Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ SZTER TEN 065 zrIparamAtmane namaH sanAtana jainagraMthamAlAyAH prathamaM khNddN| AptaparIkSA patraparIkSA c| saMpAdaka:zrIyuta paMDita gajAdharalAlajainazAstrI TERRARE
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ graMthasUcI pRSTha saMkhyA 1 1 graMthaka paricaya AptaparIkSA saTIkA (saMpUrNA) hai| patraparIkSA (saMpUrNA) niymaavlii| isa graMthamAlA mUla saMskRta prAkRta tathA saMskRtaTIkAsAhita digaMbarajainAcAryakRta darzanasiddhAMta, nyAya, adhyAtma, vyAkaraNa, kAvya, sAhitya, purANa, gaNita, jyotiSa vaidyaka prabhRti sarvaprakAra ke prAcIna graMtha chapate haiN| 37 isa aMthamAlAkA praleka khaMDa (aMka) daza pataranase (80 pRSTha se) kama nahIM hogA aura atyeka khaMDa meM eka do yA tIna se adhika gaMtha nahIM rhegaa| isa graMthamAlA kA mUlya 12 khaMDoM kA sarvasAdhAraNamA prathama hI le liyA jAyagAH aura naiyAyika, vedAMtika aura saMskRta pustakAlayoMkI sevAmeM yaha prathamAlA binA mUlya bhI bhejI jaaygii| paraMtu poTaja kharca pratyeka aMka kA) yA ka) vI. pI. se sabako denA hogaa| jo mahAzaya eka sAtha kAru, zejage ye yAvajjIva sthAyIbAhaka samajhe jaaveNge| paraMtu jAge vyaya unako bhI judA denA hogaa| jo mahAzaya pustakAlayoM maMdiroM, vidyArthiyoM vA vidvAnoMko vitaraNa karanekoliye grAhaka baneMge unako 100) ru. pezagI bhejanese 12 khaMDa taka paMdraha ra prati pratyeka khaMDakI bhejI jaaygii| mArgamaya pRthaka denA hogaa| mulya vA patra bhejanekA pattA pannAlAla jaina maMtrI-zrIjainadharmapracAriNIsabhA kAzI poSTa-banArasa sittii| jainI bhAiyoMse praarthnaa| Aha aMdhamAlA prAcIna jaina graMthoMke jIrNoddhArArtha va jainadharmake pracArArtha prakAzita kI jAtI hai| isameM jo kucha dravya lAbha hogA vaha bhI dharmapracAra va paropakArameM hI lagAyA jaaygaa| isakAraNa pratyeka dharmAtmA udAra mahAzayoMko cAhiye ki prathama to ekara thA do do graMthoM ko chapAkara jIrNoddhAra karane ke liye davya pradAna kareM / dUsare zoka maMdira ke zAlabhaMDArameMse grAhaka banakara ina saba graMthoMkA saMgraha karake rakSA kareM athavA svayaM grAhaka janakara apane yahA~ka saMskRta paDhanevAle vidyArthiyoMko athavA saMskRta manyamatI vidvAnoMko dAna dekara satyArtha padArthoM kA pracAra kreN| zAstradAnI mahAzayoMkeliye hI hamane pAMcavAM niyama banAyA hai| prAthI--pannAlAla baakliivaal|
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ OG + + + zrIparamAtmane namaH / sanAtanajainagraMthamAlAyAH prathamaM khNddN| syAhAdavidyApatizrImadvidyAnaMdasvAmiviracitA prAptaparIkSA modinangayiindia patraparIkSA ca zrIyuta paMDitagajAdharalAlajainazAstriNA saMpAdive usmAnAvAdanivAsisvargIyazreSThivaryakastUracaMdrasyAtmajabAlacaMdrasya smaraNArtha zrIjainadharmapracAriNIsabhAyA maMtriNA . zrIpannAlAlajainena kAzIsthacaMdraprabhAnAmni mudraNayaMtrAlaye prakAzite / zrIcIranirvANasaMvatsara: 2439 / khriSTAbdaH 1913 / prathama saMskaraNaM] * [bhasya khaMDasya mUlyameko ruupykH||
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ahadh leatoh hudby HOW Printed by Gauri Shanker Lal Manager, at the Chandraprabha Press Benares City Published by Panna lall Jain Benares. Wargararroquarry
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ prstaavnaa| vidvannikara! prAvartiSTa kilAItaduravabodhAnayadyasiddhAMtAkUtavahiSkRtAtmabhirupavarNayadbhizcAmalakevalakalAkalitakevalilapanabhuvanavilasitAnavadyatattvanikaraM tattvAbhAsatayA, hRdayavellanakAraNanAstikAdhanalpavigarhaNaM kaizcit / tatra nopAgacchaMtIme'smatpuraH sarvathA kalaMkabhAjanatAM / kiMvAhartamatAcalAvasthAnabhUtAmalatattvopadarzanapratyUhavyUhasvarUpajinasatpathagAminAmevAyaM mahAn dossH| niyataM caitat, vAtapramyanavadhaparIkSAdakSamAnaso'pi na hi tadabhimukhAnayanamaMtarA samaMjasatayA parIkSituM kssmte| vastutastu nikhilamalavirahitAptamukhavinirgatAbhiprAyasAkalyaM samaMjasatayAnavagacchamAnA apyakAraNAkSepakaraNapravaNA vidvAMso'pIme na tattyabubhutsujanasatkaraNasasna samajJAbhAjanatAmupar3haukate teSAmanAlocitapathagAmitayA rAgadveSaprakharamalamalinAtmatvena ca parahitapratipAdaka vacanavahiSkRtatvAt unmattavilasitAkSepopekSayoriva tatkRtAkSepopekSayornirdhAritatvAt , lokepi nirhetukamparamAkSipannupekSamANazca na hi viduSAM purastAdaMzamAtramapi sanmatibhAjanatAM vibhrti| abhimatiriyaM kila balavatyasmAkaM yadIme vidvAnsonupekSamANA anAkSipaMtazcArhatamataM vyalokiSatAdarziSata cAItapathamAminastabhyo. vicitrakITakasthAnabhUtakaraMDakebhyo bahirvidhAya nirmalahitapratipAdanapravaNAni naikavidhazAstrayANi tadA nApatadayaM jainadharmo jainetaraprAjJanikaropekSAkSepakakSAyAM, kiM ca jainatattvopadarzanasAmigyabhAve AkSepopekSAdikaraNahetumA kutrApi prAk yuktimatpathAprasthAyiparapUrvAcAryadurvacanAdiskhalitavilokanamAtrata eva sarvathA vepitamAnasma apyAhatasaraMNizaraNA vayaM nAdyApi tadurvacanakalaMkaM pramASTuM samutsahaMte / sahate ca sAMpratikajainetaravivannikaramukha niHsRtanAstikavAmamArgItyAdidurvacanatamisrapariharaNapravaNAdityAyamAnazAstrarAziM vibhrANA api tebhyo'vajJA miti balavadvAlizAdhikyamAlipati jainAnAmasmAnatalasparzapArAvAre / yAvanAhatAnavadyatattvasvarUpamakbhotsyate AhetamatabahirbhUtaprAjJasaMdoho na sNprtiptsytetaavnnaastikaadijainetrvidvnnikrmukhniHsRtdurghcnaanoprimaajnN| ato durvacanaparimArjanAbAdhitakAraNaM, jainatattvapradarzanameva jainetaraviduSAM purastAdasmadbuddhi praamRshti| tataeva durvacanAhatacittasya nimnalikhitazreSThivaryasAhAyyataH prAdurbhUtaM kiledaM sanAtanajainagraMthamAlAbhi kaThinatamaM kaary| atra ca tadgraMthasAkalyaM prakAzapadatAmupalapsyate yatsyAt prdhaantyaahttttvsvruupaavbodhk| AzAse zubhecchuvidvatparikaro niyatametadgraMthamAlAsamudghATitagraMthapArAvAravilasitatattvasvarUpAmalAmRtaM svAtmahitAvAptisamIhayA lekssyte| nopekSyate ca nAstikAdyavinItajanapralapitadurvacanakakSAM samAzritya pAvanamidamAhatamataM, AtmAhitasaMpAdanapravaNarAgadveSau ca kRkSyate / ArhatamatapathagamanazAlinAmapi purastAdAsmAkAbhyarthaneyaM yatte'pi durvacanaparimArjanakAraNArhatatattvopadarzanaprayAsAkulAH syuH / sAMprataM prathamAMke, Aptapa rIkSApatraparakSitigraMtharatnadvayamupasthApyate, etadgraMthamAlAto viduSAM purastAt / praNetA kilaitadanadvayasya syAdvAdapatirvibhuHzrIvidyAnaMdasvAmI / mahAtmAyaM kadA kutra katamaM pattanamAtmIyavaiduSyeNa vibhUSayAmAselyavagamiSyati pAThakaparikaro mhodysyaitjjiivnvissykollekhnvilokntH|kiidRshmetdvaidussyN jainatattvasvarUpaM ca kIdRzamiti prakaTIkaraNAya na vyatImo vayaM viphalaM svIyaM samayaM, vijJAsyate svayameva vidvatsadohaH, etanmahodayakaravilasitagraMthadvayabharitatattvasvarUpAmRtapAnataeva / mahAtmaitatkaravilasitabhASyabhUtASTasahasrIzlokavArtikAdivividhagraMthasaMdohadivAkaro'pi vidyotate jainadharmamenaM / saMdohe'smin kecana graMthA mudraNapathamAnItA AneSyate ca kecanAvilaMbitakAlaeveti nAtra saMzItiH / saMtuSyati graMthAnimAn vilokya prAjJaparikaraH iti dRr3hIyasI vizvastizca / na hi vAraNaparyANaM voDhuM zakto vnaayujH| iti nItividvacanAnusaraNasaraNipraveze prakharavaiduSyamArtaMDamayUkhanikarasakalabhuvanavidyotakavibhuH zrIvidyAnaMdI ka, kacAhaM jJAnalavAnaMtabhAgenApi virahitAtmA mUDhadhIH iti duravabodhagraMtharamadvayasaMpAdanAya na varI
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ varti sAmarthyazo'pi mayi / tathApi prakharadhALavazaMvadAtmatayA zrImatprakAzakamahodayairmadAlasamAropitabhAratayA cAropIdaM kArya myaa| maukhya mAmakInamanavagaNayamAno'vagacchamAnazca prAthamikaM kAryamidaM niyataM kSamiSyate vidvatparikaro bahutrAtra matskhalitavilokanAt, iti virAjate prAjJapravarasannikRSTe vinatitatirmahatI ___ pUjyapAdazrImanmatsahodarAdicakSurAdiruGnikarakAraNakalApe samupasthite madanupasthitAvanuSThitaM bhUrisAhAyyametadgraMthasaMzodhanAnehasi mahanIyavidvadvarapaMDitalAlArAmaistato'smyahamanugrahabhAjanaM cirmuktpaavnaatmnaaN| usmAnAbAdamaMDanAyamAnazreSThivaryazrImadvAlaMcadrakastUracaMdrAtmajazrImannemicaMdrapravAdibhirArhatamatasamuddharaNAya cAvirbhAvAya tadanavadyatattvasvarUpaM bhuvi, graMtharatnadvayaprakAzAya sAkalyena svakarasaMpAditapavitradravyavyayama kRta teSAmayaM mahAnugrahaH / prArthyate ceme purastAdApItthamevopakRtaye sakala janahitaMkarAyai / upAdhyAyamahanIyapadavibhUSitamitravarazrImatpaNDitavAsudevaneminAthapreSitaikAptaparIkSApratimUrtirmatpArce / sA ca prAyotIvazuddhAsIttataeva mudritaM kilAptaparIkSAbhidhaM mahadranamityetadanuSTitasAhAyyAya ciramanugRhIto'smi zrImadupAdhyAyAnAM / . IDarapattanabhAratIbhavanAdapyetadgraMthamudraNasAhAyyAya pustakadvayaM samupalabdhaM tacca zuddhatamamAsIt / purAtanakaravilasitagraMthanikarAnusvArapravaNaparipATIvilokanato graMthamAlaitadvilasitagraMthasAkalye paMcamAkSara mupekSamANairasmAbhiranusvArasatkRtirevAkRta bhuurityaa| prastAvanollekhe samuttaranibaMdhasaMkalane saMpAdane caitad graMtharatnadvayasya yadyabhUtkutrApi mAtrAkSarAdissvalitaM mAmakInaM sanniyataM kSamArhameveti muhurviduSAM purastAdvinatazirasAbhyarthanA / kAzI mAdrapadakRSNA pratipata bIranirvANa saMvat 2437 / viduSAmanucaro gjaadhrlaaljainH|
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ graMthakartuH syAdvAdavidyApati zrIvidyAnaMdasvAminaH paricayaH / -1-1+ ( jainahitaiSitaH samuddhRtaH ) naikavidhaprakharapATayanikarakovidasAkSarasaMdoha ! viditamevaitannikhilakalAdhurINAnAM zrImatAM viduSAM yaddarzananyAyAdyanekaviSayapAragAmIni bhUyAMsi vidvadramAni paribhUSayAMcakrire ratnagarbhetyanvarthasaMjJAM vibhratImimAM vasuMdharAM / tatra samupAlebhe digaMbara jaina saMpradAye dArzanikanaiyAyikAdicidvatparipAThyAM dArzaniko naiyAyikazca zrImadUvidyAnaMdI vidyAnaMdasvAmI vA prAkaryeNa vizrutiM / vaiduSyaM khalvetasya mahodayasyAnanyajanasaMbhavyeva samajaniSTa | adyApyetatkarasaroruhalAlitavividhaviSaya sugaMdhabharitAnekagraMtha samudayamAruto vyApnoti tatkIrtigaMdhaM sarvAsu dikSu / bhaviSyati ca yAvadarzananyAyAdi viSayasatkRtiH saMsRtau vyApsyatyeva tatkIrtigaMdhamabhitaH sahi pAtrakesarIti / mahAtmanaH kilaitasya vidyAnaMdisvAminaH pAtrakesarisaMjJayApi bhuvi vizrutiH parAvartiSTa abhimatiriyaM kila viSaye'smin bhUyasAM viduSAM yatpAtrakesarItyanavadyasaMjJAM dadhAno'para eva kazcitsamajani vidvAn, kiMtu nimnalikhitapramANaparipAvyAvasIyate yat pAtrakesarItyaparanAmabhAga vibhrurvidyAnaMda eva saMvRtto nAnyaH / samyaktvaprakAzagraMthe samudbodhitamekatra - 44 ' tathA lokavArtike vidyAnaMdyaparanAmapatrikesariNA yaduktaM taca likhyate tavArthazraddhAnaM samyagdarzanaM, nanu samyagdarzanazabdanirvacanasAmarthyAdeva samyagdarzanasvarUpa nirNayAdazeSatadvipratipattinivRtteH siddhatvAttadarthe tallakSaNavacanaM na yuktimadeveti kasyacidArekA tAmapAkaroti / atra saMdarbhe zlokavArtikapraNetA vidyAnaMda eva sUcitaH / kiM ca zravaNabelagulapattanamaMDanAyamAna zrI daurbalijinada / sazAstrivihitagraMthasaMgrahe yo hi tADapatroparikhacitAdipurANagraMthastahippaNyAmapi pAtrakesarisaMjJAM dadhAno vibhurvidyAnaMda evetyudghoSitaH / aparaMca zrIbrahmanemidatta karakamalakalita kathAko SavilasitapAtrakesarikathAtopItyevAnumIyate parAparavicAraparipAThyA, yadullekhaH sa hi vidyAnaMdasyaiva nAparasyeti / anyacca zrImadvAdicaMdrasUriNApi svakarakalitajJAna sUryodaya nATakaturIyakei pAtrIbhUtayASTazatyAkhyayA striyA puruSaM prati khyApitaH, yat " deva tatohamuttAlitahRdayA zrImatpAtrakesarimukhakamalaM gatA tena sAkSAtkRtasakalasyAdvAdAbhiprAyeNa lAlitA pAlitASTasahasrItayA puSTiM nItA / deva ! sa yadi nApAlayiSyat tadA kathaM tvAmadrAkSam " / ayamAkUtaH kilaitasya saMdarbhasya yadasti zrImadbhavA kalaMkakaranirmitASTazatIsaMjJako duravabodhograMthaH, tadanravadyatAtparyamanavagacchamAnA kiyaMto vidvAnsa: mAnapittajvaravazaMvadAtmatayAnavadyamapi tattAtparyakSIraM vipa
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ rItamevAMgIkurvANAzca kupitA saMbabhUvuH Acakramuzca tadupari / vilokya tadavinItavRttimimA zrImadvidyAnaMdiprabhuH viracayAmAsa tadAzayaM samaMjasatayA vizAdIkurvANASTazatIsaMjJakaM bhASyagraMthaM / atonumIyate zrImadaSTasahasrIracayitA pAtrakesarItyaparAbhidhAno vidyAnaMdasvAmyeveti / anyacca humacAnagarazilAlekhoddhRtacaramavAkyato'pi vidyAnadyeva pAtrakesarIti vinizcIyate / iti pramANapaMcakenAvagamyate nissaMzayaM kilaitadyadvidyAnaMdyeva pAtrakesarItyaparAbhidhAno nApara iti / bijJAyate kilaitadasmAbhiryadyAvadvidAMvaroyaM mahAtmAhatadIkSAdIkSito nAbhUttAvadeva paatrkesriitybhihitimdhtt| ArhatapathAnugAmisamaye tu nikhilajanahRdayAnaMdadAM vidyAnaMdasaMjJAmabhArSIt ataeva zrIbrahmanemidattamahodayenaitadArhatapathAnugAmitvAllekhe yAvannAjanyayaM mahAtmA jainamArgAnugAmI tAvatpAtrakesarItyabhidhayA vijnyaapitH|jaindhrmdiikssaadiikssittve tu vidyAnaMdinAmneti tata eva mahAtmAyaM purAtanasvIyanAmollekhanAnAvazyakatAmavagacchamAno nAvirbhAvayAMcakre pAtrakesarItyAtmIyaM pArAcInaM nAma kutrApi svakarakalitagraMthasaMdohe / vibhurayaM vidyAnaMdI samajani khalu naMdisaMghasyAcArya ityanumIyate / na khalu nizcayena pratipAdayituM zakyate / vizuddhAtmanaH kilaitasya dIkSAcAryaH kaH kazcopAdhyAyapadAdhirur3ho'bhUditi na samaMjasatayAvasIyate' smAbhiH / katame'pi svakararacitagraMthe samullekho'pi na kRtonena svAminA svaguruparaMparAyAH / pAtrakesarikathA / bhaTTAraka zrImatprabhAcaMdrabrahmanemidattAbhyAM yA svaracitakathAkozagraMthe pAtrakesariNaH kathA vilikhitA tataeva kiMcid vijJAyate na tato'dhikaM kimapyanavadyapratibhasyaitasya viduSo jIvanetihAse samIcInatayAghagamyate khedayati kilA'smaddezIyetihAsasAmigrayabhAvoyamasmanmanaH / varIvarti pAtrakesariNaH kiletthaM kathA zAstisma kazcinmagadhadezAMto'hicchatrapure'nvarthasaMjJAM vibhrANo'avanipAlonAmAvanipAlaH tasya ca pariSadi vedavedAMgAdivividhaviSayapArAvArapAradarzinaH zatapaMcakabrAhmaNavidvadratnAni samabhUvan / rAjadhAnyA ca tasyAvanipAlasya rAjatesma kazcinnAnAvidhamaNitoraNAdivibhUSitaH zrIpAjineMdramaMdira:-athakadAcitsasajani kutUhalasteSAM viduSAM pArzvajinAlayaM vilokayituM / yadA ca sarve te taM vilokayitumagaman tadA tatra pArzvajinAbhimukhIbhUya jinabhaktivazaMgatazcAritrabhUSaNAbhidhAnaH kazcitparamarSiH devAgamastotraM paThan dRSTigocaratAM samApatat / samAkarNya ca tanmunilapananiHsRtastotramavocattadanyatamavidvadagraNIH zrImatpAtrakesarI vidAMvaraH |mune! samaMjasatayAbhAti kila bhavallapananiHsRtaM stotramidaM'anugRhya muhuH zrAvayatu pApaThyedamiti zrutvA bhaktivazaMvadatadvijJavacanaM, yatibhaMgAdidoSaM pariharamANaH sa muniH punarapi tatstotraM paThitumArebhe vidvAn pAtrake saryapi tattAtparya hRdayasthaM samIhamAno bhaktyA zuzrAva ca / yadA ca tatstotraM paripUrNatAmagamat tattAtparya ca zrImatpAtrakesaribuddhisthamabhUt , tadAtve eva tasya viduSaH prabaladarzanamohakarmaNaH kSayopazamaH sNprtypaadi| vicacAra ca svacetasi sa yajjIvAjIvAditattvasvarUpopavarNanamArhatamArgAnusAryevAnavA nAnyasyeti, sthite satyevaM pratyahametanmahodayasya, ArhatamatatattvabubhutsAlatA vRddhiM samupAgacchat / svasahacAribhiH saha parAvRtya ca jinAlayA nmahAtmAyamenamevaviSayaM parAmamarSa paraMtu rajanyAM svazayanAvAse zayAnasya tasya viduSaH sAhasikoyaM vicAro buddhau samAruroha yat yadyapyAhamate pramANapaddhatiH samIcInA kiMtvanumAnapramANalakSaNaM kimabhimatamiti nAva gataM, ciMtApArAvAre nimagne satyevaM tasmin viduSi avadhibalatastattAtparya jAnatI bhagavatI padmAvatI purastAtsamupasthAyAvocat prAjJapravara ! naivaMvidhaciMtAbhAjanamasi / bhagavatpArzvadarzanasamayaevaitacchaMsItiparAvRttirbhaviSyati bhavatAM / vijJAsyate cAnavadyAnumAnasvarUpamityuktvAMtaradhAt gatvA ca jinAlaye pArzvajinaphaNamaMDapopari vililekha ca / 1 brahmacArI nemidattoyaM samajani kila bhttttaarknemicNdraaNtevaasii| abhUdayaM 16 tamAyAM shtaadvau| bhadhArakaprabhAcaMdrakarakAlatakathAkosasyAneneva brahmacAriNA padyAnuvAdovihitaH /
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ "anyathAnupapannatvaM yatra tatra trayeNa kiM / nAnyathAnupapannatvaM yatra tatra trayeNa kiN"| ityanavadyapadyam / aparasminnahani vidvAn sa hi pAtrakesarI pratyUSasi saMpratyagAdbhagavatpArzvajinamaMdire / parAvavRte ca tasya mahAtmano'gamyasaMzItibhargavatphaNoparidRSTisaMpAte zrImaddevIzayakuzezayakhacitAnavadyapadyaM paThitvA / nirdhAritaM caitattena yadanyathAnupapannatvarUpavyAptijJAnamevAnavadyAnumAnaM, rItyA kilAnayA saMpratyabhUttadIyaM mahatI vizvastiryat, bhagavannarhannevAptastallapanAvirbhUtadharmaeva lokadvayasukhAvaho mahAn dharmaH, tadanu zrIpAtrakesarividuSA svasahacAriNAM purastAdaNyAhatadharmaprazaMsA kRtA upadiSTAzca te| tadupadezamazrotukAmA dviSaMtazca zAstrArtha mArgeNa parAbhUtA tathA ca paryante zrImatpAtrakesarirvaduSyadivAkarasya purastAdAtmIyavaiduSyaM dIpakalpaM vijJAya sahAvanipAlabhUpatinA sarve te anavadyArhatadharmasevinaH saMpratipedire / kathayAnayA paramidamevAnugamyate vibhuH zrIvidyAnaMdI magadharAjyAMtargatAhicchatrapuranivAsI brAhmaNakulotpannazcAsIt jainadharmadhAra-- NAtprAgaya mahAtmA naiyAyikamImAMsakAdivaidikAdyanyatamadharmAnuyAyIcAbhUt / saMpratyapi ahicchatrasthAna ahikSitipArzvanAthAbhidhayA bhuvi vartate raamngropysyaivaapraabhidhaa| sthAnamidamuttaraprAMte barelIpattanAsanne'sti / zrIpArzvajineMdAyAmalakevalabodhAvAptiratraiva samajani / akRta ca kamaThAsuro'traivAnalpopasarga pArzvajinopari / nivavRte ca chatrIbhUyadharaNendreNa tat ato'stIdaM jainAnAM pAvanaM kSetraM / AmanaMti ca bhakti vinatAste tat / etatkSetrasthapArzvajinAlayato samasti bhuvi mahatI vizrutiH kSetrasyAsya / abhUdatra kazcidavanipAlo bhUpAla: () pratyagAttasya rAjadhAnyAtmatAM kSetramidamitinirNayAya na varIvarti pArzve'smAkaM kimapi. balavattaraM gmk| vidyaanNdinivaassthitiH| vibhurvidyAnaMdI uttaraprAMtamaMDanaevAsIdityevodbodhyate kathayAnayA kiM tu dakSiNAtyakArNATikagraMtha kartRbhireva tajjIvanaviSayakollekhavizeSakaraNAt dakSiNakarNATakazilAlekheSveva tadullekhavizeSadarzanAcca niSpratyUha vijJAyate'smAbhiryadayaM vidvAn dAkSiNAtyaH kArNATika eva vAsIt / kiM ca yasmin samaye zrImAnayaM parajanahitapratipAdanatayA dAkSiNaM kArNATika vA bhAratavarSabhAgamalaMcakAra tadAtve eva sa hi bhAratavarSabhAgaH zaMkarabhaTTamaMDanamizraprabhRtivaidikaviduSAM jainaviduSAM cAsIdvivAdAlayaM, zrImadbhaTTAkalaMkaprabhAcaMdrajinasena mANikyanaMdyAdijainAcAryA api tatsamakAlInA eva samabhUvan sa hi samayaH pradezazca tathAvidha evAsIt yadatra vidyAnaMdisadRzaprakharavidvadbhireva bhaktivyaM / karNATakadezasthazimogAprAMtAMtargatahumacAgrAmaprAptazilAlekhe yeSAM yeSAM bhUpatInA sabhAsu vibhurvidyAnaMdI prakhara vidvadbhiH zAstrArthapathA vijayamavApetyullekho vartate te sarve bhUpatayo dAkSiNAtyA kArNATikAcA sanniti pramANenApi dAkSiNAtyena kArNATikenaiva vA bhAbyaM zrImadvidyAnaMdinoyanavadyaM nizcIyate / humacAnagaraprAptazilAlekhAbhiprAyamidaM / 1 / najarAjapaTTaNamahIpatinaMjapariSadi zrImadvidyAnaMdisvAminA naMdanamallibhaTTAbhidhovidagdho vihitAnavadyavivAdamaryAdayA vijigye / 2 / hRdyAnavadyapadyaikaprabhAveNa zrIzataveMdranarapatisabhAyAM zrIvidyAnaMdivibhunA nikhilaznotAro vismayapadamAnItAH / 3 zalvamAllabhUpatisaMsadi svIyAmalavacanapATavaparAbhUtavAdividuSaH kSamatesma vidyAnaMdiprabhuH / 4 / salUvadevapRthvIpatipariSadi naikavidhaparavAdimaMDalalapanavinirgatasiddhAMtasaMdohaM siddhAMtAbhAsatayA'nRtIkRtyArhatamataM prabhAvitaM / 5 / vilagIpattanamaMDananarapatinarasiMhasaMsadi samudbodhitaH kila prabhAvo jainamatasya shriimdvipaanNdiprbhunnaa|
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 / kArakalanagarasthabhairavAcAryarAjapariSadi jainamatagauravaM pradarzya tatprabhAvaM viacUMbhe zrIviyA ndiprbhuH| / vidarInagaranivAsibhAvukalokebhyaH zrImadvidyAnaMdiprabhuNA svadharmajJAnaprAkaryeNa samyakatvA vAptiH kaaritaa| yasya narasiMharAjAtmajakRSNarAjasya saMsadi namAtisma narapatisahasrakaM tasyAM pariSadi hevidyAnaMdiprabho tvayA samuddIpito jainadharmaH parAbhUtAzca mattaparavAdinaH / . 9 koppanAdyanekatIrthakSetreSu kArayitvA dravyavaipulyavyayaM he vidyAnaMdiprabhI tvayArhatadharmaH prbhaavitH| bhUSitazca zravaNabelagulanagarasthajainasaMghaH kanakavasanAdipradApanataH / vidhAya ca gairasappAnagarAsannamunisaMdoha saMghaM svaziSyamaMDalaM sa vibhUSitaH / gautamabhadrabAhuvizAkhAcAryomAsvAmisamaMtabhadrAkalaMkAdi vidvAnso vijayaMtA bhuvi sAmaMtabhadrabhASyamaMgalAcaraNadevAgamopari viracitaM bhASyaM zrImadakalaMkadevena / samaMjasatayAptamImAMsAgraMthavibodhayitre zrImadvidyAnaMdine namaH / zlokavArtikapraNetA kavicUr3AmaNiH tArkikasiMho vidvAn yatirvidyAnaMdI ciraMjIyAdbhuvi dharaNIdharasannikRSTogratapasvI dhyAnI muniH pAtrakesaryeva samajaniSTa nAnyaH / 46 tamaH zilAlekhaH / ito'dhikamidamapi vimarzaNIyaM yat (yathA samayanirNItau satyAM vijJApyeta purastAt ) akalaMkavi. yAnaMdisvAminI samakAlInAveva samajaniSAtAM // zrImadakalaMdevakaraviracitASTasatyabhidhagraMthasyopari bhASyaM ca varIvarti zrImadvidyAnaMdiviracitASTasahasrathAkhyaM / yadyayaM mahAtmA mAgadhaeva bhavet dAkSiNAtyaH karNATikovA na syAt tadA naivaM sambhAvyeta yadaSTazatyuparyacirakAlaevaitasya mahAtmanoSTasahasrathAkhyaM bhASyaM syAt kiM tu dAkSiNAtyatve kArNATikatva evavaitasya mahAtmanastathAvidhA saMbhAvanA / nizcayena tvidamevAvasIyeta yadayaM vidyAnaMdI vibhuHakalaMkadevaziSyakalpasahacara evAbhUttata evAnenAvilaM bitakAla eva tathAvidhamaSTazatyuparyaSTasahasrathamidhaM bhASyaM vyaraci / vibhurayaM vidyAnaMdI prAmAgadhaH pazcAt vAdakaMDUyanavazaMvadAtmatayA dakSiNaM karNATakaM vA dezaM sanAthIkRtapAn ityapi balavatI saMbhAvanA bhavitumarhatyatI mAgadho nAsIdayaM prabhurdAkSiNAtyaH kArNATika eva vetyatrApi na kimapyanavacaM gamakaM / nAtrApi kimapi balavattaraM gamakaM kathAkozalekhamujjhitvA yadayaM mahAtmA mAgadhaevAsIditi / vastutastu kathAkozalekho'pi na pramANapadamadhirohati janazrutikukSipraviSTatvAttallekhasya / yato yena graMthakA pAtrakesarikathA vilikhitA sa samajani zatasaptakavarSANAM pazcAt zrIvidyAnaMdiprabhoH, sA ca kathA jainadharmaprabhAvanA lakSyIkRtyaiva kiMvadaMtyA vilikhitA netihAsadRSTyA ( yadi bhaveditihAsadaSvyA kathaM nollikhitastena zrIvidyAnaMdisaMvatsasadinirNayaH) ato zrImadvidyAnaMdiprabhormagadhadezasthitinirNaye neyaM vilikhitA kathA pramANapadamaMcati tatoyaM vidyAnaMdI mahAtmA mAgadho dAkSiNAtyaH kArNAdiko veti viSayaH sarvathA saMzayApannaaivati // smyvicaarH| vibhurayaM mahAtmA vidyAnaMdI kadA pAvanAtmIyajIvanena. bhAratabhUmi kAmayAMcake iti na nirNinyeyaM mahodayaH katame'pi svakarakalitagrathe / paraMtu nizcIyate kiyadbhiH pramANairyadayaM prabhuH 8 tamAyAH strISTAbderateH Adau ca 9 tamAyAH zatAbdeH samajaniSTa / nAni cemAni kiyaMti citpramANAni / svakaravilasitASTasahasyAkhyagraMthe zrImadvidyAnaMdinabhuNA bhartRhariracitaghAkyapadIyagraMthasya padyamidamuddhRtaM /
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ ' na so'sti pratyayo loke yaH zabdAnugamAdRte anuviddhamivAbhAti sarve zabde pratiSThitaM // iti / __zrIbhartRharividuSaH prophesaropAdhivibhUSitazrImatpAThakapramukhavidvadbhiH samayazca 650 tamakhISTAbdAsane 'vsitH| ___kiM ca cInadezanivAsI kazcit huainasaMgAbhidhaHpuruSaH 629 tame khISTAbde vividhadezasaMdohaM vilokayan bhraman bhArate'yAsIt avAtsIcca 6.35 tamakhISTAbdaparyaMta bhArate, tenApi svapravAsollekhe vilikhitH| yat "saMprati vyAkaraNazAstravaiduSye bhartRhareviduSo mahatI vizrutiH" ato nizcIyate zrImadvidyAnaMdiprabhuH 650 tamastrISTAbdAnaMtaramabhUt // svaracitASTasahastyabhidhai mahati graMthe zrImadvidyAnaMdiprabhuNA prakhyAtavedAMtividvatkumArilabhaTTasya bhaTTapadenollekhaHkRtaH pratyAkhyAtazca pade 2 tatsiddhAMtaH / kumArilabhaTTasamayazca 700 tamastrISTAbdAt 760 tamakhISTAbdaparyaMtaM vinirNItaH atastatopyunumIyate vibhurvidyAnaMdI tatsamakAlInastadacirakAlAnaMtaraM vA sama* jniiti| surezvaretyaparAbhidhA maMDanamizrasyaivAsIditi cidvilAsakRtazaMkaradigvijayato vijJAyate / saca surezvaroMtevAsyAsIt prathamazaMkarAcAryasyeti niyatameva / AdyazaMkarAcAryasya kAlazca 760 tamakhISTAbdAt 838 tamastrISTAbdaparyaMta nizcitaHataH surezvarasya maMDanamizrasya vAyamevakAlaiti maMtavyaM / maMDanamizravihito'sti kazcidvRhadAraNyakAbhidhograMthastattRtIyAdhyAyAtsamuddhRtAH kileme nimnalikhitazlokAH zrIma. dvidyAnaMdiprabhuNA pratyAkhyAtazca mizrasiddhAtaH / taduktaM vRhadAraNyavArtike-- AtmApi sadidaM brahma mohAtpArokSyadUSitaM / brahmApi sa tathaivAtmA sadvitIyatayekSyate // 1 // . AtmA brahmeti pArokSyasadvitIyatvabAdhanAt / pumarthe nizcitaM zAstramiti siddhaM samIhitaM // 2 // svatpakSye bahukalpyaM syAtsarva jJAnavirodhi ca / kalpyA vidyaiva matpakSe sAcAnubhavasaMzraye // 3 // iti kazcit so'pi na prekSAvAn / brahmA vidyAvadiSTaM cennanu doSo mahAnayaM niravadye ca vidyAyA AnarthakyaM prasajyate // 1 // amunA pramANabalenApi zrImadvidyAnaMdisamayo maMDanamizrasannikRSTe arthAt 838 tamakhISTAbdaparyaMtameva nizcetuM pAryate / __aSTasahasrIpatraparIkSayoH zrImadvidyAnaMdinA vizrutabauddhavidvaddharmakIrterapyullekhaH kRtaH ajaniSTa yaMkhalva prAjJaH saptatamAyAM zatAbdau / ullekhazca sa hItthaMyaduktaM dharmakIrtinA atadrUpaM parAvRttavastumAtrapravadenAt / sAmAnyaviSayaM proktaM liMgaM bhedApratiSThite // 1 // arthopayogo'pi punaH smArta zabdAnuyojanaM / akSadhIyadyapekSyeta sortho vyavahito bhavet // 2 // kiM cASTasahastyAM diGnAgodyotakaraprabhAkara (prajJAkara ) zavarasvAmiprabhRtividuSAmapi samu. lekhaH kRtaH shriimdvidyaanNdiprbhunnaa|| AdipurANapraNetrA bhagavajinasenAcAryeNApi svakaravilasitAdipurANe pAtrakesaryabhidhayA zrImadvidyAnaMdyulikhitaH tadyathA-- bhaTTAkalaMkazrIpAlapAtrakesariNAM guNAH / viduSAM hRdayArUDhA hArAyaMte 'tinirmalAH // 1 bhAvanA yadi vAkyAau~ niyogo nati kA prmaa| tAvubhau yadi vAkyArthI hatau bhaTTaprabhAkarI // kAryerthe codanAjJAnaM kharUpe kiM na ttprmaa| dvayozcaddhaMta tau naSTau bhavedAMtavAdinI // assttshsrii| 2 vilokyatAM bAmberAyala eziyATikasosAiTIvAlyumaaSTAdazamapRSThe 233 / patraparIkSAyo dharmakIrteH kIrtipadanolekhaH - . kAya
