA cAhie, utanA bhI nahIM diyA gyaa| buddhi aura zrama kA asaMtulana hI eka samasyA banA huA hai| yaha bahuta bar3I samasyA hai| jaba taka saMtulana nahIM hotA, taba taka bAta nahIM bntii| eka buddhimAna AdamI kucha zrama kie binA dina meM eka lAkha kA bhI arjana kara letA hai, jyAdA bhI kara letA hai aura usI buddhi meM yoga denevAlA zramika hai, usa becAre ko lAkha-hajAra-karor3a kI bAta kA to sapanA AtA hogA, para vaha jIvana kI paryApta AvazyakatAoM ko bhI pUrI nahIM kara paataa| isa asaMtulana ne samAja kI prakRti ko vikRti banA diyaa| prakRti meM vikRti hotI hai to sArI samasyAe~ paidA hotI haiN| eka AdamI calA jA rahA thaa| jaMgala meM se gujara rahA thaa| pyAsa laga gii| idhara-udhara kahIM pAnI nahIM milA / pyAsa gaharI hotI gii| garamI kA dina, dupaharI kA samaya, khojatekhojate eka kuA~ dikhAI diyaa| vahA~ gayA, dekhA, pAnI hai, rassI par3I hai, Dola bhI par3I hai, para pAnI nikAlane vAlA koI nahIM hai| usane socA, pAnI nikAlU aura pyAsa bujhaauuN| dUsare hI kSaNa vicAra AyA ki maiM pAnI kaise nikAla sakatA hU~? maiM to amIrajAdA hU~, bar3A AdamI huuN| maiM pAnI nikAlU~ aura koI dekha le to merA bar3appana cUra-cUra ho jaaegaa| bar3e loga kyA samajheMge? ve kaheMge ki dekho Aja amIrajAdA apane hAtha se pAnI nikAlakara pI rahA hai| bar3I bhaddI bAta hogii| vaha binA pAnI nikAle, pyAsA baiTha gyaa| thor3I dera huI, itane meM dUsarA AdamI aayaa| vahI haalt| kaMTha sUkhe jA rahe haiM, burI hAlata ho rahI hai| gaharI pyAsa, pAnI pIne ke lie khojate-khojate vahIM aayaa| dekhA, Dola par3I hai, rassI hai, kuA~ hai aura AdamI bhI baiThA hai| bolA, 'are bhAI! bahuta pyAsa lagI hai, pAnI pilA do|' usane
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 jo sahatA hai, vahI rahatA hai kahA, 'maiM amIrajAdA hU~, maiM kaise pAnI nikAlU~ ? tuma hI pAnI nikaalo|' usane kahA, 'maiM kaise nikAlU~? maiM navAbajAdA huuN|' vaha bhI baiTha gyaa| pahale eka thA, aba do ho ge| thor3I dera huI, tIsarA AdamI aayaa| vaha dUra se hI pAnI-pAnI cillA rahA thaa| ve bole nahIM, cupacApa baiThe rhe| vaha pAsa AyA aura bolA, 'are bhAI! pyAsA hU~, pAnI to pilA do|' eka bolA, 'Apa zAMta raheM, jyAdA hallA karane kI jarUrata nahIM hai| maiM amIrajAdA hU~, dUsarA navAbajAdA hai, isalie hama donoM hI pAnI nahIM nikAla skte| aba tuma pAnI nikaalo|' vaha bolA, 'maiM kaise nikAlUM, maiM to zAhajAdA huuN|' tInoM pyAse baiTha ge| thor3I dera huI, cauthA AdamI aayaa| vaha bhI pyAsA thaa| vahIM pahu~ca gyaa| Dola aura rassI ko par3e dekhA, sAtha hI tIna udAsa ceharoM ko bhI dekhaa| vaha Dola ko rassI se bA~dhakara pAnI nikAlane lagA, to ve tInoM cillAe, 'bhAI! hameM bhI pAnI pilAnA, anyathA pyAsa ke mAre prANa nikalane meM jyAdA dera nahIM hai|' vaha bolA, 'saba sAdhana to Apake pAsa hI the| pAnI nikAlate aura pI lete|' pahalA bolA, 'maiM amIrajAdA hU~, pAnI nikAlUM to ijjata bhraSTa ho jaaegii|' dUsarA bolA, 'maiM navAbajAdA hU~, pAnI nikAlU~ to sArI maryAdA khaMDita ho jaaegii|' tIsare ne kahA, 'maiM zAhajAdA hU~, pAnI nikAlane ke lie thor3e hI janmA hU~?' taba usa cauthe AdamI ne kahA, 'ThIka hai| baiThe rho| maiM hI pAnI nikAlakara pI letA huuN|' vaha pAnI pIne lgaa| tInoM bola par3e, 'are! hameM bhI to pAnI pilaao|' usane kahA, 'maiM harAmajAdA hU~, khuda pAnI pItA hU~, pilAtA kisI ko nhiiN| yahI merI maryAdA hai|' vaha pAnI pIkara calatA bnaa| unhoMne pUchA, 'tuma harAmajAde kaise bane?' to javAba milA-'amIrajAdoM, navAbajAdoM aura zAhajAdoM ne harAmajAdoM ko paidA kiyA hai|' atyaMta mArmika vyaMgya hai| yaha pUre samAja kI sthiti kA citraNa hai|
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakRti evaM vikRti 143 samAja meM harAmajAdA koI bhI nahIM hotA, kintu jaba samAja kA eka bahuta bar3A varga amIrajAdA, zAhajAdA aura navAbajAdA banakara baiTha jAtA hai, taba harAmajAdoM ko janma lenA hI par3atA hai| isake alAvA aura koI upAya zeSa nahIM raha jaataa| yaha samAja kI prakRti kA vikRta svarUpa hai| jahA~ parasparAvalaMbana kI bAta khatma ho jAtI hai, vahA~ AdamI yaha anubhava nahIM karatA ki koI mujhe sahArA de rahA hai, AlaMbana de rahA hai, maiM kisI ke sahAre se jI rahA huuN| vahA~ sAmAjika jIvana asta-vyasta ho jAtA hai, hiMsA, krUratA aura kaThinAiyA~ bar3ha jAtI haiN| ___ sAmAjika jIvana kA sabase bar3A aura pahalA sUtra hai-parasparAvalaMbana / yaha hotA hai, taba anya sAmAjika vizeSatAe~ zurU hotI haiN| sAmAjikatA kA eka lakSaNa hotA hai-anuzAsana / anuzAsana kaba AtA hai? parasparAvalaMbana ke AdhAra para anuzAsana vikasita hotA hai| saba cAhate haiM ki samAja meM anuzAsana aae| anuzAsana kA vikAsa jaba taka nahIM hotA, taba taka parasparAvalaMbana kI cetanA nahIM jAga sktii| mAlika apane naukara para anuzAsana karanA cAhatA hai| svAmI apane sevaka para anuzAsana karanA cAhatA hai| kintu jaba-jaba sevaka ko, naukara ko yaha anubhava hotA hai ki yaha mere AlaMbana kA mUlyAMkana nahIM kara rahA hai, mujhe AdamI to samajha hI nahIM rahA hai, phira usameM anuzAsana kI cetanA nahIM jAgegI, pratikriyA kI cetanA jaagegii| anuzAsana sahaja bhAva se AtA hai, ise batAne kI AvazyakatA nhiiN| sahaja bhAva se taba AtA hai, jaba parasparAvalaMbana kA anubhava ho| jIvana kI dizA muni anAthI dhyAna karane ke bAda eka vRkSa ke nIce khar3e haiN| sAmane samrATa zreNika hAtha jor3akara khar3A hai| usane pUchA, 'Apane ghara chor3a diyA, muni bana gae, Apako kyA milA, Apane kyA pAyA?' muni bole, 'maiMne satya kA sAkSAtkAra kara liyA, satya ko pA liyaa| satya ko kevala sunA yA par3hA nahIM, svayaM prApta kara liyA hai|
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 jo sahatA hai, vahI rahatA hai samrATa ne nivedana kiyA, 'Apane jo pAyA hai, usake AdhAra para mujhe bhI batAie ki satya kyA hai ?' muni ne kahA'appA gaI veyaraNI, appA me kUDasAmalI / appA kAmaduhA gheNU, appA meM nadaNaM vaNaM / / aptA kattA vikattA ya, duhANa ya suhANa ya / appA mittamamittaM ca, duppaTThiya supaTThiyo / / ina do zlokoM meM itane bar3e satya kA udghATana huA hai aura usakI aneka dArzanika parikramAe~ huI haiM / tIna nirNAyaka satya anAthI muni ne kahA, 'samrATa ! maiMne isa satya ko pA liyA / mere saMkalpa kI svataMtratA hai| hara vyakti apanA saMkalpa karane meM svataMtra hai| saMkalpa kI zakti hai, isalie mujhe apane naitika niyamoM ke nirdhAraNa karane kA adhikAra hai| karttavya aura akarttavya kA nirNaya karane kA mujhe adhikAra hai| tIsarI bAta hai ki maiM apane kRta kA svayaM uttaradAyI huuN| maiMne saMkalpa kI svataMtratA, naitika niyamana aura uttaradAyitva, ina tIna satyoM kA sAkSAtkAra kiyA hai| jisa vyakti ko ye tIna nirNAyaka satya mila jAte haiM, usake jIvana kI dizA badala jAtI hai| sabase bar3I kaThinAI yaha hai ki hama saMkalpa kI svataMtratA ko svIkAra nahIM kara rahe haiN| do dhArAoM ke bIca hamArA jIvana cala rahA hai| kucha loga soca rahe haiM ki hamArA bhAgya Izvara ke hAtha meM hai / vaha jaise calAtA hai, hama calate haiN| eka Izvara kartRtva kI dhArA hai, to dUsarI paristhitivAda kI dhArA hai / kucha loga socate haiM ki AdamI vahI karatA hai, jaisI paristhiti hotI hai / IzvaravAda aura paristhitivAda ke bIca hamAre saMkalpa kI svataMtratA khoI huI hai| 'para' se hai paricaya muni ne kahA, 'maiM ina donoM se haTakara isa nirNaya para pahu~ca gayA hU~ ki merA saMkalpa svataMtra hai| maiMne isakA prayoga karake dekha liyA hai| mujhe koI pIr3A se nahIM bacA sakA / merA apanA saMkalpa hI mere kAma AyA, merA rakSaka bnaa| maiM isa gaharAI meM calA gayA hU~ ki jo srota hai, vaha apane bhItara hI hai / '
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakRti evaM vikRti 145 ___ hamArI bAhara kI khoja bahuta calatI hai| vaha isalie calatI hai ki hama para se bahuta paricita ho gye| hama sva aura para, donoM zabdoM ko jAnate haiM, kintu hama jyAdA para se hI paricita haiN| hamAre sAmane jyAdA para hI AtA hai, isalie hama sva kI bAta samajha nahIM paate| hamArI sAdhanA ke viSaya meM bhI aisA hI hai| lagatA hai ki hama sva kI dizA meM cala rahe haiM, parantu vAstavikatA meM hama para kI ora cale jAte haiN| sArthaka sahavAsa bhagavAna buddha ne kucha sthaviroM ko nirdeza diyA, 'amuka gA~va meM caturmAsa karake aao|' tIsa-cAlIsa bhikSu bhI the| unhoMne vargAnusAra saMyojaka banA lie| sabako apanA kAma samajhA diyA gyaa| vyavasthA ho gii| phira socA ki koI kalaha nahIM ho, usake lie aura kyA-kyA karanA cAhie? eka sujhAva AyA ki hameM mauna karanA caahie| eka bhikSu ne tarka prastuta diyA, 'mauna karane se kyA hogA? vaha to eka yA do ghaMTA kiyA jaaegaa| bAIsa ghaMTe zeSa raha jAte haiN| lar3AI honI hai to ho hI jaaegii|' tIsare bhikSu ne sujhAva diyA, 'hama saba bhikSu cAra mahInoM kA mauna kareM leN|' yaha sujhAva sabako acchA lgaa| saba bhikSuoM ne mAnya kara liyaa| caturmAsa pUrA ho gyaa| bhikSuoM ne socA, 'hama buddha ke pAsa jAe~ge, hameM prazaMsA avazya milegii|' bhikSu buddha ke pAsa aae| bhagavAna buddha ne kuzalakSema puuchii| bhikSuoM ne pahale sArI vyavasthAoM ke bAre meM btaayaa| unhoMne kahA, 'hama saba cAra mahIne bilkula mauna rahe, bar3A zAMta sahavAsa biitaa|' buddha bole, 'bhikSuoM, yaha kyA kiyA? isase to acchA rahatA ki pazuoM kA TolA lAkara khar3A kara lete| tumhAre kharca kA bojhA to nahIM bddh'taa| tuma vahA~ paraspara bAtacIta karate, logoM ko dhArmika kathAe~ sunAte, jJAna dete, phira zAMta sahavAsa bitAkara Ate, taba kucha zreyaskara kAya hotA, tabhI sahavAsa kI sArthakatA hotii| yaha to ThIka vaisA huA, jaise pazuoM kA TolA kAma karatA hai|