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdipurANe prthmprvnni| 760 tamazakasaMvatsarAt 770 tamazakasaMvatsaramadhye viracitaH kilAdipurANaH zrImadbhagavajinasenAcArityastyekavidhayA 'nizcitiH atonumIyate yat 760 tamazakasaMvatsarasya arthAt 838 tamasrISTAbdasya sAMnnidhye vyastArSIt kIrtivallI shriimdvidyaanNdiprbhoH| zrImadakalaMkavivRtAM samaMtabhadroktamatra saMkSepAt / paramAgamArthaviSayAmaSTasahasrI prakAzayati // 1 // ityaSTasahasnyA dazamAdhyAyasyAnenapadyena zrImadvidyAnaMdinASTazatIkartuH zrImadakalaMkadevasyollekhaH kRtH| parIkSAmukhapraNetA zrImanmANikyanadivibhuH, nimnalikhitapadyena zrImadakalaMkadevavidyAnaMdinau sasmAra / siddhaM sarvajanaprabodhajananaM sadyo'kalaMkAzrayaM vidyAnaMdasamaMtabhadraguNato nityaM manonaMdanaM / nirdoSaM paramAgamArthaviSayaM proktaM pramAlakSaNaM yuktyA cetasi ciMtayaMtu sudhiyaH zrIvardhamAnaM jinaM // 1 // prthmaadhyaayH| evaM zrImatpabhAcandrarapi zrImanmANikyanaMdikararacitaparIkSAmukhabhASyabhUtaprameyakamalamArtaDe'nekatra zrIvidyAnaMdinAM samullekhaH kRtaH taireva ca svaracitazrInyauyakumudacaMdrodaye zrImadbhaTTAkalaMkadevasyApyanenapadyena samullekho vihitH| bodhaH kopyasamaH samastaviSayaM prApyAkalaMkaM padaM jAtastena samastavastuviSayaM vyAkhyAyate tatpadaM / kiM na zrIgaNabhRjineMdrapadataH prAptaprabhAvaH svayaM vyAkhyAtyapratimaM vaco jinapateH sarvAtmabhASAtmakaM // evaM zrImanjinasenAcAryairapi akalaMkapraibhAcaMdrapAtrakesarItitrayANAM viduSAmAdipurANaprAraMbhe saMsmRtirvihitA / ime sarve vidvacchiromaNayaH samakAlInA eveti nirdhAryate'smAbhiH pratipAditolekhasamaSTyA / kramazcaiSAM akalaMkaH, vidyAnaMdI, mANikyanaMdI, prabhAcaMdraH jinasena ityevaM paryavasyate / AdipurANanirmANAnehasi sarveSAMkhalvamISAM viduSAM kIrtilatAH, bhUmaMDale vitastarurityapyabhimatiH / zrImadakalaMkadevaiH kutrApi vidyAnaMdyAdyAcAryollekhasyAMzasyApyakaraNAt sarvataH prAktvakalaMkaeva saMpratyapAdi abhUJcaitasmAyeva mahanIyatva saubhAgyAvAptirnikhileSveSviti pratIyate / samayazcaitasya mahanIyasya, rASTrakUTavaMzIyasAhasatuMga (zubhatuMga) narapatipariSadi nimnalikhitapadyasya pratipAdanAt aSTamazatAbdAvevAGgIkRtaH / zravaNavalagulamAllaSaNaprazastau vilikhitaM caitatpadyaM / rAjan sAhasatuMga saMti bahavaH zvetAtapatrA nRpAH kiMtu tvatsadRzo raNe vijayinastyAgonnatA durlbhaaH| tadvatsati budhA na saMti kavayo vAgIzvarA vAgmino / nAnAzAstrAvicAracAturAdhayaH kAle kalau madvidhAH // bhUpatizrIsAhasatugaMmahodayaH kRSNarAjAbhikhyayApi bhuvi samupAlebhe vizrutiM / narapatirayaM 7 52775 tame khISTAbde samajaniSTeti dAkSiNetihAse zrIDAkTarabhAMDArakaramahodayaiH paryavasitamityato'pi nirdhAryate zrImadakalaMkadevAstitvamaSTamazatAbdau taduttarArdhe vA pratipradyamAnamalamakArIbhArataM varSa nissaMzayaM / tathA bodhaHkopItyuparisamudbodhitapadyatopyevaM pratIyate yadabhUcchrImatprabhAcaMdraH zrImadbhaTTAkalaMkAMtevAsI 1vilokayatu janamitra kAryAlayabaMbaidvArAprakAzitavidvadanamAlAyA jinasenaguNabhadrAcAryazIrSakanibaMdhe / 2 tADapatropAralikhitaikA pratimUrtirasya graMthasya zravaNabelagalamaThe vidyate / 3 caMdrAzazubhrayazasaM prabhAcaMdrakaviM stuve / kRtvA cadrodayaM yena zazvadAhAditaM jagat // 47 // 4 svakaravilasitaprameyakamalamArtaMDagraMthAvasAne nimnalikhitapadyAbhyAM zrImatprabhAcaMdrAcAryaiH zrImatpadmanadiratnanaMdinau svagurU khyApitau atonumIyate yadayaM mahAtmA prabhAcaMdraH prAk zrImadakalaMkadevacaraNasAnnidhyamupetya cAdhItya vidyAM jagrAha zrImatpadmanaMdiratnanaMdinorAsanne, AhatI dIkSAM / tataH samajaniSAtAmetanmahAtmano dIkSAgurU zrIpadmaratnanaMdinau athavA pUrvamakalaMkadevacaraNasAMnidhye vidyAmadhItya pazcAdanayoH pArthe'dhyaiSTetyato'pi tayoretanmahAtmanogurutvamavagamyate //
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 7 > samupAdAcca zrImadakalaMkacaraNapaMkeruhaparAgaprabhAvata eva jagatyakharvavaiduSyaM // prabhAcaMdrezvAkRta svakaravilasitagraMthe zrImadvidyAnaMdisamullekhastatonirdhAyate zrIbhaTTAkalaMkaprabhAcaMdrayoravAMtara eva samayaH zrImadvidyAnaMdyastitvasya / evaM 753 namakhISTAbdAt ( narapatikRSNarAja rAjyaprAraMbhataH ) 838 tamAdipurANavi - nirNItasamayAvAMtare, zrIbhaTTAkalaMkavidyAnaMdiprabhRtividuSAmavasIyate kAlaH / yadA viracitaH zrImatprathamajinase nairharivaMzapurANo na tAvadupAlebhire zrImadakalaMkavidyAnaMdiprabhRtisUriNo bhuvi vizrutiM / athavA na vyaracayiSate tAvadaSTazatyaSTasahasyAdiprasiddhagraMthAn / yato hi harivaMzapurANaprAraMbhe svapUrvakAlInasiddhasenasamaMtabhadradevanaMdyAdyAcAryAn stuvataH kurvatazca stavanaM tadAtve yatkiMcidrtha racanAnirmANakRtAbhyAsasya zrImadvitIyajinasenasya, nAkalaMkavidyAnaMdiprabhRtayo vidvAnsaH stutipathamaguH zrImatprathamajinasenasyetyatopyanumIyate yadyadImau zrImadbhaTTAkalaMka vidyAnaMdinau zrImatprathama jinasenasamaye graMthakartArau prAbhUtAM tadA harivaMzapurANaprAraMbhe niyataM stutibhAjanatAmupAlebhAte / harivaMzapurANanirmANasamayazca 784 tame khrISTAbde / tatokalaMkavidyAnaMdinoH vizeSavizrutisamayo graMthapraNetRtvasamayazca 784 tamastrISTAbdAnaM tarameva nirdhAraNIyaM / bhartRharikumAriLetisvakaravilasite nibaMdhadvaye prophesara zrImatpAThakaiH / iMDiyana meDikalalAMjiguruH zrInaMdamANikyo naMditAzeSasajjanaH / naMdatAdduritaikAMtarajo jainamatArNavaH // 3 // zrIpadmanaMdisaiddhAMtaziSyo'nekaguNAlayaH / prabhAcaMdrazciraM jIyAdratnanaMdipade rataH // 4 // 2 iti zrIbhojadevarASTre zrImaddhArAnivAsinA paramaparameSThipraNAmArjitAmalapuNyanirAkRtakarmamalakalaMkena zrImatprabhAcaMdrapaMDitena nikhilapramANaprameyastrarUpodyota parIkSAmukhapadaM vivRtamiti prameyakamalamArtaMDaprazastau vilasitamityato nirdhAryate yadabhUdayaM prameyakamalamArtaMDakartA zrImatprabhAcaMdro dhArAdhIzazrImadbhojarAjAstitvasamaye / kAlazcaitannarapateH 1022 tamastrISTAbdAt 1056 tamakhISTAbdAMtaM nirdhAritaH kAle'sminneva zazasAyaM nRpatirbhuvi / ataeva nyAyakumudacaMndreAdayapraNetRtaH pRthagayaM prabhAcaMdraH samajanItyanumIyate // yataH-- caMdrAMzuzubhrayazasaM prabhAcaMdrakaviM stuve / kRtvA caMdrodayaM yena zazvadAlhAditaM jagat // zrImajjinasenAcAryairamunA padyena caMdrodayapraNetuH, AdipurANe stutirakRta nirmANasamayazcAdipurANasya 838 tamakhISTAbdasAnnidhye paraMtu nAMcatyanumAnamidaM pramANapadaM prameyakamalamArtaMDanyAyakumudacaMdrodayayorekasyai karturnirdhAraNAt mArtaMDacaMdrodayayorekaeva karteti caMdrodayaprAraMbhalikhitapadyenAnena sarvathA spaSTIbhavati / mANikyanaMdipadamapratimaprabodhaM vyAkhyAya bodhanidhireSa punaH prabaMdhaH / prArabhyate sakalasiddhividhau samarthe mUle prakAzitajagatrayavastusArthe // ityato vijJAyate yadaSTamakhISTAbdo vRddhabhojetyaparAbhidhAM dadhAno'parabhoja evAjaniSTa dhArApurvI / dvitIyabhojakAlInobhUtkazcitprabhAcaMdraH prAjJavara ityatra prameyakamalamArtaMDa bhUmi kollekhanasamaye prAdarzi pramANamidaM vidvadvarazrImatpaMDitavaMzIdhara zAstribhiH yat prameyakamalamArtaMDe zrImannemicaMdra saiddhAMtikacakravartiviracitAH samuddhRtAH kiyatyo gAthAH / nemicaMdra siddhAMtacakravartI ca 1000 tame zrImannarapaticAmuMDarAyAstitvasamaye tatsamayasAMnidhye vA samudapAdi / kannaDacAmuMDarAyapurANe zrI maccAmuMDarAyanarapatinA ( 899 tame khrISTA - bdasamaye, uttarapurANapraNetA ) zrImadguNabhadrasvAmI prAstuta / utpatizca zrImaccAmuMDarAyabhUpateH 978 tame khrISTAbde samajaniSThetyataH, 1000 tame khrISTAbde zrImaccAmuMDarAyAstitvamabhUdityatra na kApi saMzItiH / paraMtu prameyakamalamArtaMDasamuddhRtagAthA na zrImannemicaMdrasvAmisvakaravilasitAH kiMtu paraMparAgatAeva prameyakamalamArtaDabannemicaMdrairapi svakaravilasitagraMthasaMdohe tAH samuddhRtAH, ataH prameyakamalamArtaMDacaMdrodayaracayitA prabhAcaMdra eka eva bhuvi samudapAdi vyaraci ca mArtaDAnaMraM caMdrodayaM sa iti dRDhIyAn pratyayaH /
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( ( ) kAbhidhe the | ema. e. ityAdivividhapadavibhUSitakAlikatAkAle jAdhiSThAtRmahomahApAdhyAya zrIzatIza caMdra vidyAbhUSaNaizca syAdvAdapatizrImadvidyAnaMdAstitvasamayaH 800 tamastrISTAbdasAnnidhya eva vinirdhAritaH / ataH pramANaparipAThyAnayA'STamazatAbdasya zeSArddhaH prAraMbhazca navamazatAbdasyeti yathAvidhaH samayo'smAbhiH pUrva vijJApitaH saeva zrIvidyAnaMdasvAmyastitvasamayaH pramANapadamadhirohati na tatra kApi saMzItiH / samajani khalvayaM samayoM dAkSiNe kArNATike vetihAse'tIva mahatvasya dharmakrAMtizcAbhUnmahatI kila vi samaye'smin / jaina vaidika bauddhadharmadhuraMdharavidvAnsaH samupAlebhire'stitvametasminnevAvasare, AsInnyAyazAstrametarhyevetyumnatiparAkASThAmApannaM vyadhatta kilaitatkAlInavidvatparikareNa nyAyazAstrapathA svamatasatyatAvirbhAvAya bhUyAn prayAsa: samajaniSata ca tadAkhe vAdavivAdazAstrArthAH avasAne kimajani dhArmikavivAdaphalaM, vijayaM ca ka steSu samupAdAt, vijayazca sahi vaiduSyeNa kAraNAMtareNa vAbhUdityavaziSTaM varIvArtItihAsajJAnAM parIkSaNAya / paraMtu nAtra saMzItiryadvivAdAstitvakAle digabaMra jainasaMpradAyaniketanastaMbhAyamAnazrImadakalaMka vidyAnaMdAdi digvijayividuSAM darzanasaubhAgyaM nAbhUdvAhulyena sarveSTAM / graMtharacanA | dArzaniko naiyAyikazca samajani zrImadvidyAnaMdiprabhuriti pUrve pratipAditamataevaiSa mahAtmA viSayadvayaevAsmin graMthAn vyaraci etanmahodayavaiduSyamArtaMDaprakharamayUkhAyamAnaH, AptamImAMsAlaMkAradevAlaMkRtItya paranAmabhAk vizruMtagraMtho'STasahassyAbhidhaH / zrImadumAsvAmiviracitattattvArtha sUtrasyopari vidyate gaMdhahastimahAbhASyaM / tatprAraMbhe paMcadazAdhikazatapadyavinirmitAptamImAMsAkhyaM devAgamastotrAmidhaM vA maMgalAcaraNaM / tadupari zrImadakalaMkadevaracitASTazatyabhidho graMthastadbhASyabhUtaevAyamaSTasahastryabhidho mahAn graMthaH / aparazcaitasya mahAtmano jainadarzanagraMthatattvArthasUtropari zlokavArtikAbhiSaM bhASyaM tRtIyazca sAmaMtabhadrayuktyanuzAsanaTIkAgraMthaH / parIkSApi vizrutagraMthosya mahodayasya / satISvapi bhUyasISu tadgraMthaTIkAsu, etanmahodaya karavilasitApyApta parIkSAlaMkRtItyaparAbhidhA TIkAptaparIkSAyAH / graMthacatuSTayAdasmAt patraparIkSApramANaparIkSApramANamImAMsApramANanirNayavidyAnaMda mahodaya buddhezabhavanavyAkhyAnaprabhRtayoneke graMthA mahAtmaitadvaiduSyavilasitAH saMnti bhuvi iti samApyate'yaM nibaMdhovidhAyapatraparIkSA maMgalAcaraNaM / jIyAnnirastanizzeSasarvathaikAMtazAsanaM / sadA zrIvarddhamAnasya zAsanaM jinazAsanaM // 4 // * viduSAmanucaro gajAdharalAlojainaH | 1 zlokavArtikaM lakSyIkRtyaM vilikhitaM zrImadvAdirAjasUriNA pArzvanAthacarite / RjusUtraM sphuradratnaM vidyAnaMdasya vismayaH / zRNvatAmapyalaMkAraM dIptiraGgeSu raMgati // 2 maisUrakurgetipattanadvayazilAlekhAbhidhe prathe'pi mi. lyuI rAIsamahodayairetadgraMthanAmollikhitaM / 3 yazodharacaritakAvya prastAvanAzayama liSeNaprazastinimnalikhitapadyaM samuddhRtya zrImatpatrikesariNAM trilakSaNakadarzanAbhidhAthaH kalpitaH paraMtu trilakSaNakadarthanAbhidhAno nAparaH kazcidapi graMthaH kiMtu pArzvajinendraphaNopari zrImatpAtra kesa - ryanumAnaviSayaka bhramanirAkaraNAya yat padyaM vyalekhi zrImatyA padmavatIdevyA tasyaivAtra tAtparya / mahimA sa pAtra phesariguroH paraM bhavati yasya bhattayAsIt padmAvatI sahAyA trilakSaNakadarzanaM kartuM // 1 // * sArAMzabhUtoyaM nibaMdha H kila zrIyutata tyAneminAthapAMgalalikhita mahArASTrIya lekhasya tatra mUlalekhakAneka vicArAsammatatvAt parivartitoyaM bahubhAsmAbhiH saMzudhyetihAsika pustakAntarAt svatazca vicAravAhulyaM samudbodhitaM cAtreti /
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ namaH siddhebhyaH / snaatnjaingrNthmaalaa| AcAryapravarazrIvidyAnaMdisvAmiviracitA aaptpriikssaa| prabuddhAzeSatattvArthabodhadIdhitimAline / namaH zrIjinacaMdrAya mohadhvAMtaprabhedine // 1 // kasmAtpunaH parameSThinaH stotraM zAstrAdau zAstrakArAH prAhurityabhidhIyate zreyomArgasya saMsiddhiH prasAdAtparameSThinaH / ityAhustadguNastotraM zAstrAdau munipuMgavAH // 2 // zreyo niHzreyasa paramaparaM ca / tatra paraM sakalakarmavipramokSalakSaNaM baMdhahetvabhAvanirjarAbhyAM kRtkarmavipramokSo mokSa iti vacanAt / tato'paramAhatyalakSaNaM ghAtikarmakSayAdanaMtacatuSTayasvarUpalAbhasyAparaniHzreyasatvAt / na cA'trakasya cidAtmAvazeSasya kRtsnakarmavipramokSo'siddhaH sAdhakapramANasadbhAvAt / tathAhi / kazcidAtmavizeSaH kRtsnakarmabhirvipramucyate kRtsnabaMdhahetvabhAvanirjarAvattvAt / yastu na kRtsnakarmabhirvipramucyate sa na kRtsnabaMdhahetvabhAvanirjarAvAn yathA saMsArI kRtsnabaMdhahetvabhAvanirjarAvAMzca kazcidAtmavizeSastasmAtkRtsnakarmabhirvipramucyate / nanu baMdha evAtmano'siddhastaddhetuzceti kuto baMdhahetvabhAvavattvaM, pratiSedhasya vidhipUrvakatvAt / baMdhAbhAve ca kasya nirjarA, baMdhaphalAnubhavanaM hi nirjarA baMdhAbhAve tu kutastatphalAnubhavanamataH kRtsnakarmanirjarAvattvamapyasiddhaM / na cAsiddhaM mAdhanaM sAdhyasAdha. nAyAlamiti kazcit, so'pyanAlocitatattvaH pramANato baMdhasya prasiddheH / tathA hi / vivAdAdhyAsitaH saMsArI baMdhavAn parataMtratvAdAlAnastaMbhAgatahastivat / parataMtro'sau hInasthAnaparigrahavattvAt kAmodrekaparataMtravezyAgRhaparigrahavacchotriyabrAhmaNavat / hInasthAnaM hi zarIraM tatparigrahavAMzca saMsArI prasiddha eva / kathaM punaH zarIraM hInasthAnamAtmana ityucyate / hInasthAnaM zarIramAtmano duHkhahetutvAt kasya citkArAgRhavat / nanu devazarIrasya duHkhahetutvAbhAvAt pakSAvyApako heturiti cet na / tasyApi maraNe daHkhahetatvasiddheH pakSavyApakatvavyavasthAnAta / tadevaM saMkSepato baMdhasya prasiddha tadetarapi siddhastasyAhetukatve nityatvaprasaMgAt / sato heturahitasya nityatvavyavasthiteH 'sadakAraNavannityamiti' parairabhidhAnAta / taddhatazca mithyAdarzanAviratipramAdakaSAyayogavikalpApaMcavidhaH syAta / baMdho hi saMkSepato dvedhA bhAvabaMdho dravyabaMdhazceti / tatra bhAvabaMdhaHkrodhAdyAtmakastasya heturmithyAdarzanaM, tadbhAve bhAvAbhAve cAbhAvAt / kacidakrodhAdiviSaye hi krodhAdiviSayatvazraddhAnaM mithyAdarzanaM tasya viparItAbhiniveza
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 2 sanAtana jaina graMthamAlAyAM / lakSaNasya sakalAstikaprasiddhatvAt tasya ca sadbhAve bahiraMgasya satyaMtaraMge dravyakrodhAdibaMdhe bhAvabaMdhasya sadbhAvaH tadabhAvecAsadbhAvaH siddha eveti mithyAdarzanahetuko bhAvabaMdhaH / tadvadaviratihetukazca samutpannasamyagdarzanasyA'pi kasyacidaprakRSTo bhAvabaMdha: satyAmaviratau pratIyate eva tato'pyaprakRSTo bhAvabaMdhaH / pramAdahetukaH syAdaviratyabhAve'pi kasyacidviratasya sati pramAde tadupalabdheH tato'pyaprakRSTaH / kaSAyahetukaH samyagdRSTerviratasyA'pramattasyA'pi kaSAyasadbhAve bhAvAt / tato'pyaprakRSTavapura jJAnalakSaNo, bhAvabaMdho yogahetukaH kSINakaSAyasyA'pi yogasadbhAve tatsadbhAvAt / kevalinastu yogasadbhAve'pi na bhAvabaMdhaH, tasya jIvanmuktatvAnmokSaprasiddheH / na caivamekaikahetuka eva baMdhaH pUrvasmin pUrvasminnuttarasyottarasya baMdhahetoH sadbhAvAt / kaSAyahetuko hi baMdho yogahetuko'pi pramAdahetukaca yogakaSAyahetuko'pei / aviratihetukazca yogakaSAyapramAdahetukaH pratIyate / mithyAdarzanahetukazca yogakaSAyapramAdAvira tihetukaH siddha iti mithyaadrshn| dipaMcavidhapratyayasAmarthyAnmithyAjJAnasya baMdhahetoH prasiddheH SaTpratyayo'pi baMdho'bhidhIyate / na cAyaM bhAvabaMdho dravyabaMdhamaMtareNa bhavati, muktasyApi tatprasaMgAditi dravyabaMdha: siddhaH / so'pi bhidhyAdarzanAviratipramAdakaSAyayogahetuka eva baMdhatvAdbhAvabaMdhavaditi mithyAdarzanAdibaMdhahetuH siddhaH / tadabhAvaH kutaH siddhayediti cet tatpratipakSabhUtasamyagdarzanA disAtmIbhAvAt / sati hi samyagdarzane mithyAdarzanaM nivartate tadviruddhatvAt / yathoSNasparze sati zItasparza iti pratItaM / tathaivA'viratirviratyAM satyAmapaiti / pramAdazcApramAdapariNatau kaSAyo'kaSAyatAyAM yogazcAyogatAyAmiti baMdhahetvabhAvaH siddho'pUrvakarmaNAM AsravanirodhaH saMvara, iti vacanAt / nanu ca sa guptisamitidharmAnuprekSAparISahajayacaritrebhyo bhavatIti sUtrakAramataM na punaH samyagdarzanAdibhya iti na maMtavyaM / guptyAdInAM samyagdarzanAdyAtmakatvAt / na hi samyagdarzanarahitA guptyAdayaH saMti samyagjJAnarahitA vA teSAmapi viratyAdirUpatvAt / cAritrabhedA hyete pramAdarahitAH kaSAyarahitAzcAyogatAmapi labhaMte / tato na kazciddoSaH / kathamAtmanaH pUrvopAttakarmaNAM nirjarA siddhyedityabhidhIyate / kvacidAtmani kAtsyarnataH pUrvopAttAni karmANi nirjIryate teSAM vipAkAMtatvAt / yAni tu na nirjIryate tAni na vipAkAMta yathA kAlAdIni, vipAkAMtAni ca karmANi tasmAnnirjIryate / vipAkAMtatvaM nAsiddhaM karmaNAM / tathA hi vipAkAMtAni karmANi phalAvasAnatvAdvahyAdivat / teSAmanyathA nityatvAnuSaMgAt / na ca nityAni karmANi nityaM tatphalAnubhavana prasaMgAt / yatra cAtmavizeSe anAgatakarmabaMdhahetvabhAvAdapUrvakamanutpattistatra pUrvopAttakarmaNAM yathAkAlamupakramAcca phaladAnAtkAtsyrtena nirjarA prasidvaiva / tataH kRtsnabaMdhahetvabhAvanirjarAvattvaM sAdhanaM prasiddhaM kRtsnakarmavipramokSaM sAdhayatyeva / tatastallakSaNaM paraM niHzreyasaM vyavatiSThate / tathA'tyalakSaNamaparaM sunizcitAsaMbhavadbAdhakapramANatvAt sukhAdivaditi sarvajJatvasiddhau nirNeSyate / zreyaso mArgaH zreyomArgo niHzreyasopAyo vakSyamANalakSaNastasya saMsiddhiH saMprAptiH samyagjJaptirvA sA hi parameSThinaH prasAdAdbhavati munipuMgavAnAM yasmAttasmAtte munipuMgavAH sUtrakArAdayaH zAstrasyAdau tasya parameSThino guNastotramAhuriti saMbaMdha: / parameSThI hi bhagavAn paramo'In tatprasAdAtparamAgamArthanirNayoparasya parameSThino gaNadharadevAdeH saMpadyate tasmAccAparaparameSThinaH paramAgamazabdasaMdarbhoM dvAdazAMga iti / parAparaparameSThibhyAM paramAgamArthazabdazarIrasaMsiddhistadvineyamukhyAnAM tebhyazca svaziSyANAmiti gurupUrvakramAtsUtrakArANAM parameSThinaH prasAdAtpradhAnabhUtaparamArthasya zreyomArgasya saMsiddhirabhidhIyate / prasAdaH punaH parameSThinastadvineyAnAM prasanna manoviSayatvameva vItarAgANAM tuSTilakSaNaprasAdAsaMbhavAtkopAsaMbhavavat / tadArAdhakajanaistu prasannena manasopAsyamAno bhagavAn prasanna ityabhidhIyate rasAyanavat / yathaiva hi prasannena manasA rasAyanamAsevya tatphalamavApnuvaMtaH saMto rasAyanaprasAdAdidamasmAkamArogyAdiphalaM samutpannamiti pratipadyate tathA prasannena manasA bhagavaMtaM parameSThinamupAsya tadupAsanaphalaM zreyomArgAdhi
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ AptaparIkSA / I gamalakSaNaM pratipadyamAnAstadvineyajanA bhagavatparameSThinaH prasAdAdasmAkaM zreyomArgAdhigamaH sampanna iti samanumanyaMte / tataH parameSThinaH prasAdAtsUtrakArANAM zreyomArgasya saMsiddheryuktaM zAstrAdau parameSThiguNastotraM / maMgalArthaM tadityeke / te'pyevaM praSTavyAH / kiM sAkSAnmaMgalArtha parameSThiguNastotraM paraMparayA vA / na tAvatsAkSAttadanaMtarameva maMgalaprasaMgAt / kasyacidapi maMgalAnavApyayogAt / paraMparayA cet na kiMcidaniSTaM / parameSThiguNa stotrAdAtma vizuddhivizeSaH prAdurbhavan dharmavizeSaM stotuH sAdhayatyevA'dharmapradhvasaM ca / tato maMgaM sukhaM samutpadyata iti tadguNastotraM maMgalaM maMgaM lAtIti maMgalamiti vyutpatteH / maDhaM gAlayatIti maMgalamiti vA / malasyAdharmalakSaNasya paraMparayA tena pradhvaMsanAt / kevalaM satpAtradAnajineMdrArcanAdikamapyevaM maMgalamiti na tadguNastotrameva maMgalamiti niyamaH siddhyati / syAnmataM maMga zreyomArgasaMprAptinanitaM prazamasukhaM tallAtyasmAtparameSThiguNastotrAttadarAdhaka iti maMgalaM parameSThiguNastotraM / malaM vA zreyomArgasaMsiddhau vighnanimittaM pApaM gAlayatIti maMgalaM taditi / tadetadanukUlaM naH parameSThiguNastotrasya paramamaMgalatvapratijJAnAt / taduktaM " Adau madhye'vasAne ca maMgalaM bhASitaM budhaiH / tajjineMdraguNastotraM tadavighnaprasiddhaye " / / nanu caivaM bhagavadguNastotraM svayaM maMgalaM na tu maMgalArthamiti na maMtavyaM / svayaM maMgalasyApi maMgalArthatvopapatteH / yadA hi malagAlanalakSaNaM maMgalaM tadA sukhAdAnalakSaNamaMgalAya tadbhavatIti siddhaM maMgalA / yadApi sukhAdAnalakSaNaM tanmaMgalaM tadA pApagAlanalakSaNamaMgalAya prabhavatIti kathaM na maMgalArtha / badApyetadubhayalakSaNaM maMgalaM tadA tu maMgalAMtarApekSayA maMgalArthaM tadupapadyata eva AniHzreyasaprApteH parAparamaMgalasaMtatiprasiddherityalaM vistareNa / ziSTAcAraparipAlanArthaM nAstikatAparihArArthaM nirvighnataH zAstraparisamAptyarthaM ca parameSThiguNastotramityanye / te'pi tadeva tatheti niyamayitumasamarthA - eva / tapazcaraNAderapi tathAtvaprasiddheH / na hi tapazcaraNAdiH ziSTAcAraparipAlanAdyarthaM na bhavatIti zakyaM vaktuM / yadi punaraniyamena bhagavadguNasaMstavanaM ziSTAcAraparipAlanAdyarthamabhidhIyate tadA tadeva zAstrAdau zAstrakAraiH kartavyamiti niyamo na siddhyati / na ca kvacittanna kriyate iti vAcyaM / tasya zAstre nibaddhasyAnibaddhasya vA vAcikasya mAnasasya vA vistarataH saMkSepato vA zAstrakArairavazyaM karaNAt / tadakaraNe teSAM tatkRtopakAravismaraNAdasAdhutvaprasaMgAt / sAdhUnAM kRtasyopakArasyAvismaraNaprasiddheH / 'na hi kRtamupakAraM sAdhavo vismaraMti' iti vacanAt / yadi punaH svaguroH saMsmaraNapUrvakaM zAstrakaraNamevopakArastadvineyAnAmiti mataM / tadA siddhaM parameSThiguNastotraM svaguroreva parameSThitvAt / tasya gurutvena saMsmaraNasyaiva tadguNastotratvasiddherityalaM vivAdena / kiM punastatparameSThino guNastotraM zAstrAdau sUtrakArAH prAhuriti nigadyate - mokSamArgasya netAraM bhettAraM karmabhUbhRtAM / jJAtAraM vizvatazvAnAM vaMde tadguNalabdhaye // 1 // atra mokSamArgAdipadAnAmarthaH purastAdvakSyate / vAkyArthastUcyate / mokSamArgasya netAraM karmabhUbhRtAM bhettAraM vizvatattvAnAM jJAtAra mahaM vaMde tadguNalabdhyarthitvAt / yo yadguNalabdhyarthI sa vaMdamAno dRSTaH / yathA zAstravidyAdiguNalabdhyarthI zAstravidyAdividaM tatpraNetAraM ca / tathA cAhaM mokSamArgapraNetRtva karmabhUbhRdbhetRtvavizva tattvajJA tRtvaguNalabdhyarthI / tasmAnmokSamArgasya netAraM karmabhUbhRtAM bhettAraM vizvatattvAnAM jJAtAraM vaMde iti zAstrakAraH zAstraprAraMbhe zrotA tasya vyAkhyAtA vA bhagavaMtaM parameSThinaM paramaparaM ca mokSamArgapraNetRtvAdibhirguNaiH saMstauti / tatprasAdAcchreyomArgasya saMsiddheH samarthanAt / kimarthaM punaridaM bhagavato'sAdhAraNaM vizeSaNaM mokSamArgapraNetRtvaM karmabhUbhRdbhetRtvaM vizvasvajJAtRtvaM cAtra proktaM bhagavadbhirityAha
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtanajainagraMthamAlAyAM / ityasAdhAraNaM proktaM vizeSaNamazeSataH / parasaMkalpitAptAnAM vyavacchedaprasiddhaye // 3 // paraivaizeSikAdibhiH saMkalpitAH parasaMkalpitAste ca te AptAzca parasaMkalpitAptA mahezvarAdayaH teSAmazeSato vyavacchedaprasiddhyartha yathoktamasAdhAraNaM vizeSaNamAcAryaiH proktamiti vAkyArthaH / na hIdamIzvarakapilasugatAdiSu saMbhavati bAdhakapramANasadbhAvAt / bhagavatyahatyeva tatsadbhAvasAdhanAcAsAdhAraNavizeSaNamiti vakSyAmaH / nanu cezvarAdInAmapyAptatve kiM dUSaNaM yena tadvyavacchedArthamasAdhA raNaM vizeSaNaM procyate kiM vAnyayogavyavacchedAnmahAtmani parameSThini nizcite pratiSThitaM syAdityArekAyAmidamAha-- anyayogavyavacchedAnizcite hi mahAtmani / tasyopadezasAmarthyAdanuSThAnaM pratiSThitaM // 4 // ___ bhavediti kriyAdhyAhAraH / nanu cAtrAnyeSAmanyayogavyavacchedAbhAve'pi bhagavataH parameSTinastatvopadezAdanuSThAnaM pratiSThAmiyatyeva teSAmaviruddhabhASitvAditi cet na / parasparaviruddhasamayapraNayanAt tattvanizcayAyogAt tadanyatamasyApyupadezaprAmANyAnizcayAdanuSThAnapratiSThAnupapatteH / nanu mokSopAyAnuSThAnopadezamAne nezvarAdayo viprapadyate tato'haMdupadezAdivezvarAdyupadezAdapi nAnuSThAnapratiSThAnupapanA yatastavyavacchedena parameSThI nizcIyata iti kazcit / so'pi na vizeSajJaH samyagmithyopadezavizeSAbhAvaprasaMgAt / syAnmataM / vaizeSikairabhimatasyAptasya niHzreyasopAyAnuSThAnopadezastAvatsamIcIna eva bAdhakapramANAbhAvAt / zraddhAvizeSopagRhItaM hi samyagjJAnaM vairAgyanimittaM parAM kASThAmApanamaMtyaniHzreyasaheturityupadezaH / tatra zraddhAvizeSastAvadupAdeyeSUpAdeyatayA heyeSu heyatayaiva zraddhAnaM / samyagjJAnaM punaryathAvasthitArthAdhigamalakSaNaM, taddhetukaM ca vairAgyaM rAgadveSaprakSayaH etadanuSThAnaM ca tadbhAvanAbhyAsastasyaitasya niHzreyasopAyAnuSThAnasyopadezo na pratyakSeNa bAdhyate / jIvanmuktestata eva pratyakSataH kazcit (keSAMcit) svayaM saMvedanAt / paraiH saMharSAyAsavimukteranumIyamAnatvAt / jIvanneva hi vidvAn saMharSAyAsAbhyAM vimucyata ityupadezAcca nAnumAnAgamAbhyAM bAdhyate jIvanmuktivat / paramamukterapyata evAnuSThAnAt saMbhAvanopapatteH / nacAnyatpramANaM bAdhakaM tadupadezasya tadviparItArthavyavasthApakatvAbhAvAditi / tadapi na vicArakSama / zraddhAdivizeSaviSayANAM padArthAnAM yathAvasthitArthatvAsaMbhavAt / dravyAdayo hi SaTpadArthAstAvadupAdeyAH sadAtmAnaH prAgabhAvAdayazcAsadAtmAnaste ca yathA vaizeSikaiAvarNyate tathA na yathArthatayA vyavatiSThate tadgrAhakapramANAbhAvAt / dravyaM hi guNAdibhyo bhinnamekaM, guNazcetarebhyo bhinna ekaH, karma caikamitarebhyo bhinnaM, sAmAnyaM cakaM, vizeSazcaika: padArthaH samavAyavat yadyabhyupagamyate tadA dravyAdayaH SaTpadArthAH siddhyeyuH / na ca dravyapadasyaiko'rthaH parairiSyate guNapadasya karmapadasya sAmAnyapadasya vizeSapadasya ca, yathA samavAyapadasyaikaH samavAyo'rthaH iti kathaM SaTpadArthavyavasthitiH / syAnmataM / pRthivyaptejAvAyvAkAzakAlAdagAtmamanAMsi nava dravyANi dravyapadasyArtha iti kathameko dravyapadArthaH ? sAmAnyasaMjJAbhidhAnAditi cet na / sAmAnyasaMjJAyAH sAmAnyavadviSayatvAt / tadarthasya sAmAmyapadArthatve tato vizeSeSvapravRttiprasaMgAt / * dravyapadArthasyaikasyAsiddhezca / pRthivyAdiSu hi dravyAmiti saMjJA drvytvsaamaanysNbNdhnimittaa| tatra dravyatvamekaM na dravyaM kiMcidekamasti / dravyalakSaNamekamiti pret tatkimidAnI dravyapadArtho'stu na caitadyuktaM lakSyasya dravyasyAbhAve tallakSaNAnupapatteH / pRthivyAdIni * sAmAnyarUpa-dravyapadArtha
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ aaptpriikssaa| lakSyANi kriyAvadguNavatsamavAyikAraNamiti dravyalakSaNaM yadi pratijJAyate / tadAnekatra lakSye lakSaNaM kathamekameva prayujyate tasya prativyaktibhedAt / na hi yadeva pRthimyAM dravyalakSaNaM tadevodakAdiSvasti vasyAsAdhAraNarUpatvAt / yadi punadravyalakSaNaM pRthivyAdInAM guNAdibhyo vyavacchedakatayA tAvadasAdhAraNo dharmaHpRthivyAdiSu navaskhapi sadbhAvAtsAdhAraNaH kathamanyathAtivyAptyavyAptI lakSaNasya nirAkriyete sakalalakSyavastuSu hi vyApakasya lakSaNasyAvyAptiparihArastadalakSyebhyazca vyAvRttasyAtivyAptiparihAraH / sakalairlakSyalakSaNaharabhidhIyate nAnyatheti matiH / tadApi naiko dravyapadArthaH siddhyati / dravyalakSaNAdanyasya lakSyasya dravyasyaikasyAsaMbhavAt / navApi pRthivyAdIni dravyANyekalakSaNayogAdeko dravyapadArtha iti cet na / tathopacAramAtraprasaMgAt / puruSo yaSTiriti yathA yaSTisAhacaryAddhi puruSo yaSTiriti kathyate na punaH svayaM yaSTirityupacAraH prasiddha eva tathA pRthivyAdiraneko'pi svayamekalakSaNayogAdeka upacaryate na tu svayameka ityAyAtaM / na ca lakSaNamapyekaM pRthivyAdiSu paMcasu kriyAvatsveva kriyAvadguNavatsamavAyikAraNamiti dravyalakSaNasya bhAvAt niHkriyeSvAkAzakAladigAtmasu kriyAvattvasyAbhAvAt / guNavatsamavAyikAraNamityetAvanmAtrasya tato'nyasya dravyalakSaNasya sadbhAvAt lakSaNadvayasya prasiddhaH / tathA ca dravyalakSaNadvayayogAt dvAveva dravyapadArthoM syAtAM / yadi punaIyorapi dravyalakSaNayordravyalakSaNatvAvizeSAdekaM dravyalakSaNamityucyate tadApi kiM tadravyalakSaNayordravyalakSaNatvamekaM na tAvatsAmAnya tasya dravyaguNakarmAzrayatvAt / na caite dravyalakSaNe / dravye kheSTavighAtAt / nApi gunnau| dravyAzrayI aguNavAn saMyogavibhAgeSvapyakAraNamanapekSa iti guNalakSaNAbhAvAt / pratyayAtmakatvAttayorguNatvamiti cet na / pratyayAtmanorlakSaNayoH pRthivyAdiSvasaMbhavAt / tayostadasAdhAraNadharmatvAsaMbhavAdetenAbhidhAnAtmanoIvyalakSaNayorguNatvaM pratyAkhyAtaM / nApi te karmaNI / parispaMdAtmakatvAsaMbhavAdekadravyamaguNaM saMyogavibhAgeSvanapekSakAraNamiti karmalakSaNasyAbhAvAcca / tayorekadravyatve navavidhatvaprasaMgAdvyalakSaNasya kuto dvitvamekatvaM vA vyvtisstthte| yato dravyalakSaNatvamekaM tatra pravartamAnamekatvaM vyavasthApayettathopacaritopacAraprasaMgazca dravyalakSaNatvenaikena yogAvyalakSaNayorekatvAdekaM dravyalakSaNaM tena copacaritena dravyalakSaNenaikena yogAtpRthivyAdInyeko dravyapadArtha iti kutaH pAramArthiko dravyapadArthaH kazcidekaH siddhyet / yadapyabhyadhAyi vaizeSikaiH pRthivyAdInAM navAnAM dravyatvenaikenAbhisaMbaMdhAdekatvamiti dravyaM nAmaikaH padArtha iti tadapi na yuktaM / paramArthato dravyapadArthasyai kasyAsiddheH tasyopacArAdeva prasiddhaH / etena caturvizatiguNAnAM guNatvenaikenAbhisaMbaMdhAdeko guNapadArthaH, paMcAnAM ca karmaNAM karmatvenaikenAbhisaMbaMdhAdekaH karmapadArtha ityetatpratyAkhyAtaM / tathA vAstavaguNakarmapadArthAvyavasthiteH kathaM caivaM sAmAnyapadArtha ekaH siddhayedvizeSapadArtho vA samavAyapadArtho vaa| parAparasAmAnyayoH sAmAnyAMtareNaikenAbhisaMbaMdhAyogAdvizeSANAM gheti samavAya evaikaH padArthaH syAt / yadi punaryathehedamiti pratyayAvizeSAdvizeSapratyayAbhAvAdekaH samavAyaH tathA dravyamiti pratyayAvizeSAdeko dravyapadArthaH syAt guNa iti pratyayAvizeSAdguNapadArthaH / karmeti pratyayAvizeSAkarmapadArthaH sAmAnyamiti pratyayAvizeSAtsAmAnyapadArthaH vizeSa iti pratyayAvizeSAdvizeSapadArtha ityabhidhIyate, tathApi vaizeSikataMtravyAghAto duHzakyaH parihatu syAdvAdimatasyaivaM prasiddheH / syAdvadinAM hi zuddha saMgrahanayAtsatpratyayAvizeSAdvizeSaliMgAbhAvAdekaM sanmAnaM tattvaM zuddhaM dravyamiti mataM / tathaivAzuddhasaMgrahanayAdekaM dravyameko guNAdiriti, vyavahAranayAttu yatsattad dravyaM paryAyo veti bhedaH / yadravyaM tajjIvadravyamajIvadravyaM ca yazca paryAyaH so'pi parispaMdAtmako'parispaMdAtmakazceti so'pi sAmAnyAtmako vizeSa tmakazceti / sa ca dravyAdaviSvagbhUto viSvagbhUto veti yathA pratItinizvIyate sarvathA bAdhakAbhAvAt / vaizeSikANAM tu tathA'bhyupagamo vyAhata eva taMtravirodhAt / na hi tattaMtre sanmAtrameva tattvaM sakalapadArthAnAM tatraivAMtarbhAvAditi nayo'sti / syAnmataM / dravyapadena sakaladravya
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtana jaina graMthamAlAyAM / 1 vyaktibhedaprabhedAnAM saMgrahAdeko dravyapadArthaH guNa ityAdipadena caikena guNAdibhedaprabhedAnAM saMgrahAdguNAdirapyekaikapadArtho vyavatiSThate " vistareNopadiSTAnAmarthAnAM tattvasiddhaye / samAsenAbhidhAnaM yatsaM taM vidurbudhAH" iti // padArthadharmasaMgrahaH pravakSyata ityatra padArthasaMgrahasya dharmasaMprahasya caivaM vyAkhyAnAdastyeva tathA'bhiprAya vaizeSikANAmiti / tadapyavicAritaramyaM / paramArthatastathaikaikasya dravyAdipadArthasya pratiSThAnupapatteH / tasyaikapadaviSayatvenaikatvopacArAt / na copacaritapadArthasaMkhyAvyavasthAyAM pAramArthikI padArthasaMkhyA samavatiSThate'tiprasaMgAt / na caikapadavAcyatvena tAttvikamekatvaM siddhyati vyabhicArAtsenAvanAdipadena hastyAdidhavAdipadArthasyAnekasya vAcyasya pratIteH / nanu senApadavAcya eka evArthaH pratyAsattivizeSaH saMyuktasaMyogAlpIyastvalakSaNo hastyAdInAM pratIyate, vanazabdena ca dhavAdInAM tAdRzapratyAsattivizeSa ityekapadavAcyatvaM na tAttvikImekatAM vyabhicarati / tathA caivamucyate dravyamityekaH padArthaH ekapadavAcyatvAt yadyadekapadavAcyaM tattadekapadArtho yathA senA vanAdistathA zca dravyamekapadavAcyaM tasmAdekaH padArthaH / etena guNAdirapyekaH padArthaH prasiddhodAharaNasAdharmyAtsAdhito veditavya iti kazcit so'pi na vipazcit / senAzabdAdanekatra hastyAdyarthe pratItipravRttiprAptisiddheH / vanazabdAzca dhavakhadirapalAzAdAvanekatrArthe / yatra hi zabdAtpratItipravRttiprAptayaH samadhigamyate sa zabdasyArthaH prasiddhastathA vRddhavyavahArAt / na ca senAvanAdizabdAtpratyAsattivizeSe pratItipravRttiprAprayo'nubhUyate yena sa tasyArthaH syAt / pratyAsattiviziSTA hastyAdayo dhavAdayo vA senAvanAdizabdAnAmartha iti cetsiddhastayaikapadavAcyo'nekArthaH / tena ca kathamekapadavAcyatvaM na vyabhicaret / tathA gauriti padenaikena pazvAderdaza prakArasyaikAdazaprakArasya vA vAcyasya darzanAzca vyabhicArI hetuH / kazcidAha na gaurityekameva padaM pazvAderanekasyArthasya vAcakaM tasya prativAcyabhedAdanya eva hi gauriti zabdaH pazorvAcako'nyazca bigAdeH arthabhedAcchabda bhedavyavasthiteH / anyayA sakalapadArthasyaikapadavAcyatvaprasaMgAditi / tasyApyaniSTAnuSaMgaH syAt / dravyamiti padasyApyanekatvaprasaMgAt / pRthivyAdyanekArthavAcakatvAt anyadeva hi pRthivyAM dravyamiti padaM pravartate / anyadevApsu tejasi vAyvAkAze kAle dizyAtmani manasi cetyekapadavAcyatvaM dravyapadArthasyAsiddhaM syAt / nanu dravyatvAbhisaMbaMdha eko dravyapadasyArtho nAnekaH pRthivyAdiH tasya pRthivyAdizabdavAcyatvAt / tata ekameva dravyapadaM nAnekamiti cet / kimidAnIM dravyatvAbhisaMbaMdho dravyapadArthaH syAt ? na cAsau dravyapadArthastasya dravyatvopalakSitasamavAyapadArthatvAt / etena guNatvAbhisaMbaMdho guNapadasyArthaH karmatvAbhisaMbaMdha: karmapadasyetyetaprativyUDhaM guNatvAbhisaMbaMdhasya guNatvopalakSitasamavAyapadArthatvAt karmatvAbhisaMbaMdhasya ca karmatvopalakSitasamavAyapadArthasya kathanAt / na caivaM sAmAnyAdipadArthaH siddhayati / sAmAnyAdiSu sAmAnyAMtarAbhisaMbaMdhasyAsaMbhavAdityuktaM prAk / etena pRthivItvAdyabhisaMbaMdhAtpRthivatyiAdizabdArthasya vyAkhyAnaM pratyAdayAsaM / na hi pRthivItvAbhisaMbaMdhaH pRthivIzabdavAcyaH / pRthivItvopalakSitasya samavAyasya pRthivItvAbhisaMbaMdhasya pRthivIzabdenAvacanAt / dravyavizeSasya pRthivIzabdenAbhidhAnAdadoSa iti cet / kaH punarasau vRkSakSupAdipRthivabhedavyatiriktaH pRthivIdravyavizeSaH / pRthivIti padena saMgRhyamANa iti cet / kathaM punaH pRthivIpadenaikenAnekArthaH saMgRhyate ? dravyAdipadenaiveti duHravabodhaM / kazcArya saMgraho nAma ? zabdAtmakaH pratyayAtmako'rthAtmako vA / na tAvacchabdAtmakaH zabdenAnaMtAnAM dravyAdibhedaprabhedAnAM vA saMgrahItumazakyatvAt / tatra saMketasya kartumazakyatvAdasmadAdestadapratyakSatvAt / krameNa yugapadvA ananumeyatvAcca / na cApratyakSe'nanumeye vA sarvathApyapratipanne'rthe saMketa: zakyakriyo'sti / sarvajJastatra saMketayituM samartho'pi nA'sarvajJAna saMketaM prAhayitumalamiti kutaH saMketaH / na cAsaMketite'rthe zabdaH pravartate yataH
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ aaptpriikssaa| saMgRhyate'natAH padArthAH yena zabdena sa zabdAtmA saMgrahaH siddhyatyevaM / mAbhUcchandAtmakaH saMgrahaH pratyayAtmakastvastu / saMgRhyate arthA yena pratyayena sa saMgraha iti vyAkhyAnAttena teSAM saMgrahItuM zakyatvAditi cet / kutaH punarasau pratyayaH pratyakSAdanumAnAdAgamAdvA ? na tAvadasmadAdipratyakSAt / tasyAnaMtadravyAdibhevaprabhedAgocaratvAt / nApi yogipratyakSAt / yogina eva tatsaMgrahaprasaMgAdasmadAdInAM tadayogAt / na hi yogipratyakSAdasmadAdayaH saMpratiyaMti yogitvaprasaMgAt / nApyanumAnAdanaMtadravyAdibhedaprabhedapratibaddhAnAmekazo'naMtaliMgAnAmapratipatterasmadAdyapratyakSAdanumAnAMtarAttalliMgapratipattAvanavasthAnuSaMgAt prakRtAnumAnodayAyogAt / yadi punarAgamAtsaMgrahAtmakaH pratyayaH syAttadA yuktyAnugRhItAttayA'nanugRhItAdvA / na tAvadAdyaH pakSastatra yukterevAsaMbhavAt / nApi dvitIyo yuktyA'nanugRhItasyAgamasya prAmANyAniSTestadiSTau vA'tiprasaMgAt / na cApramANakaH pratyayaH saMgraha stena saMgRhItAnAmasaMgRhItakaspanAt / yadi punarAtmakaH saMgraho'bhidhIyate tadA saMgrahyata iti saMgrahaH saMgrahyamANaH sakalo'rthaH syAt / sa cAsiddha eva tavyavasthApakapramANAbhAvAditi kathaM tasya vyAkhthAnaM yujyate yataH padArthadharmasaMgrahaH pravakSyata iti pratijJAsAdhIyasISyate / saMgrahAbhAve ca kasya mahodayatvaM sAdhyate'siddhasya svayamanyasAdhanatvopapatteH / etena padArthadharmasaMgrahaH samyagjJAnamiti vyAkhyAnaM prativyUDhaM / tadabhAvasya samarthanAnmahato niHzreyasasyAbhyudayasya codayo'smAditi mahodaya ityetadvyAkhyAnaM baMdhyAsutasaubhAgyAdivyAvarNana miva prekSAvatAmupahAsAspadamAbhAsate / tadevaM dravyAdi padArthAnAM yathAvasthitArthatvAbhAvAnna tadviSayaM samyagjJAnaM nApi heyopAdeyavyavasthA / yenopAdeyeSUpAdeyatvena heyeSu ca heyatvena zraddhAnaM zraddhAvizeSastatpUrvakaM ca vairAgyaM tadabhyAsabhAvanAnuSThAnaM niHzreyasakAraNaM sidhyet / tadasiddhau ca kathamaIdupadezAdivezvaropadezAdapyanuSThAnaM pratiSThitaM syAt / tatastadvyavacchedAdeva mahAtmA nizcetavyaH / kapilasugatavyavacchedAdiveti sUktamidamanyayogavyavacchedAnmahAtmani nizcitaM tadupadezasAmarthyAdanuSThAnapratiSThitaM syAditi / etena 'praNamyahetumIzvaraM muni kaNAdamanvataH ' iti parAparagurunamaskArakaraNamapAstamIzvarakaNAdayorAptatvavyavacchedAt / tayoryathAvyavasthitArthajJAnAbhAvAttadupadezAprAmANyAdityalaM vistareNa / vizvatattvAnAM jJAtuH karmabhUbhRtAM bhettureva mokSamArgapraNayanopapatterAptatvanizcayAt // 4 // tatrAsiddhaM munIMdrasya bhettRtvaM karmabhUbhRtAM / ye vadaMti viparyAsAttAnpratyevaM pracakSmahe // 5 // tatra teSu mokSamArgapraNetRtvakarmabhUbhRdbhattRtvavizvatattvajJAtRtveSu karmabhUbhRtAMbhettRtvamasiddhaM / munIdrasya viparyAsAttadabhettRtvAt karmabhUbhRdasaMbhavAtsadAzivasya ye vadaMti yogAstAnpratyevaM vakSyamANaprakAreNa pravakSmahe pravadAma ityarthaH // 5 // prasiddhaH sarvatattvajJasteSAM tAvatpramANataH / sadAvidhvastaniHzeSabAdhakAtsvasukhAdivat // 6 // yadi nAma vizvatattvajJaH pramANAtsarvadA vidhvastabAdhakAdAtmasukhAdivatprasiddho yogAnAM tathApi kimiSTaM bhavatAM siddhaM bhavedityAha jJAtA yo vizvatattvAnAM sa bhettA karmabhUbhRtAM / bhavatyevAnyathA tasya vizvatattvajJatA kutaH // 7 // iti|
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ ka sanAtanajainagraMthamAlAyAM / ___ syAdvAdinAmasmAkaM karmabhUbhRdbhattRtvaM munIndrasyeSTaM siddhaM bhavatIti vAkyArthaH / tathAhi-bhagavAm paramAtmA karmabhUbhRtAM bhettA bhavatyeva vizvatattvAnAM jJAtRtvAt / yastu na karmabhUbhRtAM bhettA sa na vizvatattvAnAM jJAtA yathA rathyApuruSaH / vizvatattvAnAM jJAtA ca bhagavAn nirvAdhabodhasiddhaH / tasmAt karmabhUbhRtAM bhettA bhavatyeveti kevalavyatirekI hetuH sAdhyA'vyabhicArAt / na tAvadayamasiddhaH prativAdino vAdino vA / tAbhyAmubhAbhyAM paramAtmanaH sarvajJatvasAdhanAt / nApyanekAMtika: kAtya'to dezato vA vipakSe vRttyabhAvAt / tata evaM na viruddhaH / na tvayaM kAlAtyayApadiSTastadAgamabAdhitapakSanidezAnaMtaraM prayuktatvAt / sadaiva muktaH sadevezvaraH pUrvasyAH koTermuktAtmanAmivAbhAvAdityAgamAnmahezvarasya sarvadA karmaNAmabhAvaprasiddhastadbhattRtvasya bAdhaprasiddhaH / satAM hi karmaNAM kazcidbhattA syAnna punarasatAmityaparaH / mo'pi na parIkSAdakSamAnasaH / tathA tadvadhikAgamasyApramANatvAt tadanugrAhakAnumAnAbhAvAt / nanu ca nezvarAkhyaH sarvajJaH karmabhUbhRtAM bhettA sadA karmamalairaspRSTatvAt / yastu karmabhUbhRtAMbhettA sa na karmamalaiH zazvadaspRSTo yathezvarAdanyomuktAtmA zazvadaspRSTazca karmamalairbhagavAnmahezvarastasmAnna karmabhUbhRtAM bhattetyanumAnaM prakRtapakSabAdhakAgamAnugrAhakaM / na cAtrAsiddhapAdhanaM / tathAhi-zazvatkarmamalaiH aspRSTaH paramAtmA'nupAyasiddhatvAt / yastu na tathA sa nAnupAyasiddho yathA sAdimuktAtmA / anupAyasiddhazca sarvajJo bhagavAn tasmAtkarmamalaiH zazvadaspRSTa ityato'numAnAMtarAttatsiddheriti vadaMtaM pratyAha nAspRSTaH karmabhiH zazvadvizvadRzvAsti kazcana / tasyAnupAyasiddhasya sarvathA'nupapattitaH // 8 // na hyanupAyasiddhatve kutazcitpramANAdaprasiddha tadalAtkarmabhiH zazvadaspRSTatvasAdhanaM siddhimadhyAste / tadasiddhau ca na karmabhUbhRdbhettRtvAbhAvastataH sidhyati / yenedamanumAna prastutapakSabAdhakAgamasyAnugrAhaka siddhyettatprAmANyaM sAdhayet / na cApramANabhUtenAgamena prakRta: pakSo bAdhyate hetuzca kAlAtyayApadiSTaH syAt / nanvIzvarasyAnupAyasiddhatvamanAditvAtsAdhyate / tadanAditvaM ca tanukaraNabhuvanAdau nimittakAraNatvAdIzvarasya / na caitadasiddhaM / tathA hi-tanubhuvanakaraNAdikaM vivAdApannaM buddhimanimitta kaM kaarytvaat| yatkArya tabuddhimanimittakaM dRSTaM yathA vastrAdi / kArya cedaM prakRtaM tasmAd buddhimannimittakaM / yo'sau buddhimAMstaddhetuH sa Izvara iti prasiddhaM sAdhanaM tadanAditvaM sAdhayatyeva / tasya sAditve tataH pUrve tanvAdyutpattivirodhAt / tadutpattau vA tadbuddhimannimittatvAbhAvaprasaMgAt / yadi punastataH pUrvamanyabuddhimAnimittakatvamiSyate tadA tato'pi pUrvamanyabuddhinimittakatvamiSyate tadA tato'pi pUrvamanyabuddhimannimittakatvamityanAdIzvarasaMtatiH siddhayet / na caiSA yuktimatI / pUrvezvarasyAnaMtasya siddhAvuttarasakalezvarakalpanA vaiyarthyAt / tenaiva tanvAdikAryaparamparAyAH sakalAya nirmANAt / tato'pi pUrva syAnaMtasya mahezvarasya siddhau tasya vaiyarthyAdanyathA parasparamicchAvyAghAtaprasaMgAdanekezvarakAraNatvApattezca jagataH / sudUramapi gatvA'nAdireka evezvaro'numaMtavyaH / sa pUrveSAmapi guruH kAlenAvicchedAditi tasya jagannimittatvasiddharanAditvamaMtareNAnupapattarityanAditvasiddhiH / tato na karmabhUbhRtAM bhettA munIMdraH zazvatkarmabhiraspRSTatvAt / yastu karmabhUbhRtAM bhettA sa na zazvatkarmabhiraspRSTaH / yathopAyAnmuktaH / zazvatkarmabhiraspRSTazca bhagavAMstasmAnna karmabhUbhRtAM bhettA zazvatkarmabhiraspRSTo'sAvanupAyasiddhatvAt / yastu na tathA sa nAnupAyasiddhaH / yathA sopAyamuktAtmA anupAyasiddhazcAyaM tasmAtsadA karmabhiraspRSTaH / anupAyasiddho'yamanAditvAt / yastu na tathA sa nAnAdiH / yathetaro muktAtmA / anAdizvAyaM tasmAdanupAyasiddhaH / anAdirayaM tanukaraNabhuvanAdinimittatvAt / yastu nAnAdiH sa na ta
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ aaptpriikssaa| nukaraNabhuvanAdinimittakaH / yathA'paromuktAtmA / tanukaraNabhuvanAdinimittaM ca bhagavAMstasmAdanAdiH / tanukaraNabhuvanAdinimittaM tu tasya tanvAderbuddhimAnnimittatvasAdhanAt / tanvAdayo buddhivannimittakAH kAryatvAt / yatkArya tabuddhimanimittakaM dRSTaM / yathA vastrAdi / kArya ca tanvAdayo vivAdApannAstasmAd buddhimAnimittakA ityanumAnamAlA'malA / karmabhUbhRtAM bhettAramapAsyatyeva / na cedaM kAryatvamasiddhaM tanvAdevAdiprativAdinoH kAryatvAbhyanujJAnAt / nApyanekAMtikaM, kasyacitkAryasyAbuddhimannimittasyAsaMbhavAdvipakSe vRttyabhAvAt / na cezvarazarIreNa vyabhicArastadasiddherIzvarasyAzarIratvAt / nApIzvarajJAnana / tasya nityatvAtkAryatvAsiddheH / na cezvarecchayA / tasyecchAzakterapi nityatvAt kriyAzaktivat / tata eva na viruddhaM sAdhanaM sarvathA vipakSe saMbhavAbhAvAt / nacAyaM kAlAtyayApadiSTo hetuH pakSasya pratyakSAdipramANenAvAdhitvAt / na hi tanvAderbuddhimanimittatvaM pratyakSeNa vAdhyate tasyAtIMdriyatayA tadaviSayatvAt / nApyanumAnena tasya tadviparInsAdhanasyAsaMbhavAt / nanu tanubhuvanakaraNAdayo na buddhimAnimittakA dRSTakartRkaprasAdAdivilakSaNatvAdAkAzAdivadityanumAnaM pakSasya vAdhakamiti cet na / asiddhatvAt / sannivezAdiviziSTatvena dRSTakartRkaprAsAdAdyavilakSaNatvAttanvAdInAM yadi punaragRhItasamayasya kRtabujhyutpAdakatvAbhAvAttanvAdInAM dRSTakartRkavilakSaNatvamiSyate tadA kRtrimANAmapi muktAphalAdInAmagRhItasamayasya kRtabuddhyanutpAdakatvAdabuddhimannimittakatvaprasaMgaH / na ca dRSTakartRkatvAdRSTakartRkatvAbhyAM buddhimannimittatvetaratvasiddhiH sAdhIyasI tadavinAbhAvAbhAvAt / na hyadRSTakartRkatvamabuddhimanimittatvena vyAptaM jIrNaprAsAdAderadRSTakartRkasyApi buddhimannimittatvasiddheriti na dRSTakartRkavilakSaNatvamabuddhimannimittatvaM sAdhayet yato'numAnavAdhitaH pakSa: syAt kAlAtyayApadiSTaM ca sAdhanamabhidhIyeta / nApyAgamena prakRtaH pakSo bAdhyate tatsAdhakasyaivAgamasya prasiddheH / tathA hi "vizva. tazcakSuruta vizvatomukho, vizvato bA~huruta vizvataH paoNt , saMbAhubhyAM dhamati saMpatatraivAbhUmI jana, yam deva eka" zruteH sadbhAvAt / tathA vyAsavacanaM ca / " ajJo jaMturanIzo'yamAtmanaH sukhaduHkhayoH / Izvaraprerito gacchetsvarga vA zvabhrameva vA" iti pakSasyAnugrAhakameva na tu vAdhakaM / tato na kAlAtyayApadiSTo heturabAdhitapakSanirdezAnaMtaraM prayuktatvAt / tata evaM na satpratipakSaH bAdhakAnumAnAbhAvAdityanavA kAryatvasAdhanaM tanvAdInAM buddhimanimittatvaM sAdhayatyeva / yadapyucyate kaizcibuddhimannimittatvasAmAnye sAdhyetanvAdInAM siddhasAdhanamanekatadupabhoktRbuddhimanimittatvasiddheH / teSAM tadadRSTanimittatvAttadadRSTasya cetanArUpatvAt cetanAyAzca buddhitvAd buddhimAnimittatvasiddheriti / tadapyasAraM / tanvAyupabhoktRprANinAmadRSTasya dharmAdharmasaMjJakasya cetanatvAsiddherabuddhitvAt / arthagrahaNaM hi buddhizcetanA na ca dharmo'rthanahaNamadharmo vA tayorbuddheranyatvAt prayatnAdivaditi nAnekabuddhimannimittatvaM tanvAdInAM siddhyati yataH siddhasAdhanaM buddhimannimitcatvasAmAnye sAdhye'bhidhAryate // nanu ca vastrAdi sazarIreNAsarvajJena ca buddhimatA kubiMdAdinA kriyamANaM dRSTamiti tanvAdikAryamapi sazarIrAsarvajJabuddhimannimittaM siddhyeditISTaviruddhasAdhanAdviruddhaM sAdhanaM / sarvajJenAzarIreNa kriyamANasya kasyacidvastrAdikAryasyAsiddhezva sAdhya vikalamudAharaNamiti kazcit / so'pi na yuktavAdI tathA sarvAnumAnocchedaprasaMgAt / tathA hi sAgnirayaM parvato ghUmavattvAnmahAnasavadityatrApi parvatAdau mahAnasaparidRSTasyaiva khAdirapAlAzAdyagninAgnimAvasya siddheviruddhasAdhanAdviruddhaM sAdhanaM syAt / tArNAdyagninAgnimatvasya parvatAdau sAdhyasya mahAnasAdAvabhAvAt sAdhyavikalamudAharaNamapyanuSajyeta / yadi punaragnimatvasAmAnya dezAdiviziSTaM parvatAdau sAdhyata iti neSTaviruddhaM sAdhanaM / nApi sAdhyavikalamudAharaNaM mahAnasAdAvapi dezAdiviziSTasyAgni 1 abuddhimanimittAdikaM vipakSaH / 2 kAryajJAnaM vivAdAdhyAsitaM / 3 vacanaM 4 vyApAraH 5 vyApitvaM 6 puNyapA. pAbhyAM / 7 prmaannubhiH|
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 sanAtanajaina graMthamAlAyAM / mattvasya sadbhAvAditi mataM tadA tanvAdiSu buddhimannimittatvasAmAnyaM tanvAdisvakAryavinirmANazakti viziSTaM sAdhyata iti neSTaviruddha sAdhano hetuH / nApi sAdhyavikalo dRSTAMtaH svakAryavinirmANazakti viziSTasya buddhimannimittatvasAmAnyasya sAdhyasya tatra sadbhAvAt / siddhe ca buddhimannimittatvasAmAnye kimayaM buddhimAn hetuH sazarIro'zarIroveti vipratipattau tasyAzarIratvaM sAdhyate sazarIratva vAdhakasadbhAvAt / taccharIraM hi na tAvannityamanAdi sAvayavatvAdasmadAdizarIravat / nApyanityaM sAdi tadutpatteH pUrvamIzvarasyAzarItvasiddheH zarIrAMtareNa sazarIratva'navasthAprasaMgAt / tathA kimasau sarvajJo'savajJoveti vivAde sarvajJatvaM sAdhyate tasyAsarvajJatve samastakArakaprayoktRtvAnupapatteH tanvAdikAraNatvAbhAvaprasaMgAt / tanvAdi sakalakArakANAM parijJAnAbhAve'pi prayoktRtva tanvAdikAryavyAghAtaprasaMgAt / kuviMdAdevastrAdikArakasyAparijJAne tavyAghAtavat / na cezvarakAryasya tanukaraNabhuvanAdeH kadAcidvyAghAtaH saMbhavati mahezvarasamIhitakAryasya yathAkArakasaMpatiM vicitrasyA dRSTAdaravyAghAtadarzanAt / yadapyabhyadhAyi tanukaraNabhuvanAdikaM naikasvabhAvezvarakAraNakRtaM bicitrakAryatvAt / yadvicitraM kArya tannakasvabhA. vakAraNakRtaM dRSTaM yathA ghaTapaTamukuTazakaTAdi, vicitrakAyai ca prakRtaM tasmAnnakasvabhAvezvarAkhyakAraNakRtamiti tadapyasamyak siddhasAdhyatApatteH / na hyakasvabhAvamIzvarAkhyaM tanvAdenimittakAraNamijyate tasya jJAnazaktIcchAzaktikriyAzaktitrayasvabhAvatvAt / tanukaraNabhuvanAzupabhoktRprANigaNAdRSTavizeSavaicitryasahakAritvAcca vicitrasvabhAvopapatteH ghaTapaTamukuTAdikAryasyApi tannidarzanasya tadutpAdanavijJAnecchAkriyAzaktivicitratadupakaraNasacivenakenapuruSeNa samutpAdanasaMbhavAtsAdhyavikalasAnuSaMgAt tadevaM kAryatvaM hetustanukaraNabhuvanAderbuddhimannimittatvaM sAdhayatyeva sakaladoSarahitatvAditi vaizeSikAH samabhyamaMsata te'pi na samaMjasavAcaH / tanukaraNabhuvanAdayo buddhimannimittakA iti pakSasya ThayApakAnupalaMbhena vAdhitatvAt kAryatvAdihatoH kAlAtyayApadiSTatvAcca / tathA hi tanvAdayo na buddhimannimittakAstadanvayavyatirekAnupalaMbhAt / yatra yadanvayavyatirekAnupalaMbhastatra na tannimittakatvaM dRSTaM yathA ghaTaghaTIzarAva daMcanAdiSu kuviMdAdyanvayavyAtirekA'nanuvidhAyiSu na kuviMdAdinimittakatvaM / buddhimadanvayavyatirekA'nupalaMbhazca tanvAdiSu, tasmAnnabuddhimannimittakatvamiti vya pakAnupalaMbhaH tatkAra. Nakatvasya tadanvayavyatirekopalaMbhena vyAptatvAt kulAla kAraNakasya ghaTAdeH kulAlAnvayavyatirekopalaMbha prasiddheH sarvatra vAdhakAbhAvAt / tasya tadvyApakatvavyavasthAnAt / na cAyamasiddhastanvAdInAmaziraya. tirekAnupalaMbhasya pramANasiddhatvAt / sa hi na tAvatkAlavyatireka: zAzvatikatvAdIzvarasya kadAcidabhAvAsaMbhavAt / nApi dezavyatirekaH tasya vibhutvena kacidabhAvAnupapatterIzvarAbhAve kadAcitkacittanvAdikAryAbhAvAnizcayAt / syAnmataM mahezvarasisRkSAnimittatvAttanvAdikAryasyAyamadoSa iti / tadapyasatyaM / tadicchAyA nityAnityavikalpadvayAnativRtteH / tasyAnityatve vyatirekAsiddhiH / sarvadAsadbhAvAttanvAdikAryotpattiprasaMgAt / nanvIzvarecchAyAnityatve'pyasarvagatatvAt vyatirekaH siddha eva kacinmahezvarasisRkSApAye tanvAdikAryAnutpattisaMbhavAditi cenna / taddeze vyatirekAbhAvasiddheH / dezAMtare sarvadA tadanupapatteH kAryAnudayaprasaMgAt / anyathA tadanityatvApatteH anityaivecchAstviti cet sA tarhi sisRkSA mahezvarasyotpadyamAnA simRkSAMtarapUrvikA yadISyate tadA'navasthAprasaMgaH parAparasimRznotpattAveva mahezvarasyopakSINazaktikatvAtprakRtatanvAdikAryAnudayaeva syAt yadi punaH prakRtatanvAdikAryotpattau mahezvarasya sisRkSotpadyate sApi tatpUrvasisRkSAta ityanAdisisRkSAsaMtati navasthAdopamAskaMdati sarvatra kAryakAraNasaMtAnasyAnAditvasiddherbIjAMkurAdivadityabhidhIyate tadA yugapannAnAdezeSu tanvAdikAryasyotpAdo nopapadyeta yatra yatkAryotpattaye mahezvarasisRkSA tatra tasyaivakAryasyotpatti 5 kArakasaMghAtamipi pAThaH