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 jo sahatA hai, vahI rahatA hai Atmadarzana kI bhUmikA jaba hama kevala nimittoM para hI aTaka jAte haiM, bhItara ke srota taka nahIM jAte, samasyA kA samAdhAna nahIM hotaa| zAyada isalie sthavirakalpI ko adhika mahattva diyA gyaa| sthavirakalpI sabake sAtha rahakara apanA niyaMtraNa karatA hai| usa sthiti meM anuzAsita rahakara zAMta sahavAsa karatA hai, jitendriya rahatA hai, yaha bar3I sAdhanA hai| akelA jaMgala meM rahakara sAdhanA karane se bhI adhika mahattvapUrNa hai zahara meM rahakara sAdhanA karanA / eka sAdhaka ne bIsa-paccIsa varSa himAlaya meM rahakara sAdhanA kii| usake bAda Azrama meM Akara baiThA to lar3AiyA~ karane lgaa| sAdhanA kI kasauTI hotI hai samudAya meN| ___anAthI muni ne kahA, 'maiM vahA~ pahu~ca gayA hU~, jise upAdAna kI bhUmikA kaheM, nizcaya kI bhUmikA yA Atmadarzana kI bhUmikA kheN| yaha vaha bhUmikA hai, jahA~ AnaMda kA srota milatA hai, jJAna aura zakti kA srota bhI mila jAtA hai| majhe kyA karanA cAhie aura kyA nahIM karanA cAhie? ghara kyoM chor3anA cAhie? per3a ke nIce akelA kyoM khar3A honA cAhie? yaha maiMne dekha liyaa| isa kartavya kA nirmANa maiMne svayaM kiyA hai, mere saMkalpa kI svataMtratA ne kiyA hai| merA saMkalpa aura svataMtratA yaha karA rahe haiM aura maiM jAnatA hU~ ki apane kRta kA svayaM uttaradAyI huuN|' ghaTanA aura saMvedana hama sukha aura duHkha kA AropaNa bhI dUsaroM para kara dete haiN| hamArA sArA dhyAna isI para aTakA huA hai| koI ghaTanA ghaTatI hai, tatkAla mana meM AtA hai ki usane aisA kara diyA, usane aisA kaha diyaa| koI nimitta hotA hI nahIM hai, aisI bAta nahIM hai| anekAMtavAda ko mAnane vAlA nimittoM ko asvIkAra nahIM kregaa| nimitta ho sakate haiM, para nimitta kevala ghaTanA prastuta kara sakatA hai, sukha-duHkha nahIM de sktaa| sukha-duHkha kA saMvedana honA eka bAta hai aura sukhaduHkha kI ghaTanA paidA kara denA bilakula dUsarI bAta hai| maleriyA ke kITANu maleriyA paidA kara sakate haiN| yakSmA ke kITANu yakSmA paidA kara sakate haiN| ye kITANu yA vAyarasa eka bAharI nimitta paidA kara sakate haiN| prazaMsA kA eka zabda ahaMkAra ko jagA sakatA hai| hama isa saccAI ko samajheM ki bImArI honA eka ghaTanA hai aura sukha-duHkha bhoganA dUsarI bAta hai| kyA yaha saMbhava hai ki bImArI ho para duHkha na ho? yahI to adhyAtma hai, bImArI hai, para duHkha nahIM hai, duHkha kA saMvedana nahIM
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakRti evaM vikRti haiN| yaha bAta samajha meM A jAe to mahattvapUrNa satya upalabdha ho jAe / alaga anubhUti para vastutaH duHkha kA saMvedana AMtarika hai| isakA saMbaMdha kevala karma se hai / vedanIya karma se isakA saMbaMdha hai yA isase jur3e mohanIya karma se saMbaMdha hai, kintu ghaTanA kA kisI se saMbaMdha nahIM hai| use koI bhI paidA kara sakatA hai / varSA hotI hai aura ThaMDI havA calatI hai| isakA sabake sAtha saMbaMdha hai| usase eka vyakti ko sardI lagatI hai aura dUsare ko AnaMda anubhava hotA hai / ghaTanA to eka hai, anubhUti hai alaga-alaga / prazna hai, ghaTanA samAna hone para bhI anubhUti meM aMtara kyoM? zarIra kI prakRti kA aMtara hai yA apane saMvedana kA aMtara ? eka ghaTanA hone se eka vyakti to rone laga jAtA hai aura isI ghaTanA se prabhAvita eka vyakti kahatA hai ki koI bAta nahIM, mujhe gaharAI meM jAnA caahie| ina bAhya prakopoM se mukta rahanA caahie| eka hI ghaTanA se eka vyakti krodhita hotA hai aura dUsarA antarmukhI ho jAtA hai, jAgarUka bana jAtA hai| agara sArA bhAra paristhitiyoM aura nimittoM para DAla deM, to uttaradAyitva kisakA hogA ? kyA uttaradAyitva paristhiti vahana karatI hai ? vaha uttaradAyitva kA bhAra nahIM or3hatI / sArA uttaradAyitva vyakti kA hai, yaha adhyAtma kA bahuta bar3A satya hai / isakA jitanA - jitanA sAkSAtkAra hotA hai, utanA hI vyakti sukha-duHkha se pare hotA calA jAtA hai / svastha jIvana kI zailI adhyAtma aura vijJAna ke bIca saMtulana honA atyaMta Avazyaka hai| inake bIca vibhAjana kI rekhA khIMcanA ekapakSIya dRSTikoNa hai| ye donoM satya kI khoja ke do viziSTa AyAma haiN| satya kI khoja meM sabase bar3I bAdhA hai ekAMgI dRSTikoNa | mahAvIra ne kahA- 'anekAMta kA dRSTikoNa apanAe binA satya ke zodha kI dizA meM hama bahuta Age nahIM bar3ha skte|' anekAMta ke pahalU anekAMta ke do pahalU haiM - nizcayanaya aura vyavahAranaya / astitva kI khoja kI paddhati kA nAma nizcayanaya hai / astitva ke parivartanazIla rUpoM kI khoja kI paddhati kA nAma vyavahAranaya hai / dravya kI samagratA astitva aura usake parivartanazIla rUpa, donoM ke samanvaya se hI jAnI jA sakatI hai| I 147
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 jo sahatA hai, vahI rahatA hai AcArAMga sUtra kA eka sUkta hai-'jo eka ko jAnatA hai, vaha sabako jAnatA hai| jo sabako jAnatA hai, vaha eka ko jAnatA hai' je egaM jANaI se savvaM jaannii| je savvaM jANaI se egaM jaannii|| adhyAtma kI khoja bhautika padArtha kI khoja kie binA adhUrI rhegii| isI prakAra bhautika padArtha kI khoja adhyAtma kI khoja ke binA adhUrI rhegii| eka bhautikazAstrI ko yadi eka paramANu kA sarvathA jJAna karanA hai, to vaha AtmA yA cetanA ko jAne binA use sarvathA nahIM jAna sktaa| ThIka isI prakAra AtmavijJAnI bhautika padArtha ko jAne binA AtmA ko sarvathA nahIM jAna sktaa| anekAMta dRSTi dvaitavAdI dArzanikoM ne cetana aura acetana, donoM ke svataMtra astitva ko svIkAra kiyaa| unhoMne kevala AtmA kI hI khoja nahIM kI, padArtha kI bhI khoja kii| cetana aura acetana, donoM ke saMbaMdha kI bhI khoja kii| isalie pUrNa satya ko samajhAne vAlI hamArI bhASA hogI, jahA~ hama adhyAtma vijJAna kA prayoga karate haiM, vahA~ bhautika vijJAna usI kI pRSThabhUmi meM chipA huA hai aura jahA~ hama bhautika vijJAna kA prayoga karate haiM, vahA~ adhyAtma vijJAna usakI pRSThabhUmi meM chipA huA hai| donoM ko sarvathA alaga nahIM kiyA jA sakatA, yaha anekAMta dRSTi kI samarthatA hai| advaitavAdI dArzanikoM ne bhI dvaita ko sarvathA nakArA nhiiN| cetanyAdvaita ko svIkAra karane vAlA vedAMta bhI padArtha ko sarvathA asvIkAra nahIM krtaa| jar3AdvaitavAdI cArvAka bhI cetanA ko sarvathA asvIkAra nahIM krtaa| satya kI khoja kevala adhyAtma vijJAna aura kevala bhautika vijJAna ke AdhAra para jIvana kI vyAkhyA nahIM kI jA sktii| appaNA saccamesejA-yaha satya kI khoja kA mahAmaMtra hai| dUsaroM dvArA khoje hue satyoM athavA niyamoM kA upayoga karanA manISA kI paramparA hai| kintu svayaM satya kI khoja kie binA dUsaroM dvArA khojA huA satya hRdayaMgama nahIM hotaa| hama dUsaroM dvArA khoje hue satya para virAma na lgaaeN| apane dvArA khojA huA satya usake sAtha jor3akara satya ke zodha kI paramparA ko Age bddhaaeN|
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakRti evaM vikRti 149 jIvana eka saccAI hai| ise hara manISI ne apanI samajha kI A~khoM se dekhA hai, phira bhI samagratA se usakI vyAkhyA nahIM huii| yaha Aja bhI hamAre lie zeSa hai ki hama jIvana kI saccAI ko apanI-apanI A~khoM se dekheM aura usakI vyAkhyA ko adhika spaSTa va prAsaMgika bnaaeN| navAMgI jIvana jIvana ke ghaTaka tattva nau haiM- (1) oja AhAra-jIvana ke prathama kSaNa meM hone vAlI paudgalika saMghaTanA (2) zarIra (3) iMdriya (4) zvAsa (5) bhASA (6) mana (7) prANa (8) citta (9) bhaav| isa navAMgI jIvana ke padArthoM ko samajhe binA jIvanazailI ke yathArtha ko nahIM samajhA jA sktaa| pravara evaM avara jIvanazailI ko pravara aura avara mAnane kA AdhAra yathArtha hai| zArIrika svAsthya, aiMdriya svAsthya, mAnasika svAsthya aura bhAvAtmaka svAsthya ko poSaNa denevAlI jIvanazailI pravara hai| jisa jIvanazailI se sarvAMgINa svAsthya kI hAni hotI hai, vaha jIvanazailI ucita nahIM mAnI jA sktii| vyAkhyA kA agrima caraNa yaha hai ki jo jIvanazailI zvAsa ko dIrgha aura prANaUrjA meM vRddhi karatI hai, vaha pravara hai| jisase zvAsa choTA aura prANaUrjA kSINa hotI hai, vaha jIvanazailI avara hai| citta ko prasanna rakhane vAlI jIvanazailI pravara hai tathA cetanA ko avasAda aura viSAda kI sthiti meM le jAnevAlI jIvanazailI avara hai| apane vicAroM, bhAvoM aura saMvedanAoM ko dUsaroM taka pahu~cAne kA mAdhyama bhASA hai| bhASA ko hama mana se alaga nahIM kara skte| mana kI sArI gatividhiyoM kA saMcAlana bhASA ke mAdhyama se hotA hai| svAsthya kA mUla AdhAra zarIravijJAna kI dRSTi se svAsthya kA maulika AdhAra nAr3ItaMtra aura graMthitaMtra haiN| adhyAtma kI dRSTi se svAsthya kA maulika AdhAra hai prANaUrjA kA sNtuln| prANa ke tIna mukhya pravAha haiM-1. caMdra svara 2. sUrya svara 3. madhya svara / yoga kI bhASA meM inheM kramazaH ir3A, piMgalA aura suSumnA kahA jAtA hai|
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 jo sahatA hai, vahI rahatA hai caMdrasvara kA saMbaMdha mAnasika kriyAkalApa se hai / sUryasvara kA saMbaMdha zArIrika kriyAkalApa se aura madhyasvara kA saMbaMdha AMtarika UrjA ke sAtha hai| caMdrasvara aura sUryasvara kA saMbaMdha mastiSka ke donoM paTaloM se hai| caMdrasvara calatA hai, taba mastiSka kA dAyA~ paTala sakriya hotA hai / sUryasvara calatA hai, taba bAyA~ paTala sakriya hotA hai / mastiSka tathA zvasana helIpheksa vizvavidyAlaya (kanADA) ke manovijJAna vibhAga ke anusaMdhAnakarttAoM ne nAka ke donoM tarapha se calanevAlI zvAsa-prazvAsa kA bhI adhyayana kiyA / dAe~ aura bAe~ krama se calane vAlI zvasana kriyA aura mastiSkIya golArddha meM bArI-bArI se hone vAlI kriyAzIlatA kA gaharA saMbaMdha pAyA gyaa| jaba dAhine nathune se zvasana hotA rahatA hai, taba bAe~ golArddha meM I.I.jI. dvArA adhika kriyAzIlatA dekhI jA sakatI hai| isakA ulTA bhI sahI hai, arthAt bAe~ nathune se zvasana kriyA hote samaya dAhine golArddha meM adhika kriyAzIlatA parilakSita huI / hamArA saMcAlanataMtra mastiSka se niyaMtrita hotA hai / aMtaH dgAvI graMthiyoM ke srAva usake sahAyaka haiM aura usakI prabhAvI sahAyaka cetanA hai | cetanA, graMthitaMtra va mastiSka evaM pRSTharajju kA samanvita adhyayana aura prayoga na kareM to svAsthya kI samasyA kA samAdhAna nahIM kara skte| yaha zarIravijJAna aura manovijJAna kI saccAI hai / isake sAtha adhyAtma kI saccAI ko aura jor3eM to kahA jAegA - cetanA, nAr3ItaMtra aura graMthitaMtra ke sAtha prANa kA adhyayana kie binA hama svAsthya ke rahasyoM ko samagrataH nahIM samajha skeNge| svastha samAja kI saMracanA 1 bIsavIM zatAbdI saMhAraka astroM ke nirmANa, jAtIya evaM sAmpradAyika saMgharSa, anAvazyaka hiMsA, AtaMkavAda, aparAdha aura paryAvaraNa pradUSaNa ke lie prasiddha rahI hai / Aja pratyeka ciMtanazIla vyakti kA mana AMdolita hai ki ukta samasyAoM kA samAdhAna kaise kiyA jAe ? nae samAja athavA svastha samAja kI saMracanA kaise saMbhava ho ? AcArya tulasI ne 1945 meM svastha samAja racanA kA saMkalpa prastuta kiyA thA / usa saMkalpa kA jIvana darzana hai- aNuvrata / aNuvrata kA mUla tattva saMyama hai / svastha vyakti aura svastha samAja kI racanA ke lie jisa jIvanazailI kI AvazyakatA hai, use hama eka zabda meM paribhASita kara sakate haiN| vaha hai 'saMyamAbhimukha jIvanazailI' |