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 aaptpriikssaa| ghaTanAt / na ca yAvatsu dezeSu yAvaMti kAryANi saMbhUSNUni tAvatyaH sisRkSAstasyezvarasya sakRdupajAyaMta iti vaktuM zakyaM yugapadanekecchAprAdurbhAvavirodhAdasmadAdivat / yadi punarekaiva mahezvarasimRkSA yugapannAnAdezakArye jananAya prajAyata itIpyate tadA kramato'nekatanvAdikAryotpattivirodhastAdacchAyAH zazvadabhAvAt / atha matametat yatra yadA yathA yat kAryamutpitsu tatra tadA tathA tadutpAdanecchA mahezvarasyaikaiva tAdRzI samutpadyate tato nAnAdezeSvekadaze ca krameNa yugapacca tAdRzamanyAdRzaM ca tanvAdikArya prAdurbhavannavirudhyata iti tadapyasaMbhAvyaM kacidakatra pradeze samutpannAyAH simRkSAyA daviSTadezeSu vibhinneSu nAnAvidheSu nAnAkAryajanakatvavirodhAt anyathA tadasarvagatatve'pi dezavyatirekAnupapatteH / yadi hi yaddazA sisRkSA taddezameva kAryajanma nA'nyadezamiti vyavasthA syAtnadA dezavyatireka: siddhyenAnyatheti sisRkSAyA na vyatirekopalaMbho mahazvaravat / vyatirekAbhAve ca nAnvayanizcayaH zakyaH kartu satIzvare tanvAdikAryANAM janmatyanvayo hi puruSAMtareSvapi samAnaH / teSvapi satsu tanvAdikAryotpattisiddheH / na ca teSAM sarvakAryAtpattI nimittakAraNatvaM dikka lAkAzAnAmiva saMmataM / pareSAM siddhAMta virodhAnmahezvaranimittakAraNatvavaiyarthyAcca / yadi punasteSu puruSAMtaraSu satsvapi kadAcittanvAdikAryAnutpattidarzanAnna tannimittakAraNatvaM tadanvayAbhAvazcati mataM tadezvare satyapi kadAcittanvAdikAryAnutpaterIzvarasyApi tannimittakAraNatvaM mAbhUt / tadanvayAsiddhizca tadvadAyAtA / etenezvarasisRkSAyAM nityAyAMsatyAmapi tanvAdikAryAjanmadarzanAdanvayAbhAvaH sAdhitaH / kAlAdInAM ca teSu satsvapi sarvakAryAnutpatteH / syAnmataM sAmagrIjanikA kAryasya naikaM kAraNaM tatastadanvayavyatirekAveva kAryasyAnveSaNIyau naikezvarAnvayavyatireko sAmagrI ca tanvAdikAryotpattau tatsamavAyikAraNamasamavAyikAraNaM nimittakAraNaM ceti / teSu satsu kAryotpattidarzanAdasatsucAdarzanAditi satyametat / kevalaM yathA samavAyya samavAyikAraNAnAmanityAnAM dharmAdInAM ca nimitta kAraNAnAmanvayavyatireko prasiddhau kAryajanmani tathA nezvarasya nityasarvagatasya tadicchAyA vA nityaikasvabhAvAyA iti tadanvayavyatirekAnupalaMbhaH prasi. ddhaeva / na hi sAmagyekadezasyAnvayavyatirekasiddhau kAryajanmani sarvasAmagyAstadanvavyatirekasiddhiriti zakyaM vaktuM / pratyekaM sAmagyekadezAnAM kAryotpattAvanvayavyatirekanizcayasya prekSApUrvakAribhiranveSaNAt / paTAdyutpattI kuviMdAdisAmagyekadezavat / yathaiva hi taMtuturIvemazalAkAdInAmanvayavyatirekAbhyAM paTasyotpattidRSTA tathA kuviMdAnvayavyatirekAbhyAmapi / tadupabhoktRjanAdRSTAnvayavyatirekAbhyAmiveti supratItaM / nanu sarvakAryotpattA dikkAlAkAzAdisAmagyanvayavyatirekAnuvidhAnavadIzvarAdisAmagyanvayavyatirakAnuvidhAnasya siddhenaM vyApakAnupalaMbhaH siddha iti cet na dikkAlAkAzAdInAmapi nityasarvagataniravayavatve kvacidanvayavya tarekAnuvidhAnAyoga dudAharaNavaiSamyAt teSAmapi hi pariNAmitve sapradezatve ca paramArthataH svakAryetpattI nimittatvasiddheH / nanvevamIzvarasyApi buddhyAdipariNAmaiH svato'rthAtarabhUtaiH pariNAmitvAt sakRtsavamUrtamadrvyasaMyoganibaMdhanapradezasiddhezca tanva:dikAryotpattI nimittakAraNatvaM yuktaM tadanvayavyatirekAnubidhAnasya tanvAderupaSannatvAt / svato. nItarabhUtaireva hi jJAnAdipariNAmairIzvarasya pariNAmitvaM neSyate svAraMbhakAvayavaizca sAvayavatvaM nirAkriyate / na punaranyathA, virodhAbhAvAnna caivamaniSTaprasaMgaH dravyAMtarapariNAmairapi pariNAmitvAprasaMgAt teSAM tatrAsamavAyAt / ye hi yatra samavAyaMti pariNAmAstaireva tasya pariNAmitvaM / paramANozca svAraMbhakAvayavAbhAve'pi sapradezatvaprasaMgA nAniSTApattaye naiyAyikAnAM / paramANvaMtarasaMyoganibaMdhanasyaikasya pradezasya paramANorapISTatvAt / na copacaritapradezapratijJA AtmAdiSvevaM viruddhyate svAraMbhakAvayavalakSaNAnAM pradezAnAM tatropacaritatvapratijJAnAt / mUrtimadvyasaMyoganibaMdhanAnAM tu teSAM pAramArthikatvAt anyathA sarvamUrtimadvyasaMyogAnAM yugapadbha vinAmupacaritatvaprasagAt vibhudravyANAM sarvagatatvamapyu
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtanajainagraMthamAlAyAM / pacaritaM syAt / paramANozca paramANvaMtarasaMyogasya pAramArthikAsiddheya'NukAdikAryadravyamapAramArthikamAsajyeta / kAraNasyocaritatvekAryasyAnupacaritatvAyogAditi kecitpracakSyate / te'pi syAdvAdimatamaMdhasarpavilapravezanyAyenAnusaraMto'pi nezvarasya nimittakAraNatvaM tanvAdikAryotpattau samarthayitumIzate / tathApi tadanvayavyatirekAnuvidhAnasya sAdhayitumazakyatvAdAtmAMtarAnvayavyatirekAnuvidhAnavat / yathaiva hyAtmAMtarANi tanvAdikAryotpattau na nimittakAraNAni teSu satsu bhAvAdanvayAsiddhAvapi tacchUnye ca deze kvacidapi tanvAdikAryAnutpattervyatirekasiddhAvapi ca / tathezvare satyeva tanvAdikAotpattestacchUnye pradeze kacidapi tadanutpattastacchUnyasya pradezasyaivAbhAvAdanyayavyatirekasiddhAvapIzvaro nimittakAraNaM mAbhUt sarvathA vizeSAbhAvAt / syAnmataM mahezvarasya buddhimattvAt samastakArakaparijJAnayogAttatprayoktRtvalakSaNaM nimittakAraNatvaM tanvAdikAryotpattI vyavatiSThate / na punarAtmAMtarANAma jJatvAttallakSaNanimittakAraNatvAghaTanAditi / tadapi na samIcIna sarvajJasya samastakArakaprayoktRtvAsiddheH yogyaMtaravat / na hi yogyaMtarANAM sarvajJatve'pi samastakArakaprayoktRtvAmiSyate / nanu teSAM samastapadArthajJAnasyAMtyasya yogAbhyAsavizeSajanmanaH sadbhAve sakalamithyAjJAnadoSapravRttijanmaduHkhaparikSayAtparamaniHzreyasasiddheH samastakArakaprayoktRtvAsiddhiH / na punarIzvarasya tasya sadA muktatvAt sadaivezvaratvAcca saMsArimuktavilakSaNatvAt / na hi saMsArivadajJomahezvaraH pratijJAyate nApi muktavat samastajJAnezvaryarahita iti tasyaiva samastakArakaprayoktRtvalakSaNaM nimittakAraNatvaM kAyAdikAryotpatto saMbhAvyata iti kecit / te'pi na vicAracaturacetasaH / kAyAdikAryasya mahezvarAbhAve kacidabhAvAsiddheya'tirekAsaMbhavasya pratipAditatvAt / nizcitAnvayasyApyabhAvAt / nanu ca yatra yadA yathA mahezvarasisRkSA saMbhavati tatra tadA tathA kAyAdikAryamutpadyate / anyatrAnyadA'nyathA tadabhAvAnotpadyata ityanvayavyatireko mahezvarasisRkSAyAH kAyAdikAryamanuvidhatte kuMbhAdikAryavat kulAlAdisisRkSAyAH / tato nAnvayavyatirekayoApakayoranupalaMbho'sti yato vyApakAnulaMbhaH pakSasya bAdhakaH syAditicenna / tasyA mahezvarasimRkSAyAH kAyAdikAryotpattau nityAnityatvavikalpadvaye'pi nimittakAraNatvanirAkaraNAt / tadanvayavyatirekAnuvidhAnasyAsiddhApakAnupalaMbhaH prasiddha eva pakSasya bAdhaka ityanumAnabAdhitapakSatvAt kAlAtyayApadiSTahetutvAcca na buddhimannimitsatvasAdhanaM sAdhIyaH siddhaM yato'nupAyasiddhaH sarvajJo'nAdiH karmabhiraspRSTaH sarvadA siddhyediti sUktaM "tasyAnupAyasiddhasya sarvathA'nupapattita" iti / yopyAha mokSamArgapraNItiranAdisiddhasarvajJamaMtareNa nopapadyate sopAyasiddhasya sarvajJasyAnavasthAnAt mokSamArgapraNIterasaMbhavAt avasthAne vA tasya samutpannatattvajJAnasyApi sAkSAma tattvajJAnaM mokSasya kAraNaM tadbhAvabhAvitvAbhAvAttatvajJAnAtpUrva mokSamArgasya praNayane tadupadezasya prAmANyAyogAdatattvajJavacanAdrathyApuruSavacanavat / nApi prAdurbhUtasAkSAttattvajJAnasyApi paramavairAgyotpatteH pUrvamavasthAnasaMbhavAnmokSamArgapraNItiryuktA / sAkSAtsakalatattvajJAnasyaiva paramavairAgyasvabhAvatvAt / etena samyagdarzanajJAnacAritraprakarSaparyataprAptau niHzreyasamiti vadato'pi na mokSamArga praNayanasiddhiriti pratipAditaM boddhaM / kevalajJAnotpattau kSAyikasamyagdarzanasya kSAyikacAritrasya ca paramaprakarSapariprAptasya sadbhAvAt samyadarzanAditrayaprakarSaparyataprAptau paramamuktiprasaMgAdavasthAnAyogAnmokSamArgopadezAsaMbhavAt tadApyavasthAne sarvajJasya na tAvanmAtrakAraNatvaM mokSasya syAt tadbhAvabhAvitvAbhAvAdeva jJAnamAtravaditi tanmatamapyanUdya vicArayannAha praNItirmokSamArgasya na vinA'nAdisiddhataH / sarvajJAditi tatsiddhirna parIkSAsahA sa hi // 9 //
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ aaptpriikssaa| praNetA mokSamArgasya nAzarIro'nyamuktavat / sazarIrastu nA'karmA saMbhavatyajJajaMtuvat // 10 // yasmAdanAdisiddhAtsarvajJAnmokSamArgapraNItiH sAdisarvajJAnmokSamArgapraNayanAsaMbhavabhayAdabhyanujJAyate / so'zarIro vA syAtsazarIro vA gatyaMtarAbhAvAt / na tAvadazarIro mokSamArgasya praNetA saMbhavati tadanyamuktavadvAkpravRtterayogAt / nApi sazarIraH sakarmakatvaprasaMgAdajJaprANivat / tato na anAdisiddhasya sarvajJasya mokSamArgapraNItiH parIkSAM sahate yato'sau vyavasthApyate / nanu cAzarIratva sazarIratvayormokSamArgapraNItipratyanaMgatvAttattvajJAnecchAprayatnanimittatvAttasyAH kAyAdikAryotpAdanabat / tanmAtranibaMdhanatvopalabdheH kAryotpAdanasya / tathA hi kuMbhakAraH kuMbhAdikArya kurvanna sazarIratvena kurvIta sarvasya sazarIrasya kuviMdAderapi kuMbhAdikaraNaprasaMgAt / nApyazarIratvena kazcitkuMbhAdikArya kurute muktasya tatkaraNaprasaMgAt / kiM tarhi kuMbhAdikAryotpAdanajJAnecchAprayatnaiH kuMbhakAraH kuMbhAdikArya kurvannupalabhyate tadanyatamApAye'pi tadanupapatteH jJAnApAye kasyacidicchato'pi kAryotpAdanAdarzanAt / kAryotpAdanecchApAye ca jJAnavato'pi tadanupalabdheH / tatra prayatnApAye ca kAryotpAdanajJAnecchAvato'pi tadasaMbhavAt / jJAnAditrayasadbhAve ca kAryotpattidarzanAt tattvajJAnecchAprayatne nibaMdhanameva kAryakaraNamanumaMtavyaM / tadasti ca mahezvarajJAnecchAprayatnatrayaM / tato'sau mokSamArga praNayanaM kAyAdikAryavatkarotyeva virodhAbhAvAditi kazcit so'pi na yuktavAdI vicArAsahatvAt / sadA karmabhiraspRSTasya kacidicchAprayatnayorayogAttadAha na cecchA zaktirIzasya karmAbhAve'pi yujyate / tadicchAvA'nabhivyaktA kriyAhetuH kuto'jJavat // 11 // na hi kuMbhakArasyecchAprayatnau kuMbhAdyutpattau niHkarmaNaHpratItau sakarmaNa eva tasya tatprAsiddheH / yadi punaH saMsAriNaH kuMbhakArasya karmanimittecchA siddhA sadAmuktasya tu karmAbhAve'pIcchAzaktiH / saMbhavati sopAyamuktasyacchApAyAt na ca tadvadIzvarasya tadasaMbhava iti mataM / tadA sA mahezvarecchAzaktirabhivyaktAnabhivyaktA vA / na tAvadabhivyaktA tadabhivyaMjakAbhAvAta tajjJAnameva tadabhivyaMjakamiticet na tasya zazvatmadbhAvAdIzvarasya sadecchAbhivyaktiprasaMgAt / na caivaM tasyAH kAdAcitkatvAt / anyathA varSazatAMte varSazatAMte mahezvareccha.tpadyate iti siddhAMtAvirodhAt / yadi punastanvAApabhoktR prANigaNAdRSTaM tadabhivyaMjakamiti matiH tadA tadadRSTamIzvarecchAnimittakamanyanimittakaM vA / prathamapakSe parasparAzrayadoSaH satyAmIzvarecchAbhivyaktI prANinAmadRSTaM sati ca tadadRSThe mahezvarecchAbhivyaktiriti / syAnmataM prANinAmadRSTaM pUrvezvarecchAnimittakaM tadabhivyaktizca tatpUrvaprANyadRSTanimittAt tadapi tadadRSTaM pUrvezvarecchAnimittakAmityanAdiriyaM kAryakAraNabhAvena prANigaNAdRSTezvarecchAbhivyaktyoH saMtatiH / tato na parasparAzrayadoSo vIjAMkurasaMtativaditi / tadanupapannaM / ekAnekaprANyadRSTanimittatvavikalpadvayAnatikramAt / sA hIzvarecchAbhivyaktiryavekagrANyadRSTanimittA tadA tadbhogyakAyAdikAryotpattAvevanimittaM syAt na sakalaprANyupabhogyakAyAdikAryotpattau, tathA ca sakRdanekaprANyupabhogya kAyAdikAryopalabdhina syAt / yadi punaranekaprANyadRSTanimittA tadA tasyA nAnAsvabhAvaprasaMgo nAnAkAyAdikAryakaraNAt / na TekaprANyupabhogyakAyAdinimittenaikena svabhAvenezvarecchAbhivyaktA, nAnAprANyupabhogyakAyAdikAryakaraNA samarthA, atiprasaMgAt / yadi punastAdRza evaikasvabhAvo nAnAprANyadRSTanimitto yena nAnAprANyupabhogyakAyAdikAryANAM nAnAprakArANAmIzvarecchA nimittakAraNaM
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtanajaina graMthamAlAyAM / bhavatIti mataM tadA na kiMcidanekasvabhAvaM vastu siddhyet vicitrakAryakaraNakasvabhAvAdeva bhAvAdvicitrakAryotpattighaTanAt / tathA ca ghaTAdirapi rUparasagaMdhasparzAdyanekasvabhAvAbhAva'pi rUpAdijJAnamanekaMkArya kurvIta, zakyaM hi vaktuM tAhagekasvabhAvo ghaTAdaryena cakSurAdyanekasAmagrIsannidhAnAdanekarUpAdijJAnajanananimittaM bhavediti / kutaH padArthanAnAtvavyavasthA / pratyayanAnAtvasyApi padArthaikatve'pi bhAvAvirodhAt / na hi dravyamekaH padArthaH nAnAguNAdipratyayavizeSajananaikasvabhAvo virudhyate / yadi punaH pratyayavizeSAdikAryabhedAdravyaguNAdipadArthanAnAtvaM vyavasthApyate tadA mahezvarecchAyAH sakadanekaprANyupabhogayogyakAyAdikArya nAnAtvAnnAnAsvabhAvatvaM kathamiva na sidhyeta / yadi punarIzvarecchAyA nAnAsahakAriNa eva nAnAsvabhAvAstavyatirekeNa bhAvasya svabhAvAyogAditi mataM tadA svabhAvatadvato bhaMdakAMtAbhyupagamaHsyAt tasmiMzca svabhAva tadbhAvavirodhaH sahyaviMdhyavadApanIpadyeta pratyAsattivizeSAnnaivamiti cet kaH punarasau pratyAsattivizeSaH samavAyinAM sahakAriNAM samavAyo'samavA. yinAM kAryaikArthasamavAyaH kAryakAraNaikArthasamavAyo vA nimittakAraNAnAM tu kAryotpattAvapekSA kartRsamavAyinI karmasamavAyinI vA'pekSamANatA pratyAsattiriticet IzvagedikkAlAkAzAdIni ca sarva. kAryANAmutpAdakakAraNasvabhAvatvaM pratipadyaran tasya teSAM ca tadutpattau nimittakAraNatvAt / tathA sakalaprANyadRSTAnAM kAryAdikAryasamavAyyasamavAyikAraNAnAM ca mahezvarasvabhAvatvaM durnivAraM kAyAdikAryotpattau tatsahakAritvasiddheriti sarvamasamaMjasamAsajyeta nAnAsvabhAvaikezvaratattvasiddhaH tathA ca paramabramhezvaraiti nAmamAtraM bhidyeta paramabrahmaNaevaikasya nAnAsvabhAvasya vyavasthiteH / syAnmataM kathamekaM brahma nAnAsvabhAvayogi bhAvAMtarAbhAve bhavet,bhAvAMtarANAmeva pratyAsattiviziSTAnAM svbhaavtvaaditi| tadapyapezalaM / bhAvAMtarANAM svabhAvatve kasyacidekena svabhAvena pratyAsattivizeSeNa pratijJAyamAne nAnAtvavirodhAt / pratyAsattivizeSairnAnAsvabhAvaistaSAM svabhAvatvAnnAnAtva te'pi pratyAsattivizeSAH svabhAvAstadvato'paraiH pratya sattivizeSAkhyaiH svabhAvarbhavayurityanavasthAprasaMgAta sudUramapi gatvA svabhAvavata: svabhAvAnAM svabhAvAM nirapekSatve prathame'pi svabhAvAH svabhAvAMtaranirapekSA: prasajyeran / tathA ca sarve sarvasya svabhAvA iti svabhAvasaMkaraprasaMgaH taM parijihIrSatA na svabhAvatadvata maidaikAMto'bhyupagaMtavyaH tadabhedaikAMte ca svabhAvAnAM tadvati sarvatminAnupravezAttadevaikaM tattvaM paramabrahmati nigadyamAnaM na pramANaviruddhaM syAt tadapyanicchatA svabhAvatadvatAH kathaMcittAdAtmyameSitavyaM / tathA cezvarecchAyA: nAnAkhabhAvAH kathaMcittAdAtmyamanubhavaMto'nekAMtAtnikAmIzvarecchAM sAdhayeyuH / tAmapyanicchataikasvabhAve. zvarecchA pratipattavyA, sAcaikena prANyadRSTenAbhivyaktA tadekapANyupabhogayogyameva kAyAdikArya kuryAt tato na sakRdanakakAyAdikAryoMttattiriti na prANyadRSTanimittazvareccha 'bhivyaktiH sidhyet / etena padArthAtaranimittA'pIzvarecchA'bhivyaktirapAstA / syAnmataM mahezvarecchA'nabhivyaktaiva kAryajanmani nimittaM, karmanibaMdhanAyA evecchAyA: kvacidabhivyaktAyA nimitvadarzanAttIdacchAyAH karmanimittatvAbhAvAditi / tadapyasaMbaddhaM / kasyAzcidicchAyAH sarvathA'nabhivyaktAyAH kacitkArya kriyAhetutvAsiddharajJajaMtuvat / karmAbhAvececchAyAH sarvathA'nupapatteH / tathA hi vivAdAdhyAsina: puruSavizeSo neccha vAn niHkarmatvAt yo yo niHkarmA sa sa necchAvAn yathAmuktAtmA niHkarmAcArya tasmAnacchAvAniti nezvarasyecchAsaMbhavaH tadabhAve ca na prayatnaH syAt tasyecchApUrvakatvAt taMdabhAva bhAvavirodhAt iti buddhIcchAprayatnamAtrAdIzvaronimittaM kAyAdikAryotpatto kubhAzutpattA kuMbhaka ravaditi na vyavatiSThate / syAdAkUtaM te vivAdApannaH puruSavizeSaH prakRSTajJAnayogI sadaivaizvaryayogitvAt yastu na prakRSTajJAnayogI nAsau sadaivaizvaryayogI yathA saMsArI / muktazca sadaivaizvaryayogI ca bhagavAn tasmAtprakRSTajJAnayogI siddhaH / sa ca prANinAM bhogabhUtaye kAyAdikAyotpattA simRkSAva n prakRSTajJAnaya gitvAt yasnu na
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA AptaparIkSA / tathA sa na prakRSTajJAnayogI yathA sNsaarii| muktazca prakRSTajJAnayogIcAyaM tasmAttatheti tasyecchAbatvasiddhiH / tathA ca prayatnavAnasau sisRkSAvatvAt / yo yatra sisRkSAvAn sa tatra prayatnavAn dRSTaH yathA ghaTotpattau kulAlaH / sisRkSAvAMzca tanukaraNabhuvanAdau bhagavAn tasmAtprayatnavAniti jJAnacchAprayatnatvasiddheH / niHkarmaNo'pi sadAzivasyAzarIrasyApi tanvAdikAryotpattau nimittakAraNatvasiddharmokSamArgapraNItAvapi tatkAraNatvasiddhiH dAdhakAbhAvAditi / tadatadapyasamaMjasaM / sarvathA niHkarmaNaH kasyacidaizvaryavirodhAt / tathA hi vivAdAdhyAsitaH puruSo nazvaryayogI niHkarmakatvAt yo yo niHkarmA sa sa naizvayayogI yathA muktAtmA / niHkarmAcArya tsmaannaishvryyogii| nanvenomalavAspRSTatvAdanAdi yogajadharmeNa yogAdIzvarasya niHkarmatvamAsaddhamiti cet na tArha sadAmukto'sau dharmAdharmakSayAdava mukti prasiddheH zazvatkvaMzakarmavipAkAzayaraparAmRSTatvAdanAdiyogajadharmasaMbaMdhe'pi jIvanmukteravirAdhaeva vairAgyezvaryajJAnasaMbaMdha'pi tadavirodhavaditi cat tarhi paramArthatA muktAmuktasvabhAvatA mahazvarasyAbhyupagatA syAt tathAcAnekAMta siddhidunivArA / etanAnAdibuddhimAnnamittatvayogAdIsvarasya dharmajJAnavairAgyaizvaryayogAt zazvatklezakarmavipAkAzayaraparAmRSTatvAcca sadaivaM muktatvaM sadaivezvaratvaM bruvANA naikAMtamabhyanujAnAtIti nivaditaM pratipattavyaM / kathaMcinmuktatvasya kathAcadamuktatvasya ca prasiddheH / tato'nekAMtAtmakatvaprasaMgaparijihIrSuNA sarvathA muktaevezvaraH pravaktavyaH tathA ca sarvathA niHkarmatvaM tasyorarIkartavyamiti nAsiddhaM sAdhanaM / nApyanakAMtikaM vipakSe vRttyasiddheH / kacidazvarya yogini tridazezvaretyAdau sarvathA niHkarmatvasya vRttyasiddhaH tata eva na viruddhaM / nApi kAlAtyayApadiSTaM pakSasya pramANanAbAdhanAt / na hi pratyakSatA'smadAdibhiraizvaryayogI kazcinniHkarmopalabhyate yata: prAtyakSabAdhitaH pakSaH syAt / nApyanumAnatastatra sarvasyAnumAnasya vyApakAnupalaMbhena bAdhitapakSamya kAlAtyayApadiSTatvasAdhanAt / nApyAgamatastasyopalaMbhastatra tasya yuktyAnanugRhItasya prAmANyavirodhAt / tadanugrAhikAyA yuktarasaMbhavAdeva yuktyanugRhItasyApi na tatrAgamasya saMbhAvanA yataH prAmANya nAbAdhyamAnaH pakSo na siddhyet hetozcakAlAtyayApadiSTatvaM parihAro na bhavat / etena satpratipakSatvaM sAdhanasya nirastaM / pratipakSAnumAnasya niravadyasya saMbhavAbhAvamAdhanAt / tadevamasmAdanumAnAdazvaryavirahasAdhane mahezvarasyecchAprayatnaviraho'pi sAdhitaH syAt dharmaviravat / yathaiva hi niHkatvamazvaryaviraha sAdhayati tatheccha prayatnamapi tasya tena vyAtisiddheH / kasyacidicchAvataH prayatnavatazca paramaizvarya yogino'pa' drAdani:karmatvavirodhasiddheH / jJAnazaktistuniHkarmaNo'pi kasyacinna virudhyate cetanAtmavAdibhiH kazcidvazeSikasiddhAMtamabhyugacchadbhirmuktAtmanyapi cetanAyAH pratijJAnAt / catanA ca jJAnazaktirava na punastadvyatiriktA cicchaktirapariNAminyapratisaMkramA'darzitaviSayA zuddhA cA'naMtA ca yathA kApilairupavaNyate tasyAH pramANavirodhAt tathA ca mahezvarasya karmabhiraspRSTasyApi jJAnazaktirazarIrasyApi ca muktAtmana iva prasiddhA tatprasiddhau ca / jJAnazaktyaiva niHzeSakAryotpattau prabhuHkila / sadezvara iti khyAne'numAnamanidarzanaM // 12 // na hi kazcitkasyacitkAryotpattau jJAnazaktyeva prabhurupalabdhA yatovivAdAdhyAsitaH puruSo jJAnazaktyaiva sarvakAryANyutpAdayati prabhutvAdityanumAnamanudAharaNaM na bhavet / nanu sAdharyodAharaNAbhAve'pi vaidharyodaharaNasaMbhavAnnA'nudAharaNamidamanumAnaM / tathA hi yastu jJAnazaktyaiva na kAryamutpAdayati sana prabhuH yathA saMsArI karmaparataMtra iti vaidhamryeNa nidarzanaM saMbhavatyeveti na maMtavyaM / sAdhamryodAharaNavirahe'nvayanirNayAbhAvAvyatirekanirNayasya virodhAt / tathA zakrAderzAnecchAprayatnavizeSa
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtanajainagraMthamAlAyAM / khakArya kurvataH prabhutvena vyabhicArAca nahIMdrojJAnazaktyaiva svakAryakurute tasyecchAprayatnayorapi bhAvAt nacAsya prabhutvamasiddhaM prabhutvasAmAnyasya sakalAmaraviSayasya svAtaMtralakSaNasyApi sadbhAvAt // prativAdi prasiddhamapi nidarzanamanUdhanirAkurvannAha - samIhAmaMtareNApi yathAvakti jineshvrH| tathezvaro'pi kAryANi kuryAdityapyapezalaM // 13 // sati dharmavizeSe hi tIrthakRttvasamAhvaye / brUyAjinezvaro mArga na jJAnAdeva kevalAt // 14 // siddhasyApAstaniHzeSakarmaNe vAgasaMbhavAt / vinA tIrthakarattvena nAmnA nArthopadezanA // 15 // mahezvaraH samIhAmaMtareNApi prayatnaM ca jJAnazaktyaiva mokSamArgapraNayanaM tanvAdikArya ca kurvIta mahezvaratvAt yathA prativAdiprasiddho jinezvaraH pravacanopadezamiti prativAdiprasiddhamapi nidarzanamanumAnasya nopapadyate syAdvAdibhiH pratijJAyamAnasya ninezvarasya jJAnazaktyaiva pravacanalakSaNakAryakAraNAsiddheH satyeva tIrthakaratvanAmapuNyAtizaye darzanavizuddhyAdibhAvanAvizeSanibaMdhane samutpannakevalajJAnasyodaya prApte pravacanAkhyatIrthakaraNaprasiddheH / prakSINAzeSakarmaNaH siddhasya vAkpravRtterasaMbhavAttIrthakaratvanAmapu. NyAtizayApAye kevalino'pi vAkprasiddhyasaMbhavavat ? iti dharmavizeSaviziSTaevottamasaMhananazarIraH kevalI pravacanAkhyatIrthasya kartAprasiddha iti kathamasau nidarzanaM mahezvarasyApi // 16 // tathA dharmavizeSo'sya yogazca yadi shaashvtH| tadezvarasya deho'stu yogyNtrvduttmH|| 16 // yasya hi dharmavizeSo yogavizeSazca maharSiyoginaH prasiddhaH tasya deho'pyuttama evAyogijanadehAdviziSTaH prasiddhaHstathA mahezvarasyApi dehenottamena bhavitavyaM tamaMtareNa dharmavizeSasya yogavizeSasya vA'nupapattiraizvaryAyogAdvairAgyAyogavan / kutojagannimittakaraNatvaM siddhyadajJajaMtuvanmuktAtmavacca matAMtaramAzaMkya nirAkurvannAha / nigrahAnugrahI dehaM khaM nirmAyAnyadehinAM / karotIzvara ityetannaparIkSAkSamaM vacaH // 17 // kasyaciduSTasya nigrahaM ziSTasya cAnugrahaM karAtIzvaraH prabhutvAt lokaprasiddhaprabhuvat / na caivaM nAnaizvarasiddhiH nAnAprabhUNAmekamahAprabhutaMtratvadarzanAt / tathA hi vivAdAdhyAsitA nAnAprabhava eka mahAprabhutaMtrA eva nAnAprabhutvAt ye ye nAnAprabhavaste te atraikamahAprabhutaMtrA dRSTAH yathA sAmaMta mAMDalikAdaya ekacakravartitaMtrAH prabhavazcaite nAnAcakravartIdrAdayaH tasmAdekamahAprabhutaMtrA eva yo'sau mahAprabhuH sa mahezvara ityekezvarasiddhiH / sa ca vadehanirmANakaro'nyadehinAM nigrahAnugrahakaratvAt yo yo'nyadehinAM nigrahAnugrahakaraH sa svadeha nirmANakaro dRSTo yathA rAjA / tathA cAyamanyadehinAM nigra. hAnugrahakaraH tasmAtsvadehanirmANakara iti siddhaM / tathA sati svaM dehaM nirmAyAnyadehinAM nigrahAnunaho karotIzvara iti keSAM cit vacaH tacca na parIkSAkSamaM mahezvarasyAzarIrasya svadehanirmANAnupapatteH tathA hi /
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ AptaparIkSA / 'dehAMtarAdinA tAvatsvadehaM janayedyadi / tadA prakRtakArye'pi dehAdhAnamanarthakaM // 18 // dehAMtarAtsvadehasya vidhAne cAnavasthitiH / tathAca prakRtaM kAryaM kuryAdIzo na jAtucit // 19 // yadi hazvaro dehAMtarAdvinA'pi svadehamenudhyAnamAtrAdutpAdayettadA'nyadehinAM niprahAnugrahalakSaNaM kAryamapi prakRtaM tathaiva janayediti tajjanane dehAdhAnamanarthakaM syAt / yadi punardehAMtarAdeva svadehaM vidadhIta tadA tadapi dehAMtaramanyasmAddehAdityanavasthitiH syAt, tathAcAparAparadehanirmANa evopakSINazaktikatvAt na kadAcitprakRtaM kAryaM kuryAdIzvaraH yathaiva hi prakRtakAryajananAyApUrva zarIramIzvaro niSpAdayati tathaiva taccharIraniSpAdanAyApUrva zarIrAMtaraM niSpAdayediti kathamanavasthA vinivAryeta, na hi keSAMcitprANinAM nigrahAnugrahakaraNAtpUrva zarIramIzvarasya prayujyate tato'pi pUrva zarIrAMtara prasaMgAt / anAdizarIrasaMtati siddherazarIratvavirodhAt / na caikena nirmANazarIreNa nAnAdigdezavartiprANivizeSanigrahAnugraha vidhAnamIzvarasya ghaTate, yato yugapannAnAnirmANazarIrANi tasya na syuH tadabhyupagame ca tannirmANAya nAnAzarIrAMtarANi bhaveyurityanAdinAnAzarIrasaMtatayaH kathamIzvarasya na prasajyeran / yadi punarekena zarIreNa nAnA svazarIrANi kurvIta yugapatkrameNa vA tadaikenaiva dehena nAnAdigdezavartiprANigaNanigrahAmahAvapi tathaiva kurvIta / tathA ca knnaadgjaasuraadynuprhnigrhvidhaanaaye| lUkAditadanurUpazarIranAnAtvakathanaM na yuktipathaprasthAyi syAt / yadi punarna dehAMtarAdvinA svadehaM janayet, nApi dehAMtarAt, svayamIzvarasya savarthA dehAvidhAnAditi madaM tadapi dUSayannAha - svayaM dehAvidhAne tu tenaiva vyabhicAritA / kAryatvAdeH prayuktasya hetorIzvarasAdhane // 20 // yadi hazvaro na svayaM svadehaM vidhatte tadA'sau taddehaH kiM nityaH syAdanityo vA na tAvannityaH `sAvayavatvAt / yatsAvayavaM tadanityaM dRSTaM yathA ghaTAdi / sAvayavazvezvaredahastasmAnna nitya iti vAdhakasa`dbhAvAt / yadi punaranityaH tadA kAryo'sau kutaH prAdurbhavet / mahezvaradharmavizeSAdeveti cet tA sarva prANinAM zubhAzubhazarIrAdikArya taddharmAdharmebhya eva prAdurbhavediti kiM kRtamIzvareNa nimittakAraNatayA parikalpitena / tathA ca vivAdApannaM tanukaraNabhuvanAdikaM buddhimannimittakaM kAryatvAt svAraMbhakAvayava 'sannivezaviziSTatvAdacetanopAdAnatvAdityAderhetorIzvarasAdhanAya prayuktasyezvaradehena vyabhicAritA syAt tasyAnIzvaranimittatve'pi kAryatvAdisiddheriti tato nezvarasiddhiH saMbhAvyate / sAMprataM zaMkaramatamAzaMkya dUSayannAha - yathAsnIzaH svadehasya kartA dehAMtarAnmataH / pUrvasmAdityanAditvAnnAnavasthA prasajyate // 21 // tathezasyApi pUrvasmAddehAddehAMtarodbhavAt / nAnavastheti yo brUyAttasyA'nIzatvamIzituH // 22 // anIzaH karmadehenA'nAdisaMtAnavartinA / yathaiva hi sakarmAnastadanna kathamIzvaraH // 23 // 17 1 ciMtanamAtrAt / 3