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 151 prakRti evaM vikRti AhAra kA saMyama nahIM hai, isalie zArIrika, mAnasika aura bhAvAtmaka svAsthya bigar3a rahA hai, hiMsA bar3ha rahI hai| hiMsA aura sAmpradAyika manovRtti ke sAtha zArIrika kriyA kA gaharA saMbaMdha hai| yaha saccAI vaijJAnika anusaMdhAna se spaSTa hai| zArIrika pravRttiyoM kA saMyama kie binA, kyA svastha samAja kI racanA kA svapna sakAra ho sakatA hai? vANI kA asaMyama bhI saMgharSa ke lie kama jimmedAra nahIM hai| ataH svastha vyakti aura svastha samAja racanA ke lie apekSita jIvanazailI kA AdhAra sUtra hai-saMyama / iMdriya kA asaMyama bhI Arthika tathA anya aparAdhoM ke lie uttaradAyI hai| adhyAtma ne hajAroM-hajAroM varSa pahale ghoSaNA kI thI ki iMdriya cetanA ko kabhI tRpta nahIM kiyA jA sktaa| atRpti aura Asakti kA cakra aneka jaTila samasyAoM kA nirmANa kara rahA hai| samatA, saMvega aura samAja svastha samAja racanA kI jIvanazailI kA dUsarA AdhAra hai-samatA / samatA kA artha hai saMvega sNtuln| gahana manovijJAna aura vyavahAra manovijJAna ne mAnavIya cetanA ke adhyayana kA prabala prayatna kiyA hai| yaha AtmA yA cetanA ke adhyayana kA Adhunika AyAma hai| maulika manovRttiyoM aura saMvega ke vizleSaNa ne AMtarika cetanA ke aneka AvaraNa dUra kie haiN| jIne ke siddhAnta ne jIvana kI vRttiyoM ko samajhane kA avasara diyA hai| svastha samAja kI racanA meM sAmAjika aura Arthika viSamatA kA mUla srota hai-saMvegoM kA asaMtulana / ahaMkAra aura mamakAra, ye donoM saMvega viSamatA ke janaka haiN| krodha, mAyA, lobha, bhaya, ghRNA, vAsanA Adi ke atireka viSamatA ke poSaka haiN| isa saMvega samUha se prabhAvita jIvanazailI svastha samAja athavA ahiMsaka samAja kI racanA kabhI nahIM kara sktii| yadi samAjavAdI aura sAmyavAdI zAsana praNAlI ke sAtha saMvega ko saMtulita karane ke prayoga jur3e hote, to svastha samAja kI racanA ko naI dizA mila jaatii| saMvega kA saMtulana saMyama aura samatA ke siddhAnta saMvega saMtulana kI sAdhanA kie binA jIvanavyApI nahIM ho sakate / adhyAtma ke kSetra meM saMvega niyaMtraNa ke aneka prayoga batalAe gae haiN| dUsare zabdoM meM kahA jA sakatA hai ki saMvega niyaMtraNa ke prayogoM kA samuccaya hI adhyAtma hai| saMvega niyaMtraNa ke lie prekSAdhyAna ke prayoga bahuta saphala hue haiN| unake AdhArabhUta sUtra haiM
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 jo sahatA hai, vahI rahatA hai 1. zArIrika parivartana 2. virodhI saMvega kA jAgaraNa 3. yathArtha dRSTikoNa 4. Aveza ke kAraNoM kA nivAraNa manuSya ke zarIra meM do niyaMtraNa praNAliyA~ haiM1. rAsAyanika niyaMtraNa praNAlI 2. vidyuta niyaMtraNa praNAlI rAsAyanika niyaMtraNa praNAlI svataH cAlita hai| aMtaHsrAvI graMthiyA~ use saMcAlita karatI haiN| aMtaHsrAvI graMthiyoM kA niyamana limbika sisTama ke hAipothelemasa se hotA hai| hama prekSAdhyAna ke prayogoM dvArA hAipothelemasa yA bhAvadhArA ko prabhAvita kara sakeM to saMvega niyaMtraNa kI sAdhanA Age bar3ha sakatI hai| vidyuta niyaMtraNa praNAlI snAyu saMsthAna kI vidyuta zakti dvArA zarIra ko niyaMtrita karatI hai| use buddhi se alpa mAtrA meM aura bhAvanA se adhika mAtrA meM prabhAvita kiyA jA sakatA hai| adhyAtma, yoga aura dhyAna kI paddhati kA samucita prazikSaNa saMvega niyaMtraNa aura saMvega saMtulana kI dizA meM kAphI madadagAra sAbita ho sakatA hai| anAsakti svastha samAja racanA kI jIvanazailI kA tIsarA AdhAra hai-anaaskti| Adhunika arthazAstra ne Asakti kI cetanA ko bahuta ubhArA hai| usase bhUkha kI samasyA kA samAdhAna to huA hai, kintu Arthika aparAdhoM meM bhArI vRddhi huI hai| amIroM kI amIrI adhika bar3hI hai, lekina usI anupAta meM garIboM ko utanI suvidhAe~ nahIM milI haiN| Asakti ko kama karane kA dhruva siddhAnta hai-dhana sAdhana hai, sAdhya nhiiN| yaha jIvana yAtrA ko calAne kA eka mAdhyama hai| usake lie cetanA ke zeSa AyAmoM kI upekSA karanA samAja ko kamajora banAne kI koziza karanA hai| anAsakti kA jIvana meM avataraNa sarala kArya nahIM hai, usake lie prazikSaNa aura prayoga jarUrI haiN| jIvanazailI kI tripadI saMyama, samatA aura anAsakti, yaha svastha jIvanazailI kI tripadI hai| svastha jIvanazailI se hI svastha samAja kI racanA kA kArya pUrNa ho sakatA hai| ahiMsA aura zAMti isa jIvanazailI ke phalita haiN| hama phalita ko prApta karanA cAhate haiM, lekina jIvanazailI ko badalanA nahIM caahte|
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakRti evaM vikRti 153 adhyAtma aura vijJAna donoM eka hI satya ke do pakSa haiN| vaijJAnika zodha kA uddezya mAnavIya samasyAoM ko sulajhAnA thA, kintu Aja usakA vyavasAyIkaraNa ho gayA, isalie vaha bhaya, AtaMka aura hiMsA kA pratIka banatA jA rahA hai| AdhyAtmika cetanA ko jAgRta kara isa vyAvasAyika vRtti ko kama kiyA jA sake, to jIvanazailI ko badalane kA mArga prazasta ho sakatA hai| isameM koI saMdeha nahIM ki Aja yA kala, hameM eka dina avazya hI isa viSaya para gaMbhIra ciMtana karanA hogaa| asaMyama, viSamatA aura Asakti pradhAna jIvanazailI ke sthAna para saMyama, samatA aura anAsakti kI jIvanazailI ko pratiSThita kara hama dhanyatA kA anubhava kreNge| adhyAtma se Arogya tana aura mana donoM svastha raheM, yaha hara vyakti kI svAbhAvika AkAMkSA hai| zarIra svastha ho aura mana svastha na ho to pAgalakhAne jAnA hogaa| mana svastha ho, zarIra svastha na ho to aspatAla, davAkhAne kI zaraNa lenI pdd'egii| donoM ghara se dUra le jAte haiN| zarIra se bhI jyAdA satAne vAlI yA kaSTadAyI haiM mana kI biimaariyaaN| mana bahuta satAtA hai| roga ke do adhiSThAna mAne gae haiM-zarIra aura mn| isI AdhAra para bImArI ke bhI do bheda kara die gae-zArIrika roga aura mAnasika rog| dharma yA adhyAtma ke sAtha mAnasika rogoM kA saMbaMdha jyAdA hai| eka siddhAnta hai ki vItarAga ko mana kA roga nahIM hotaa| mana kA roga nahIM hotA, isalie zarIra kA roga bhI nahIM hotaa| mana zarIra para bahuta prabhAva DAlatA hai| mana roga kI jaisI sthiti paidA kara detA hai yA jaise khataranAka hAlAta banA detA hai, roga vaisA hotA nahIM hai| zarIra kA roga sabase pahale prabhAva DAlatA hai zarIra para aura phira prabhAva DAlatA hai mana pr| mana kI bArI bAda meM AtI hai| mana kA roga pahale prabhAva DAlatA hai mana para aura usake bAda prabhAva DAlatA hai zarIra pr| donoM ke hI apane-apane kAryakSetra aura prabhAvakSetra haiN| zarIra kA roga zarIra para aura mana kA roga mana pr| lambe samaya ke bAda yA uttara kAla meM zarIra aura mana donoM paraspara prabhAvita hote haiN| vItarAgatA kI dizA dharma yA adhyAtma kA siddhAnta hai viitraagtaa| zAyada hamArI duniyA meM vItarAga se jyAdA koI sArthaka zabda nahIM hai / jIvana ke vikAsa kA isase bar3A koI zabda nahIM hai| vItarAga bana gayA, isakA artha hai ki vyakti zikhara para
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 jo sahatA hai, vahI rahatA hai pahu~ca gyaa| aba koI coTI bAkI nahIM rahI jahA~ ArohaNa karanA ho, car3hanA ho / vItarAgatA sarvocca zikhara yA parama biMdu hai / adhyAtma kI phalazruti hai vItarAgatA / adhyAtma kI ArAdhanA isalie kI jAtI hai ki vItarAgatA upalabdha ho jaae| jo vyakti vItarAgatA kI dizA meM prasthAna kara detA hai, usake lie bhI mAnasika bImArI kA prazna nahIM hotaa| vItarAgatA ke lie to hai hI nahIM / dhyAna kI sAdhanA vItarAgatA kI dizA meM prasthAna hai / vyakti dhyAna karatA hai citta kI nirmalatA ke lie / citta kI nirmalatA kA artha hai vItarAgatA kI dizA meM prayANa / jaise-jaise citta kI nirmalatA bar3hatI jAegI, vItarAgatA kA lakSya nikaTa AtA jaaegaa| rAga aura dveSa donoM malinatA paidA karate haiM / dveSa kI malinatA kA hameM patA cala jAtA hai, kintu rAga kI malinatA kI koI jAnakArI nahIM hotii| vastutaH donoM hI phaikTriyoM ke jaharIle rAsAyanika dravya haiM, jo hamAre citta ko mailA aura viSailA banA dete haiM / viveka eka AdamI bar3A krodhI hai, lAlacI hai / vaha samajhatA hai ki yaha koI burAI nahIM hai, kintu ThaMDe dimAga se soceM to patA calegA ki lobha bhI eka bar3I mAnasika bImArI hai / Aja yaha mAna liyA gayA ki mahattvAkAMkSA mAtra jIvana calAne ke lie ho to use ucita mAna liyA jAe, kintu vaha asIma bana jAe to eka bImArI hI khlaaegii| svayaM bar3A bane, beTA bhI bane aura potA bhI bane, yaha mahattvAkAMkSA jAge to bar3A banane ke ucita-anucita tarIkoM kA viveka bhI samApta ho jaaegaa| Aja samAja meM tejI se phaila rahA bhAIbhatIjAvAda bhI mAnasika rugNatA kA hI pariNAma hai| Aja rAjanItika aura sAmAjika kSetra kA vizleSaNa kareM to mAnasika dRSTi se rugNa vyakti jyAdA mileMge aura svastha vyakti bahuta kama mileNge| jyAdAtara AdamI apanI buddhi se nahIM calate, apanI manISA se nahIM clte| apanI buddhi yA viveka se calane vAloM kI saMkhyA kama hai / mahattvAkAMkSA mAnasika bImArI kA pramukha kAraNa mahattvAkAMkSA hai / pratisparddhA ke isa yuga meM isIlie mAnasika rUpa se svastha logoM kI saMkhyA kama hai / asvastha logoM kI saMkhyA jyAdA ho sakatI hai| kAma, krodha, lobha, moha mAnasika bImAriyA~ haiM / jisa prakAra siradarda, peTadarda, ghuTane kA darda, bukhAra Adi zarIra
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakRti evaM vikRti 155 kI bImAriyoM kI eka lambI tAlikA hai, usI prakAra mana kI bImAriyoM kI bhI eka lambI lisTa hai| isakI adhyAtma ke kSetra se tulanA kareM to vahI tAlikA isa kSetra meM bhI mila jaaegii| yaha eka aisA biMdu hai, jahA~ svAsthya vijJAna aura adhyAtma vijJAna donoM eka bhUmikA para A jAte haiN| Ayurveda kA siddhAnta hai ki krodha mata kro| krodha eka bImArI hai| dharma kA siddhAnta kahatA hai ki krodha mata kro| krodha eka baMdhana hai| antara sirpha bhASA kA hai| eka sthAna para zabda hai baMdhana, dUsare sthAna para zabda hai rog| yaha bhUmikA kA antara ho sakatA hai, kintu tAtparya meM koI antara nahIM hai| isIlie kahA gayA ki svastha rahanA hai to krodha, lobha kA tyAga bahuta jarUrI hai| vidheyaka bhAvoM kA nirmANa duniyA meM koI bhI tattva aisA nahIM hai jo na badalatA ho| sabameM parivartana hotA hai| hRdaya meM bhI parivartana hotA hai| 'hRdaya-parivartana' isa prayoga kA eka vizeSa tAtparya hai| yaha koI hRdaya ko hI badala denA nahIM hai, jaise Aja DaoNkTara karate haiN| ve kRtrima hRdaya lagAkara AdamI ko lambe samaya taka jIvita rakha lete haiN| ____ pati aura patnI DaoNkTara ke pAsa ge| pati kA hRdaya kamajora thaa| use bAra-bAra hRdaya roga ho jAtA thaa| DaoNkTara ko dikhaayaa| DaoNkTara ne oNparezana kA sujhAva de diyaa| oNparezana ho jAegA, jIrNa-zIrNa hRdaya ko badalakara, majabUta hRdaya lagA diyA jaaegaa| oNparezana kiyaa| hRdaya badala diyA gyaa| vaha svastha ho gyaa| eka bAra vaha patnI DaoNkTara se milii| DaoNkTara ne pUchA, 'kaise haiM tumhAre pati? svastha to haiM, hRdaya ThIka kAma kara rahA hai?' vaha bolI, 'DaoNkTara mahodaya ! pati bilakula svastha haiN| hRdaya bhI ThIka kAma kara rahA hai| para na jAne unheM kyA ho gayA hai! ve jhUThe vAde bahuta karate haiM, jhUThe AzvAsana bahuta dete haiN|' DaoNkTara bolA, 'maiM hI bhUla kara baitthaa| maiMne jaldabAjI meM unheM eka rAjanetA kA hRdaya lagA diyaa|' hRdaya badala dene mAtra se hRdaya-parivartana nahIM ho jaataa| hama jisa hRdayaparivartana kI carcA kara rahe haiM, vaha eka hRdaya ko nikAla usake sthAna para kRtrima hRdaya lagA denA nahIM hai, kisI AdamI kA hRdaya dUsare AdamI para pratyAropita
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 jo sahatA hai, vahI rahatA hai - karanA nahIM hai| hRdaya parivartana se hamArA tAtparya niSedhAtmaka bhAvoM ko samApta kara vidheyaka bhAvoM ko jagAnA hai| pratyeka vyakti ke bhItara do dhArAe~ pravAhita hotI haiN| eka hai niSedhAtmaka bhAvoM kI dhArA aura dUsarI hai vidheyAtmaka bhAvoM kI dhArA / ghRNA, IrSyA, dveSa, roga, ye sAre niSedhAtmaka bhAva haiN| inakI eka dhArA pravAhita ho rahI hai| maitrI, ahiMsA, sahiSNutA, Arjava, mArdava, ye vidheyAtmaka bhAva haiN| inakI bhI eka dhArA pravAhita ho rahI hai / ye donoM dhArAe~ pratyeka AdamI meM pravAhita hotI rahatI haiM, para hamArI isa duniyA meM niSedhAtmaka bhAvoM kI dhArA ko prakaTa hone kA bahuta avasara milatA hai, nimitta aneka mila jAte haiM / paga-paga para itane nimitta haiM ki niSedhAtmaka bhAva sahajatA se utpanna ho jAte haiM / hamArA koI bhI AcaraNa yA vyavahAra Akasmika nahIM hotaa| kisI ko gussA AtA hai to hama socate haiM ki yaha Akasmika hai, para koI Aveza Akasmika nahIM AtA / vaha koI Akasmika ghaTanA nahIM hai / koI ghRNA karatA hai, vaha Akasmika nahIM hai / hamAre bhItara ve bhAva lagAtAra pravAhita ho rahe haiM / unakI dhArA calatI rahatI hai| nimitta milane para ve bhAva prakaTa hote haiN| unakI abhivyakti hotI hai, utpatti nahIM hotii| ve mAtra abhivyakta hote haiM, utpanna nahIM hote / ve eka rUpa se nahI janmate / ve janme hue hI haiM / nimitta milatA hai aura ve abhivyakta ho jAte haiN| padArtha ke paryAya pratyeka padArtha ke sAtha vyakta aura avyakta do paryAya jur3e rahate haiM avyakta paryAya vyakta ho jAtA hai aura vyakta paryAya avyakta ho jAtA hai| yaha bhAvadhArA avyakta hai, sUkSma hai| ise nimitta milatA hai aura yaha vyakta ho jAtI hai / vyakta hone para hama ise AcaraNa kaha dete haiN| kisI bhI AcaraNa evaM vyavahAra kI vyAkhyA inake svarUpa ke AdhAra para nahIM kI jA sakatI, bhAvadhArA ke AdhAra para kI jA sktii| AcaraNa se hameM patA cala jAtA hai ki vyakti meM kisa prakAra kI bhAvadhArA pravAhita ho rahI hai / jo vyakti kSaNa-kSaNa meM krodha karatA hai, uttejita hotA hai, bhayabhIta hotA hai, ahaMkAragrasta hotA hai, to mAna lenA cAhie ki usameM usa samaya niSedhAtmaka bhAvadhArA pravAhita ho rahI hai aura vaha vyakti usI ke pravAha meM pravAhita hokara ina bhAvAvezoM se AviSTa ho rahA hai| koI AdamI sahiSNu hai, kSamAzIla aura vinayI hai, anuzAsita aura ahaMkArazUnya hai, maitrI aura prema meM paripUrNa hai, to mAna lenA cAhie ki usame usa samaya vidhAyaka bhAvadhArA baha rahI hai / yaha sArA Akasmika nahIM hotA
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakRti evaM vikRti 157 yadi Akasmika hotA to hara koI aisA kara letA / vyakti ne bhItara kI dhArA meM jAkara vidheyaka bhAvadhArA ko sakriya banAne kA prayatna kiyA hai / vaha bhAvadhArA isa dizA meM pravAhita hai aura vaha nimitta pAkara prakaTa ho jAtI hai / bar3A Azcarya hotA hai / virodhI nimittoM meM bhI donoM prakAra kI ghaTanAe~ milatI haiN| anukUla nimitta meM ghaTanA ghaTita hotI hai, Azcarya nahIM hotA / virodhI nimitta, jaise nimitta hai kSamA kA aura jAga jAtA hai krodha, nimitta hai krodha kA aura jAga jAtI hai kSamA / bar3e Azcarya kI bAta hai / 1 eka suMdara kahAnI hai| zItalAdevI kA maMdira thaa| eka kauA Akara baiTha gyaa| zItalAdevI bolI, 'are, yahA~ kaise AnA huA ? kyoM baiThe ho yahA~ ?' kauA bolA, 'kyA yahA~ koI A nahIM sakatA ? kyA isa sthAna para tumhArA hI adhikAra hai ? ' kauA baiThA rhaa| vaha bITe karane lgaa| aneka bAra bIMTa kii| zItalA bolI, 'are bhAI kauA ! Aja to bahuta ThaMDIThaMDI bITa kara rahA hai|' kaue ne uttejita hokara kahA, 'jo garma bIMTa kare use rakha, mujhe yahA~ nahIM rahanA hai|' kauA ur3a gayA / zItalAdevI bahuta sIdhI-sAdhI bAta kara rahI thii| vaha apane Apa meM zAMta thI, para kauA uttejanA se bharA huA bAta kara rahA thaa| aisA bahuta bAra hotA hai / kSamA kA nimitta bhI krodha jagA detA hai aura krodha ke nimitta se bhI kSamA jAga jAtI hai| krodha ko ubhArane kA prayatna hotA hai, para krodha ubharatA hI nhiiN| tIrthaMkaroM aura sAdhakoM kI aneka ghaTanAe~ hamAre samakSa haiM, jinameM krodha aura uttejanA ko ubhArane kA prayatna kiyA gayA, para ve tIrthaMkara aura sAdhaka kSamA kI UrjA bikherate rahe / ve kupita hue hI nhiiN| bAra-bAra prayatna karane para bhI, prayatna karane vAle ko saphalatA nahIM milI / kyA kAraNa hai ki virodhI nimittoM ke hone para bhI bhinna prakAra kI ghaTanAe~ ho jAtI haiM ? ina sabhI bAtoM se yaha patA calatA hai ki bhItara jisa prakAra kI bhAvadhArA hotI hai, usI prakAra kA AcaraNa abhivyakta hotA hai / vahA~ nimitta gauNa ho jAte haiN| upAdAna kA sthAna pahalA aura nimitta kA dUsarA hai| bhAvadhArA upAdAna hai| yadi hama bhItara kI bhAvadhArA ko mor3a dete haiM to vahA~ bAhara ke nimitta bahuta prabhAva nahIM DAla skte| jaba taka vyakti dhyAna ke dvArA bhItara praveza nahIM karatA, bhItarI gaharAiyoM meM nahIM utaratA aura apane antaHkaraNa ko pahacAnane kA prayatna nahIM karatA, taba taka nimitta hAvI rahatA hai aura taba
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 jo sahatA hai, vahI rahatA hai AdamI usI ke prabhAva meM jIne lagatA hai| jisa vyakti ne dhyAna ke dvArA apane bhAvoM ko pahacAna liyA hai, unake sAtha samparka sthApita kara liyA hai, vahA~ nimitta gauNa ho jAte haiM aura bhAva pradhAna bana jAte haiN| prAcIna sAhitya meM dasa prakAra ke dharma, cAra yA bAraha prakAra kI anaprekSAe~ tathA aneka prakAra ke AlaMbana batalAe gae haiN| unake pratipAdana kA kAraNa kyA thA? vaha yahI to thA ki sAdhaka ina mAdhyamoM se bhAvoM ke sAtha sIdhA samparka sthApita kara sake, bhAvadhArA taka paha~ca sake aura jo zuddha bhAvadhArA hai, vidhAyaka bhAvadhArA hai, use jagA ske| bhAvadhArA dhyAna karane vAle aura dhyAna na karane vAle vyakti tathA dharma kI ArAdhanA karane vAle aura na karane vAle vyakti meM yadi koI bheda kI rekhA khIMcanI ho to yahI khIMcI jA sakatI hai ki jo apane prayatnoM ke dvArA vidhAyaka bhAvoM kI dhArA ko sakriya karatA hai, pravAhita karatA hai, vaha dhyAnI hotA hai, dhArmika hotA hai, ArAdhaka hotA hai| jo aisA nahIM kara pAtA, jo niSedhAtmaka bhAvoM kI dhArA meM vizeSa rasa letA hai, vaha adhArmika hotA hai, vaha dhyAna karane vAlA nahIM hotaa| yaha dhArmika aura adhArmika kI, dhyAnI aura adhyAnI kI manovaijJAnika pahacAna hai| isI ke AdhAra para manuSya ke sAre AcaraNoM aura vyavahAroM kI vyAkhyA kI jA sakatI hai| Aja loga parezAna haiM, isa duniyA meM hiMsaka ghaTanAe~ bahuta ghaTita ho rahI haiM, jhUTha bahuta bolA jA rahA hai, coriyA~ aura DakaitiyA~ adhika ho rahI haiM, balAtkAra aura vyabhicAra bar3hA hai, IrSyA aura dveSa kA bolabAlA hai, aparAdha pratidina bar3ha rahe haiM, upadrava aura AkrAmaka vRttiyA~ aniyaMtrita ho rahI haiM, sAmrAjyavAdI manovRtti phaila rahI hai, isakA kyA kAraNa hai? bhAvadhArAoM ke AdhAra para yaha sugamatA se kahA jA sakatA hai ki Aja kA AdamI niSedhAtmaka bhAvoM meM adhika jI rahA hai| pratyeka manuSya meM vidhAyaka aura niSedhAtmaka donoM bhAvadhArAe~ satata pravAhita ho rahI haiN| niSedhAtmaka bhAvoM kI adhika sakriyatA se hiMsA ko bala aura bar3hAvA milatA hai aura taba samAja meM ye vRttiyA~ adhika panapatI haiN| - svarNima sUtra dUsaroM ke sahAre calo para apane pairoM kI tAkata kama mata kro| dUsaroM kA sahayoga tabhI milegA jaba tumhAre paira tAkatavara hoNge| - -
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakRti evaM vikRti 159 O RTERARAMNAGARRARAMEERUT ma karake dekheM / STHANIACIN ES C HENNADAaisansIES chudauire * AnaMda kendra para hare raMga kA dhyAna-hRdaya parivartana ke lie sahaja Asana kA cayana, AMkheM komalatA se baMda, anubhava kare cAroM ora panne kI bhAMti camakate hue hare raMga ke paramANu phaile hue haiN| ve paramANu pratyeka zvAsa ke sAtha zarIra ke bhItara praveza kara rahe haiN| citta ko Ananda kendra (hRdaya kA sthAna) para kendrita kreN| vahAM para camakate hue hare raMga kA dhyAna kreN| kucha samaya taka yathAsthiti kA anubhava kreN| aba anubhava kareM Ananda kendra se hare raMga ke paramANu nikalakara zarIra ke cAroM ora phaila rahe haiN| pUrA AbhAmaNDala hare raMga ke paramANuoM se bhara rahA hai| aba anubhava kareM bhAvadhArA nirmala ho rahI hai-3| do-tIna laMbe gahare zvAsa ke sAtha prayoga sampanna kreN| maMtra kA prayoga OM-isakA japa layabaddha uccAraNa ke sAtha kreN| uccAraNa ke samaya sampUrNa mastiSka para dhyAna kendrita ho| vahAM para hone vAle prakaMpanoM ko mahasUsa kreN| tIna minaTa se 5 minaTa taka prayoga kara sakate haiN| pariNAma-mAnasika svaasthy| Asana-prANAyAma matsyAsana-padmAsana kI sthiti meM baittheN| leTane kI mudrA meM Ane ke lie hAthoM kI kohanI ko dhIre-dhIre pIche le jaaeN| pITha pIche jhkegii| kuhaniyoM ke sahAre zarIra ko TikAte hue leTane kI mudrA meM A jAeM, hAthoM kI hatheliyAM kaMdhoM ke pAsa sthApita kara pITha aura gardana ko Upara utthaaeN| mastaka kA madhya bhAga saTA rhegaa| hAtha vahAM se uThAeM / bAeM hAtha se dAeM paira kA aMgUThA pakar3e aura dAeM hAtha se bAeM paira kA aMgUThA pkdd'e| kamara kA hissA bhUmi se Upara rahegA aura AMkha khulI rhegii| zvAsa-prazvAsa dIrgha evaM gaharA rkheN| prAraMbha meM eka minaTa taka prayoga kreN| phira prati saptAha eka-eka minaTa bar3hA sakate haiN| lAbha-prANa zakti vikasita hotI hai evaM mana kI zuddhi hotI hai| Sm RAADHAAR CARE
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 jo sahatA hai, vahI rahatA hai M Kaptanswer adhyAya kahatA hai jo parasparAvalambana kI cetanA vikasita kara letA hai * vaha dUsaroM kA sahArA banatA hai| * vaha samAja meM pratiSThA pAtA hai| * vaha anuzAsita jIvana jItA hai| * vaha svastha jIvana-zailI ko apanAtA hai| * vaha bhAI-bhatIjAvAda meM vizvAsa nahIM karatA hai| * vaha bala prayoga kI jagaha hRdaya-parivartana meM vizvAsa karatA hai| * vaha sabhI ke sAtha maitrI pUrNa vyavahAra karatA hai| * vaha nimittoM ko apane Upara hAvI nahIM hone detA hai| * vaha aparAdhika gatividhiyoM ko bar3hAvA nahIM detA hai| - - . For Private & Personal use only www.