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtamajainagraMthamAlAyAMna hyanIzaH svazarIrasya zarIrAMtareNa vinA kartA prativAdinaH siddhoyamudAharaNIkRtyAzarIrasyA pIzasya svazarIranirmANAya sAmarthya samarthyate anavasthA cApAdyamAnA niSidhyate / pUrvapUrvazarIrApekSayApi taduttarottarazarIrakaraNe / kiM tArha kArmaNazarIreNa sazarIra evAnIzaH zarIrAMtaramupabhogayogyaM niSpAdayatIti parasya siddhAMtaH tathA yadIzaH pUrvakarmadehena svadehamuttaraM niSpAdayettadA sakabha~va syAt na zazvatkarmabhiraspRSTaH siddhyettasyAnIzavadanAdisaMtAnavartinA karmazarIreNa saMbaMdhasiddheH / sakalakamarNo'pyapAye svazarIrakaraNAyogAnmuktavat sarvathA niHkarmaNobuddhIcchAdveSaprayatnAsaMbhavasyApi sAdhanAt / / tato nezasya dehosti proktadoSAnuSaMgataH / nApi dharmavizeSo'sya dehAbhAve virodhataH // 24 // yenecchAmaMtareNApi tasya kArye pravartanaM / jineMdravad ghaTateti nodAharaNasaMbhavaH // 25 // ityupasaMhArazlokau / sAMpratamazarIrasya sadAzivasya yajJanimabhyupagataM ta eva praSTavyAH kimIzasya jJAnaM nityamanityaM ceti pakSadvaye'pi dUSaNamAha jJAnamIzasya nityaM cedazarIrasya na kramaH / kAryANAmakramAddhetoH kAryakramavirodhataH // 26 // nanu ca jJAnasya mahezvarasya nityatve'pi nAkramatvaM niranvayakSaNikasyaivAkramatvAt kAlAMtara dezAMtaraprAptivirodhAt kAlApekSasya dezApekSasya ca kramasyAsaMbhavAt / saMtAnasyApyavastusvAt paramArthataH kramavattvAnupapatte: kUTasthanityavat na hi yathA sAMkhyAH kUTasthaM puruSamAmanaMti tathA vayamIzvara jJAnaM manyAmahe tasya sAtizayanityatvAtkramopapatteH niratizayaM hi puruSatattvaM pratisamayaM svarUpeNaivAstIti zabdajJAnAnupAtinA vikalpena vastuzUnyena pUrvamAsIdidAnImasti pazcAdbhaviSyatIti kramavadiva lokairvyavahArapadavImAnIyata iti na paramArthataH kramavattvaM tasya sAMkhyairabhidhIyate na ca krameNAneka kAryakAritvaM tasyAkartRtvAtsadodAsInatayA'vasthitatvAt / na ca kramaNAkrameNa cArthakriyApAye tasyAvastutvamiti keSAMcid dUSaNamavakAzaM labhate / vastuno'rthakriyAkAritvalakSaNApratiSThAnAt / anyathodosInasya kiMcidakurvato vastutvAbhAva prasaMgAt / sattAyA eva vastulakSaNopapatterabhAvasyApi vastvaMtara svabhAvasya puruSatattvasya iva svasattAnatikramAdvastutvAvirodhAt sAmAnyAderapi svarUpasattvasya vastulakSaNasyAbhyupagamAt / na kiMcidvastu sattAlakSaNaM vyabhicaratIti kApilAnAM darzanaM / na punavaizeSikANAM IzvarajJAnasyodAsInasya kalpane tatkalpanAvaiyarthyaprasaMgAt kAryakAriNaiva sena bhavitavyaM yacca kAryakAri tatsAtizayameva yuktaM / na caivaM pariNAminityatA jJAnasya sAMkhyaparikalpitapradhAnavatprasajyate, tadatizayAnAM kramabhuvAM tato bhinnatvAt , tadabhede'tizayAnAmivezvarajJAnasyApi nAzotpAdaprasaMgAt / IzvarajJAnavadvA tadatizayAnAmanutpAdavinAzadharmakatvaprasaMgAt / tadevamIzvarajJAnaM krameNAnekAtizaya saMpAte kramavadeva / kramavatazcezvarajJAnAtkAryANAM kramo na virudhyata eva, sarvathApyakramAdeva hetoH kArya kramavirodhasiddheH / etena sAMkhyaiH parikalpyamAnasya puruSasya niratizayasya sarvadodAsInasya vaiyarthyamApAditamiti boddhavyaM / vaizeSikANAmAtmAdivastuno nityasyApyAtarabhUtairatizayaiH sAtizayatvopagamAsarvadodAsInasya kasyacidapratijJAnAditi kecidAcakSate / te'pyevaM praSTavyAH kathamIzvarasya jJAnasya tato 'ItarabhUtAnAmatizayAnAM kramavattve vAstavaM kramavattvaM siddhyet, teSAM tatra samavAyAditi cet samAnaH paryanuyogaH kathamarthAtarabhUtAnAmatizayAnAmIzvarajJAna eva samavAyo na punaranyatreti tatraivehedamiti pratyayavizeSotpatteriti cet nanu sa evehedamiti pratyayavizeSaH kuto'nyatrApi na syAt sarvathA 1 kiMcidazaH / 2 menasya / 3 sAkthairapratipAdanAtU 4 : bauddhAdIno / 5 kasyacihaSe /
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtaparIkSA / 4- cizeSAbhAvAt / yathaiva hi iha mahezvarajJAne'tizayA iti tato'rthAtarabhAvino'pi pratIyate tatheha ghaTe te'tizayAH pratIyaMtAM / tatraiva teSAM samavAyAdihedamiti pratyayavizeSeA na punaranyatreti cet soyamanyonyasaMzrayaH / satIhedamiti pratyayavizeSe'tizayAnAmIzvarajJAna evaM samavAyaH siddhyet tatraiva teSAM samavAyAdihedamiti pratyayavizeSo niyamyata iti naikasyApi prasiddhiH / bhavatu vA teSAM tatra samavAyaH, sa tu krameNa yugapadvA, krameNa cet kathamakramamIzvarajJAnaM kramabhAvyanekAtizayasamavAya krameNa pratipadyata iti duravabodhaM, kramavartibhiratizayAMtarairIzvarajJAnasya kramavatvasiddheradoSo'yamiti cet nanu tAnyapyanyAnyatizayAMtarANIzvarajJAnAdarthAtarabhUtAni kathaM tasya kramavattAM sAdhayeyurati prasaMgAt / teSAM tatra samavAyAditi cet sa tarhi tatsamavAyaH krameNa yugapadvetya nivRttaH paryanuyogo'navasthA ca / yadi punaryugapadIzvarajJAne'tizayAnAM samavAyastadA tannibaMdhano'pi tasya kramo dUrotsArita eva teSAmakramatvAditi sAtizayasyApIzvarajJAnasyAkramatvasiddhiH / tathA cAkramAdIzvarajJAnAtkAryANAM kramo na syAditi sUktaM dUSaNaM / kiM ca tadIzvarajJAnaM pramANaM syAtphalaM vA pakSadvaye'pi doSamAdarzayannAha - tasya pramANatve phalAbhAvaH prasajyate / tataH phalAvabodhasyAnityasyeSTau matakSatiH // 27 // phalatve tasya nityatvaM na syAnmAnAtsamudbhavAt / tato'nudbhavane tasya phalatvaM pratihanyate // 28 // nezvarajJAnaM nityaM pramANaM siddhyet tasya phalAbhAvAt / phalajJAnasyAnityasya parikalpane ca mahezvarasya nityAnityajJAnadvayaparikalpanAyAM siddhAMtavirodhAt / phalatvevezvarajJAnasya nityatvaM na syAt pramANatastasya samudbhavAt / tato'nudbhave tasya phalatvavirodhAna nityamIzvarajJAnamabhyupagamanIyaM tasya nigaditadoSAnuSaMgeNa nirastatvAt / kiM tarhyanityamevezvarajJAnamityapare / tanmatamanUdya nirAkurvannAha - anityatve tu tajjJAnasyAnena vyabhicAritA / kAryatvAdermahezena karaNe'sya svabuddhitaH // 29 // buddhyaMtareNa tadbuddheH karaNe cAnavasthitiH / nAnAdisaMtatiryuktA karmasaMtAnato vinA // 30 // anityaM hIzvarajJAnamIzvarabuddhikArya yadi neSyate tadA tenaiva kAryatvAdihetustanukaraNabhuvanAderbuddhimatkAraNatve sAdhye'naikAMtikaH syAt / yadi punarbuddhyaMtareNa svabuddhimIzvaraH kurvIta tadA parAparabuddhipratIkSAyAmevopakSINatvAdIzvarasya prakRtabuddheH karaNaM na syAdanavasthAnAt / syAnmataM prakRtabuddheH karaNe nApUrvabuddhyaMtaraM pratIkSate mahezaH / kiM tArha pUrvotpannAM buddhimAzritya prakRtAM buddhiM kurute tAmapi tatpUrva buddhibhityanAdirbuddhisaMtatirIzvarasya tato nAnavastheti / tadapyasat / tathAbuddhisaMtAnasya karmasaMtAnApAye'saMbhavAt / kramajanmA hi buddhiH parAparataddhetoradRSTavizeSasya kramAdutpadyate nAnyathA / yadi punaryoga. jadharma saMtateranAderIzvarasya sadbhAvAdayamenupAlaMbhaH pUrvasmAt samAdhivizeSAddhamaMsyAdRSTavizeSasyotpAdAtato buddhivizeSasya prAdurbhAvAdadRSTasaMtAna nibaMdhanAyA eva buddhisaMtaterabhyupagamAditimataM tadApi kathamIzvarasya sakarmatA na siddhyet / tatsiddhau ca sazarIratA'pi kathamasya na syAt tasyAM ca satyAM na sadA muktistasya siddhyet / saMdehamuktaH sadAsiddhau taddehena ca kAryatvAdeH sAdhanasya tanvAderbuddhima. tkAraNatve sAdhye kathamanaikAMtikatA parihartuM zakyeti tasya buddhimatkAraNatvAsaMbhavAt / saMbhave cAna. vasthAnuSaMgAditi prAgevoktaM / kiM cedaM vicAryate kimIzvarajJAnamavyApi kiM vA vyApIti prathamapakSe dUSaNamAha / 1 adoSaH / 2 jIvanmukteH / 3 nityatve / 4 jIvanmuktadehena /
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ " sanAtana jaina graMthamAlAyAM avyApi ca yadi jJAnamIzvarasya tadA kathaM / sakRtsarvatra kAryANAmutpattirghaTate tataH // 31 // yadyekatra sthitaM deze jJAnaM sarvatra kAryakRt / tadA sarvatra kAryANAM sakRt kiM na samudbhavaH // 32 // kAraNAMtaravaikalyAttathA'nutpattirityapi / kAryANAmIzvarajJAnAhetukatvaM prasAdhayet // 33 // sarvatra sarvadA tasya vyatirekAprasiddhitaH / anvayasyApi saMdehAtkAryaM taddhetukaM kathaM // 34 // tadIzvarajJAnaM tAvadavyApISTaM prAdezikatvAt sukhAdivat / prAdezikamIzvarajJAnaM vibhudravyavizeSaguNatvAt yaditthaM taditthaM yathA sukhAdi tathA cezvarajJAnaM tasmAtprAdezikamiti nAsiddhaM prAdezikatvaM sAdhanaM, na ca tatsAdhanasya hetoH sAmAnyaguNena saMyogAdinA vyabhicAro, vizeSagrahaNAt / tathApi vizeSaguNenarUpAdinA'naikAMtika iti na maMtavyaM vibhudravyagrahaNAt / tathApISTaviruddhasyAnityatvasya sAdhanAt viruddha hetuH vibhudravyavizeSaguNatvasyAnityatvena vyAptatvAt yathAhIdaM vibhudravyavizeSaguNatvaM prAdezikatvamIzvarajJAnasya sAdhayet tadvadanityatvamapi tadavyabhicArAt na hi kazcidvibhudravyavizeSaguNo nityo dRSTa ityapi nAzaMkanIyaM mahezvarasyAsmadviziSTatvAt tadvijJAnasyAsmadvilakSaNatvAt / na hyasmadAdivijJAne yo dharmo dRSTaH sa mahezvaravijJAne'pyApAdayituM yukto'tiprasaMgAt / tasyAsmadAdivijJAnavat samastArthaparicchedakatvAbhAvaprasakteH sarvatrAsmadAdibuddhyAdInAmevAnityatvena vyAptasya vibhudravyavizeSaguNatvasya prasiddheH vibhudravyasya vA mahezvarasyaivAbhipretatvAt tena yaduktaM bhavati mahezvaravizeSaguNatvAt taduktaM bhavati vibhudravyavizeSaguNatvAditi tatoneSTaviruddhasAdhano heturyatoviruddhaH syAt / na caivamudAharaNAnupapattirIzvarasukhAderevodAharaNatvAt tasyApi prAdezikatvAt sAdhyavaikalyAbhAvAt mahezvaravizeSa guNatvAzca sAdhanavaikalyAsaMbhavAt tato'smAddhetorIzvarajJAnasya siddhaM prAdezikatvaM / tatazcAvyApi tadiSTaM yadi vaizeSikaistadA kathaM sakRtsarvatra tanvAdikAryANAmutpattirIzvarajJAnAd ghaTate taddhi nimittakAraNaM sarvakAryotpattau sarvatrAsannihitamapi kathamupapadyate kAlAdervyApina eva yugapat sarvatra kAryotpattau nimittakAraNatvaprasiddheH / vibhorIzvarasya nirmittakAraNatvaprasiddheH vibhorIzvarasya nimittakAraNatva vacanAdadoSa iti cenna tasya yatra pradezeSu buddhistatraiva nimittakAraNatvopapatterbuddhizUnye'pi pradezAMtare tasya nimittakAraNatvena tatra kAryANAM buddhimannimittatvaM siddhyet tathA ca vyartha buddhimannimittatvasAdhanaM sarvatra kAryANAM buddhimadabhAve'pi bhAvApatteH / na caivaM kAryatvAdayo hetavo gamakAH syurbuddhizUnyezvara pradezavartibhirabuddhimannimittaiH kAryAdibhirvyabhicArAt / tatasteSAM buddhimannimittatvAsiddhaH / syAnmataM pradezavartinA'pi jJAnena mahezvarasya yugapatsamasta kAraka pariccheda siddheH sarvakAryotpattau yugapatsakalakArakaprayoktRtvavyavasthiteH nikhilatanva ( dikAryAMNAM buddhimanninittatvopapatteH noktadoSo'nuprasajyata iti / tadapyasamyak / krameNAnekatanvAdikAryajanmani tasya nimittakAraNatvAyogAt / jJAnaM hIzvarasya yadyekatra pradeze vartamAnaM samastakArakazaktisAkSAtkaraNAt samasta kArakaprayoktRtvasAdhanAt sarvatra paraMparayA kAryakArISyate tadA yugapatsarvakAryANAM sarvatra kiM na samudbhavaH prasajyate, yato mahezvarasya prAk pazcAzca kAryotpattau nimittakAraNatvAbhAvo na siddhyet / samarthe'pi sati nimittakAraNe kAryAnutpAdavirodhAt / syAnmataM na nimittakAraNamAtrAttanvAdikAryANAmutpattiH samavAyyasamavAyinimittakAraNAMtarANAmapi
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ AptaparIkSA / 21 sadbhAve kAryotpattidarzanAt na ca sarvakAryANAM yugapatsamavAyyasamavAyinimittakAraNasadbhAvaH krameNaiva tatprasiddheH / tataH kAraNAMtarANAM vaikalyAt tathA yugapatsarvatra kAryANAmanutpattiriti / tadapi kAryANAM nezvarajJAnahetukatvaM sAdhayet / tadanvayavyatirekAsiddheH satyapIzvarajJAne keSAMcitkAryANAM kAraNAMtarAbhAve'nutpatteH kAraNAMtarasadbhAva evotpatteH kAraNAMtarAnvayavyatirekAnuvidhAnasyaiva siddheH tatkAryatvasyaiva vyavasthAnAt / nanu ca satyeva jJAnavati mahezvare tanvAdikAryANAmutpatteranvayo'styeva / vyatireko'pi viziSTAvasthApekSayA mahezvarasya vidyata eva kAryotpAdanasamarthakAraNAMtarAsannidhAnaviziSTazvare'sati kAryANAmanutpatteH vyatirekanizcayAt / sarvatrAvasthApekSayaivAvasthAvato'nvayavyatirekapratIteH / anyathA tadasaMpratyayAt / na hyavasthAMtare sati kAryotpattiriti vaktuM zakyaM sarvAvasthAsu tasminsati tadutpattiprasaMgAt / nApyavasthAvato'saMbhave kArye'syAsaMbhavaH suzakto vaktuM tasya nityatvAdabhAvAnupapatteH / dravyAvasthAvizeSAbhAve tu tatsAdhya kAryavizeSAnutpatteH siddho vyatireko'nvayavat / na cAvasthAvato dravyasyAnAdyanaMtasyotpattivinAzazUnyasyApanhavo yuktaH tasyAbAdhitAnvayajJAnasiddhatvAt tadapahnave saugatamatapravezAnuSaMgAt / kutaH syAdvAdinAmiSTasiddhiriti kazcidvaizeSikamatamanumanyamAnaH samabhidhatte / so'pyevaM praSTavyaH kimavasthAvato'vasthA padArthAMtarabhUtA kiM vA neti / prathamakalpanAyAM kathamavasthApekSayA'nvayavyatirekAnuvidhAnaM tanvAdikAryANAmIzvarAnvayavyatirekAnuvidhAnaM yujyate, dhUmasya pAvakAnvayavyatirekAnuvidhAne parvatAdyanvayavyatirekAnuvidhAnaprasaMgAt / padArthAtaratvAvizeSAt yathaiva hi parvatAdeH pAvakasya padArthoMtaratvaM tathezvarAtkAraNAMtarasannidhAnasyAvasthAvizeSasyApi sarvathA vizeSAbhAvAt / yadi punarIzvarasyAvasthAto bhede'pi tena saMbaMdhasadbhAvAttadanvayavyatirekAnuvidhAnaM kAryANAmIzvarAnvayavyatirekAnuvidhAnameveti manyate tadA parvatAdeH pAvakena saMbaMdha tpAvakAnvayavyatirekAnuvidhAnamapi dhUmasya parvatAdyanvayavyatirekAnuvidhAnamanumanyatAM pAvakaviziSTaparvatAdyanvayavyatirekAnukaraNaM dhUmasyAnumanyate eva tadvadavasthAviziSTezvarAnvayavyatirekAnukaraNaM tanvAdikAryANAM yuktamanumaMtumiti cenna parvatAdivadIzvarasya bhedaprasaMgAt / yathaiva hi pAvakaviziSTaparvatAderanyaH pAvakAviziSTaparvatAdiH siddhaH tadvatkAraNAMtara svannidhAnalakSaNAvasthAviziSTAdIzvarAtpUrvaM tadaviziSThezvaro'nyaH kathaM na prasiddhyet / syAnmataM dravyAdyanekavizeSaNaviziSTasyApi sattAsAmAnyasya yathA na bhedaH samavAyasya vA'nekasamavAyivizeSaNa viziSTasyApyekatvameva tadvadanekAvasthAviziSTasyApIzvarasya na bhedaH siddhyet tadekatvasyaiva pramANataH siddheriti tadetatsvagRhamAnyaM / sattAsAmAnyasamavAyayorapi svavizeSaNabhedAdbhedaprasiddhervyatilaMghayitumazakteH / tasyaikAnekasvabhAvatayaiva pramANagocaracAritvAt / tadetena nAnAmUrttimaddravyasaMyogaviziSTasya vyomAtmAdivibhudravyasyAbhedaH pratyAkhyAtaH svavizeSaNabhedAdbhedasaMpratyayAdekAneka svabhAvatvavyavasthAnAt / yo'pyavyavasthAvato'vasthAM padArthAtarabhUtAM nAnumanyate tasyApi kathamavasthAbhedAdavasthAvato bhedo naHsyAdavasthAnAM vA kathamabhedo na bhavet tadarthAtaratvAbhAvAt / syAdAkUtaM avasthAnAmavasthAvataH padArthAMtaratvAbhAve'pi na tadabhedaH tAsAM taddharmatvAt na ca dharmo dharmiNo'narthItarameva dharmadharmivyavahArabhedavirodhAt bhede tu na dharmANAM bhedAddharmiNo bhedaH pratyetuM zakyeta yato'vasthAbhedAdIzvarasya bhedaH saMpAdyata iti / tadapi svamanorathamAtraM dharmANAM sarvathA dharmiNobhede dharmadharmibhAvavirodhAt sahyaviMdhyAdivat / nanu dharmadharmiNoH sarvathAbhede'pi nirbAdhapratyayaviSayatvAt na dharmadharmibhAvavirodhaH / sahyaviMdhyAdInAM tu nirbAdhadharmadharmisaMpratyayaviSayatvAbhAvAnna dharmadharmibhAvavyavasthA / na hi vayaM bhedameva dharmadharmivyavasthAnibaMdhanamabhidadhmahe yena bhede dharmadharmibhAvo virudhyate sarvathaivAbheda iva pratyayavizeSAttadvyavasthAbhidhAnAt / sarvatrAbAdhitapratyayopAyatvAdvaizeSikANAM tadvirodhAdeva virodhasiddheriti kazcit / so'pi svadarzanAnurAgAMdhIkRta eva vAdhakamavalokayannapi nAvadhArayati / dharmadharmipratyayavizeSasyaiva dharmadharmiNorbhedaikAMte'nupapatteH sahyaviMdhyAdivatpratipAdanAt / yadi punaH pratyAsattivizeSAdIzvaratadavasthayorbhede'pi dharmadharmasaMpratyayavizeSaH syAt na tu sahyavidhyAdInAM tadabhAvAditi mataM tadA'sau pratyAsattirdharmadharmibhyAM bhinnA
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 sanAtanajaina graMthamAlAryAkathaM ca dharmadharmiNoriti vyapadizyate / na punaH sahyaviMdhyayoriti vizeSaheturvaktavyaH pratyAsatyaMtaraM taddheturiti cet tadapi yadi pratyAsattitadvadbhyo bhinnaM tadA taivyapadezaniyamanibaMdhanaM pratyAsattyaMtaramabhidhAnIyaM tathA cAnavasthAnAtkutaH prakRtapratyAsattiniyamavyavasthA / pratyayavizeSAdeveti cet / nanu sa eva vicAryovartate pratyayavizeSaH kiM pratyAsattestattadvadyAM sarvathA bhede satIzvaratadavasthayoH pratyAsattiriti prAdurbhavati kiM vA'nItarabhAva eva kathaMcittAdAtmye vA / tatra sarvathA bhedAbhedayorbAdhakasadbhAvAt kathaMci. tAdAtmyamanubhavatoreva tathA pratyayena bhavitavyaM tatra bAdhakAnudayAt / nanu caikAnekayoH kathaMcittAdAtmyameva dharmadharmiNoH pratyAsattiH syAdvAdibhirabhidhIyate tacca yadi tAbhyAM bhinnaM tadA na tayorvyapadizyate tadabhinnaM cet kiM kena vyapadezyaM / yadi punastAbhyAM kathaMcittAdAtmyasyApi paraM kathaMcittAdAtmyamiSyate tadA prakRtaparyanuyogasyAnivRteH parAparakathaMcittAdAtmyaparikalpanAyAmanavasthA syAt / saiva kathaMcittAdAtmyapakSasya bAdhiketi kathamayaM pakSaH kSemakaraH prekSAvatAmajhUNamAlakSyate / yadi punaH kathaMcittAdAtmyaM dharmadharmiNonimevAbhyanujJAyate tAbhyAmanavasthAparijihIrSayA'nekAMtavAdinA tadA dharmadharmiNoreva bhedo'nujJAyatAM sudUramapi gatvA tasyAzrayaNIyatvAt / tadanAzrayaNe bhedavyavahAravirodhAdityaparaH so'pyanavabodhAkulitAMtaHkaraNa eva / kathaMcittAdAtmyaM hiM dharmadharmiNoH saMbaMdhaH sa cAvidhvagbhAva eva tayorjAtyaMtaratvena saMpratyayAvyavasthApyate / dharmadharmiNoravisvagbhAva iti vyavahArastu na saMbaMdhAMtaranibaMdhano yataH kathaMcittAdAtmyAMtaraM saMbaMdhAMtaramanavasthAkAri parikalpyate tata eva kathaMcittAdAtmyAddharmadharmiNoH kathaMcittAdAtmyamiti pratyayavizeSasya karaNAt / kathaMcittAdAtmyasya kathaMcidbhedasvIkAratvAt kathaMcidbhedAbhedI hi kathaMcittAdAtmyaM / tatra kathaMcidbhedAzrayaNAd dharmadharmiNoH kathaMcittA. dAtmyamiti bhedavibhaktisadbhAvAt bhedavyavahArasiddhiH / kathaMcidabhedAzrayaNAttu dharmadharmiNAveva kathaMcittAdAtmyamityabhedavyavahAraH pravartate dharmadharmivyatirekeNa kathaMcidbhedAbhedayorabhAvAt kathaMcidbhedo hi dharma eva kathaMcidabhedastu dharyeva kathaMcidbhedAbhedau tu dharmadharmiNAveva evaM siddhau tAveva ca kathaMcittAdAtmyaM vastuno'bhidhIyate / tacchabdena vastunaH parAmarzAt / tasya vastunaH AtmAnau tadAtmAnau tayorbhAvastAdAtmyaM / bhedAbhedasvabhAvatvaM kathaMciditi vizeSaNena sarvathA bhedAbhedayoH parasparanirapekSayoH pratikSepAttatpakSe nikSiptadoSaparihAraH / parasparasApekSayozca parigrahAt jAtyaMtaravastuvyavasthApanAt sarvathA zUnyavAdapratikSepasiddhiriti kathaMcidbhedAbhedAtmakaM kathaMciddharmadhAtmakaM kathaMcihavyapayAryAtmakamiti pratipAdyate syAdvAdanyAyaniSThaistathaiva tasya pratiSThitatvAt / sAmAnyavizeSavanmecakajJAnavaJca / tatra virodhavaiyyadhikaraNyAdidUSaNamanenaivApasAritamiti kiM nazcitayA / nanvevaM syAdvAdinAmapi dravyasya nityatvAttadanvayavyatirekAnuvidhAna kAryANAM na syAdIzvarAnvayavyatirekAnuvidhAnavat paryAyANAM ca kSaNikatvAttadanvayavyatirekAnuvidhAnamapi na ghaTate naSTe pUrvaparyAye svayamasatyevottarakAryasyotpatteH sati cAnutpatteranyathaikakSaNavRttitvaprasaMgAt / sarvaparyAyANAmiti tadbhAvabhAvitvAnupapattiH / yadi punadravye satyeva kAryANAM prasRtestadanvayasiddhistannimittaparyAyANAmabhAve vAnutpattervyatirekasiddhiriti tadanvayavyatirekAnuvidhAnamiSyate tadezvarasya tadicchAvijJAnayozca nityatve'pi tanvAdikAryANAM tadbhAva eva bhAvAttadanvayastatsahakArikAraNAvasthApAye ca teSAmanutpattervyatireka iti tadanvayavyatirekAnuvidhAnamiSyatAM vizeSAbhAvAt tataH sarvakAryANAM buddhimatkAraNatvasiddhiriti pare pratyavatiSThate te'pi na kAryakAraNabhAvavidaH / syAdvAdinAM dravyasya paryAyanirapekSasya paryAyasya vA dravyanirapekSasya dravyaparyAyayorvA parasparanirapekSayoH kAryakAritvAnabhyupagamAt tathA pratItyabhAvAt dravyaparyAyAtmakasyaiva jAtyaMtaravastunaH kAryakAritvena saMpratyayAt kAryakAraNabhAvasya tathaiva prasiddheH vastuni dravyarUpeNAnvayapratyayaviSaye satyeva kAryasya prAdurbhAvAttannibaMdhanaparyAyavizeSAbhAve ca kAryasyAprAdurbhAvAttadanvayavyatirekAnukaraNAtkAryakAraNabhAvo vyavatiSThate / na ca dravyarUpeNApi vastuno nityatvamavadhAryate tasya 1 prtyaasttidhrmdhrmibhyH| 2 dharmadharmipratyAsattInAmidaM pratyAsatyatamiti nyapadezaniyamasya kAraNaM /
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ AptaparIkSA / 23 paryAyebhyo bhaMgurebhyaH kathaMcidanarthAtarabhAvAt kathaMcidanityatvasiddhermahezvarasya tu vaizeSikaiH sarvathA nityatvapratijJAnAttadanvayavyatirekAnukaraNAsaMbhavAtkAryANAmutpatterayogAt / paryAyANAM ca dravyarUpeNa nityatvasiddheH kathaMcinnityatvAtsavarthA nityatvAnavadhAraNAt viziSTaparyAyasadbhAve kAryasyodayAttadabhAvecAnudayAt kAryasya tadanvayavyatirekAnukaraNasiddheH / niranvayakSaNikaparyAyANAmeva tadaghaTanAt tatra kAryakAraNabhAvAvyavasthiteH / paryAyArthikanayaprAdhAnyAdavirodhAt dravyArthikanayaprAdhAnyena tadavirodhavat / pramANArpaNayA tu dravyaparyAyAtmani vastuni sati kAryasya prasavanAdasati vA'prasavanAttadanvayavyatirekAnuvidhAnaM sakalajanasAkSikaM kAryakAraNabhAvaM vyavasthApayet sarvathaikAMta kalpanAyAM tadabhAvaM vibhAvayatIti kRtamatiprasaMginyA kathayA / mahezvarajJAnasya nityasyAvyApino'pi sarvatra kAryakaraNasamarthasya sarveSu dezeSu sarvasminkAle vyatirekAprasiddheranvayasyApi niyatasya nizcetumazaktestanvAdikAryaM taddhetukaM kAraNAMtarApekSayApi na sidhyatyeveti sthitaM / kasyacibhityavyApIzvarajJAnAbhyupagame'pi dUSaNamatidizamAha - - etenaivezvarajJAnaM vyApinityamapAkRtaM / tasyezavatsadA kAryakrama hetutvahAnitaH // 35 // etena vyatirekAbhAvAnvaya saMdeha vyavasthApakavacanena vyApinityamIzvarajJAnaM tanvAdikAryotpattinimittamapAkRtaM veditavyaM tasyezvaravatsarvagatatvena kacideze nityatvena kadAcitkAle vyatirekA bhAvanizvayAt tadanvayamAtrasya cAtmAMtaravanizcetumazakteH tasminsati samarthe yugapatsarvakAryANAmutpatiprasaMgAt / sarvadA kAryakramahetutvahAneH kAladezakRtakramAbhAvAt ' sarvathA svayaM kramAbhAvAt ' kramavatve nityatvasarvagatatvavirodhAt pAvakAdivat / syAnmataM pratiniyatadezakAlasahakArikAraNa kramamApekSya kAryakramahetutvaM mahezvarasya ca tadvijJAnasyApi na virudhyate iti / tadapyazakyapratiSThaM sahakArikAraNeSu kramavatsu satsu tanvAdikAryANAM prAdurbhavatAM teSvasatsu cAnutpadyamAnAnAM tadanvayavyatire kAnuvidhAnAt taddhetukatvasyaiva prasiddhermahezvarajJAnahetukatvaM durupapAdamApana padyeta / yadi punaH sakala sahakArikAraNAnAmanityAnAM kramajanmanAmapi cetanatvAbhAvAzcetanenAdhiSThitAnAM kAryaniSpAdanAya pravRtteranutpattesturItaMtuvemazalAkAdInAM kuviMdenAnadhiSThitAnAM paTotpAdanAyA'pravRttivazcetanastadadhiSThAtA sAdhyate / tathA hi vivAdAdhyAsitAni kAraNAMtarANi kramavartanyikramANi ca cetanAdhiSThitAnyeva tanvAdikAryANi kurveti svayamacetanatvAt yAni yAni acetanAni tAni tAni cetanAdhiSThitAnyeva svakArya kurvANAni dRSTAni yathA turItaM tvAdIni paTakArya, svayamacetanAni ca kAraNAMtarANi tasmAdetanAdhiSThitAnyeva tanvAdikAryANi kurvati yo'sau teSAmadhiSThAtA sa mahezvaraH puruSavizeSaH klezakarmavipAkAzayairaparAmRSTaH samastakAraka zaktiparijJAnabhAk sisRkSAprayatnavizeSavAMzca prabhurvibhAvyate tadviparItasya samastakArakAdhiSThAtRtvavirodhAt bahUnAmapi samasta kArakAdhiSThAyinAM puruSavizeSANAM pratiniyatajJAnAdizaktInAmekena mahAprabhuNA'dhiSThitAnAmeva pravRttighaTanAt sAmaMta mahAsAmaMtamaMDalIkAdInAmekaM cakravartyAdhiSThitAnAM pravRttivaditi mahezvarasiddhiH / tatrAcetanatvAditi hetorvatsavivRddhinimittaM pravarttamAnena gokSIreNAnaikAMtikatvamiti na zaMkanIyaM / tasyApi cetanena vatsenAdRSTavizeSasahakAriNAdhiSThi tasyaiva pravRtteH / anyathA mRte vatse gobhaktenaiva tasya pravRttivirodhAt / na ca vatsAdRSTavizeSavazAtpravRtAvapi samAno'yaM doSa iti zakyaH tatkSIropabhoktRjanAdRSTavizeSa sahakAriNApi cetanenAdhiSThitasya pravRttighaTanAt sahakAriNAmapratiniyamAt / yadapi kazciducyate mahezvaro'pi cetanAMtarAdhiSThitaH pravartate cetanatvAdviziSTakarmakarAdivaditi / tadapi na satyaM tadadhiSThApakasyaiva mahezvaratvAt / yo tyo'dhiSTAtA svataMtraH sa mahezvarastato'nyasya mahezvaratvAnupapattena cAMtyo'dhiSThAtA na vyavatiSThate tanvAdikAryANAmumyativyavasthAnAmabhAvaprasaMgAt / parApara mahezvara pratIkSAyAmevopakSINazaktitvAt tato niravadyamidaM