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ " dizA badala jAnA sAdhAraNa bAta nahIM hai| jaise hI dizA kA parivartana hotA hai, chAyA bhI pakar3a meM A jAtI hai, mAyA bhI pakar3a meM A jAtI hai aura kAyA bhI pakar3a meM A jAtI haiN| saba kucha pakar3a meM A jAtA hai| 11 adhyAya 7 dizA aura dazA
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ RERANDIDEO | jo loga bar3e jIvoM ke lie choTo jIvoM kI | hiMsA ko ucita ThaharAte haiM, ve choTe jIvoM ke zatru haiN| rogI duHkhI hai| usake duHkha ko dUra karanA DaoNkTara kA kartavya ho sakatA hai| kintu yaha kartavya kaise ho sakatA hai ki eka ajanme bAlaka ko mAra kara janmeM bUr3he yA yuvaka ko | bcaaeN| yA cha samaya pahale kI bAta hai| eka carcA par3hI, jisakA viSaya thA, 'sabase bar3I upalabdhi kyA hai?' jahA~ carcA hotI hai, vahA~ aneka mata hote haiN| samAja meM aneka dhArAoM ke loga haiM aura aneka matoM dvArA vicAroM kA poSaNa hotA hai| nRvaMzazAstriyoM kA mata hai ki saMtati kA vikAsa mAnava samAja kI sabase bar3I upalabdhi hai| manuSya hI eka aisA sAmAjika prANI hai, jisane apanI saMtati kA vikAsa kiyA hai| prANiyoM kI aneka jAtiyA~ Aja lupta ho cukI haiM, jabaki manuSya kI AbAdI pA~ca araba se Upara pahuMca cukI hai| saMtati kA vikAsa eka bar3I upalabdhi hai| ___ samAjazAstriyoM kA abhimata hai ki kRSi kA prAraMbha manuSya kI sabase bar3I upalabdhiyoM meM se eka hai| manuSya ne jisa dina pahalA bIja boyA, pahalI khetI kI, use bar3A samAdhAna milaa| usakA vikAsa Age se Age bar3hatA gyaa|
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 163 dizA aura dazA maulika manovRttiyA~ __ mAnava-vikAsazAstriyoM kA mata hai ki do pairoM para khar3A honA, do hAthoM ko khAlI rakhanA, manuSya kI sabase bar3I upalabdhi hai| rIr3ha ke AdhAra para khar3A honA, donoM hAthoM ko kAma karane kA avasara denA, eka mahAna upalabdhi hai| yadi manuSya caupAyA (cAra pairoM vAlA) hotA to usakA mUlya gAya-bhaiMsa se adhika nahIM hotaa| manuSya kI eka aura bar3I upalabdhi dUsare grahoM para manuSya jAti kI khoja bhI hai| isa pUre brahmANDa meM manuSya kahA~-kahA~ hai, yaha khoja ho rahI hai aura yadi ise saphalatApUrvaka khoja liyA gayA, to yaha mAnava kI mahAna upalabdhi hogii| prazna eka thA, para usake samAdhAna meM aneka vicAra, aneka dhAraNAe~ sAmane aaiiN| ina sabhI dhAraNAoM ke saMdarbha meM apanA abhimata prakaTa karanA cAhatA hU~ ki manuSya kI sabase bar3I upalabdhi hai-hRdaya kA parivartana / Aja taka manuSya kI jo pratimA banI hai, manuSya aura pazu ke bIca jo bheda kI rekhA khIMcI gaI hai, usameM sabase mahattvapUrNa dhAraNA hai 'hRdaya kA parivartana' / koI bar3e se bar3A va aklamaMda pazu aura anya prANI bhI aisA parivartana nahIM jaante| manuSya ne hRdaya-parivartana ke siddhAnta kI sthApanA kI hai aura isakA prayoga kiyA hai| isameM vaha saphala huA hai| manovijJAna ne kucha maulika manovRttiyA~ mAnI hai| unakI saMkhyA meM matabheda hai, phira bhI do-cAra manovRttiyA~ sarvasammata haiN| AhAra kI khoja, kAma kI tRpti, palAyana aura yuyutsA, ye maulika manovRttiyA~ haiN| ___AhAra kI khoja maulika manovRtti hai| isakA saMvega hai, 'bhUkha' / AdamI ko bhUkha lagatI hai, taba vaha AhAra kI khoja karatA hai| kAma kI tRpti maulika manovRtti hai, isakA saMvega hai 'maithuna' / manuSya saMtati paidA karatA hai| hara prANI karatA hai| palAyana maulika manovRtti hai| isakA saMvega hai 'mAna' / yuyutsA kA artha hai lar3ane kI icchaa| AdamI lar3ane meM rasa letA hai| ye kucha maulika manovRttiyA~ haiN| inakA pariSkAra hara AdamI kara sakatA hai| dUsarA koI prANI aisA nahIM kara sktaa| kAma kI vRtti kA pariSkAra brahmacarya meM hotA hai| kisI bhI prANI yA pazu ne brahmacarya kA vikAsa nahIM
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 jo sahatA hai, vahI rahatA hai kiyA / bhaya kA pariSkAra abhaya meM hotA hai| kisI bhI prANI ne abhaya kA vikAsa nahIM kiyA / pazu Aja bhI utane hI Darate haiM, jitanA pahale Darate the / unameM utanI hI kAma-bhAvanA hai, jitanI pahale thI / yuyutsA kA pariSkAra sahiSNutA meM hotA hai| kisI bhI prANI ne yaha pariSkAra nahIM kiyA / pazu jitane pahale lar3ate the, Aja bhI utane hI lar3ate haiN| bhauMkane vAlA bhauMkatA hai, lar3ane vAlA lar3atA hai| kisI bhI deza ke kutto ne yaha vikAsa nahIM kiyA ki unhoMne bhauMkanA baMda kara diyA ho, paraspara lar3anA baMda kara diyA ho / eka mohalle kA kuttA jaba dUsare mohalle meM jAtA hai, taba lar3AI na hotI ho, aisA na sunA, dekhA / saMbhava hI nahIM hai / Aja taka isa vRtti meM pariSkAra nahIM huA / cAhe kuttA bhArata kA ho, amerikA kA ho yA rUsa kA ho, sabakI yaha manovRtti samAna hai| isameM koI aMtara nahIM hai / na dizA se dazA kA parivartana manuSya ne apanI maulika manovRtti kA pariSkAra kiyA hai| manovijJAna ke saMdarbha meM hRdaya parivartana kA artha ho sakatA hai, 'maulika manovRttiyoM kA pariSkAra' / jo maulika manovRttiyoM kA pariSkAra hai, vaha cetanA kA parivartana hai, hRdaya kA parivartana hai / dizA badala jAnA sAdhAraNa bAta nahIM hai| AdamI eka hI dizA meM calatA hai to eka hI prakAra kA AcaraNa aura vyavahAra hotA hai / jaba dizA badalatI hai, taba sArI sthitiyA~ badala jAtI haiM, AcaraNa aura vyavahAra badala jAtA hai / 1 himmata siMha paTela saurASTra kA nivAsI thA / vaha haTTAkaTTA aura svastha thA / use apane zArIrika bala para garva thA / vaha mAnatA thA ki aisA koI bhI kArya nahIM hai, jo maiM na kara sakU~ / eka dina eka vyakti ne kahA, 'himmata siMha ! tuma zaktizAlI ho / saba kucha kara sakate ho, to eka kAma kara dikhaao| vaha kAma hai svayaM kI chAyA ko pakar3anA / sUraja udaya ho rahA hai| jAo, apanI chAyA ko pkdd'o|' vaha phaurana mAna gayA, bolA, 'abhI pakar3atA huuN| yaha bhI koI kAma hai !' vaha daur3A chAyA ko pkdd'ne| jaise-jaise daur3atA hai, chAyA Age bar3hatI jAtI hai / apanI chAyA ko pakar3ane kI daur3a meM vaha
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ dizA aura dazA pasIne se nahA liyA / zrama bahuta kiyA, para saphala nahIM huaa| jyoM-jyoM daur3atA hai, chAyA Age saraka jAtI hai / nirAza ho gyaa| acAnaka sAmane saMta A ge| unhoMne pUchA, 'are himmata ! yaha kyA? itane parezAna kyoM ho rahe ho ?' vaha bolA, 'mahArAja ! Aja taka maiM kabhI apane kAma meM asaphala nahIM huaa| Aja saphalatA dUra bhAga rahI hai| parezAna hU~ / mArgadarzana kreN| maiMne apanI chAyA ko pakar3ane kA vAdA kiyA hai, para abhI taka ise pakar3a nahIM pAyA hU~ / Apa upAya batAe~ / ' saMta bole, 'bahuta sIdhI bAta hai| tuma apanA mu~ha mor3a lo / ' usane mu~ha mor3A, dizA bdlii| jaise hI dizA badalI, chAyA pakar3a meM A gii| jahA~ khar3A hai, vahIM usakI chAyA sthira hai| jaba dizA badalatI hai, taba chAyA pakar3a meM A jAtI hai| AdamI chAyA aura mAyA ke lie daur3atA hai| para na chAyA pakar3a meM AtI hai aura na mAyA pakar3a meM AtI hai / saba Age se Age bar3hatI jAtI haiN| yaha aisI marIcikA hai, jise kabhI pakar3A nahIM jA sktaa| jaise hI dizA kA parivartana hotA hai, chAyA bhI pakar3a meM A jAtI hai, mAyA bhI pakar3a meM A jAtI hai aura kAyA bhI pakar3a meM A jAtI hai| saba kucha pakar3a meM A jAtA hai / 165 manuSya hI eka aisA prANI hai jisane dizA ko badalA hai, maulika vRttiyoM kA pariSkAra kiyA hai, hRdaya kA parivartana kiyA hai, cetanA kA rUpAntaraNa kiyA hai| ina sAre saMdarbhoM meM kahA jA sakatA hai ki manuSya kI sabase bar3I upalabdhiyA~ hRdaya kA parivartana, cetanA kA rUpAntaraNa aura maulika manovRttiyoM kA pariSkAra hai / hRdaya-parivartana ke AdhAra para samAja meM naitika mUlyoM kI pratiSThA huI / kisI aura prANI meM naitika mUlya jaisA koI tattva nahIM hotaa| yaha Avazyaka bhI nahIM hai, kyoMki vahA~ buddhi kA itanA vikAsa nahIM huA hai / jahA~ buddhi kA vikAsa nahIM hotA, vahA~ naitika mUlyoM kI sthApanA nahIM ho sakatI / buddhi ke dvArA anaitika mUlyoM kI bhI sthApanA ho sakatI hai| becAre dUsare prANiyoM meM bauddhika vikAsa nahIM hai, to anaitika mUlya bhI nahIM hai| ve kabhI maryAdA kA atikramaNa nahIM krte| ve sadA nizcita maryAdA meM calate haiN| atikramaNa nahIM
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 jo sahatA hai, vahI rahatA hai hotaa| na naitikatA aura na anaitiktaa| manuSya ne apanI buddhi ke dvArA aise mUlyoM kI sthApanA kI jo samAja ke lie kalyANakArI nahIM haiM, akalyANakArI haiN| dizA-parivartana huA aura usane naitika mUlyoM kI sthApanA kii| daMDazakti kA prayoga aura bala kA prayoga, yaha manuSya meM hI nahIM, hara prANI meM calatA hai| manuSya hI isakA prayoga nahIM karatA, choTe se choTe prANI bhI daMDazakti kA prayoga karate haiN| prANiyoM kI bAta chor3a deM, vanaspati saMsAra meM bhI daMDazakti kA prayoga calatA hai| cIMTiyoM meM bhI yaha pracalita hai| madhumakkhiyA~ to daMDazakti kA prayoga karatI hI haiN| khoja karane para yaha spaSTa pratIta hotA hai ki pratyeka prANI meM daMDazakti kA prayoga aura bala prayoga, ye donoM calate haiN| aise vRkSa hote haiM jo daMDazakti kA prayoga kara prANiyoM ko pha~sA lete haiN| aise vRkSa haiM jinakI pattiyA~ pahale khalI hotI haiM, phira jaise hI koI prANI Akara una para baiThatA hai, ve sikur3a jAtI haiN| prANI unameM pha~sa jAtA hai| ve pattiyA~ prANI ko nicor3akara, cUsakara bAhara pheMka detI haiN| eka nahIM, aneka aise vRkSa haiM, paudhe haiM, jo balaprayoga karate haiN| ve anya jIvoM ko cUsate haiM, unakA zoSaNa karate haiN| isI taraha cIMTiyA~ sAmudAyika vyavasthA kA pAlana karatI haiN| cIMTiyoM kI rAnI sArI vyavasthA kA saMcAlana karatI hai| jo cIMTiyA~ kAma karane se jI curAtI haiM, AlasI ho jAtI haiM, unheM samAja se bAhara nikAla diyA jAtA hai| madhumakkhiyoM kI bhI yahI vyavasthA hai| rAnI madhumakkhI kAma na karane vAlI madhumakkhiyoM ko daMDa detI hai, unakA bahiSkAra karatI hai aura daMDasvarUpa unase adhika kAma karAtI hai| sabhI prANiyoM meM daMDa aura balaprayoga kI vyavasthA calatI hai| manuSya ne daMDazakti ke sthAna para AtmAnuzAsana kA vikAsa kiyA hai| usakI yaha dhAraNA rahI hai ki bala kA prayoga kama ho, daMDazakti kA prayoga kama ho aura AtmAnuzAsana jaage| hRdaya-parivartana ke sUtra hRdaya-parivartana kA pahalA sUtra hai, 'aatmaanushaasn'| jaba taka AtmAnuzAsana kA vikAsa nahIM hotA, taba taka nahIM mAnA jA sakatA ki hRdaya-parivartana huA hai| hRdaya-parivartana hamArI cetanA kI eka amUrta kriyA hai| use dekhA nahIM jA sktaa| kintu AtmAnuzAsana ke vikAsa ko dekhakara jAna