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtanajainagraMthamAlAyAMsAdhanamiti kaizcit / te'pi na hetusAmarthyavedinaH / acetanatvasya hetoH saMsArijanajJAneSu svayaM cetana svabhAvAtpakSAvyApakatvAt / nanu ca na catanatvapratiSedho'cetanatvaM kiM tarhi cetanAsamavAyapratiSedhaH sa ca jJAneSvasti teSAM svayaM cetanatvAt tatrAparacetanAsamavAyAbhAvAt tato'cetanatvaM sAdhanaM na pakSAvyApakaM jJAneSvapi sadbhAvAditi na maMtavyaM / saMsAtmisu cetanAsamavAyAta cetanatvaprasiddheracetanatvasya hetorabhAvAt pakSAvyApakatvasya tadavasthatvAt / yadi tu saMsAryAtmanAM svato'cetanatvAdacetanatvasya hetostatrasadbhAvAnnapakSAvyApakatvamiti matiH / tadA mheshvrsyaapycetntvprsNgaaH| tasyApi svato'cetanatvAt tathA ca dRSTAdRSTa kAraNAMtaravadIzvarasyApi hetukartuzcetanAMtarAdhiSThitatvaM sAdhanIyaM tathA cAnavasthA sudUramapi gatvA kasyacitkhatazcetanatvAnabhyupagamAt / mahezvarasya svato'cetanasyApi cetanAMtarAdhiSThitatvAbhAve tenaiva hetoranekAMtikatvamiti kutaH sakalakArakANAM cetanAdhiSThitatvasiddhiH yata idaM zobhate "ajJo jaMturanIzo'yamAtmanaH sukhaduHkhayoH / Izvarapreritogacchetsvarga vA zvabhrameva ceti' / syAdAkUtaM cetanAjJAnaM tadadhiSThitatvaM sakalakArakAMtarANAyacetanatvena hetunA sAdhyate tacca jJAnaM samastakArakazaktiparicchedakaM nityaM guNatvAdAzrayamaMtareNAsaMbhAvAt svAzrayamAtmAMtaraM sAdhayati sa no mahezvara iti / tadapyayuktaM / saMsAryAtmanAM zAnairapi svayaM cetanAsvabhAvairadhiSThitasya zubhAzubhakarmakalApasya tatsahakArikadaMbakasya ca tanvAdikAryotpattI vyApArasiddharIzvarajJAnAdhiSThAnaparikalpanAvaiyarthyaprasaMgAt / tadanvayavyatirekAbhyAmeva tadvyavasthApanAt / atha matametat saMsAryAtmanAM vijJAnAni viprakRSTArthAviSayatvAnna dharmAdharmaparamANukAlAdyatIMdriyakArakavizeSasAkSAtkaraNasamarthAni / na ca tadasAkSAtkaraNe tataH prayojakatvaM teSAmavatiSThate tadaprayojakatve ca na tadadhiSThatAnAmeva dharmAdInAM tanvAdikAryajanmanipravRttiH sidhyet tato'tIMdriyArthasAkSAtkAriNA jJAnenAdhiSThitAnAmeva svakArye vyApAreNa bhavitavyaM tacca mahezvarajJAnamiti / tadapyanAlocitayuktikaM sakalAtIMdriyArthasAkSAtkAriNa eva jJAnasya kArakAdhiSThAyakatvena prasiddhasya dRSTAMtatayopAdIyamAnasyAsaMbhavAttadadhiSThitatvasAdhane hetoranvayatvaprasakteH / na hi kuMbhakArAdeH kuMbhAyutpatcau tatkArakasAkSAtkAri jJAnaM vidyate daMDacakrAdidRSTakArakasaMdohasya tena sAkSAtkAraNe'pi tannimittAdRSTavizeSakAlAderasAkSAtkaraNAt / nanu liMgavizeSAttatparicchittinimittasya laiMgikasya jJAnasya sadbhAvAt tathA svAdRSTavizeSAH kuMbhakArAdayaH kuMbhAdikAryANi kurvati netare teSAM tathAvidhAdRSTavizeSAbhAvAdityAgamajJAnasyApi tatparicchedanibaMdhanasya sadbhAvAn siddhameva kuMbhakArAdijJAnasya kuMbhAdikArakaparicchedakatvaM tatprayoktRtvena tadadhiSThAnanibaMdhanatvaM tatastasya dRSTAMtatayopAdAnAnnahe toranvayatvApattiriti cet tAhi sarvasaMsAriNAM yathAsvaM tanvAdikAryajanmani pratyakSato'numAnAdAgamAJca tannimittahaSTAdRSTakArakaviSayaparijJAnasiddheH kathamajJatvaM yenAtmanaH sukhaduHkhotpattI hetutvaM na bhavet yatazca sarvasaMsArIzvaraprerita eva svarga vA zvabhraM vA gacchediti samaMjasamAlakSyate / tataH kimIzvaraparikalpanayA dRSTAdRSTakArakAMtarANAmeva kramAkramajanmanAmanvayavyatirekAnuvidhAtAt kramAkramajanmAni tanvAdikAryANi bhavaMtu tadupabhoktajanasyaiva jJAnavataH tadadhiSThAyakasya pramANopapannasya vyavasthApanAt / sAMpratamabhyupagamyApi mahezvarajJAnaM asvasaMviditaM svasaMviditaM veti kalpanAdvitayasaMbhave prathamakalpanAyAM dUSaNamAha asvasaMviditaM jJAnamIzvarasya yadISyate / tadA sarvajJatA na syAt svajJAnasyApravedanAt // 36 // jJAnAMtareNa tadvittau tasyApyanyena vedanaM / vedanena bhavedevamanavasthA mahIyasI // 37 // gatvA sudUramapyevaM svasaMviditavedane / iSyamANe mahezasya prathamaM tAhagastu vaH // 38 //
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ aaptpriikssaa| mahezvarasya hi vijJAna yadi svaM na vedayate svAtmani kriyAvirodhAttadA samastakArakazaktinikaramapi kathaM saMvedayet / tathA hi / nezvarajJAnaM sakalakArakazaktinikarasaMvedakaM svAsaMvedakatvAt / yadyatvAsaMvedakaM tattanna sakalakArakazaktinikarasaMghedakaM yathA cakSuH, tathAcezvarajJAnaM tasmAna tatheti kutaH samastakArakAdhiSThAyakaM yatastadAzrayasyezvarasya nikhilakAryotpattI nimittakAraNatvaM sidhyet asarvajJatAyA eva tasyaiva prasiddheH / athavA yadIzvarasya jJAnaM svayamIzvareNa na saMvedyata ityasvasaMviditamiSyate tadA tasya sarvajJatA na syAt svajJAnapravedanAbhAvAt / nanu ca sarva jJeyameva jAnan sarvajJaHkathyate na punaniM tasyAzeyatvAt / naca tadajJAte jJayaparicchittinaM bhavet cakSuraparijJAne tatparicchedyarUpAparijJAnaprasaMgAt / karaNAparijJAna'pi viSayaparicchittaravirodhAdityapi nAnumaMtavyaM / sarvagrahaNena jJAnazeyajJAtRjJaptilakSaNasya tattvacatuSTayasya pratijJAnAt 'pramANaM pramAtA prameyaM pramitiriti catasRSu caivaM vidhAsu tattvaM parisamApyata' iti vacanAt / tadanyatamAparijJAne'pi sakalatattvaparijJanAnupapatteH kutaH sarvajJatezvarasya 'sidhyet / jJAnAMtareNa svajJAnasyApi vedanAnnA'syAsarvajJateti cet tArha tadapi jJAnAMtaraM pareNa jJAnena jJAtavyamityabhyupagamyamAne'navasthA mahIyasI syAt / sudUramapyanusRtya kasyacidvijJAnasya svArthAvabhAsana svabhAvatve prathamasyaiva sahasrakiraNavat svArthAvabhAsanasvabhAvatvamurarIkriyatAmalamasvasaviditajJAnakalpanayA, svArthavyavasAyAtmakajJAnAbhyupagame ca yuSmAkaM tasya mahezvarAdbhede paryanuyogamAha tatsvArthavyavasAyAtmajJAnaM bhinnaM mahezvarAt / kathaM tasyati nirdezyamAkAzAdivadaMjasA // 39 // samavAyena tasyApi tadbhinnasya kuto mtiH| ihedamiti vijJAnAdabAdhyAyabhicAri tat // 40 // iha kuMDe dadhItyAdi vijJAnenAstavidviSA / sAdhye saMbaMdhamAtre tu pareSAM siddhasAdhanaM // 41 // - yadi svArthavyavasAyAtmakaM jJAnamIzvarasyAbhyanujJAyate tasyAsmadAdiviziSTatvAt tadA sadIzvarAdisamabhyupagaMtavyaM / abhede siddhAMtavirodhAt / tathAcAkAzAderiva kathaM tasyati vyapadezyamiti paryanuyAmA syAnmataM bhinnamapi vijJAnaM mahezvarAttasyativyapadizyate tatra samavAyAta, nAkAzAderiti nirmijayate tatra tasyAsamavAyAditi / tadapyayuktaM / tAbhyAmIzvarajJAnAbhyAM bhinnasya samavAyasyApi kutaHpratipattiriti paryanuyogasya tadavasthatvAt / ihedamiti pratyayavizeSAdvAdhakarahitAt samavAyasya pratipattiH sathAhi, idamihezvare jJAnamitIhadaMpratyayo viziSTapadArthahetukaH sakalabAdhakarahitatve satIhedamiti pratyayavizeSatvAta yo yaH sakalabAdhakarahitatve sati pratyayavizeSaH sa sa viziSTapadArthahetuko dRSTaH yathA nayeSa vyamityanvayapratyayavizeSaH sAmAnyapadArthahetukaH sakalapadArthabAdhakarahitatve sati pratyayavizeSazredamiti pratyayavizeSaH tasmAdviziSTapadArthahetuka ityanumIyate / yo'sau viziSTaH padAthastaddhetuH sa samavAyaH, padArthAMtarasya taddhatorasaMbhavAttaddhetukatvAyogAcaH, na hIha taMtuSupaTa iti pratyayastaMtuhetukaH, taMtuSu saMtava iti pratyayasyotpatteH nApi paTahetukaH paTApaTa iti pratyayasyodayAt / nApi vAsanAvizeSahetukaH tasyAH kAraNarahitAyAH saMbhavAbhAvAt / pUrva tathAvidhajJAnasya tatkAraNatve tadapi kuto hetoriti cintyametata pUrvatadvAsanAta iti canna / anavasthAprasaMgAt / jJAnavAsanayoranAdisaMtAnaparikalpanAyAM kuto bahirarthasiddhiranAdivAsanAbalAdeva nIlAdipratyayAnAmapi bhAvAt / nacaivaM vijJAnasaMtAnanAnAvasiddhiH saMtAnAMtaraprAhiNovijJAnasyApi saMtAnAMtaramaMtareNa vAsanAvizeSAdeva tathApratyayaprasUtaH khAna saMtAnAMtara pratyayavat / nAnAsaMtAnAnabhyupagame caikajJAnasaMtAnasiddhirapi kutaH syAt / vasaMtAnAbhAve'pi
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAtananagraMthamAlAyAMsadvAhiNaH pratyayasya bhAvAt svasaMtAnasyApyaniSTau saMvidadvaitaM kutaH sAdhayet svataHpratibhAsanAditi cenn| tathA vAsanAvizeSAdeva svataHpratibhAsasyApi bhAvAt / zakyaM hi vaktuM svataHpratibhAsavAsamAvazAdeva svataHpratibhAsaH saMvedanasya na punaH paramArthata iti na kiMcitpAramArthikaM saMvedanaM sidhyet / tathAca svarUpasya svatogatiriti riktA vAco yuktiH / tadanena kutazcikicitparamArthataH sAdhayatA dUSayatA vA sAdhanajJAnaM dUSaNajJAnaM vA'bhrAMtaM sAlaMbanamabhyupagaMtavyaM / tadvatsarvamabAdhitaM jJAnaM sAlaMbanamiti kathamihedamiti pratyayasyAbAdhitasya nirAlaMbanatA yena vAsanAmAtrahaturayaM syAt / nApi nirhetukaH kadAcitkatvAt / tato'sya viziSTaH padArtho haMturabhyupagaMtavya iti vazaSikAH te'pyevaM praSTavyAH / ko'sau viziSTaH padArthaH samavAyaH saMbaMdhamAtraM vA ! na tAvatsamavAyaH, taddhatukatva sAdhya'syahadamiti pratyayasyaha kuMDe dadhItyAdinA nirastasamastabAdhakena pratyayena vyabhicAritvAt , tadapIhedamiti vijJAnamabAdhaM bhavatyeva / naca samavAyahetukaM tasya saMyogahetukatvAt / saMbaMdhamAtre tu tannibaMdhane sAdhye paraSAM siddhasAdhanameva, syAdvAdinAM sarvatrehedaM pratyayasyAbAdhitasya saMbaMdhamAtranibaMdhanatvena siddhatvAt / syAnmataM / vaizeSikANAmabAdhitehedaM pratyayAlliMgAsAmAnyataH saMbaMdhe siddhe vizeSaNAvayavAvayavinoguNaguNinoH kriyAkriyAvato: sAmAnyatadvatovizeSatadvatozca yaH saMbaMdha ihedaM pratyayaliMgaH sa samavAya eva bhaviSyati lakSaNavizeSasaMbhavAt / tathA hi "ayutasiddhAnAmAdhAryAdhArabhUtAnAmihadaM pratyayaliMgo yaH saMbaMdhaH sa samavAya iti prazastakaraH" / tatra ihedaM pratyayaliMgaH samavAya ityucyamAne'tarAlAbhAvanibaMdhanena iha prAme vRkSa iti ihedaM pratyayena, vyabhicArAt saMbaMdha iti vacanaM / saMbaMdho hi ihedaM pratyayaliMgo yaH sa eva samavAya iSyate nacAMtarAlAbhAvo prAmavRkSANAM saMbaMdhaiti na tena vyabhicAraH / tathApi ihAkAze zakuniriti ihedaM pratyayena saMyogasaMbaMdhamAtranibaMdhanena vyabhicAra ityAdhArAdheyabhUtAnAmiti nigadyate / na hi yathA'vayavAvayavyAdInAmAdhArAdheyabhUtatvamubhayoH prasiddha tathA zakunyAkAzayorauttarAdharyAyogAt AkAzasya sarvagatatvana zakuneruparyapi bhAvAdadhastAdivati na tatraMhedaMpratyayena vyabhicAraH / nanvAkAzasyAtIMdriyatvAttadasmadAdInAmihedaM pratyayasyAsaMbhavAt kathaM tena vyabhicAracodanA sAdhIyasIti na maMtavyaM / kutazcilliMgAdanumita'pyAkAze zrutiprasiddharvA kasyacidihedamiti pratyayAvirodhAt tatra, bhrAMtena vA kaSAM cidihedamiti pratyayena vyabhicAracodanAyAH nyAyaprAptatvAt tatparihArArthamAdhArAdhayabhUtAnAmiti vacanasyopapatteH / nanvevamapIha kuMDa dadhIti pratyayenAnekAMtastasya saMyoganibaMdhanatvana samavAyAhetu. tvAditi na zaMkanIyamayutasiddhanAmiti pratipAdanAt / nahi yathAvayavAvayavyAdayo'yutasiddha stathA dadhikuMDAdayaH teSAM yutasiddhatvAt / tahyayutasiddhAnAmavati vaktavyamAdhAgadheyabhUtAnAmiti vacanasyAbhAva'pi vyabhicArAbhAvAditi na cetasi vidheyaM / vAcyavAcakabhAvanAkAzAkAzazabdayoya'bhicArAt // ihAkAze vAcye vAcaka AkAzazabda iti ihedaMpratyayaliMgasyAyutasiddhasaMbaMdhasya bAcyavAcaka bhAvaprasiddhaH tena vyabhicAropapatterAdhArAdheyabhUtAnAmiti vacanasyopapatteH / nanvAdhArAdheyabhUtAnAmayunasiddhAnAmapi saMbaMdhasya viSayaviSayibhAvasya siddheH kutaH samavAyasiddhiH / nahyAtmani-icchAdInAM jJAnamayutasiddhaM na vabhati / tathAhamitijJAnamAdhArAdheyabhAvasyApyatra bhAvAt nacAhamiti pratyayasyAtmaviSa yasyAyutasiddhasyAtmAdhArasya viSayaviSayibhAvo'siddha iti kutastayo: samavAya eva sidhyediti na vaktavyaM / AdhArAdheyabhUtAnAmevAyutasiddhAnAmavati cAvadhAraNAt / vAcyavAcakabhAvo hi yutasiddhAnAmanAdhArAdhayabhUtAnAM ca pratIyate viSayaviSayibhAvavat / tate'nenAnavadhAritaviSayeNa na vyabhicAraH saMbhAvyate / nanvevamayutIsaddhAnAmevetyavadhAraNAdvyabhicArAbhAvAdAdhArAdheyabhUtAnAmiti vacanamanarthakaM syAt AdhArAdheyabhUtAnAmevetyavadhAraNe satyayutasiddhAnAmiti vacanavat // viSayaviSayibhAvasya vAcyavAcakabhAvasya ca yutasiddhAnAmapyanAdhAryAdhArabhUtAnAmiva saMbhavAt tena vyabhicArAbhAvAditi ca . ayutasiddhabhinAnAmityarthaH /
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ aaptpriikssaa| na mananIyaM / ghaTAyekadravyasamavAyinAM rUparasAdInAmayutasiddhAnAmeva parasparaM samavAyAbhAvAdekArthanamavAyana saMbaMdhena vyabhicArAt / nAyaM yutasiddhAnAmapi saMbhavati viSayaviSayibhAvavadvAcyavAcakabhAvabadvA tato'yutasiddhAnAmevetyavadhAraNa'pi vyabhicAranivRtyarthamAdhAryAdhArabhUtAnAmiti vacanaM / tathA''dhAryAdhArabhUtAnAmaveti bacane'pyAdhArAdheyabhAvena saMyogavizeSeNa sarvathA'nAdhAryAdhArabhUtAnAmasaM. bhavatAvyAbhacAraH saMbhAvyata eva tannivRtyarthamayutasiddhAnAmeveti vacanamarthavadeveti niravadyamayutasi. dvatvAdhAryAdhArabhUtatvalakSaNaM saMyogAdibhyovyavacchedaka saMbaMdhasyehedaM pratyayaliMgena vyavasthApitasya samabAyasvabhAvatvaM sAdhayatyeva / ataH saMbaMdhamAtre'pi sAdhye na siddhasAdhanamiti vaizeSikA: saMcakSate teSAmayutasiddhAnAmiti bacanaM tAvAdvicAryate / kimidamayutasiddhatvaM nAmavizeSaNaM, vaizeSikazAmApekSayA lokApekSayA vA syAt // ubhayathApi na sAdhvityAha // satyAmayutasiddhau cennedaM sAdhuvizeSaNaM / zAstrIyAyutasiddhatvavirahAtsamavAyinoH // 42 // dravyaM svAvayavAdhAraM guNo dravyazrayo yataH laukikyayutasiddhistu bhaveddugdhAMbhasorapi // 43 // iha taMtuSu paTa ityAdirihadaM pratyayaH samavAyasaMbaMdhanibaMdhana eva, nirbAdhatve satyayutasiddhehedapratyayatvAt / yastu na samavAyasaMbaMdhanibaMdhanaH sa naivaM yathehasamavAyiSu samavAya iti vAdhyamAnehedaM prtyyH| iha kuMDe dadhIti yutasiddhahadaM pratyayazca / nirbAdhatvesatyayutasiddhehedaM pratyayazcAyamihataMtuSu paTa ityAdiH, tasmA. ssamavAyasaMbaMdhanibaMdhana iti kevalavyatirekI heturAsiddhatvAdidoSarahitatvAt svasAdhyAvinAbhAvI samavAyasabaMdhaM sAdhayatIti parairabhidhIyate satyAmayutasiddhAviti vacanasAmarthyAta / tatredamayutasiddhatvaM yadi zAstrIyaM hetorvizeSaNaM tadA na sAdhu pratibhAsate samavAyinoravayavAvayavinoguNaguNinoH kriyA kriyAvatoH sAmAnyatadvatorvizeSatadvatozca zAstrIyasyAyutasiddhatvasya virahAt vaizaSikazAstraM hi prsiddhm'apRthgaashryvRttitvmyutsiddhtvN'| taJcaha nAstyeva yataHkAraNAhavyaM taMtulakSaNaM svAvayavAMzaSu vartate kAryadravya capaTalakSaNaM svAvayaveSu taMtuSu vartata iti svAvayavAdhArAmityanenAvayavAvayavinoH pRthagAzrayavRttivasiddhara pRthagAzrayavRttitvamasadeveti pratipAditaM yatazca guNaH kAryadravyAzrayo rUpAdi / kAryadravyaM tu svAvayavAdhAra pratIyate tena guNaguNinorapRthagAzrayavRttitvamasaMbhAvyamAnaM niveditaM / etena kriyAyAH kAryadravyavartanArakArya dravyasya ca svAvavayaveSu, kriyAkriyAvatorapRthagAzrayavRttitvAbhAvaH kathitaH / tathA sAmAnyasya dravyatvAdedravyAdiSu vRttadravyAdInAM ca svAzrayeSu, sAmAnyatadvatoH pRthagAzrayavRttittvaM khyApitaM tathaivAparavizeSasya kAryadravyaSu pravRttaH kAryadravyANAM ca svAvayaveSu vizeSatadvatorapRthagAzrayavRttitvaM nirasta veditavyaM / tato na zAstrIyAyutasiddhiHsamavAyinorasti yA tu laukikI lokaprasiddhaikabhAjanavRttiH sA dugdhAMbhasArapi yutasiddhayorastIti tayApi nAyutasiddhasvaM satyA samakAyinoH sAdhIya iti pratipattavyaM / pRthagAzrayavRttitvaM yutsiddhirncaanyoH| sAstIzasya vibhutvena paradravyAzriticyuteH // 4 // jJAnasyApIzvarAdanyadravyavRttitvahAnitaH / iti ye'pi samAdadhyustAMzca paryanuyuMjmahe // 45 // vibhudrvyvishessaannaamnyaashryvivektH| yutasiddhiH kathaM tu syAdekadravyaguNAdiSu // 46 //
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtana jaina graMthamAlAyAM samavAyaH prasajyetAyutasiddhau parasparaM / teSAM tadvitayAsatve syAdvyAghAto duruttaraH // 47 // nanu ca pRthagAzrayavRttitvaM yutasiddhiH ' pRthagAzrayAzrayitvaM yutasiddhiH ' iti vacanAt / pRthagA zrayasamavAyoyutAsaddhiriti vadatAM samavAyasya vivAdAdhyAsitatvAllakSaNAsiddhiprasaMgAn / lakSaNasyA kArakatvena jJApakatve'pi tena siddhena bhavitavyaM / asiddhasya vivAdAdhyAsitasya saMdigdhatvAt tallakSaNasvAyogAt / siddhaM hi kasyacidbhedakaM lakSaNamupapadyate nAnyatheti lakSyalakSaNa bhAvavido vibhAvayati / tatra yutasiddhatvamIzvarajJAnayornAstyeva mahezvarasya vibhutvAnnityatvAzcAnyadravyavRttitvAbhAvAnmahazvarAdanyatra tadvijJAnatvasyApravRtteH pRthagAzrayavRtitvAbhAvAt / kuMDasya hi kuMDAvayaveSu vRttirdanazca dadhyavayaveSviti kuMDAvayavaddhyavayavAkhyau pRthagbhUtAvAzrayau tayozca kuMDasya danazca vRttiriti pRthagAzrayavRtitvaM tayorabhidhIyate / na caivaMvidhaM pRthagAzvayAzrayitvaM samavAyinoH saMbhavati taMtUnAM svAvayaveSvaMzuSu yathA vRttiH na tathA paTasya taMtuvyatirikta kvacidAzraye nahyatra catvAro'rthAH pratIyate / dvAvAzrayo pRthagbhUtau dvau cAzrayiNAviti tatoreva svAvayavApekSayA zrayitvAtpApekSayA vAzrayatvA trayANAmevArthAnAM prasiddheH pRtha: gAzrayAzrayitvasya yutasiddhilakSaNasyAbhAvAdayutasiddhatvaM zAstrIyaM samavAyinoH siddhameva tato'yutasiddhatvavizeSaNaM sAdhvevAsiddhatvAbhAvAt / laukikyayutasiddhatvaM tu pratItibAdhitaM nAbhyupagamyata evaM tataH savizeSaNAddhetoH samavAyasiddhiriti ye'pi samAdadhate vidagdhavaizeSikAstAMzca paryanuyujmahe / vibhudravyavizeSANAmAtmAkAzAdInAM kathaM tu yutasiddhiH parikalpate bhavadbhisteSAmanyAzrayavirahAt / pRthagAzrayAzrAyatvAsaMbhavAt / nityAnAM ca pRthaggatimatvaM yutasiddhirityapi na vibhudravyeSu saMbhavati taddhi pRthaggatimatvaM dvidhAbhidhIyate kaizcit / anyatarapRthaggatimatvaM ubhayapRthaggatimatvaM ceti / tatra paramANAvibhudravyayoranyatarapRthaggratimatvaM paramANoreva gatimatvAt / vibhudravyasya tu niH kriyatvena gatimatvAbhA - vAt, parabhANUnAM tu parasparamubhayapRthaggatimatvamubhayorapi paramANvoH pRthak pRthaggatimatvasaMbhavAt / nacaitadvitayamapi parasparaM vibhudravyavizeSANAM saMbhavati / tathaikadravyAzrayANAM guNakarmasAmAnyAnAM ca parasparaM pRthagAyavRtterabhAvAt yutasiddhiH kathaM nu syAditi vitarkayaMtu bhavaMtaH / teSAM yunasidhyabhAve ca yuta siddhau satyAM samatrAyo'nyonyaM prasajyeta sa ca neSTaH teSAmAzrayAzrayibhAva bhAvAt / atra kecidvibhudravya, . vizeSANAmanyonyaM nityasaMyogamA saMcakSate tasya kutazcidajAtatvAt / nahyayamanyanarakarmajo yathA sthANoH . zyenena / vibhUnAM ca mUrteH, nApyubhayakarmajo yathA meSayormallayorvA / na ca saMyogajo yathA dvitaMtuka vIraNayoH zarIrArAkAzayorvA / svAvayavasaMyogapUrvako hyavayavinaH kenacitsaMyogaH prasiddhaH / na vAkAzAdInAmavayavAHsaMti niravayavatvAt tato na tatsaMyogapUrvakaH parasparaM saMyogo yataH saMyogajaHsyAt prAptistu teSAM sarvadA'stIti tallakSaNasaMyoga:, ajaevAbhyupagatavyaH / tatsiddhezca yutasiddhisteSAM pratijJAtavyA / yutasiddhAnAmeva saMyogasya nizcayAt / nacaivaM ye ye yutasiddhAsteSAM sahyahimavadAdInAmapi saMyogaH prasajyate tathAvyApterabhAvAt saMyogana hi yutasiddhatvaM vyAptaM na yutasiddhatvena saMyogaH tato yatra yantra saMyogastaMSAM tatra tatra yutasiddhirityanumIyate kuMDabadarAdivat / evaM caikadravyAzrayANAM guNAdInAM saMyogasyAsaMbhavAnna yutasiddhiH tasya guNatvena dravya zrayatvAt tadabhAvAnna yutasiddhiH nApyayuta siddhirastIti samavAyaH prApnuyAt tasyehedaM pratyayaliMgatvAdAdhAryAdhArabhUtapadArthaviSayatvAcca / nacaite parasparamAdhAryAdhA rabhUtAHsvAznayeNa dravyeNa sahAdhAryAdhArabhAvAt / nacaihedamiti pratyayastatrAbAdhitaH saMbhavati yaliMga: saMbaMdhaH samavAyo vyavasthApyate / na hIhara se rUpaM karmeticAbAdhitaH pratyayo'sti nApIha sAmAnye karma guNoveti na tataH samavAyaH syAt nahi yatra yatrAyutasiddhistatratatra samavAya iti vyAptirasti yatra yatra samavAyastatra tatrAyutasiddhiriti vyApteH saMpratyayAditi sarva niravadyaM paroktadUSaNAnavakAzAt iti ta evaM vadataH zaMkarAdayo'pi paryanuyojyAH kathaM pRthagAzrayAzrayitvaM yutasiddhiH nityAnAM ca pRthaggatimatvamitiH 28
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtaparIkSA | 20 yuta siddherlakSaNadvayamavyApi na syAt tasya vibhudravyeSvaja saMyogenAnumitAyAM yutasiddhAvabhAvAt / yadi punaretallakSaNadvayavyatikrameNa saMyogaheturyuta siddhiriti laNAMtarasurarIkriyate tadA kuMDabadara diSu paramANvA kAzAdiSu paramANuSvAtmamanassU vibhudravyeSu ca parasparaM yuta siddhabhAvAllakSaNasyAvyAptyativyAptyasaMbhavadoSa parihAre'pi karmApi yutasiddhiM prApnoti tasyApi saMyoge hetutvAdadRSTezvarakAlAderiveti duHzakyAtivyAptiH parihartu / saMyogasyavaheturityavadhAraNAdadoSo'yamiti cenna / evamapi himavadvidhyadiAnAM yutasiddheH saMyogAhetorapi prasiddherlakSaNasyAvyAptiprasaGgAt / daMtureva saMyogasyetyavadhAraNAdayamapi na doSa iti cenna / evamapi saMyogahetoryutAsiddheH prasaMgAt // saMyogasyaiva heturyutasiddhirityavadhAraNe'pi vibhAgahetuyutasiddhiH kathamiva vyavasthApyate / na ca yutasiddhAnAM saMyoga eva vibhAgasyApi bhAvAt saMyogo vibhAgaheturityapivarta / tasya tadvirodhiguNatvAt tdvinaashhetunntvaat| saMyuktaviSayatvAdvibhAgasya saMyogoheturiti cenna tAI vibhaktaviSayatvAtsaMyogasya vibhAgoheturastu / kayozcitvibhaktayorapyubhayakarmaNA'nyatarakarmaNo'vayavasaMyogasya cApAye saMyogApAyAnna vibhAgaH saMyogaheturiticet tarhi saMyuktayorapyubhayakarmaNo'nyatarakarmaNo'vayavavibhAgasyacApAye vibhAgasyAbhAvAtsaMyogo vibhAgasyApi heturmAbhUt / kathaM ca zazvadavi bhaktAnAM vibhukravyavizeSANAmajaH saMyogaH sidhya vibhAgahetuko vyavasthApyate / tatra yutasiddhirvibhAga heturapi kathamavasthApyate iti cet sarvasya hetoH kAryotpAdanA niyamaditi brUmaH / samarthoM hi hetuH svakArya sutpAdayati nAsamartha: sahakArikAraNAnapekSo'tiprasaMgAt // tena yathA himavadvidhyAdInAM yutasiddhi vidyamAnApi na saMyogamupajanayati sahakArikAraNasya karmAderabhAvAt tathA vibhudravyavizeSANAM zAzvatikA yutasiddhiH satyapi na vibhAga, sahakArikAraNasyA'nyatarakarmAderabhAvAditi saMyogahetuM yutasiddhi sabhyanujAnaM to vibhAgahetumapi tAmabhyanujAnatu sarvathAvizeSAbhAvAt tathA ca saMyogasyaiva heturyuta siddhiri tyapilakSaNaM na vyavartiSThata eva lakSaNAbhAve ca na yutasiddhi: nApi yutasidhdyabhAvalakSaNA syAdayutasiddhiH riti yutasidhdhayuta siddhiddhitayApAye vyAghAto duruttaraH syAt sarvatra saMyogasamavAyayorabhAvAt saMsarohAneH sakalArthahAniH syAdityAbhiprAyaH / saMyogApAye tAvadAtmAMtaHkaraNasaMyogAd buddhyAdiguNotpatirna bhavet tadabhAve ca AtmanovyavasthApanopAyApAyAdAtmatatvahAniH / etena bherIdaMDAdyAkAzasaMyogA sarvatrAvayavasaMyogAbhAvAttadvi bhAvAcchabdasyAnutpatterAkAzavyavasthApanopAyAsatvAdAkAzahAniruktA bhAgasyApyanupapattestannimittasyApi zabdasyAbhAvAt / etena paramANu saMyogAbhAvAdvyaNukAdiprakrameNAvayavino'nutpattestatra parAparAdipratyayApAyAt idamataH pUrveNetyAdipratyayApAyAJca na kAlo dik ca vyavatiSThata ityuktaM / tathA samavAyAsatve sakalasamavAyinAmabhAvAnna manaHparamANavo'pi saMbhAvyate iti sakaladravya padArthahAnestadAzrayaguNakarmasAmAnyavizeSapadArthahAnirapIti sakalapadArthavyAghAtAt 'duruttarovaizeSikamatasya vyAghAtaH syAt taM parijihIrSatA yutasiddhiH kutazcivyavasthApanIyA // tatrayutapratyaya hetutvAdayutasiddhiritIraNe vibhudravyaguNAdInAM yutasiddhiH samAgatA // 48 // yathaiva hi kuMDavadarAdiSu yutapratyaya utpadyate kuMDAdibhyo badarAdayeoyutA iti tathA vibhudravyavizeSu prakRteSu guNaguNiSu kriyA kriyAvatsu sAmAnyatadvatsu vizeSatadvatsu cAvayavAvayaviSu ca yutapratyayo bhavatyeveti yutasiddhiH samAgatA sarvatrAyutapratyayasyAbhAvAt / dezabhedAbhAvAttatra na yutapratyaya iti cenna / vAtAitapAdiSu yutapratyaya' nutpattiprasaMgAt // teSAM svAvayaveSu bhinneSu dezeSu vRttestatra yutapratyaya iti cet ki mevaM taMtupaTAdiSu paTarUpAdiSu ca yutapratyayaH pratiSidhyate svAzrayeSu bhinneSu vRtteravizeSAt tathA ca na teSAmayutasiddhiH / tato na yutapratyayahetutvena yutasiddhivyavatiSThate / tadavyavasthAnAcca kiMsyAdityAha || yato nAyutasiddhiH syAdityasiddhaM vizeSaNaM / torvipakSatastAvadyavacchedaM na sAdheyat // 49 //
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtanajamagraMthamAlAsiddhe'pi samavAyasya samavAyiSu darzanAt / ihedamiti saMvitteH sAdhanaM vyabhicAri tat 50 // ___ sadevamayutasiddharasaMbhave satyAmayutasiddhAviti vizeSaNaM tAvadasiddhavipakSAdasamavAyAsaMyogAdeya'vacchadaM na sAdhayet saMyogAdinA vyabhicArasyAbAdhitahadapratyayasya hatorduHparihAratvAt kevala mabhyupagamyAyuta siddhatvaM vizeSaNa hetoranaikAtikatvamucyate / siddhe'pi vizeSaNe sAdhanasyehasamavAyiSu samavAyaityayutasiddhabAdhitehadaMpratyena sAdhanametat vyabhicAri kathyate / namayamayutasiddhabadhitahavaM pratyayaH samavAyahetuka iti / nanvabAdhitatvavizeSaNamasiddhamiti paramatamAzaMkyAha / / samavAyAMntarAdattau samavAyasya tatvataH / samavAyiSu tasyApi parasmAdityaniSThitiH 51 // tadvAdhA'stItyabAdhatvaM nAma neha vizeSaNaM / hetoHsiddhamanakAMto yato'neneti ye viduH // 52 // teSAmihati vijnyaanaadvishessnnvishessytaa| samavAyasya tadvatsu tata eva na sidhyati // 53 // vizeSaNavizeSyatvasaMbaMdho'pyanyato yadi / svasaMbaMdhiSu varteta tadA bAdhA'navasthitiH // 54 // iha samavAyiSu samavAya iti samavAyasamavAyinorayutasiddhatve samavAyasya pRthagAzrayAbhAvA sprasiddha satIhedamiti saMvittarabAdhitatvavizeSaNasyAbhAvAt na tayA sAdhanaM vyAbhicaret tatrAna vasthAyA bAdhikAyAH sadbhAvAta tathAhi samavAyiSu samavayasya vRttiH samavAyAMtarAdyadIpyate tadA tasyApi samavAyAMtarasya samavAyasamavAyiSu svasaMbaMdhiSu vRttiraparAparasamavAyarUpaiSitavyA tathAcAparAparasamavAyaparikalpanAyAmaniSThitiHsyAt tathaika eva samavAyastatvaM bhAvana vyAkhyAtamiti siddhAMtasya cAniSThitiH saivehedamiti pratyayasya bAdhA tatonAbAdhatvaM nAma vizeSaNaM hetoryenA'nekAMtaHsyAditi ye vaMdati teSAM vizeSaNavizeSyatvasaMbaMdho'pi samavAyiSu samavAya iti pratyayAna sidhyadanavasthAyAH sadbhAvAt vizeSaNavizeSyabhAvo hi samavAyasamavayinAM pariSTaH samavAyasya vizeSaNatvAt samavAyinAM vizaSyatvAt anyathA samavAyapratiniyamAnupapattaH // saca samavAyasamavAyibhyo'rthAtarameva na punaranAtaraM samavAyasyApi samavAyibhyA'narthAtarApatteH sacArthAtarabhUtAvizeSaNavizeSyabhAvaH saMbaMdhaH khasaMbaMdhiSu parasmAdava vizeSaNavizeSyabhAvAtpratiniyataHsyAt nAnyathA tathAcAparAparabizepaNavizaSyabhAvaparikalpanAyAmanavasthA vAdhA tadabasthaiva tatastayA sabAdhAdihedamiti pratyayAvizeSaNa vizeSyabhAvA'pi na midhyaditi kutaHsamavAyapratiniyamaH kacideva samavayiSu pareSAM syAt // vizeSaNavizeSyatvapratyAyAdavagamyate / bizeSaNavizeSyatvamityapyetena dUSitaM // 55 // yaha samavAyiSu samavAya itIhaMdaMpratyayAdanavasthayA bAdhyamAnAt samakAyavadvizeSaNavizevyabhAvo na sidhyediti tathA vizeSaNavizeSyatvapratyayAdapyanavasthayA vAdhyamAnatvAvizeSAt tato' nenehedaMpratyayadUSaNena vizeSaNavizeSyatvapratyayo'pi dUSita eva. tenaiva ca tadUSaNana vizeSaNavizedhyatvaM sarvatra dUSitamavagamyatAM // atrAnavasthAparihAraM pareSAmAzaMkya nirAcaSTe / /
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ . maatpriikssaa| tasyAnaMtyAtprapatRRNAmAkAkSAkSayato'pi vaa| na doSa iti cedevaM samavAyAdinApi kiM // 56 // guNAdidravyayobhinnadravyayozca parasparaM / . vizeSaNavizeSyatvasaMbaMdho'stu niraMkuzaH // 57 // saMyogaH samavAyo vA tahizeSo'stvanekadhA / svAtaMtrye samavAyasya sarvathaikye ca doSataH // 58 // tasya vizeSaNavizeSyabhAvasyAnaMtyAtsamavAyavadekatvAnabhyupagamAt nAnavasthA doSo yadi paraiH kathyate prapatRNAmAkAMkSAkSayato'pi vA yatra yasya patipatturvyavahAraparisamAprAkAMkSAkSayaH syAt tatrAparavizeSaNavizeSyabhAvAnanveSaNAdanavasthAnupapatteH tadA samavAyAdinApi parikalpitena na kiMcitphalamupalabhAmahe samavAyinArapi vizeSaNavizeSyabhAvasyavAbhyupagamanIyatvAt saMyoginorapi vizeSaNavizeSyabhAvAnatikramAt / guNadravyayoH kriyAdravyayoH dravyatvadravyayoH guNatvaguNayoH karmasvakarmaNoH guNatvadravyayoH karmatvadravyayoH vizeSadravyayozca dravyayoriva vizeSaNavizeSyavasya sAkSAtparaMparayA vA pratIyamAnasya vAdhakAbhAvAt / yathaiva hi guNidravyaM kriyAvadravyaM dravyavavaravyaM vizeSavadravyaM guNatvavAnaguNaH karmatvavatkarmetyatra sAkSAdvizeSaNavizeSyabhAvaH pratibhAsate daMDikuMDalivat tathA paraMparayA guNatvavadravyamityatra guNasya dravyavizeSaNatvAt guNatvasya ca guNavizeSaNasvAn vizeSaNavizeSyabhAvo'pi tathA karmatvavadravyamityatrApi karmatvasya karmavizeSaNatvAt karmaNo dravyavizeSaNatvAt vizeSaNavizaSyabhAva eva nirNkusho'stu:|| nanu ca daMDapuruSAdInAmavayavA vayavyAdInAM ca saMyogaH samavAyazca vizeSaNavizeSyabhAvahetuH saMpratIyata tasya tadbhAva evabhAvAditi na maMtavyaM / tadabhAve'pi vizeSaNavizeSyabhAvasya sadbhAvAt dharmadharmavat bhAvAbhAvavadvA / nahi dharma dharmiNoH saMyogaH tasya dravyaniSThatvAt / nApi samavAyaH parairiSyate / samavAyatadastitvayoH samavAyAMtaraprasaMgAt // tathA na bhAvAbhAvayoH saMyogaH samavAyA vA paraiSTiH siddhAMtavirodhAt tayo vizeSaNaMvizeSyabhAvastu tairiSTo duSTazcati na saMyogasamavAyAbhyAM vizeSaNavizeSyabhAvA vyataH, tena tayo vyAptatvasiddhiH na hi vizeSaNavizeSyabhAvasya bhAve kayAzcitmayAMgaH samavAyo vA vyavatiSThase // kacidvizeSaNavizeSyabhAvAvivakSAyAM tu saMyogamamavAyavyavahAro na vizaSaNavizadhyabhAvasyA dhyApakatvaM vyavasthApayitumalaM / sato'pyanArthatvAdervivakSa nupapattApakatvaprasiddhaH / tataHsayogaH samavAyovA anyovA'vinAbhAvAdiH saMvaMdhastasyaiva vizeSaNavizeSyabhAvasya vizeSAstu // nanu ca samavAyasya svataMtratvAdekatvAcca kathamasau tadvizaSa: sthApyata iticanna samavAyasya svataMtratve sarvathaikattre ca doSa sadbhAvAt / / tathAhi-- - svataMtrasya kathaM tAvadAzritatvaM svayaM mataM / tasyAzritatve vacane svAtaMtryaM pratihanyate // 59 // samavAyiSu satsveva samavAyasya vedanAt / Azritatve digAdInAM mUrtadravyAzritinaM kiM // 6 // kathaM cAnAzritaH sidhyetsaMbaMdhaH sarvathA kacit / khasaMbadhiSu yenAtaH sNbhveniytsthitiH||6||
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtanajanagraMthamAlAyAMeka eva ca sarvatra samavAyo ydiissyte| . tadA mehazvare jJAnaM samavaiti na khe kathaM // 2 // iheti pratyayo'pyeSa zaMkare na tu khAdiSu / iti bhedaHkathaMsidhyeniyAmakamapazyataH // 63 / / na cAcetanatA tatra saMbhAvyeta niyAmikA / zaMbhAvapi tadAsthAnAt khAdestadavizeSataH // 6 // nezo jJAtA na cAjJAtA svayaM jJAnasya kevalaM / samavAyAtsadA jJAtA yadyAtmaiva sa kiM svataH // 65 // nAyamAtmA na cAnAtmA svaatmtvsmvaaytH| sadAtmaiveticedevaM dravyameva svato'sidhat // 66 // nezo dravyaM na cAdravyaM dravyatvasamavAyataH / sarvadA dravyameveti yadi sanneva sa svataH // 6 // na svataH sannasancApi satvena smvaaytH| sanneva zazvadityuktau vyAghAtaH kena yate // 68 // svarUpeNAsataH satvasamavAye ca khAMbuje / sa syAt kiM na vizeSasyAbhAvAttasya tato'jasA // 69 // svarUpeNa sataHsatvasamavAyepi srvdaa| sAmAnyAdI bhavetsatvasamavAyo'vizeSataH // 70 // svataH sato yathA sattvasamavAyastathAstu saH / dravyatvAtmatvaboddhRtvasamavAyo'pi tattvataH // 71 // dravyasyaivAtmano boDuHsvayaM siddhasya sarvadA / nahi svato tathAbhUtastathAtvasamavAyabhAk // 72 // svayaM jJatve ca siddhe'sya mahezasya nirarthakaM / jJAnasya samavAyena jJatvasya parikalpanaM // 73 // tatsvArthavyavasAyAtmajJAnatAdAtmyamRcchataH / kathaM cidIzvarasyAsti jinezatvamasaMzayaM // 74 // sa eva mokSamArgasya praNetA vyavatiSThate / sadeha sarvavinnaSTamoho dharmavizeSabhAk // 75 //
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ aaptpriikssaa| jJAnAdanyastu nirdehaH sadeho vA na yujyate / zivaHkartopadezasya so'bhettA karmabhUbhRtAM / / 76 // svataMtratve hi samavAyasya SaNNAmAzritatvam "anyatra nityadravyebhya" iti kathamAzritatvaM svayaM vaizeSikairiSTamiti taMtravirodho doSaH / tasyAzritatvapratipAdane svataMtratvavirodhAt / parAzritatvaM hi pArasaMdhyaM tena svAtaMtryaM kathaM na pratihanyate / syAnmataM na paramArthataH samavAyasyAzritatvaM dharmaH kathyate yatastaMtravirodhaHsyAt kiMtUpacArat nimittaMtUpacArasya samavAyiSu satsu samavAyajJAnaM samavAyizUnye deze samavAyajJAnAsaMbhavAt paramArthatastasyAzritatve svAzrayanAzAt vinAzaprasaMgAt guNAdivaditi / vadasat / digAdInAmapyevamAzritatvaprasaMgAt / mUrtadravyeSu satsUpalabdhilakSaNaprApteSu diliMgasyedamataH pUrveNaityAdipratyayasya kAlaliMgasya ca paratvAparatvAdipratyayasya sadbhAvAt mUrtadravyAzritatvopacAraprasaMgAt / tathAcAnyatra nityadravyebhya iti vyAdhAta: nityadravyasyApi digAderupacArAdAzritatvasiddheH / sAmAnyasyApi paramArthato'nAzritatvamanuSajyate svAzrayavinAze'pi vinAzAbhAvAt samavAyavattadidai khAbhyupagamaviruddhaM vaizeSikANAM, upacArato'pi samavAyasyAzritatvaM svAtaMtryaM vA / kiMca samavAyo na saMbaMdhaH sarvathA'nAzritatvAt yo yaH sarvathA'nAzritaH sa sa na saMbaMdho yathA digAdiH, sarvathA'nA. zritazca samavAyaH tasmAnna saMbaMdha iti ihedaM pratyayaliMgo yaH sa samavAyo na syAt ayutasiddhAnAmAdhAryAdhArabhUtAnAmapi saMbaMdhAMtareNAzritena bhavitavyaM saMyogAderasaMbhavAt / samavAyasyApyanAzritasya saMbaMdhatvavirodhAt / syAdAkUtaM / samavAyasya dharmiNo'pratipattau hetorAzrayAsiddhatvaM / pratipattau dharmiprAhakapramANabAdhitaHpakSo hetuzca kAlAtyayApadiSTaH prasajyeta / samavAyo hi yataH pramANAtpratipannastataevAyutasiddhasaMbaMdhatvaM pratipannamayutasiddhAnAmeva saMbaMdhasya samavAyavyapadezasiddheriti / tadapi na sAdhIyaH / samavAyigrAhiNA pramANenAzritasyaiva samavAyasyAviSvagbhAvalakSaNasya pratipattestasyAnAzritatvAbhyapagame cAsaMbaMdhatvasya prasaMgena sAdhanAta / sAdhyasAdhanayoApyavyApakabhAvasiddhau parasya vyApyAbhyupagame tanAMtarIyakasya vyApakAbhyupagamasya pratipAdanAt / nAnAzritatvamasaMbaMdhatvena vyAptaM digAdiSvasiddhaM / nApyanaikAMtikamanAzritasya kasyacitsaMbaMdhatvAprasiddheH vipakSe vRtyabhAvAt tata eva na viruddhaM / nApi satpratipakSaM tasyAnAzritasyApi saMbaMdhatvavyavasthApakAnumAnAbhAvAditi na pareSAM samavAyaH saMbaMdho'sti yataH pratiniyamaH kasyacitkacitsamavAyini vyavasthApyate / bhavatu vA samavAyaH / kimeko'neko vA / yadi sarvatraikaeva samavAyo'bhyupagamyate tadA mahezvare jJAnaM samavaiti na punarevaM digAdau veti kathamavabudhyate / iheti pratyayAditi cenna tasyeha zaMkare jJAnamiti pratyayasyaikasamavAyahetukasya khAdivyavacchedena zaMkara eva jJAnasamavAyasAdhanAsamarthatvAt / niyAmakAdarzanAredasya vyavasthApayitumazakteH / nanu ca vizeSaNabheda eva niyAmakaH sattAvat sattA hi dravyAdivizepaNabhedAdekApi bhidyamAnA dRSTA pratiniyatadravyAdisatvavyavasthApikA dravyaM sat guNaHsan karma saditi, dravyAdivizeSaNaviziSTasya satpratyayasya dravyAdiviziSTasattAvyavasthApakatvAt tadvatsamavAyivizeSaNaviziSTahedaM pratyayAdviziSTasamavAyivizeSaNasya samavAyasya vyavasthiteH / samavAyo hi yadupalakSito viziSTapratyayAtsidhyate tatpratiniyamahaturevAmidhIyata yatheha taMtuSu paTa iti taMtupaTaviziSTehedaM pratyayAttaMtuSveva paTasya samavAyo niyamyate na vIraNAdiSu nacAyaM viziSTehadaMpratyaya: sarbasya pratipattuH pratiniyataviSayaH samanubhUyamAnaH paryanuyogArhaH kimitibhavan tatraiva pratiniyato'nubhUyate na punara. nyatreti / tathA tasya paryanuyoga kasyacitsveSTatattvavyavasthAnupapatteH / tavyavasthApakapratyayasyApi paryanuyogyatvAnivRtteH / sudUramapi gatvA yadi kasyacitpratyayavizeSasyAnubhUyamAnasya paryanuyogAviSayatvAt / tatastatvavyavasthitirabhyupagamyate tadehazaMkare jJAnamiti viziSTahedaMpratyayAtpramANopapannAttatraiva jJAna samavAyo vyavatiSThate na khAdiSu / vizeSaNabhedAtsamavAyasya bhedaprasiddheriti kecidvyutpannavaizeSikAH
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtanajainagraMthamAlAyAMsamanumanyato'pi na yathArthavAdinaH / samavAyasya sarvathaikatve nAnAsamavAyivizeSaNatvAyogAt sattAdRSTAMtasyApi sAdhyatvAt nahi sarvathaikA sattA kutshcitprmaannaatsiddhaa| nanu satpratyayAvizeSAdvizeSaliMgAbhAvAdekA sattA prasiddhaveti cenna / sarvathA satpratyayAvizeSasyAsiddhatvAdviziSTaliMgAbhAvasya ca kathaMcitsatpratyayAvizeSastu kathaMcidevaikatvaM sattAyAH sAdhayet yathaiva hi satsAmAnyAdezAt satsa. diti pratyayasyAvizeSastathA sadvizeSAdezAt satpratyayavizaSo'pi ghaTaH san paTha: sannityAdiH samarnu. bhUyate / ghaTAdipadArtha eva tatra viziSTho na satteti cenna / evaM ghaTAdInAmapi sarvathaikatvaprasaMgAt / zakyo hi vaktuM ghaTapratyayAvizeSAdekoghaTaH taddharmA eva viziSTapratyayahetavo viziSTA iti / ghaTasyaikatve kacidghaTasya vinAze prAdurbhAve vA sarvatra vinAzaH prAdurbhAvo vA syAt / tathA ca parasparavyAghAta: sakRddhaTavinAzaprAdurbhAvayoH prasajyate iti canna / sattAyA api sarvathaikatve kasyacitprAgasataH sattAyAH saMbaMdhe sarvasya sakRtsattAsaMbaMdhaprasaMgAt / tadasaMbaMdhe vA sarvasyAsaMbaMdha iti parasparavyAghAtaH sattAsaMbaMdhAsaMbaMdhayoH sakRttahaHparihAraHsyAt / prAgasataH kasyacidutpAdakakAraNasannidhAnAdatpadyamAnasya saMbaMdhaH parasya tadabhAvAt saMbaMdhAbhAva iti prAguktadoSA'prasaMge ghaTasyApi kacidutpAdakakAraNabhAvAdutpAdasya dharmasya sadbhAve ghaTena saMbaMdhaH kacittu vinAzahetUpAdAnAdvinAzasya bhAvo ghaTasya tenAsaMbaMdha iti kutaH paroktadoSaprasaMgaH / sarvathaikatve'pi ghaTasya taddharmANAmutpAdAdInAM svakAraNaniyamAddezakA. lAkAraniyamopapatteH / nayutpAdAdayo dharmA ghaTAdanAtarabhUtA eva sattAdharmANAmapi tadanItaratvaprasaM. gAt / teSAM tato'rthAtaratve ghaTAdutpAdAdInAmarthAtaratvaM pratipattavyaM / tathAca ta eva viziSThA na ghaTha iti kathaM na ghaTaikatvamApadyate / nanu ghaTasya nityatve kathamutpAdAdayo dharmA nityasyAnutpAdAvinAza. dharmakatvAditicet tarhi sattAyA nityatve kathamutpadyamAnairathaiH saMbaMdhaH prabhajyamAnaizceti ciMtyatAM / svakAraNavazAdutpadyamAnA bhajyamAnAzvArthAH zazvadavasthitayA sattayA saMbaMdhyaMte / na punaH zazvadavasthi. tena ghaTena svakAraNasAmarthyAdutpAdAdayo dharmAH saMbaMdhyaMta iti svadarzanapakSapAtamAtraM / ghaTasya sarvagatale padArthAtarANAmabhAvApattarutpAdAdidharmakAraNAnAmapyasaMbhavAt kathamutpAdAdayo dharmAH syuriticet sattAyAH sarvagatatve'pi prAgabhAvAdInAM kacidanupapatteH kathamutpAdyamAnaiH prabhajyamAnazvArthaiH saMbaMdhaH sidhyet / prAgabhAvAbhAve hi kathaM prAgasataH prAdurbhavataH sattayA saMbaMdhaH pradhvaMsAbhAvAbhAve hi kathaM vinazyataH pazcAdasataH sattAyAH saMbaMdhAbhAva iti sarva duravabodhaM / syAnmataM sattAyAH svAzrayavRttitvAsvAzrayApekSayA sarvagatatvaM na sakalapadArthApekSayA sAmAnyAdiSu prAgabhAvAdiSu ca tadvatyabhAvAt tatrA bAdhitasya satpratyayasyAbhAvAvyAdiSveva tadanubhavAditi / tadapi svagRhamAnyaM / ghaTasyApyevamabAdhita ghaTapratyayotpattihetuSveva svAzrayeSu bhAvAt na sarvapadArthavyApitvaM padArthAtareSu ghaTapratyayotpattyahetuSu sadabhAvAditi vaktuM zakyatvAt / nanveko ghaTaH kathamaMtarAlavartipaTAdyarthAn parihRtya nAnApradezeSu daviSTeSu bhinneSu vartate yugapaditi cet kathamekA sattA sAmAnyavizeSasamavAyAn prAgabhAvAdIMzca parihRtyadravyAdipadArthAn sakalAn sakRDyApnAtIti samAnaH paryanuyogaH tasyAH svayamamUrtatvAkenacitpratighAtAbhAvAdadoSa iti cet tAI ghaTasyApyanabhivyaktimUrteH kenacitpratibaMdhAbhAvAtsarvagatatve ko doSaH sarvatra ghaTapratyayaprasaMga iti cet sattAyAH sarvagatatve sarvatra satpratyayaH kiM na syAt / prAgabhAvAdiSu tasyAstu tirodhAnAnna satpratyayahetutvamiti cet ghaTasyApi padArthAtareSu tattirodhAnAddhaTapratyayahetutvaM mA. bhUt / na caivaM sarva sarvatra vidyate iti vadataH sAMkhyasya kiMcidviruddhaM bAdhakAbhAvAt tirodhAnAvi. rbhAvAbhyAM svapratyayAvidhAnasya kacitsvapratyayavidhAnasyAvirodhAt / kiMca ghaTAdisAmAnyasya ghaTAdivyaktiSvabhivyaktasya tadaMtarAle cAnabhivyaktasya ghaTapratyayahetutvAhetutve svayamurarIkurvANaH kathaM na ghaTasya svavyaMjakadeze'bhivyaktasyAnyatra cAnabhivyaktasya ghaTapratyayahetutvAhetutve nAbhyupagacchatIti svecchaakaarii| syAnmataM nAnAghaTaH sakRdbhinadezatayopalabhyamAnatvAt paTakaTamukuTAdipadArthAtaravaditi tArha nAnA sattA yugapadAdhakAbhAve sati bhinnadezadravyAdiSUpalabhyamAnatvAt tadvaditi darzanAMtaramAyAtaM nyAyasya
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ aaptpriikssaa| samAnatvAt / nahi vibhinna dezeSu ghaTapaTAdiSu yugapatsatvopalaMbho'siddhaH saMto'mI ghaTAdaya iti pratI. serabAdhitasvAt / vyomrAnaikAMtiko'yaM heturiticenna / tasya pratyakSatAbhinnadezatayA'tIMdriyasya yugapadupalaMbhAbhAvAt / pareSAM yugapadbhinadezAkAzaliMgazabdopalaMbhAsaMbhavAca nAnumAnato'pi bhinnadezatayA yugapadupalaMbho'sti yatastenAnaikAMtikatvaM hetorabhidhIyate / nAnAdezAkAzaliMgazabdAnAM nAnAdezasthapuruSaiH zravaNAdAkAzasyAnumAnAt yugapadbhinnadezatayopalaMbhasya prasiddhAvapi na tena vyabhicAraH sAdhanasya tasya pradazabhedAnAnAtvasiddheH / niHpradezasya yugapadbhinadezakAlasakalamUrtimavyasaMyogAnAmanupapatterekaparamANuvanaceyaM sattA svataMtraH padArthaH siddhaH padArthadharmatvena pratIyamAnatvAdasattvavat / yathaika hi ghaTasyAsatvaM paTasyAsattvamiti padArthadharmatayA pratIyamAnatvAnnAsattvaM svataMtraH padArthaH tathA ghaTasya sattvaM paTasya sattvaMmiti padArthadharmatvanopalabhyamAnatvAtsattvamapi sarvathAvizeSAbhAvAtsarvatra ghaTaHsan paTaHsan iti pratyayasyAvizeSAdekaM sattvaM padArthadharmatve'pIticat tArha sarvatrAsaditi pratyayasyAvizeSAdbhAvaparataMtratve'pyekamasatvamabhyupagamyatAM prAgasatpazcAdasaditaratretaradasadatyaMtamasaditi pratyayavizeSAt prAgasattvapazcAdasattvetaretarAsattvAtyaMtAsattvabhedasiddha.kamasatvamiti cet / nanvevaM vinAzAtpUrva sattvaM prAksatvaM kharUpalAbhAduttaraM sattvaM pazcAtsattvaM samAnajAtIyayoH kenacidrUpeNetaretaratrasattvamitaretarasattvaM kAlatraye'pyanAdyanaMtasya sattvamatyaMtasattvamiti sattvabhedaH kiM nAnumanyate satpratyayasyApi prAkAlAditayA vizeSa, siddharSAdhakAbhAvAt yathAcAsattvasya sarvathaikatve kacitkAryotpattau prAgabhAvavinAze sarvatrAbhAvavinAzaprasaMgAt / na kiMcitprAgasaditi sarvakAryamanAdi syAt / na kiMcitpazcAdasaditi tadanaMta syAt na kacitkiMcidasaditi sarva sarvAtmakaM syAnna kvacidatyaMtamasaditi sarva sarvatra sarvadA prasajyateti bAdhakamapi tathA sattvaikatve samAnamupalabhAmahe kasyacitpradhvaMse sattvAbhAve sarvatra sattvAbhAvaprasaMgAt na kiMcitkutazcitprAk sat pazcAtsadvA nApItaratretaratsat syAt atyaMtasadveti. sarvazUnyatApattirduHzakyAparihatu / tAM parinihIrSatA sattvasya bhedo'bhyupagaMtavya iti naikA sattA savarthAsidhyedasattAvattadanaMta pAyatopapatteH / syAnmatireSA te kasyacitkAryasya pradhvaMsa'pi na sattAyAH pradhvaMsastasyAnityatvAt padArthAtareSu satpratyayahetutvAt prAkAlAdivizeSaNabhede'pyabhinnatvAt sarvathA zUnyatAM pariharato'pi sattAnaMtapAyatAnupapattiriti sApi na sAdhIyasI kasyacitkAryasyotpAde'pi prAgabhAvasyAbhAvAnupapattiprasaMgAt tasya nityatvAt / padArthAtarANAmutpattaH pUrva prAgabhAvasya svapratyayahetoH sadbhAvasiddheH samutpannakakAryavizeSaNatayA vinAzavyavahAre'pi prAgabhAvasyAvinAzino nAnAnutpannakAryApekSayA vizeSaNabhede'pi bhedAsaMbhavAdekatvAvirodhAta / nadyutpatteH pUrva ghaTasya prAgabhAvaH paTasya prAgabhAva ityAdi vizeSaNabhede'pyabhAvobhidyate ghaTasya sattA paTasya sattetyAdivizeSaNabhede'pi sattAvat / nanu prAgabhAvasya nityatve kAryotpattinasyAttasya tatpratibaMdhakatvAttadapratibaMdhakatve prAgapi kAryotpatteH kAryasyAmAditvaprasaMga iticet tArha sattAyA nityatve kAryasya pradhvaMso na syAt tasyAstatpratibaMdhakatvAt ladapratibaMdhakatve pradhvaMsAt prAgapi pradhvaMsaprasaMgAt / kAryastha sthitireka na syAt kAryasattA hi pradhvaM. sAt prAk pradhvaMsasya pratighAtiketi kAryasya sthitiH sidhyennAnyathA / yadi punarbalavattadhvaMsakAraNasanipAte kAryastha sattA na pradhvaMsaM pratibadhnAti tataH pUrva tu balavadvinAzakAraNAbhAvAt pradhvaMsaM pratibadhnAsyeva tato na prAgapi pradhvaMsaprasaMga iti mataM tadA balavadutpAdakakAraNopadhAnAt kAryasthotpAdaM prAgabhAvaH samapi na viruNaddhi kAryotpAdanAtpUrva tadutpAdakAraNAbhAvAt taM viruNaddhi tato na prAgapi kAryotpattiryena kAryasyAnAditvaprasaMga iti prAgabhAvastha sarvadA sadbhAvo manyatAM sattAvat / tathAcaika eva sarvatra prAgabhAvovyatiSThate / pradhvaMsAbhAvazca na prAgabhAvAdAtarabhUtaH syAt kAryavinAzaviziSTastha tasyaika pradhvaMsAbhAva ityabhidhAnAt tasyaivetaretaravyAvRttiviziSTasyataretarAbhAvAbhidhAmavat // nanu ca kAryastha vinAza eva pradhvaMsAbhAvo na punastatto'nyaH / yena vinAzaviziSTaH pradhvaMsAbhAva ityabhidhIyate / nApIbaretaravyAvRttiritaretarAbhAvAdanyAyena tathA viziSTasyetaretaebhAvAbhidhAnamiti cet tIMdAnI kArya
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtanajenagraMthamAlAyAMsyotpAdaeva prAgabhAvAbhAvastato'rthAtarasyAsaMbhavAt kathaM tena kAryasyapratibaMdhaH sidhyet kAryotpAdAmAgabhAvAbhAvasyArthAtaratve prAgeva kAryotpAdaHsyAt zazvadabhAvAbhAve zazvatsadbhAvavat / nAnyadaivAbhAvasyAbhAvo'nyadeva bhAvasya sadbhAva iti abhAvAbhAvasadbhAbayoH kAlabhedo yuktaH sarvatrAbhAvAbhAvasyaiva bhAvasadbhAvaprasiddheH bhAvAbhAvasyAbhAvaprasiddhivat tathA ca kAryasadbhAva eva tadabhAvAbhAvaH kAryAbhAva eva ca tadbhAvasyAbhAva ityabhAvavinAzavadbhAvavinAzaprasiddhaH na bhAvAbhAvo parasparamatizayAte yatastayoranyatarasyaivaikatvanityatve nAnAtvAnityatve vA vyavatiSThate // tadanenAsatvasya nAnAtvamanityatvaM ca pratijAnatA sattvasyApi tatpatijJAtavyamiti kathaMcitsattaikA saditi pratyayAvizeSAt / kathaMcidanekI prAksadityAdi satpratyayabhedAt / kathaMcinnityA saivayasattatipratyabhijJAnAt kathaMcidanityA kAlabhedAta pUrvasattA pazcAtsatteti satpratyayabhedAt sakalabAdhakAmAvAdanumaMtavyA tatpratipakSabhUtA'sa: ttAvat / tataH samavAyivizeSaNaviziSTehedaM pratyayahetutvAt samavAyaH samavAyavizeSapratiniyamahetu dravyAdibizeSaNaviziSTasatpratyayahetutvA vyAdivizeSapratiniyamahatuH sattAvAdativiSamaupanyAsaH sattAyA nAnAkhasAdhanAt tadvatsamavAyasya nAnAtvasiddheH so'pi hi kathaMcidaka eva ihedaMprapratyayAvizeSAt / kathaMcidaneka eva nAnAsamavAyiviziSTahedaMpratyayabhedAt / kathaMcinnitya eka pratyabhijJAyamAnatvAt / kathaMcidanitya eva kAlabhedena pratIyamAnatvAt / nacaikatrAdhikaraNe parasparamekatvAnekatve nityatvAnityatve vA viruddhe sakalabAdhakarahitatve satyupalabhyamAnatvAt kathaMcitsatvAsatvavat / yadapyabhyadhAyi sattvAsattve naikatra vastuni sakRtsaMbhavatastrayoH vidhipratiSedharUpatvAt / yayovidhipratiSedharUpatvaM te naikatra vastuni sakRtsaMbhavato yathA zItatvAzItatva / vidhipratiSedharUpe ca sattvAsattve tasmAnnakatra vastani sakRtsaMbhavata iti / tadapyanupapannaM vastunyekatrAbhidheyatvAnabhidheyatvAbhyAM sakRtsaMbhavatryAM vyAbhicArAta kasyacitsvAbhidhAyakAbhidhAnApekSayA abhidheyatvamanyAbhidhAyakAbhidhAnApekSayA cAnAbha dheyatvaM sakRdupalabhyamAnamabAdhitamekatrAbhidheyatvAnAbhadheyatvayAH satsaMbhavaM sAdhayatItyabhyanannAne svarUpAdyapekSayA sattvaM pararUpAcapekSayA cAsatvaM nirbAdhamanubhUyamAnamekatra vastuni satvAsatvayoH sakRtsaMbhavaM kiM na sAdhayet vidhipratiSedharUpatvAvizeSAt / kathaMcidupalabhyamAnayorvirodhAnavakAzAt yanaiva svarUpeNa satvaM tenaivAsatvamiti sarvathA'rpitayArava satvAsatvayo yugapadakatra virodhasiddhaH / kathaMcitsatvAsatvayorekatra vastuni sakRtprasiddhau ca tadvadekatvAnekatvayonityatvAnityatvayAMzca sakRdekatra nipAyAnna kiM: cidvipratiSiddhaM samavAyasyApi tathA pratItarabAdhitatvAt / sarvathaikatva mahazvara eva jJAnasya samavAyA: vRttina punarAkAzAdisviti pratiniyamasya niyAmakamapazyato nizcayAsaMbhavAt / na cAkAzAdInAmacetanatA niyAmikA cetanAtmaguNasya jJAnasya cetanAtmanyeva mahezvare samavAyopapattaracatanadravyagaganAdau tadayogAta jJAnasya tadguNatvAbhAvAditi vaktuM yuktaM / zaMbhorapi svato'cetanatvapratijJAnAt khAdibhyastasya vizeSAsiddhaH / syAdAkUtaM nezvaraH svatazcetano'cetano vA cetanasamavAyAtucetayitA khAda. yastu na ghesanAsamavAyAzcetayitAraH kadAcidato'sti tebhyastasya vizeSa iti / tadapyasat / svatAmahe: zvarasya svarUpAnavadhAraNAniHsvarUpatApatteH / svayaM tasyAtmarUpatvAnna svarUpahAniriticenna / AtmanA'pyA smatvayomAdAtmatvena vyavahAropagamAt svto'naatmtvaadaatmruupsyaapyaasddhH| yadi punaH svayaM nAtmAmahezo nApyanAlmA kevalamAtmatvayodAtmeti mataM / tadA svataH kimasausyAt ? dravyAmiti cennaH / dravya tvayogAhavyavyavahAravacanAt / sato dravyasvarUpeNApi mahezvarasyAvyavasthiteH / yadi tu na svato'sau. dravyaM nApyadravyaM dravyatvayogAhavyAmiti pratipAdyate / tadA na svayaM dravyaM svarUpasyApyabhAvAta kiMsvarUpaH zaMbhurbhavediti vaktavyaM / sanneva svayamasAviti cenna / satvayogAtsanniti vyavahArasAdhanAt svataH sapasyAprasiddheH / atha na svataH sannacAsan satvasamavAyAttu sannityabhidhIyate tadA vyAghAto duru: saraH syAt satvAsatvayoranyonyavyavacchedarUpayorekatarasya pratiSedhe'nyatarasya. vidhAnaprasaMgAt ubhaya pratiSedhasyAsaMbhavAt / kathamevaM sarvathA satvosatvayAH syAdvAdibhiH pratiSedhe teSAM vyaghAto na bhavediti cenna
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ AptaparIkSA / taiH kathaMcitsattvAsattvayorvidhAnAta / sarvathA sattvAsarakhe hi kathaMcitsattvAsatsvavyavacchedenAbhyupagamyete sarvathA satvasya kathaMcitsattvasya vyavacchedena vyavasthAnAt / asattvasya ca kathaMcidasattvavyavacchedene ti sarvathA sattvasya pratiSedhe kathaMcitsatvasya vidhAnAt / sarvathA cAsatvasya niSedhe kathaMcitsatvasya vidhiriti kathaM sarvathA satvAsatvapratiSedhe syAdvAdinAM vyAghAto duruttaraH syAt sarvathaikAMtavAdinAmeva tasya duruttaratvAt / etena dravyatvA dravyatvayorAtmatvAnAtvayazceitanatvA cetanatvayozca parasparavyavaccheda rUpa yoryugapatpratiSedhe vyAghAto duruttaraH pratipAditaH / tadekatarapratiSedhe'nyatarasya vidheravazyaMbhAvAt ubhayapratiSedhasyAsaMbhavAt / kathaMcitsatvAsatvayorvaizeSikairanabhyupagamAt kiM ca svarUpeNAsati mahezvara satvasamavAye pratijJAyamAne khAMbuje satvasamavAyaH paramArthataH kiMnna bhavet svarUpeNAsatvAvizeSAt / khAMbujasyAbhAvAnna tatra samavAyaH pAramArthika saGgharge dravyaguNakarmalakSaNe satvasamavAyasiddheH / mahezvara evAtmadravyavizeSa satvasamavAya iti ca svamanorathamAtraM svarUpeNAsataH kasyacitsadvargatvAsiddheH // svarUSeNa sati mahezvare satvasamavAyopagame sAmAnyAdAvapi satvasamavAyaprasaMgaH svarUpeNa satvAvizeSAt / yathaiva hi mahezvarasya svarUpata satvaM vRddhavaizeSikairiSyate tadA pRthivyAdidravyANAM rUpAdiguNAnAmutkSepaNAdikarmaNAM sAmAnyavizeSasamavAyAnAM ca prAgabhAvAdInAmapISyata eva tathApi kvacideva satvasamavAyasiddhau niyama heturvaktavyaH satsaditijJAnamavAdhitaM niyamaheturiticenna / tasya sAmAnyAdiSvapi bhAvAt / yathaiva hi dravyaM sat guNaH san karma saditi jJAnamavAdhitamutpadyate tathA sAmAnyamasti vizeSoisti samavAyo'sti prAgabhAvAdayaH saMtIti jJAnamapyabAdhitameva / sAmAnyAdiprAgabhAvAditattvAsti tvaM / anyathA tadvAdibhiH kathamabhyupagamyate / tatrAstitvadharmasadbhAvAdastIti jJAnaM na punaH sattAsaMbaMdhA navasthAprasaMgAt || sAmAnyakalpanAt / vizeSeSu ca sAmAnyopagame sAmAnyajJAnAt vizeSAnupalaMbhAdubhayatadvizeSasmaraNAzca kasyacidavazyaM bhAvini saMzaye tadvyavacchedArtha vizeSAMtarakalpanAnuSaMgaH / punastatrApi sAmanyakalpane 'vazyaMbhAvI sazaMyaH sati tasmiMstadvyavacchedAya tdvishessaaNtrklpnaayaamnbrsthaaprsNgaat| parAparavizeSasAmAnyakalpanasyAnivRtteH sudUramapi gatvA vizeSeSu sAmAnyAnabhyupagame siddhAH sAmAnyaradditA vizeSAH samavAye ca samAnyasyAsaMbhavaH prasiddha eva tasyakatvAt saMbhave cAnavrasthAnuSaMgAt samavAye sAmAmyasya samavAyAMtarakalpanAditi na sAmAnyAdiSu saditi jJAnaM sattA nibaMdhanaM bAdhyamAnatvAt / tathA prAgabhAvAdiSvapi sattAsamavAye prAgabhAvAditvavirodhAt na sattA nibaMdhana mastItijJAnaM / tato'stitvadharmavizeSaNasAmarthyAdeva tatrAstIti jJAnamabhyupagatavyaM / anyathA'stIti vyavahArAyogAditi kecidvaizeSikAH samabhyamaMsata tAMzca pare pratikSipaMti / sAmAnyAdiSUpacaritasatvAbhyupagamAt mukhyasattre bAdhaka sadbhAvAnna pAramArthikasatvaM, sattAsabaMdhAdi vA'stitvadharmavizeSaNabalAdapi saMbhAvyate, sattAvryatirekeNAstitvadharmagrAhakapramANAbhAvAt / anyathAstitvaM dharmeSvastIti pratyayAdastitvAMtaraparikalpanAyAmanavasthAnuSaMgAt / tatropacaritasyAstitvasyapratijJAne sAmAnyAdiSvapi tadupacaritamastu mukhye bAdhakasadbhApAt sarvatropacArasya mukhyabAdhakasadbhAvAdevopapatteH / prAgabhAvAdiSvapi mukhyaastitvbaadhke| papatterupacArata evAstitvavyavahArasiddheriti teSAM dravyAdiSvapi saditijJAnaM sattAnibaMdhanaM kutaH sidhyet tasyApi bAdhakasadbhAvAt / teSAM svarUpato'satve satve vA sattAsaMbaMdhAnupapatteH / svarUpeNAsatsu dravyAdiSu sattAsaMbaMdhetiprasaMgasya bAdhakasya pratipAdanAt / svarUpataH satsu sattAsaMbadhe anavasthA tasya bAdhakasyopanipAta tU sattA saMbaMdhanApi satsu satvaM punaH sattAsaMbandhaparikalpanaprasaMgAt tasya vaiyarthyAt aparikalpane svarUpataH satsvapi tata eva sattAsaMbaMdhaparikalpanaM mAbhUt svarUpataH satvA dusAdhAraNAt satsAdityanuvRttipratyayasyAnupapatteH / dravyAdiSu tannibaMdhanasya sAdhAraNasattAsaMbaMdhasya parikalpanaM na vyarthamiti cenna / svarUpasatvAdeva sadRzAtsadivi pratyayasyopapatteH / sadRzetare pariNAmasAmarthyAdeva dravyAdInAM sAdhAraNAsAdhAraNasatvanibaMdhanasya satpratyayasyaghaTanAt / savarthA'rthItarabhUta sattAsaMbaMdhasAmarthyAtsaditi pratyayasya sAdharaNasyAyogAt / sattAvaddravyaM sattAvAnguNaH sattAvatkarmeti 31