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ dizA aura dazA jAte haiM ki isa vyakti kA hRdaya parivartana ho gayA hai| AtmAnuzAsana kA vikAsa samAja aura sAmAjika mUlyoM kI pratiSThA kA eka mahattvapUrNa avadAna hai| AtmAnuzAsana ke binA ahiMsA kI kalpanA nahIM kI jA sakatI / ahiMsA kA pUrA vikAsa AtmAnuzAsana ke AdhAra para hI kiyA jA sakatA / ahiMsA kA pUrA vikAsa AtmAnuzAsana ke AdhAra para huA hai / hRdaya parivartana kA dUsarA sUtra hai, 'abhaya kA vikAsa' / abhaya ke binA bhI ahiMsA kI kalpanA nahIM kI jA sakatI / bhaya maulika manovRtti hai| AdamI DaratA hai| Dara samUce jIvana meM vyApta hai| AdamI ko bhUta, bhaviSya aura vartamAna, tInoM kAloM kA bhaya satAtA rahatA hai| AdamI atIta ke bhaya se trasta ho jAtA hai / jo ghaTanA ghaTa cukI hai, jo ghaTanA calI gaI, usakA bhI bhaya AdamI ke saMskAroM meM aMkita ho jAtA hai aura vaha pUre jIvana meM bhayabhIta rahatA hai / - 167 AdamI ke jIvana meM eka ghaTanA ghttii| vaha usase Dara gayA / usane bhaya ko miTAne ke upAya kie, para saphalatA nahIM milii| eka vyakti se pUchA / usane kahA, 'sabase sarala aura acUka upAya yaha hai ki tuma ghaTanA ko bhUla jaao| use yAda mata kro|' use yaha upAya acchA lgaa| aba vaha niraMtara yaha socane lagA, 'mujhe usa ghaTanA ko bhUlanA hai', 'mujhe usa ghaTanA ko bhUlanA hai / ' bhUlane - bhUlane ke bahAne smRti kI pakar3a itanI majabUta ho gaI ki vaha ghaTanA hamezA tarotAjA rahane lgii| atIta kA bhaya rahatA hai / bhaya kI smRtiyA~ bahuta satAtI haiM / AdamI ko vartamAna kA bhaya bhI satAtA hai| yaha na ho jAe, vaha na ho jAe, cora na A jAe, aphasara na A jaae| vartamAna kA yaha bhaya bhI bahuta pIr3AdAyaka hotA hai / bhaviSya kA bhaya kalpanAjanita bhaya hai / vaha bhI kama bhayAnaka nahIM hotA / AdamI bAra-bAra socatA rahatA hai ki avasthA A rahI hai, bUr3hA ho jAU~gA to kyA hogA ? kyA bacce sevA kareMge? kyA bhojana sukha se mila pAegA? dhana nahIM rahegA to kyA karU~gA ? asvastha ho jAU~gA to kyA hogA ? isa prakAra eka ke bAda dUsarI ciMtA use ghere rahatI hai| Dara manuSya ke jIvana meM kSaNa-kSaNa sAtha calatA hai, kintu manuSya ne vikAsa kiyA abhaya kA / sAdhanA karate-karate itanA vikAsa ho jAtA hai ki bhaya zabda hI samApta ho jAtA hai| AdamI ne una
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 jo sahatA hai, vahI rahatA hai sA~poM ke sAtha bhI maitrI kI sthApanA kI, jinakA nAma sunate hI vaha kAMpa uThatA hai| usane aise hiMsaka pazuoM ke sAtha bhI maitrI sthApita kI, jo AdamI ko mArakara khA jAte haiN| AdamI ne maitrI kA vikAsa kiyA, abhaya kA vikAsa kiyA / jaise-jaise jIvana meM ahiMsA, abhaya aura maitrI kA vikAsa hotA hai, sabhI prANI mitra bana jAte haiM / ahiMsA kI zakti loga daMDa-zakti se paricita haiM, isalie usameM vizvAsa jamA huA hai| ahiMsA meM jo zakti hai, vaha hiMsA yA daMDa meM nahIM hai / para dUsaroM ke niyaMtraNa ke lie usakA koI upayoga nahIM hai| dUsaroM kA niyaMtraNa daMDa-zakti hI kara sakatI hai / isalie loga cAhate haiM ki daMDa kI zakti calatI rahe / usake binA arAjakatA kI sthiti ho jaaegii| aneka rASTroM meM anyAya, atyAcAra aura utpIr3ana ke virodha meM hiMsaka krAMtiyA~ huiiN| ve apane lakSya meM saphala huIM / vizvAsa dRr3ha ho gayA ki hiMsA saphala hotI hai| hiMsA kI saphalatA kA matalaba hai bhautika lakSya kI pUrti / Aja ahiMsA kI saphalatA kA mAnadaMDa bhI vahI hai / Arthika kaThinAiyoM ko miTA sakI to ahiMsA saphala huI, yaha mAnA jAegA aura unheM na miTA sakatI to viphala / sacamuca yaha bhUla ho rahI hai, ahiMsA ko lakSyahIna kiyA jA rahA hai| ahiMsA kA lakSya jIvanazodhana hai| use adhika prabhAvazAlI kiyA jAe to kaThinAiyoM ko pAra karane kA dvAra apane Apa khulatA hai / ahiMsA kA prayoga Arthika gutthI ko sulajhAne ke lie kiyA jAe to usase parokSata: hiMsA ko hI sahArA milatA hai / Arthika samasyA ke samAdhAna kA sUtra 'sAmAjika sAmya' ho sakatA hai| ahiMsA kA svarUpa pavitratA hai, isalie vaha vyApaka hone para bhI vaiyaktika hai / vyavasthA kA svarUpa niyaMtraNa hai / usameM sthiti ke samIkaraNa kI kSamatA hai / isalie vyavasthA ke pariNAma se ahiMsA kA mUlyAMkana nahIM karanA cAhie / usakI saphalatA jIvana kI pavitratA meM hai| svataMtratA kI rakSA ahiMsA se ho sakatI hai| hiMsA yA daMDa-zakti kI mAyA jitanI bar3hatI hai, utanI hI parataMtratA bar3hatI hai / mAnavIya saphalatA kA sarvAdhika utkarSa svataMtratA hai aura vaha ahiMsA ke dvArA hI labhya hai /
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ dizA aura dazA jIvana kI do dhArAe~ ahiMsA aura hiMsA, ye do virodhI pravAha haiM / inakI dhArAe~ kabhI milatI nahIM / eka jIvana meM do dhArAe~ ho sakatI haiN| eka vRtti meM donoM nahIM ho sakatIM / ahiMsA AtmA kI svAbhAvikatA aura jIvana kI upayogitA hai / hiMsA jIvana kI azakyatA aura Atmazakti ke alpa vikAsa kI dazA meM panapane vAlI burAI hai| AtmA, zarIra, vANI aura mana kI sahayogI sthiti kA nAma jIvana hai / isa sahayogI sthiti kA adhikArI jo hotA hai, vaha vyakti kahalAtA hai / jIvana sva (AtmA) aura para (zarIra, vANI, aura mana ) kA saMgama hai / vyakti bhI sva-para kA saMgama hai| vaha sva-para ke saMgama se banI huI saMsthA hai| jIvana kA sva-aMza svabhAva aura para- aMza vibhAva hai| vAstava meM svAbhimukhatA yA padArthabhimukhatA vibhAva, vikAra yA hiMsA hai / 169 svabhAva kA vikAsa zurU hote hI vibhAva ekadama calA nahIM jAtA / svabhAva kI mAtrA kama hotI hai, vibhAva satAtA hai, azAMti aura udvega lAtA hai / svabhAva kI mAtrA bar3hatI hai, mana, vANI, zarIra aura padArtha ke prati niyaMtraNa - zakti bar3hatI hai, taba vibhAva utanA nahIM satAtA / phira jIvana kI dizA aura gati svayaM svabhAvonmukha ho jAtI hai| ahiMsA vizAla hotI hai| hiMsA sImA se pare nahIM ho sakatI / eka vyakti krUra hai, lekina usakI hiMsA kI bhI eka nizcita rekhA hotI hai| vaha apane rASTra, samAja, jAti yA kama se kama parivAra kA zatru nahIM hotaa| vaha hara kSaNa kriyAtmaka hiMsA nahIM karatA / vyakti krodha karatA hai, para krodha hI karatA rahe, aisA nahIM hotA / mAna, mAyA aura lobha kI paramparA bhI niraMtara nahIM bar3hatI / krodha kI mAtrA bar3hatI hai, vyakti meM pAgalapana chA jAtA hai| mAna, mAyA aura lobha kI bar3hI huI mAtrA bhI zAMti nahIM detii| hiMsA ko sImita kie binA vyakti jI nahIM sakatA / ahiMsA vizAla hai, anaMta hai, baMdhana se pare hai| koI samUce jagata ke prati ahiMsaka rahe to rahA jA sakatA hai| ahiMsA kI mAtrA bar3hatI hai, prema kA dharAtala U~cA aura nirvikAra hotA hai, usase AnaMda kA srota phUTa nikalatA hai /
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 jo sahatA hai, vahI rahatA hai ___ahiMsA anaMta AnaMda kA satata pravAhI srota hai, phira bhI manuSya kA svabhAva usameM sahajatayA nahIM rmtaa| isakA kAraNa niyaMtraNa-zakti kA abhAva hai| mana, vANI aura zarIra kI niraMkuza vRttiyoM kA pratirodha karane kI Atmazakti kA jitanA kama vikAsa hotA hai, utanA hI adhika hiMsA kA vega bar3hatA jAtA hai| hiMsA kI maryAdAe~, kRtrima hotI haiN| unameM tar3aka-bhar3aka aura lubhAvanApana bhI hotA hai| ahiMsA meM dikhAvaTIpana yA banAvaTIpana nahIM hotaa| vaha AMtarika maryAdA hai| vaha AtI hai, tabhI vyakti kA vyaktitva evaM jIvana kI svataMtratA nikharatI hai| AcArya tulasI ne apane eka pravacana meM kahA, 'AtmAnuvartI-niyamAnuvartI, yAnI ahiMsaka hI vAstava meM svataMtra hai|' abhaya kA mUla ahiMsA ___ manuSya burAI karate nahIM skucaataa| isIlie duniyA kA pravAha vikAra kI ora hai| bhoga aura iMdriyoM kI dAsatA bar3ha rahI hai| kahA jAtA hai ki prakRti para vijaya pAne ke lie manuSya saphala abhiyAna calA rahA hai| yaha tathyahIna dAvA hai| pAnI aura agni para vijaya prApta karanA hI prakRti para vijaya nahIM hai| zarIra, vANI aura mana ko jIte binA prakRti nahIM jItI jA sktii| sva-vijaya ke binA prakRti-vijaya varadAna na bana abhizApa bana jAtI hai| sva-vijaya kA prayatna bahuta thor3A hotA hai, isalie bhoga satA rahe haiM, vikAra aura hiMsA bar3ha rahI hai| eka kI dUsare ke sAtha spardhA hai| vAtAvaraNa bhaya se bharA hai| ahiMsA kA dUsarA pahalU abhaya hai| apanI mauta se DaranA bhI hiMsA hai| jo dUsaroM ko parAdhIna rakhanA cAhate haiM, hIna banAe rakhanA cAhate haiM, jAtigata bhedabhAva rakhate haiM, chuAchUta, U~ca-nIca aura kAle-gore ke pacar3e meM par3e hue haiM, ve abhaya nahIM haiM, zAMta nahIM hai| jinakI bhoga meM lipsA bar3hI huI hai, jo parigraha ke putale aura zoSaNa ke puMja bane hue haiM, unase pUchie, unheM kitanI zAMti hai? zAMtipUrNa jIvana vahI bitA sakatA hai, jo burAiyoM se dUra hai| burAI se dUra vahI raha sakatA hai, jisameM pratirodhAtmaka zakti yA sva-niyaMtraNa kA paryApta vikAsa hotA hai| samAnatA kI sthApanA dharma ko samajhane ke lie jitanA vyakti ko samajhanA jarUrI hai, utanA hI jarUrI hai samAja ko smjhnaa| dharma ke sAtha karma kA siddhAnta jur3A huA hai|
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ dizA aura dazA 171 karma kI vyAkhyA vyakti aura samAja, donoM ke saMdarbha meM hotI hai| jaina karmavijJAna ke anusAra gotra karma ATha prakAra se bhogA jAtA hai-jAti, kula, bala, rUpa, tapa, zruta, lAbha aura aizvarya / rUpa, bala, zrupa, tapa, ye vyakti se saMbaMdhita haiN| jAti, kula, lAbha, aizvarya, ye samAja se saMbaMdhita haiN| karma-prakRtiyoM kA vizleSaNa kareM to patA calegA ki kucha karma-prakRtiyA~ samAja sApekSa batAI gaI haiN| ekendriya se lekara asaMjJI paMcendriya taka jina karma-prakRtiyoM kA koI vizeSa artha nahIM hotA, akele AdamI meM bhI unakA vizeSa artha nahIM hotA, parantu samAja ke saMdarbha meM ve karma-prakRtiyA~ sArthaka bana jAtI haiN| karma kI prakRti ATha karmoM meM eka karma hai 'mohakarma' / mohakarma kI kucha prakRtiyA~ samAjasApekSa haiN| krodha ke lie koI dUsarA caahie| ahaMkAra ke lie to pUrA samAja caahie| dUsarA na ho to krodha kA udaya hI nahIM hogaa| samAja na ho to ahaMkAra kA udaya nahIM hogaa| karma ke vipAka meM sAmagrI banatA hai samAja / yadi samAja hai to ahaMkAra hai| samAja nahIM to ahaMkAra nahIM / kapaTa ke lie bhI yahI bAta hai| lobha ke bar3hane kA kAraNa bhI samAja hai| eka pratispardhA hotI hai, vyakti socatA hai ki usane to itanA dhana kamA liyA, maiMne bahuta kama kamAyA hai| usane itanA bar3A makAna banA liyA, maiM isase bhI bar3A bnaauuNgaa| ahaM ke vistAra meM samAja nimitta banatA hai| jugupsA, ghRNA Adi kI abhivyakti bhI samAjasApekSa hai| samAja na ho to zAyada ghRNA kA prasaMga hI na aae| karma kI aisI aneka prakRtiyA~ haiM, jinheM samajhane ke lie samAja kI sthitiyoM ko samajhanA jarUrI hai| samAja kI sthiti samAja vijJAna kA jJAna sAmAjika vyakti ke lie hI nahIM, dhArmika vyakti ke lie bhI Avazyaka hai| yadi samAja kI sabhI sthitiyoM ko jAnane kA prayatna kareM, to ve spaSTa hoNgii| ve kaise banatI haiM? rUr3hiyA~ aura dhAraNAe~ kaise panapatI haiM? hama prAgaitihAsika yuga ko dekheN| usa samaya samAja meM ghRNA kA vikAsa nahIM thaa| ghRNA kisase ho? eka bahuta choTA-sA varga, eka jor3A (yugala) ghUmatA rahatA / na koI kula, na gA~va, na nagara, na samAja aura na jAti /
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 jo sahatA hai, vahI rahatA hai koI bar3appana nahIM thaa| ahaMkAra kA vipAka kama thaa| ghRNA kahA~ se AtI? dhIre-dhIre manuSya kA vikAsa huA, samAja bnaa| kevala vastu aura padArtha kA hI vistAra nahIM huA, vRttiyoM kA bhI vikAsa huaa| aneka karmoM ko udaya hone kA avasara milaa| mohanIya karma ko udaya hone kA avasara samAja meM jyAdA milatA hai| yadi samAja na ho to mohanIya karma kA vipAka kahA~ hogA? yadi akelA AdamI pahAr3a kI guphA meM baiTha jAe, varSoM taka vahIM jIvana bitAe, to kauna-sA mohanIya karma vipAka meM AegA? vahA~ baiThA vyakti kisase pratispardhA karegA? kisakA lobha karegA? kisa para ahaMkAra karegA? ghRNA kisase hogI? bahuta sArI prakRtiyA~ zAMta rheNgii| badalane kA sAmarthya yaha hamArA hI Atma-kartRtva hai ki hama nimittoM ko bacA lete haiM, sthitiyoM ko bhI badala dete haiM, to karma ke vipAka kA maMdIkaraNa bhI kara sakate haiN| vipAka meM, udaya meM AnevAlA karma pradezodaya meM Akara samApta ho jAtA hai| yaha Atma-kartRtva kA sUtra hai-'jo vipAka meM AnevAlA hai, use pradezodaya meM bhugata lenaa|' isa kartRtva kA sabase bar3A pramANa karma ko badalane kA sAmarthya hai| sar3akeM badalI jA sakatI haiM, makAna nae banAe jA sakate haiM, padArtha kI AkRti yA prakRti ko badalA jA sakatA hai, kintu karma jaise sUkSma kSetra meM praveza karanA aura use badala denA, kitanA bar3A kartRtva hai| vipAkodaya kA pradezodayIkaraNa Atma-kartRtva kA svayaMbhU pramANa hai| asamAnatA kI abhivyakti ghRNA aura ahaM, ina do tattvoM ne samAja meM viSamatAe~ paidA kI haiN| kahIM jAti ko lekara asamAnatA hai, kahIM raMga ko lekara asamAnatA hai| bhArata meM jAti ke AdhAra para asamAnatA calatI hai aura pazcimI dezoM meM raMga-bheda ke AdhAra pr| kisI na kisI rUpa meM ghRNA aura ahaM ko abhivyakti kA maukA mila hI jAtA hai| eka samaya bhagavAna RSabha kA thA, jaba mAnava jAti eka thii| na jAti kA bheda thA, na U~ca-nIca aura na chuAchUta kA prazna thaa| RSabha ne kArya ke AdhAra para vyavasthA kA pravartana kiyaa| prazna AyA, saphAI kA kArya kauna kare? bharata ke putra ne kahA, 'maiM kruuNgaa|' RSabha ne use
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ dizA aura dazA 173 mahattara kA pada diyaa| use bahuta sammAna diyaa| vahI pada ahaMkAra ke capeTe khAte-khAte mehatara bana gayA aura ghRNita ho gyaa| use nIca mAnA jAne lgaa| jo bar3A hotA hai, vaha sAmAjika parivartana kA kAraNa banatA hai| sattA meM aise zAsaka Ae, jinakA ahaMkAra bhI prabala ho gayA, ghRNA bhI prabala ho gaI aura usake AdhAra para samAja-vyavasthA bnii| samAja ke jo purodhA varga ke loga the, unhoMne isameM ahaM bhUmikA nibhaaii| samAja kA bikharAva Azcarya yaha hai ki dharma ne isa viSamatA ko samarthana diyaa| isa mAnyatA ko dhArmika rUpa de diyA, eka choTA hotA hai aura eka bdd'aa| jAtivAda dharma se jur3A huA hai| yaha dharma kA tattva hai, jisane acchA karma kiyA, vaha bar3A bana gyaa| jisane acchA karma nahIM kiyA, vaha nIcA bana gyaa| vaidika paramparA meM isa bAta ko svIkAra kiyA gayA ki jAtivAda tAtvika hai| janmanA jAti hotI hai| jaina AcAryoM ne isa bAta kA khaMDana kiyA, jAtivAda tAtvika nahIM hai| janmanA jAti nahIM hotii| jAtivAda kAlpanika hai| yaha manuSyakRta hai, IzvarakRta nhiiN| jaina dharma kI yaha svIkRti hai| isameM na jAtigata bhinnatA yA vizeSatA mAnya ho sakatI hai aura na ghRNA kI bAta mAnya ho sakatI hai| zramaNa paramparA aura vaidika paramparA meM yaha eka maulika bheda rahA hai, kintu kAlakrama se itanA prabhAva AyA ki jaina bhI apanA siddhAnta bhUla ge| jainoM ne jAtivAda ko isa prakAra pakar3a liyA, mAno yaha unakI hI bapautI ho| Aja jaina paramparA meM aise loga haiM, jo jAtivAda meM vizvAsa karate haiM aura zUdra ke prati atyaMta ghRNA kA bhAva rakhate haiN| jAtivAda kI isa vikarAlatA kA dakSiNa bhArata meM bahuta prabhAva rhaa| yaha dhAraNA bhI bana gaI ki jisa galI se cAMDAla nikalatA hai, usa galI se brAhmaNa nikalanA pasaMda nahIM krtaa| sparza to dUra kI bAta hai, cAMDAla kI chAyA par3a jAe to bhI apavitra ho jaae| jahA~ isa prakAra kI mAnasikatA ho, vahA~ samAja meM bikharAva na ho, yaha kaise saMbhava hai? isa viSama sthiti meM hI ArakSaNa kI bAta AtI hai| ArakSaNa ke lie AMdolana hote haiN| kahA jA rahA hai ki jAtivAda ke nAma para jitane pApa kamAe haiM, ArakSaNa una pApoM kA prAyazcita hai|
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 jo sahatA hai, vahI rahatA hai samAnatA ke hetu ___ Aja bhI jAtigata bheda aura ghRNA bhAratIya jIvanazailI ke aMga bane hue haiN| yadyapi zaharoM ke vAtAvaraNa meM kucha pharka AyA hai, lekina gA~voM meM to Aja bhI vahI hAlAta haiN| kaI gA~voM meM Aja bhI harijanoM ko kuoM se pAnI bharane nahIM diyA jAtA, maMdira meM praveza nahIM miltaa| uttara pradeza aura bihAra meM yaha samasyA bhayaMkara hai| harijanoM kI pUrI bastiyA~ hI jalA dI jAtI haiN| isa sthiti meM isa saccAI kI pratiSThA jarUrI hai ki samAja meM samAnatA Ae, jAtigata bhedabhAva na rhe| samAjazAstriyoM ne samAnatA kA eka hetu 'AMtarika AkarSaNa' batalAyA hai| usI ke AdhAra para samAnatA kI bhAvanA panapatI hai| jahA~ saMjJAnAtmaka bodha hai, AMtarika AkarSaNa hai, vahA~ samAnatA hogii| dUsarA hetu guNAtmaka samAnatA hai| jahA~ guNa samAna hotA hai, vahA~ AMtarika AkarSaNa paidA ho jAtA hai| samAnatA lAne vAlA mukhya ghaTaka hai AMtarika aakrssnn| jAtibheda kA kAraNa jAtibheda mukhyataH ahaMkAra ke AdhAra para panapA hai| jo bhaumika-jamIMdAra bane, unhoMne socA ki eka bhUmihIna yA sAmAnya vyakti ke sAtha saMbaMdha jor3anA, lar3akI ko lenA-denA, hamAre varga kI garimA ke anurUpa nahIM hogaa| vivAha-zAdI kA saMbaMdha-viccheda ho gyaa| ve adhika U~ce bana gae, phira roTI kA saMbaMdha bhI vicchinna ho gyaa| dhIre-dhIre isa ghRNA kA vikAsa huaa| AMdolana kI AvazyakatA ____hameM isa tathya ko svIkAra karanA hogA ki hindustAna meM samAja kevala eka DhA~ce ke rUpa meM rahA, sahI artha meM prANavAna nahIM rahA, isalie yaha asamAnatA kA tattva vikasita hotA calA gyaa| pazcima meM cAra varNa kI vyavasthA nahIM rahI, vahA~ jAtivAda kI samasyA nahIM hai, kintu ahaM aura ghRNA kama nahIM haiN| manuSya ke ahaM ko abhivyakti kA avasara mila gyaa| raMga para dhyAna aTaka gayA, yaha gorA hai aura yaha kaalaa| Aja bhI dakSiNa aphrIkA meM jahA~ gore loga rahate haiM, vahA~ kAle loga apanA makAna nahIM banA skte| jaba taka AdamI meM ahaM aura ghRNA kA bhAva hai, taba taka isa samasyA kA samAdhAna
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ dizA aura dazA 175 nahIM ho sktaa| sabase pahale yaha samajhanA hogA ki hama eka-dUsare kA sahArA lie binA Age nahIM bar3ha sakate, vikAsa nahIM kara skte| pratyeka manuSya samAna hai, vikAsa meM sabakA yoga hai| yaha sUtra pakar3a pAe~ to samAnatA kI ora gati hogii| isake lie jarUrata hai eka AMdolana kI, jo janatA meM samAnatA kI cetanA jagA sake, ahaM aura ghRNA kI cetanA ko pariSkRta kara ske| isa abhikrama kI saphalatA lokataMtra ko svastha, pavitra aura ciraMjIvI banA degii| ahiMsA kI vAstavika saccAI vAstavika saccAI aura vyAvahArika saccAI ke bIca eka dUrI hai| vaha dUrI atIta meM thI aura Aja bhI hai| mAnavIya durbalatA pahale bhI thI aura Aja bhI hai| manuSya Adarza kI bAta karatA hai, use jInA pasaMda nahIM krtaa| usake bhItara mahAnatA aura alpatA, donoM ke bIja vidyamAna haiN| mahAnatA ke bIja ko jaba siMcana milatA hai, taba vaha Adarza kI ora kadama bar3hAtA hai| alpatA ke bIja sakriya hokara use Adarza vimukha banA dete haiN| yahI hetu hai vAstavika saccAI aura vyAvahArika saccAI kI dUrI kaa| ___ahiMsA vAstavika saccAI hai| bhagavAna mahAvIra ne kahA- ahiMsA saba jIvoM kA kalyANa karane vAlI hai| jaise bhUkhe ke lie bhojana, pyAse ke lie jala aura pakSI ke lie AkAza sahArA hai, vaise hI ahiMsA sabake lie sahArA hai| vyavahAra kI samasyA prabala banatI hai, taba AdamI isa vAstavika saccAI ko A~khoM se ojhala kara detA hai| prazna hai aucitya kA 'akaDaM karissAmi' jo kArya kisI ne nahIM kiyA, vaha maiM karU~gA, yaha dhAraNA bhI AdamI ko vAstavika saccAI se dUra le jAtI hai| vaijJAnika jagata meM eka hor3a lagI huI hai kucha nayA khojane kI, kucha nayA karane kii| nayA khojanA burA nahIM hai, kintu jisa naI khoja ke sAtha mAnava jAti ke vinAza kI bAta jur3I huI ho, vaha naI khoja nizcita hI rAvAMchanIya hai| maiksiko ke DaoNkTaroM ne pArkiMsana (eka prakAra kA kaMpanazIla lakavA) se pIr3ita do rogiyoM ke mastiSka meM bhrUNa ke TissuoM kA pratyAropaNa kiyaa| isase una rogiyoM ko kAphI rAhata
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 jo sahatA hai, vahI rahatA hai milii| prazna rAhata kA nahIM hai| prazna hai naitikatA kA, aucitya kA / kyA eka rogI ko ThIka karane ke lie eka bhrUNa kI hatyA karanA ucita hai? kyA ise naitika kArya mAnA jA sakatA hai? AcArya bhikSu ahiMsA ke marmajJa the| unhoMne ahiMsA ko gaharI sUkSma dRSTi se dekhA aura usakI samIkSA kii| unhoMne eka prazna upasthita kiyA-kyA bar3e jIvoM ko bacAne ke lie choTe jIvoM kI hatyA karanA saMgata hai?' isa prazna kI samIkSA ke bAda unhoMne likhA-'jo loga bar3e jIvoM ke lie choTe jIvoM kI hiMsA ko ucita ThaharAte haiM, ve choTe jIvoM ke zatru haiN| rogI duHkhI hai| usake duHkha ko dUra karanA DaoNkTara kA kartavya ho sakatA hai| kintu yaha karttavya kaise ho sakatA hai ki eka ajanme bAlaka ko mAra kara janme bUr3he yA yuvaka ko bacAe!' bhagavAna mahAvIra kI vANI meM yaha duHkha pratighAta ke lie kI jAne vAlI hiMsA hai| roga eka duHkha hai| sevA kA kAma karane vAle dUsare ke duHkha kA nivAraNa karanA cAhate haiN| para jaise-taise eka ke duHkha kA nivAraNa kara dUsare ko duHkhI banAnA tarka, buddhi aura samajha se pare hai| zreSThatA kI kasauTI manuSya saba prANiyoM meM zreSTha hai, isa dhAraNA ke AdhAra para usake lie saba kucha karanA kSamya mAna liyA gyaa| vartamAna cikitsA ke kSetra meM lAkhoM-lAkhoM mUka pazu parIkSaNa ke lie mAra die jAte haiN| kyA isa hiMsA ke AdhAra para jInevAlA AdamI ahiMsA ke vikAsa kI bAta soca sakatA hai? kyA AdamI amara hai athavA amara hogA? rogoM kI rokathAma ke lie svAbhAvika prayatna karanA asaMgata nahIM kahA jA sktaa| asvAbhAvika prayatnoM kI jo zRMkhalA zurU huI hai, usase aneka prazna ubhara rahe haiN| kyA isa duniyA meM kevala manuSya ko hI jIne kA adhikAra hai? manuSya buddhimAna prANI hai, kyA vaha isIlie sarvazreSTha hai? ina praznoM kA uttara Aja kA paryAvaraNa vijJAnI de rahA hai| paryAvaraNa vijJAna zreSThatA kI kasauTI korI bauddhikatA hI nahIM hai| sRSTi kA saMtulana banAe rakhane meM jinakA yogadAna hai, una sabakI apanI zreSThatA hai| una sArI zreSThatAoM kA yoga hI yaha jagata hai| isa sthiti meM manuSya ke lie saba kucha kSamya kyoM ? manuSya ke lie manuSya ke bhrUNa kI hatyA kyA kSamya ho sakatI hai?
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ dizA aura dazA yuga kI samasyA 1 I prazna jIne aura marane kA nahIM hai| janma lene vAlA hara vyakti maratA hai| isalie maranA koI ajIba ghaTanA nahIM hai / ajIba ghaTanA hai galata mAnyatA aura usake AdhAra para hone vAlA AcaraNa / ina galata mAnyatAoM ne prakRti ke sAmrAjya meM anAvazyaka hastakSepa kI pravRtti ko janma diyA hai / yaha hastakSepa manuSya ke karttavya ko daiva yA IzvarIya rUpa de sakatA hai, karane, na karane aura anyathA karane meM use sakSama banA sakatA hai, kintu galata mAnyatA aura galata AcaraNa ke kAraNa manuSya meM jo krUratA utpanna hotI hai, usakA samAdhAna kahA~ se mile ? krUratA Aja ke yuga kI sabase bar3I samasyA hai| vaha karuNA ko niraMtara lIlatI jA rahI hai| kyA karuNA ke binA manuSya manuSya raha pAegA ? jIvana aura jIvikA svarga parokSa hai| mokSa atyaMta parokSa hai| mana kI zAMti pratyakSa hai / pratyakSa ke prati jitanA AkarSaNa hai, utanA parokSa ke prati nahIM hotA / guru apane ziSya ko pratipAdana kI zailI kA artha samajhA rahe the / ve bole-dharma avyAkRta nahIM hai / usakA pratipAdana kiyA jA sakatA hai| vaha jIvana darzana kA sparza karanevAlA ho to adhika upayogI aura adhika AkarSaka ho sakatA hai| korI upadezAtmaka zailI niraMtara AkarSaNa utpanna nahIM karatI / caritra athavA dRSTAnta kA sahArA lo aura apane vaktavya ko AkarSaka bnaao| pratipAdana kA lakSya honA cAhie, zAMtipUrNa jIvana kA darzana / jIvana darzana kI tIna kasauTiyA~ haiM * vyakti ko kyA lAbha mila rahA hai ? * samAja ko kyA lAbha mila rahA hai ? * vartamAna kI samasyA kA samAdhAna ho rahA hai yA nahIM ? yadi parivartana kI samasyA sujhalatI hai to bhaviSya apane Apa ujvala bana jAtA hai / abhayAraNya 177 eka rAjya kI vicitra paramparA thI / sATha varSa kI Ayu
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 jo sahatA hai, vahI rahatA hai ke bAda rAjA ko rAjagaddI chor3anI hotii| nae rAjA kA abhiSeka ho jaataa| purAne rAjA ko araNya meM chor3a diyA jaataa| yaha paramparA lambe samaya taka calatI rhii| rAjyamukta hone ke bAda saba rAjA pachatAte para apane rAjyakAla meM isa samasyA para kisI ne bhI gaharA ciMtana nahIM kiyaa| rAjA pradyumna ke mana meM eka vicAra ubharA, 'yadi maiM vartamAna ko pakar3eM to bhaviSya kI coTI mere hAtha meM A sakatI hai| apanI coTI pakar3e binA apanI chAyA kI coTI kabhI nahIM pakar3I jA sktii| usane vartamAna para dhyAna keMdrita kiyA aura samasyA kA samAdhAna khoja liyaa| jisa araNya meM rAjyamukta rAjA ko chor3A jAtA, use suMdara banAne kI kalpanA kii| eka yojanA bnaaii| dekhate-dekhate araNya eka ramaNIya bagIce meM badala gyaa| bar3e-bar3e prAsAda, rAjapatha, vizAla jalAzaya usakI upayogitA bar3hAne lge| bhojana aura cikitsA kI vyavasthA aura jo kucha cAhie, vaha saba vahA~ upalabdha ho gyaa| araNya kI vibhISikA krIr3AgRha kI ramaNIyatA meM badala gii| rAjA bahuta prasanna thaa| usake mana meM aba koI bhaya nahIM rhaa| rAjyamukti kA samaya aayaa| putra ko rAjyAsIna banA svayaM araNyavAsa ke lie cala pdd'aa| vaha araNyavAsa rAjaprAsAda se bhI adhika sukhada aura AkarSaka thaa| vahA~ rahane ko bar3e-bar3e loga lalacAne lge| jo bhayAraNya thA, vaha abhayAraNya meM badala gyaa| vartamAna kI jAgarUkatA ___ manuSya ke sAmane kitane bhayAraNya hote haiM! bahuta loga unameM apanA saMkaTamaya jIvana jIne ko vivaza hote haiN| kitanA acchA ho, koI naI kalpanA aura naI yojanA banA usa bhayAraNya ko abhayAraNya banA de! vartamAna kA mUlyAMkana hone para hI isakI saMbhAvanA bana sakatI hai| vartamAna kI jAgarUkatA hI jIvana kI saphalatA kA sUtra hai| usI ke AdhAra para ujjvala bhaviSya ke devAlaya kA zilAnyAsa kiyA jA sakatA hai| kevala atIta ke sunahare sapane
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ dizA aura dazA 179 dikhAne vAlA dharma bhI cirajIvI nahIM raha sktaa| vahI dharma sthAyI AkarSaNa paidA kara sakatA hai, jo vartamAna kI samasyA ko sulajhAtA hai| jIvana hai samanvaya vartamAna kAla kI eka ajasra dhArA hai| jIvana bhI eka zAzvata pravAha hai| vaha jiyA jA rahA hai, lekina samajhA nahIM jA rahA hai| zarIra apanA kAma karatA hai| iMdriyA~, prANa, mana aura cetanA ye saba apanA-apanA kAma karate haiN| hama kArya ko samajhate haiM, usake samanvaya ko nahIM smjhte| zarIra, iMdriyA~, prANa, mana, cetanA aura samanvaya kA nAma hai jIvana / inameM se koI eka jIvana kA tattva nahIM hai| kyA zarIra jIvana hai? nhiiN| kyA iMdriyA~ jIvana haiM? nhiiN| kyA prANa, mana aura cetanA jIvana haiM? uttara hogA nhiiN| phira jIvana kyA hai? jIvana hai samanvaya / zarIra, iMdriya, prANa, mana aura cetanA, inakA samavAya hai jiivn| akelA pahiyA kAra nahIM hai| iMjina bhI kAra nahIM hai| eksIleTara aura breka bhI kAra nahIM hai| ina sabakA yoga hai kaar| jIvana kA lakSya bahuta loga pUchate haiM jIvana kA lakSya kyA hai ? isakA uttara bahuta sIdhA bhI hai aura bahuta jaTila bhI hai| vyavahAra naya kI bhASA meM lakSya hai vikAsa, AnaMda kA sukh| nizcayanaya kI bhASA meM lakSya hai svtNtrtaa| manuSya buddhimAna prANI hai| vaha apane lakSya kA nirdhAraNa karatA hai, usakI pUrti ke lie sAdhanasAmagrI juTAtA hai| zarIra, iMdriyA~, prANa aura mana, ye lakSya kI pUrti ke sAdhana haiN| sAdhya hai cetanA, cetanA kA vikAsa, cetanA kI svataMtratA / apane Apa meM
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 jo sahatA hai, vahI rahatA hai honA, apane Apako jAnanA aura apane astitva ko surakSita rakhanA, yaha vastugata lakSya hai| isI AdhAra para manuSya kI svataMtratA surakSita hai| nirdhArita lakSya meM avyavasthA huI hai| manuSya ne zarIra aura iMdriyoM kI tRpti ko lakSya banAyA, isIlie jIvana kA mukhya lakSya bana gayA sukh| jIvana va jIvikA sukhavAda AcArazAstra kA eka bahucarcita vAda hai| sukha pAne ke lie naitika yA dhArmika jIvana jarUrI hai, kintu sukha ko zarIra aura iMdriya taka sImita kara diyA gayA, isalie naitikatA jarUrI nahIM rahI, jIvikA usase adhika jarUrI bana gii| Aja pUre samAja meM jIvana aura jIvikA kA saMgharSa cala rahA hai| jIvana acchA ho, isakI ciMtA mAtA-pitA ko hai aura vidyArthI ko bhI hai| jIvikA acchI ho, isakI ciMtA mAtA-pitA ko kama hai aura vidyArthI ko bhI kama hai| isa paristhiti meM eka vyavasAyI manovRtti kA vikAsa huA hai| kahA jAtA hai ki eka vyavasAyI mRtyu ke bAda yamarAja ke pAsa phuNcaa| yamarAja ne usake jIvana kA lekhA-jokhA kara pUchA, 'tuma kahA~ jAnA cAhate ho, svarga meM yA naraka meM?' vyavasAyI bolA, 'hujUra! jahA~ do paise kI kamAI ho, vahIM bheja do| mujhe svarga aura naraka se koI matalaba nahIM hai|' isa manovRtti kA vikAsa jIvana ke vikAsa kI sabase bar3I bAdhA hai| padArtha aura paise kI hor3a isI manovRtti kA pariNAma hai| isa manovRtti ne aura bhI na jAne kitanI samasyAe~ paidA kI haiM! kyA Aja kA ciMtanazIla yuvA jIvana aura jIvikA ke bIca koI bhedarekhA khIMcane kI bAta socegA? - svarNima sUtra tuma kyA cAhate ho? yadi cAha svastha to Age bddhoge| cAha ko sahI dizA do| sahI dRSTi aura sahI dizA AdamI ko AdamI banAtI hai|
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ dizA Ara dazA karake dekheM * jyoti kendra prekSA-Avega zAMti ke lie sahaja Asana, AMkheM komalatA se baMda citta ko lalATa ke madhya jyoti kendra para kendrita kreN| vahAM camakate hue zveta bindu kA dhyAna kareM athavA Azvina ke pUrNa cAMda ko dekhe| pUre lalATa para zveta prakAza camaka rahA hai aisA anubhava kreN| mana hI mana cintana kareM Avega zAMta ho rahe haiN| aba sampUrNa lalATa para sapheda raMga meM isa vAkya ko likhA huA dekheN| thor3e samaya bAda do tIna zvAsa leM aura mahAprANa dhvani ke sAtha prayoga sampanna kreN| maMtra kA prayoga bhaktAmara praNata-maulimaNi-prabhANAmudyotakaM dalita-pApa-tamo vitaanm| samyak praNamya jinapAdayugaM yugAdAbAlambanaM bhavajale patatAM jnaanaam|| pUrvAbhimukha hokara pratidina eka maalaa| pariNAma-pratyeka kSetra meM saphalatA evaM samyak dazA kA nirmANa / saMkalpa kA prayoga * maiM AtmAnuzAsana ko vikasita karane kA prayAsa kruuNgaa| * maiM samAnatA kI cetanA kA vikAsa kruuNgaa| * maiM karuNA kA vikAsa kruuNgaa| * maiM jAtivAda ko bar3hAvA nahIM duuNgaa| * maiM samasyAoM ke samAdhAna me apane Apako niyojita kruuNgaa| ional
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 jo sahatA hai, vahI rahatA hai adhyAya kahatA hai jo jIvana kI dizA badala letA hai * vaha apanI maulika manovRttiyoM kA pariSkAra karatA I * vaha apanI dazA kA parivartana kara letA hai / vaha apane bhaviSya ko ujjvala banAtA hai / * vaha jIvana zodhana ke lie ahiMsA kA prayoga karatA hai / * vaha mohanIya karma ko kSINa karane kI sAdhanA karatA hai / * vaha jAtivAda meM vizvAsa nahIM karatA hai / * vaha samAnatA kI cetanA jagAne kA kArya karatA hai 1 * vaha karuNA kA vikAsa karatA hai / * vaha samasyAoM ke samAdhAna meM apanA zrama niyojita karatA hai / * vaha abhyAraNya banAne para dhyAna kendrita karatA hai / * vaha jIvana aura jIvikA ke bIca bhedarekhA khIMcane kA kArya karatA hai / +
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya mahAprajJa kI carcita pustakeM + yAtrA: eka akiMcana kI sukhI parivAra : samRddha rASTra mahAvIra kA punarjanma RSabhAyaNa subaha kA ciMtana appANaMzaraNaM gacchAmi kaise soceM? + parivAra ke sAtha kaise raheM + tulasI vicAra darzana vijJAna adhyAtma kI ora - maiM kuchahonA cAhatA hUM + lokataMtra : nayA vyakti nayA samAja taba hotA hai dhyAna kA janma kaise ho sakatA hai zubha bhaviSya kA nirmANa gItA saMdeza aura prayoga + mana ke jIte jIta kisane kahA mana caMcala hai? + maiMhUMapane bhAgya kA nirmAtA + maiM: merAmana : merI zAnti + mukta bhoga kI samasyA aura brahmacarya + AbhAmaMDala + vicAra ko badalanA sIkheM dharma mujhe kyA degA? bhikSuvicAra darzana * mahAvIra kA arthazAstra + mahAvIra kA svAsthyazAstra + mahAprajJa ne kahA For Private Persona
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ TEDO AcArya mahAprajJa ne hara eka viSaya para apanI lekhanI calAI, vividha viSayoM ko pravacana kA AdhAra bnaayaa| dasa varSa kI avasthA meM saMsAra ko tyAgane vAlA eka dharmaguru sAmAjika, Arthika aura vyaktigata stara para Ane vAlI samasyAoM kA saTIka samAdhAna prastuta kareM to yaha mahAna Azcarya hai| yaha kAma AcAryazrI mahAprajJa ne apanI prajJA jAgaraNa se kiyaa| logoM ke mAnasa meM yaha vizvAsa jamA huA thA ki jisa samasyA kA samAdhAna anyatra na mile vaha samAdhAna AcAryazrI mahAprajJa ke pAsa avazya mila jaayegaa| bar3e-bar3e ciMtaka, dArzanika, dharmaguru evaM rAjanItijJa saba isa AzA se unake pAsa Ate the ki AcAryazrI mahAprajJa eka aise zakhsa haiM, mahApuruSa haiM jo sampUrNa vizva kA mArgadarzana kara sakate haiN| AcArya mahAprajJa kI prastuta pustaka "jo sahatA hai, vahI rahatA hai" yuvA pIDhI ko naI dizA dene vAle sUtroM ko saMjoye hue hai| ye sUtra yuvAoM ke jIvana-nirmANa meM camatkArika DhaMga se kArya kreNge| jisase yuvA joza ke sAtha hoza ko kAyama rakha sakeMge aura apane socane ke tarIke ko samyaka banA skeNge| ISBN 8171951604 mAcaraNa sAvajjA pamAkkhA MI lADanUM Jain Educo ernational 19117881711951604 wam Rs100/