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 sanAtanajainagraMthamAlAyAMsattAsaMbaMdhasya pratyayasya prasaMgAt ||n punaH sahavyaM san guNaH satkarmeti pratyayaHsyAt / nahi ghaMTA saMbaMdhAdgavi ghaMTeti jJAnamanubhUyate dhaMdAvAnniti jJAnasya tatra pratIteH / yaSTisaMbaMdhAtpuruSoyaSTiriti pratyayadarzanAttu sattAsaMbadhAivyAdiSu sattetipratyayaHsyAt abhede bhedopacArAt / na punaH sadidi pratyayastathAcopacArAt dravyAdInAM sattAvyapadezo na punaH paramArthataH sidhyet / syAnmataM sattAsAmAnyavAcakasyAsattAzabdasyeva sacchabdasyApi sadbhAvAtsaMbaMdhAsaMti dravyaguNakarmANIti vyapadizyate bhAvasya bhAvavadabhidhAyinApi zabdanAbhidhAnaprasiddhaH / viSANI kakudmAn prAMtevAladhiriti govaliMgamityAdivat viSANyAdivAcinA zabdena viSANitvAderbhAvasyAbhidhAnAditi / tadapyanupapannaM / tathopacArAdeva satpratyayaprasaMgAt / / puruSe yaSTisaMbaMdhAdyaSTiriti pratyayavat // yadi punaryaSTipuruSayoH saMyogAtpuruSo yaSTiriti jJAnamupacaritaM yuktaM / na punadravyAdau saditi jJAnaM tatra sasvasya samavAyAditi mataM tada'vayaveSvavayavina: samavAyAdavayavivyapadezaHsyAt na punaravayavivyapadezaH / dravye ca guNasya samavAyAdguNavyapadezo'stu kriyAsamavAyAkriyAvyapadezastathA ca na kadAcidavayaviSvavayavapratyayaH guNini guNipratyayaH kriyAvatikriyAvatpratyayazcopapadyateti mahAn vyAghAta: padAthItarasUtasattAsamavAyavAdinAmanuSajyeta tadevaM svataH sata evezvarasya svasamavAyo'bhyupagaMtavyaH kathaMcitsadAtmatayA pariNatasyaiva satvasamavAyasyopapattaiH / anyathA pramANena bAdhanAt svayaM sataH satvasamavAye'sya ca pramANaprasiddheH / svayaM dravyAtmanA pariNatasya dravyatvasamavAyaH / svayaM jJAnAtmanA pariNatasya mahezvarasya jJAnasamavAya iti yuktamutpazyAmaH svayaM nIlAtmanIlasamavAyavat // na hi kAzcadatathApariNatastathAtvasamakAya bhAgupalabhyate'tiprasaMgAt / tataH pramANavalAnmahezvarasya satvadravyatvAtmatvavat svayaM jJatvaprasiddha nisya samavAyAta tasya jJatvaparikalpanaM na kaMcidartha puSNAti / jJavyavahAraM puSNAtIti cenna / jJe prasiddha jJavyavahArasyApi svataH prasiddheH / yasya hi yo'rthaH prasiddhaH sa tatra tadvyavahArapravartayannupalabdho yathA prasiddhAkAzAtmA / AkAze tavyavahAraprasiddha jJazvaH kazcittasmAt jJe tadvyavahAraM pravartayati / yadi tu prasiddhe'pi jJe jJatvasamavAyaparikalpanamajJavyavacchedArthamiSyate tadAprasiddhe'pyAkAze'nAkAzavyavacchedArthamAkAzatvasamavAyaparikalpanamiSyatAMtasyaikatvAdAkAzatvAsaMbhavAtsvarUpanizcayAdevAkAzavyavahArapravRttau ze'pIzvare svarUpanizcayAdeva jJavyavahAro'stu kiM tatra jJAnasamavAyaparikalpanayA jJAna pariNAmapariNato hi jJaH pratipAdayituM zakyo nArthAtarabhUtaH jJAnasamavAyena tato jJAna samavAyavAneveha sidhyet na punAtA / nArthAtarabhUte jJAne samutpanne jJAtA, smaraNe smartA, bhoge ca bhokteti tatpratItikaM darzanaM tadAtmanA pariNatasyaiva tathAvyapadezaprasiddheH / pratItibalAddhi tattvaM vyavasthApayaMto yadyathA nirbAdhaM pratItiyaMti tathaiva vyavaharaMtIti prekSApUrvakAriNaH syurnAnyathA / tato mahezvaro'pi jJAtA vyavahartavyo jJAtRsvarUpeNa pramANataH pratIyamAnatvAt / yadyena svarUpeNa pramANataH pratIyamAnaM tattathA vyavahartavyaM yathA sAmAnyAdisvarUpatayA jJAtRsvarUpaNa pramANata: pratIyamAnazca mahezvarastatojJAteti vyavahartavya iti / tadarthamarthAtarabhUtajJAnasamavAyaparikalpanamanarthakameva tadevaM pramANa balAtsvArthavyavasAyAtmake jJAne prasiddha mahezvarasya tato bhedaikAMtanirAkaraNe ca kathaMcitsvArthavyavasAyAtmakajJAnAdabhedo'bhyupagaMtavyaH kathaMcittAdAtmyasyaiva samavAyasya vyavasthApanAt / tathAca nAni vivAdo nArthe jinezvarasyaiva mahezvara iti nAmakaraNAtkathaMcitsvArthavyavasAyAtmajJAnaM tAdAtmyamRcchataH puruSavizeSasya jinezvaratvanizcayAt / tathA ca sa eva hi mokSamArgasya praNetA vyavatiSThate sadehatve dharmavizeSatve ca sati sarvavinnaSTamohatvAt yastu na mokSamArgasya mukhyaH praNetA sa na sadeho yathA muktAtmA dharmavizeSabhAgvA yathA'takRtkevalI / nApi sarvavinaSTamoho yathA rathyApuruSaH / sadehatve dharmavizeSatve ca sati sarvavinnaSTamohazca jinezvarastasmAnmokSamArgasya praNetA vyavatiSThata eva svArthavyavasAyAtmakajJAnAt / sarvathA'rthAtarabhUtastu zivaH sadeho nirdeho vA na mokSamArgopadezasya kartA yujyate karmabhUbhRtAmabhetRtvAt / yo yaH karmabhUbhRtAmabhettA sa sa na sarvavinnaSTamoho yathA ''kAzAdirabhavyo
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ AptaparIkSA / 3la vA-saMsArI cAtmA, karmabhUbhRtAmabhettA ca zivaH parairupeyate tasmAnna sarvavinaSTamoha iti sAkSAnmokSamArgopadezasya kartA na bhavet nirastaM ca pUrva vistaratastasyazazvatkarmabhiraspRSTatvaM puruSavizeSasyetyalaM vistareNa prAguktArdhasyaivAtropasaMhArAt / yathA cezvarasya mokSamArgopadezitvaM na pratiSThAmiyarti tathA kapilasyApItyatidizyate / etenaiva prativyUDhaH kapilo'pyupadezakaH / jJAnAdarthAMtaratvasyA'vizeSAtsarvathA svataH // 77 // jJAnasaMsargato jJatvamajJasyApi na tattvataH / vyomavaccetanasyApi nopapadyeta muktavat // 78 // kapila evaM mokSamArgasyopadezakaH kleza karmavipAkAzayAnAM bhettA rajastamasostiraskaraNAt / samastatattvajJAnavairAgyasaMpanno dharmavizeSaizvaryayogI ca prakRSTasattvasyAvirbhAvAt viziSTadehatvAzca / na punarIzvara, stasyAkAzasyavA'zarIrasya jJAnecchA kriyAzaktyasaMbhavAt muktAtmavat / sadehasyApi sadA kuMzakarmavipAkAzayairaparAmRSTatvavirodhAt / dharmavizeSasadbhAve ca tasya tatsAdhanasamAdhivizeSasyAvazyaMbhAvAt tannimittasyApi dhyAnadhAraNApratyayAhAraprANAyAmAsanayamaniyamalakSaNasya yogAMgasyAbhyupagamanIyatvAt / anyathA samAdhivizeSAsiddherdharmavizeSAnutpatterjJAnAdyatizaya lakSaNaizvaryIyogAdanIzvaratvaprasaMgAt / sattvaprakarSayogitve ca kasyacitsadAmuktasyAnupAyasiddhasya sAdhakapramANAbhAvAditi nirIzvara sAMkhyavAdinaH pracakSate / teSAM kapilo'pi tIrthakaratvenAbhipretaH prakRtenaivezvarasya mokSamArgopadezitvanirAkaraNenaiva prativyUDhaH pratipattavyaH svatastasyApi jJAnAdarthAtaratvAvizeSAtsarvajJatvAyogAt sarvArthajJAnasaMsargAttasya sarvajJatva parikalpanamapi na yuktamAkAzAMderapi sarvajJatvaprasaMgAt / tathAvidha jJAnapariNAmAzrayapradhAnasaMsargasyAvizeSAt / tadavizeSe'pi kapila eva sarvajJazcetanatvAnna punara kA - zAdirityapi na yujyate / teSAM (. kapilAnAM mate) muktAtmanazcetanatve'pi jJAnasaMsargataH sarvajJatvAnabhyupagamAt / sabIjasamAdhisaMprajJAtayogakAle'pi sarvajJatvavirodhAt / syAnmataM, na muktasya jJAnasaMsargaH saMbhavati tasya saMprajJAtayogakAle eva vinAzAt / " tadA draSTuH ( puruSasya) svarUpe'vasthAnamiti" vacanAn / muktasya tu saMskAravizeSasyApi vinAzAt / asaMprajJAtasyaiva saMskAravizeSatAvacanAt / caritA*na jJAnAdipariNAmazUnyena pradhAnena saMsargamAtre'pi tanmuktAtmAnaM prati tasya naSTatvAt / saMsAryAtmAnameva pratyanaSTatvavacanAt na kapilasya cetanasya svarUpasya jJAnasaMsargAtsarvajJatvAbhAvasAdhane muktAtmodAharaNaM tatra jJAnasaMsargasyAsaMbhavAditi / tadapyasAraM / pradhAnasya sarvagatasyAnaMtasya saMsargavizeSAnupapatteH / kapilena saha tasya saMsarge sarvAtmanA saMsargaprasaMgAt / kasyacinmuktivirodhAnmuktAtmano vA pradhAnenAsaMsarge kapilasyApi tenAsaMsargaprasakteH / anyathA viruddhadharmAdhyAsAtpradhAnabhedopapatteH / nanu va pradhAnamekaM niravayavaM sarvagataM na kenacidAtmanA saMspRSTamapareNAsaMspRSTamiti viruddhadharmA'dhyAsISyate yena tadbhedopapatteH / kiM tArha ? sarvadA sarvAtmasaMsarga kevalaM muktAtmAnaM pratinaSTamapItarAtmAnaM pratyanaSTaM nivRttAdhikAratvAt pravRttAdhikAratvAcceti cenna viruddhadharmAdhyAsasya tadavasthatvAt / pradhAnasya bhedAnivRtteH nahyekameva nivRttAdhikAritvapravRttAdhikAratvayoryugapadadhikaraNaMyuktaM naSTatvAnaSTatvayoriva virodhAt / viSayabhedAnna tayorvirodhaH kazcitkacit pitRtvaputratvadharmavat tayorekaviSayayoreva vizedhAt / nivRttAdhikAratvaM hi muktapuruSaviSayaM pravRttAdhikAratvaM punaramuktapuruSaviSayamiti / bhinna puruSApekSayA bhinnaviSayatvaM / naSTatvA naSTatvadharmayorapi muktAtmAnameva prati virodhaH syAdamuktAtmAnaM pratyeva vA / na caivaM muktAtmApekSayA pradhAnasya naSTadharmatvavacanAt amuktApekSayA cAnaSTatvapratijJAnAditi kazcitso'pi na viruddhadharmAdhyAsAnmucyate pradhAnasyaikarUpatvAt yenaiva hi rUpeNa pradhAnaM muktAtmAnaM praticaritAdhikAraM naSTaM ca
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 sanAtana jaina graMthamAlAyAM pratijJAyate tenaivAmavasitAdhikAramanaSTamamuktAtmAnaM pratIti kathaM na virodhaH prasidhyet / yadi punArUpAMtareNa tatheSyate tadA na pradhAnamekarUpaM syAt rUpadvayasya siddheH / tathAcaikamanaikarUpaM pradhAnaM sidhyet sarvamanekAMtAtmakaM vastu sAdhayet / syAdAkUtaM na paramArthataH pradhAnaM viruddhayordharmayoradhikaraNaM tayoH zabdajJAMnAnupAtinA vastuzUnyena vikalpenAdhyAropitatvAtpAramArthikatve dharmayorapi dharmAMtaraparikalpanAyAmanavasthAnAt / sudUramapi gatvA kasyacidAropitadharmAbhyupagame pradhAnasyApyAropitAveva naSTatvAnaSTatvadharmau syAtAmavasitAnavasitAdhikAratvadharmau ca tadapekSAnimittaM svarUpadvayaM ca tatonaikamanekarUpaM pradhAnaM sidhyet / yataH sarve vastvekAnekAtmakaM sAdhayediti / tadapi na vicArasahaM / muktAmuktatvayorapi puMsAmapAramArthikatvaprasaMgAt / satyametat / na tattvataH puruSasya muktatvaM saMsAritvaM vA dharmo'sti pradhAnasyaiva saMsAritvaprasiddheH / tasyaiva ca muktikAraNatattvajJAnavairAgyapariNAmAnmuktitvopapatteH / tadevaM mukteH pUrvaM niHzreyasamArgasyopadezakaM pradhAnamiti paramatamamUdya dUSayannAha / pradhAnaM jJatvato mokSamArgasyA'stUpadezakaM / tasyaiva vizvaveditvAddhetRtvAtkarmabhUbhRtAM // 79 // ityasaMbhAvyamevAsyA'cetanatvAtpaTAdivat / tadasaMbhavatonUnamanyathAniSphalaH pumAn // 80 // bhoktAmA cetsa evAstu kartA tadavirodhataH / virodhe tu tayorbhoktuH syAdbhujau kartRtA kathaM // 81 // pradhAnaM mokSamArgasya praNetR stUyate pumAn / mumukSubhiriti brUyAtko'nyo'kiMcitkarAtmanaH // 82 // pradhAnamevAstu mokSamArgasyopadezakaM jJatvAt / yastu na mokSamArgasyopadezakaH sa na jJo dRSTo yathA ghaTAdi: muktAtmAca, jJaM ca pradhAnaM tasmAnmokSamArgasyopadezakaM / na ca kapilAdipuruSasaMsargabhAjaH pradhAnasya jJatvamasiddhaM vizvaveditvAt / yastu na jJaH sa na vizvavedI yathA ghaTAdiH / vizvavedica pradhAnaM tato jJameva ca vizvavedi ca tatsiddhaM sakalakarmabhUbhRdbhetRsvAt / tathA hi-kapilAtmanA saMspRSTaM pradhAnaM vizvavedi karmarAzivinAzitvAt / yattu na vizvavedi tanna karmarAzivinAzISTaM dRSTaM vA yathA vyomAdi / karmarAzivinAzi ca pradhAnaM tasmAdvizvavedi / na vA'sya karmarAzivinAzitvamasiddhaM rajastamovivartazuddhakarmanikarasya saMprajJAtayogabalAtpradhvaMsa siddheH sattvaprakarSAzci saMprajJAtayogaghaTanAn / tatra sarvajJavAdinAM vivAdAbhAvAt iti sAMkhyAnAM darzanaM / tadapyasaMbhAvyameva / svayameva pradhAnasyAcetanatvAbhyupagamAt / tathA hi na pradhAnaM karmarAzivinAzi svayamacetanatvAt / yatsvayamacetanaM tanna karmarAzivinAzi dRSTaM yathA vastrAdi / svayamacetanaM ca pradhAnaM tasmAnna karmarAzivinAzi / cetanasaMsargAtpradhAnasya cetanatvopagamAdasiddhasAdhanamiti cenna / svayamiti vizeSaNAt / svayaM hi pradhAnamacetanameva cetanasaMsargAttUpacArAdeva taJcetanamucyate svarUpataH puruSasyaiva cetanatvApagamAt "caitanyaM puruSasya svarUpamiti" vacanAt / tataH siddhamevedaM sAdhanaM karmarAzivinAzitvAbhAvaM sAdhayati tasmAcca vizvaveditvAbhAvaH karmarAzivinAzitvAbhAve kasyacidvizvaveditvavirodhAt / tatazca na pradhAnasya jJatvaM svayamacetanasya jJatvAnupalabdheH / nacAjJasya mokSamArgasyopadezakatvaM saMbhAvyata iti / pradhAnasya sarvamasaMbhAvyameva svayamacetanasya saMprajJAtasamAdherapi durghaTatvAt / buddhisattvaprakarSasyAsaMbhavAdrajastamomalAvaraNavigamasyApi durupapAdatvAt / yadi punaracetanasyApi pradhAnasya viparyayAdvedhasiddheH saMsAritvaM tattva
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ AptaparIkSA / 41 jJAnAtkarmamalAvaraNavigamesati samAdhivizeSAdvivekakhyAteH sarvajJatvaM mokSamArgopadezitvaM jIvanmuktadazAyAM vivekakhyAterapi nirodhe nirbIjasamAdhermuktatvamiti kApilA manyaMte tadA'yaM puruSaH parikayamAno niSphala eva syAt pradhAnenaivaM saMsAramokSatatkAraNapariNAmatAparyAptatvAt / nanu ca siddhe'pi pradhAne saMsArAdipariNAmAnAM kartari bhogye, bhoktA puruSaH kalpanIya eva bhogyasya bhoktAramaMtareNAnupapatteriti na maMtavyaM / tasyaiva bhokturAtmanaH kartRtvasiddheH pradhAnasya kartuH parikalpanAnarthakyAt / nahi kartRtvabhoktRtvayoH kazcidvirodho'sti bhokturbhujikriyAyAmapi kartRtvavirodhAnuSaMgAt / tathAca kartari bhoktRtvAnupapatterbhokteti na vyapadizyate / syAnmataM bhokteti kartari zabdayogAtpuruSasya na vAstavaM kartRtvaM zabdajJAnAnupAtinaH kartRtvavikalpasya vastuzUnyatvAditi / tadapyasaMbaMddhaM / bhoktRtva didharmANA - mapi puruSasyAvAstavatvApatteH / tathopagamAzcetayata iti cetanaH puruSo na vastutaH siddhyet / cetana zabdajJAnAnupAtino vikalpasya vastuzUnyatvAt kartRtvabhoktRtvAdizabdajJAnAnupAtivikalpavat / sakalazabdavikalpagocarAtikrAMtatvAzcitizakteH puruSasyAvaktavyatvamiti cenna / tasyAvaktavyazabdenApi vacanavirodhAt / tathApyavacane kathaM parapratyAyanamiti saMpradhArya kAyaprajJapterapi zabdAviSayatvena pravRsyayoga t / svayaM ca tathAvidhaM puruSaM sakalavAggocarAtItamakiMcitkaraM kutaH pratipadyeta / svasaMvedanAditi cenna / tasya jJAnazUnye puMsyasaMbhavAt svarUpasya ca svayaM saMcetanAyAM puruSeNa pratijJAyamAnAyAM . buddhyavasitamartha puruSazcetayate iti vyAhanyate svarUpasya buddhyanavasitasyApi tena saMvedanAt / yathA ca buddhyanavasitamAtmAnamAtmA saMcetayate tathA bahirarthamapi saMcetayatAM kimanayA buddhyA niSkAraNamupakalpitayA / svArthasaMvedakena puruSeNa tatkRtyasya kRtatvAt / yadi punararthasaMvedanasya kAdAcitkatvAdubuddhyavasAyastatrApekSyate tasya svakAraNabuddhikAdAcitkatayA kAdAcitkasyArtha saMvedanasya kAdAcitkatAhetutvasiddhe. / buddhyadhyavasAyAnapekSAyAM puMso'rthasaMvedane zazvadarthasaMvedanaprasaMgAditi manyadhvaM tadArthasaMvedinaH puruSasyApi saMcetanA kAdAcitkA kimapekSAsyAt arthasaMvedanApekSayeti cet kimidAnImartha saMvedanaM puruSAdanyadabhidhIyate ? tathAbhidhAne svarUpa saMvedanamapi puMso'nyatprAptaM tasya kAdAcitkatayA zAzvatikatvAbhAvAt tAdRzasvarupa saMvedanAdAtmano'nanyatve jJAna devAnanyatvamiSyatAM / jJAnasyAnityatvAt tato'nanyatve puruSasyAnityatvaprasaMga iticet / svarupasaMvedanAdapyanityatvAdAtmano'nanyatve kathaMcidanityatvaprasaMgo duHparihAra eva / svarupasaMvedanasya nityatve'rthasaMvedanasyApi nityatA syAdeva parApekSAtastasyAnityatve svarupasaMvedanasyApyanityatvamastu na cAtmanaH kathaMcidanityatvamayuktaM / sarvathA nityatve pramANavirodhAt soyaM sAMkhyaH puruSaM kAdAcitkArthasaMcetanAtmakamapi niratizayaM nitya mAcakSANo jJAnAtkAdAcitkAdananyatvamanityatvabhayAnna pratipadyata iti kimapi mahAdbhutaM / pradhAnasya cAnityatvAdvyaktAdanarthAtarabhUtasya nityatAM pratIyan puruSasyApi jJAnAdazAzvatAdanarthAtara bhUtasya nityatvamupaitu sarvathA vizeSAbhAvAt kevalaM jJAnapariNAmAzrayasya pradhAnasyAdRSTasyApi parikalpanAyAM jJAnAtmakasya ca puruSasya svArthavyavasAyino dRSTasya hAniH pApIyasI syAt / dRSTahAniradRSTaparikalpanA ca pApIyasIti sakalaprekSAvatAmabhyupagamanIyatvAt / tatastAM parijihIrSatA puruSaeva jJAnadarzano payogalakSaNaH kazcitprakSINakarmA sakalatattvasAkSAtkArI mokSamArgasya praNetA puNyazarIraH puNyAti zayodaye sati sannihitoktaparigrAhakavineyamukhyaH pratipattavyastasyaiva mumukSubhiH prekSAvadbhiH stutya - topapatteH / pradhAnaM tu mokSamArgasya praNetR tato'rthAtarabhUta evAtmA mumukSubhiH stUyate ityakiMcitkarAtmavAdyeva brUyAnna tato'nya ityalaM prasaMgena / yo'pyAha mAbhUtkapilo nirvANasya praNetA mahezvaravat tasya vicAryamANasya tathA vyavasthApayitumazakteH sugatastu nirvANabhAgoMpadezako'stu sakaLavAdhakapramANAbhAvAditi tamapi nirAkartumupakramate // 6
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtanajenagraMthamAlAyAMsugato'pi na nirvANamArgasya pratipAdakaH / vizvatatvajJatApAyAttattvataH kapilAdivat // 74 // yoyastatvato vizvatattvajJatA'petaH sa sa na nirvANamArgasya pratipAdako yathAkapilAdistathA ca sugata ityevaM nAsiddhaM sAdhanaM tattvato vizvatattvajJatApetatvasya sugate dharmiNi sadbhAvAt / sa hi vizvata vAnyatItAnAgatavartamAnAni sAkSAtkurvastahetuko'bhyupagaMtavyaH teSAM sugatajJAnahetutvAbhAve sugatajJAna viSayatvavirodhAt / nAkAraNaM viSaya iti svayamabhidhAnAt / tathA'tItAnAM tatkAraNatve'pi na vartamAnAnAmarthAnAM sugatajJAnakAraNatvaM samasamayabhAvinA kAryakAraNabhAvAbhAvAdanvayavyatirekAnuvidhAnA yogAt / nabananukRtAnvayavyatireko'rthaH kasyacitkAraNamiti yuktaM vaktuM / nAnanukRtAnvayavyatireka kAraNamiti pratIteH / tathA bhaviSyatAM cArthAnAM na sugatajJAnakaraNatA yuktA yatastadviSayaM sugatajJAnaM syAditi vizvatattvajJatApetatvaM sugatasya siddhameva tathA paramArthataH svarUpamAtrAvalaMbitvAt sarvavijJAnAnAM sugatajJAnasyApi svarupamAtraviSayatvamevorarIkartavyaM tasya bahirarthaviSayatve svArthasaMvedakatvAt sarvacittacaittAnAmAtmasaMvedanaM pratyakSamiti vacanaM virodhamadhyAsIta / bahirAkAratayotpadyamAnatvAt sugatajJAnasya bahirarthaviSayatvopacArakalpanAyAM na paramArthato bahirarthaviSayaM sugatajJAnamatastattvata iti vizeSaNamapi nAsiddhaM sAdhanasya / nApi viruddhaM vipakSaeva vRtterabhAvAt kapilAdI sapakSe'pi sadbhAvAt / nanu tattvatovizvatattvajJatApetena mokSamArgasya pratipAdakena dignAgAcAryAdinA sAdhanasya vyabhicAra iti cenna / tasyApi pakSIkRtatvAt / sugatagrahaNena sugatapatAnusAriNAM sarveSAM gRhItatvAt / tArha syAdvAdinA'nutpannakevalajJAnena tattvato vizvatattvajJatApetena sUtrakArAdinA nirvANamArgasyo padezakenAnaikAMtikaM sAdhanamiti cenna / tasyApi sarvajJapratipAditanirvANamArgopadezitvena tadanuvAdaphatvAt pratipAdakatvasiddheH / sAkSAttattvato vizvatattvajJa eva hi nirvANamArgasya pravaktA, gaNadharadenAdayastu sUtrakAraparyaMtAstadanuvaktAraeva guruparvakramAvicchedAditi syAdvAdinAM darzanaM tato na tairanekAMtiko heturyataH sugatasya nirvANamArgasyopadezitvAbhAvaM na sAdhayet / syAnmataM na sugatajJAnaM vizvatattvebhyaH samutpannaM tadAkAratAM cApanaM tadadhyavasAyi ca tatsakSAtkAri saugatairabhidhIyate / " bhinnakAlaM kathaM prAhyamiticegrAhyatAM viduH / hetutvameva yuktijJAstadAkArArpaNakSama " mityanena tadutpattitAdRpyayogrAhyatvalakSaNatvena vyavahAriNaH pratyabhidhAnAt "yatraiva janayedenoM tatraivAsya pramANate" tyanenaca tadadhya vasAyitvasya pratyakSalakSaNatvena vacanamapi na sugatapratyakSApekSayA vyavahArajanApekSayaivaM tasya vyAkhyAnAt sugatapratyakSe svasaMvedanapratyakSa iva tallakSaNasyAsaMbhavAt / yathaiva hi svasaMvedanapratyakSaM svasmAdanutpadyamAnamapi svAkAramananukuvANaM svasmin vyavasAyamajanayat pratyakSamipyate kalpanApoDhAbhrAMtatvalakSaNasadbhAvAt tathA yogipratyakSamapi vartamAnAtItAnAgatatattvebhyaH svayamanutpadyamAnaM tadAkAramananukurvat tadavyavasAyamajanayat pratyakSaM tallakSaNayogitvAtpratipadyate / kathamanyathA sakalArthaviSayaM vidhUtakalpanAjAlaM ca sugatapratyakSaM siddhyet tasya bhAvanAprakarSaparyaMtajatvAJca / na samastArthajatvaM yuktaM 'bhAvanA prakarSaparyaMta gha yogijJAna' miti vacanAt / bhAvanA hi dvividhA zrutamayI ciMtAmayI ca / tatra zrutamayI zrUyamANebhyaH parArthAnumAnavAkyebhyaH samutpadyamAnena zrutazabdavAcyatAmAskaMdatA nirvRttA, paraM prakarSa prati padyamAnA svArthAnumAnalakSaNayA ciMtayA nivRttAM ciMtAmayI bhAvanAmArabhate sA ca prakRSyamANA paraM prakarSaparyataM saMprAptA yogipratyakSaM janayati tatastatvato vizvatatvajJatAsiddheH sugatasya na tadapetatvaM siddhyati yato nirmANamArgasya pratipAdakaH sugato na bhavediti / tadapi na vicArakSamaM / bhAvanAyA vikalpAtmikAyAH zrutamayyAzciMtAmayyAzvAvastuviSayAyA vastuviSayasya yogijJAnasya janmavirodhAt kutazcidatattva 1 cittAmA samUhaH saMtatiritiyAvat / 2 nirviklpbudi|
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ AptaparIkSA / viSayAdavikalpajJAnAttattvaviSayasya jJAnasyAnupalabdheH / kAmazokabhayonmAda cora svapnAdyupaplutajJAnebhyaH kAminImRteSTajanazatrusaMghAtA niyatArthagocarANAM purato'vasthitAnAmiva darzanasyApyabhUtArthaviSayatayA tastvaviSayatvAbhAvAt / tathA cAbhyadhAyi " kAmazokabhayonmAda coraskhaprAdyupaplutAH / abhUtAnapi pazyaMti purato'vasthitAni ve" ti // nanu ca kAmAdibhAvanAjJAnAdabhUtAnAmapi kAminyAdInAM puratoSvasthitanAmiva spaSTaM sAkSAddarzanamupalabhyate kimaMga punaH zrutAnumAnabhAvanAjJAnAtparamaprakarSa prAptAturArya satyAnAM paramArthasatAM duHkhasamudayanirodhamArgANAM yoginaH sAkSAddarzanaM na bhavatItyayamartho'sya zlokasya saugatairvivakSitaH / spaSTajJAnasya bhAvanAprakarSotpattau kAminyAdiSu bhAvanAprakarSasya tadviSayaspaSTajJAnajanakasya dRSTAMtatayA pratipAdanAt / na ca zrutAnumAnabhAvanA jJAnamatatvaviSayaM tatastatvasya prApyatvAt / zrutaM hi parArthAnumAnaM trirUpaliMgaprakAzakaM vacanaM ciMtA ca svArthAnumAnaM sAdhyAvinAbhAvi trirUpaliMgajJAnaM tasya viSayo dvedhA prApyazvAlaMbanIyazca tatrAlaMbyamAnasya sAdhyasAmAnyasya tadviSayasyAvastutvAdatatvaviSayatve'pi prApyasvalakSaNApekSayA tatvaviSayatvaM vyavavasthApyate vastuviSayaM prAmANyaM dvayorapi pratyakSAnumAnayoriti vacanAt / yathaiva hi pratyakSAdarthe paricchidya pravartamAno'rthakriyAyAM na visaMvAdyata ityarthakriyAkAri svalakSaNavastuviSayaM pratyakSaM pratIyate tathA parArthAnumAnAtsvArthAtumAnApArtha pariracchidya pravartamAnorthakriyAyAM na visaMvAdyata ityarthakriyAkAri caturAryasatyavastuviSayamanumAna mAsthIyata ityubhayoH prApyavastuviSayaM pramANyaM siddhaM prAtyakSasyevAnumAnasyArthAsaMbhave saMbhavAbhAva sAdhanAt / taduktaM / " arthasyAsaMbhave'bhAvAtpratyakSe'pi pramANatA / pratibaddhasvabhAvasya taddhetutve samaM dvaya" miti / tadevaM zrutAnumAnabhAvanAjJAnAtprakarSaparyaMta prAptAzcaturArya satyajJAnasya spaSTatamasyotpatteravirodhAt / sugatasya vizvatatvajJatA prasiddhaiva paramavaitRSNyavat / saMpUrNa gataH sugata iti ni vacanAt sukalazavat / suzabdasya saMpUrNavAcitvAt saMpUrNa hi sAkSAccaturAryasatyajJAnaM saMprAptaH sugata iSyate / tathA zobhanaM gataH sugata iti suzabdasya zobhanArthatvAt surUpakanyAvat nirucyate / zobhA vidyAtRSNAzUnyo jJAnasaMtAnastasyAzobhanAbhyAmavidyAtRSNAbhyAM vyAvRtatvAtsaMprAptaH sugata iti nirAzravacittasaMtAnasya sugatatvavarNanAt / tathA suSThu gataH sugata iti punaranAvRtyAgata ityucyate / suzabdasya punaranAvRtyarthatvAt sunaSTajvaravat / punaravidyAtRSNAkrAMtacittasaMtAnAvRtterabhAvAt nirAzrava cittasaMtAnasadbhAvAzca " tiSThatyeva parAdhInA yeSAM tu mahatI kRpati " vacanAt // kRpA hi trividhA sattvAlaMbanA putrakalatrAdiSu / dharmAlaMbanA saMghAdiSu nirAlaMbanA saMpuTasaMdaSTamaMDUkoddharaNAdiSu ! tatra mahatI nirAlaMvanA kRpA gatAnAM sattvadharmApekSatvAditi te tiSThatyeva na kadAcinnirvAti dharmadezanayA jagadupakAraniratatvAjjagatazcAnaMtatvAt 'brado bhaveyaM jagata hitAye' ti bhAvanayA buddhatva saMvartakasya dharmavizeSasyotpatterdharmadezanAvirodhAbhAvAdvivakSAmaMtareNApi vidhUtakalpanAjAlasya buddhasya mokSamArgopadezinyA vAco dharmavizeSAdeva pravRtteH sa eva nirvANamArgasya pratipAdakaH samavatiSThate vizvatattvajJattvAt kAtsye to vitRSNatvAzceti / kecidAtrakSate sautrAMtika matAnusAriNaH saugatAsteSAM tattvavyavasthAmeva na saMbhAvayAmaH / kiM punarvizvatattvajJaH sugataH sa ca nirvANamArgastha pratipAdaka ityasaMbhAvyamAnaM pramANaviruddhaM pratipadyemahi / tathAhi pratikSaNavinazvarA vahirarthAH paramANava pratyakSato nAnubhUtA nAnubhUyaMte sthirasthUlasAdhAraNaHkArasya pratyakSabuddhau ghaTAderarthasya pratibhAsanAt yadi punarasyAsannA'saMspRSTarUpAM paramANavaH pratyakSabuddhau pratibhAsate pratyakSa pRSTabhAvinI tu kalpanA saMvRttiH sthirasthUlasAdhAraNAkAramAtmanyavidyamAnamAropayatIti vAtAlaMbanA: paMca vijJAnakAyA iti nigadyate / tadA niraMzAnAM kSaNikaparaMmANUnAM kA nAmAtyA - sannateti vicArya / vyavadhAnAbhAva iti cet tarhi sajAtIyasya vijAtIyasya ca vyavadhAyakasyAbhAvAtteSAM vyavadhAnAbhAvaH saMsarga evoktaH syAt sa ca sarvAtmanA na saMbhavatyevaikaparamANumAtrapracayaprasaMgAt / 1 rUpaM, vedanA, vijJAna, saMjJA saMskAra iti duHkhaM dukhaM, sulakSaNaM sulakSaNam, kSaNikaM kSaNikam, zUnyaM zanyam / iti caturAya satyAnAm / 43
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtanajainagraMthamAlAyAMnApyekadezana digbhAgabhedena SaDbhiH paramANubhirekasya paramANoH saMsRSTamAnasya SaDaMzatApatteH tataevA saMsRSTAH paramANavaH pratyakSeNAlaMbyaMta iti cet kathamatyAsannAste virodhAdaviSTadezavyavadhAnAbhAvAdatyAsannAsta iti cenna / samIpadezavyavadhAnopagamaprasaMgAt / tathA ca samIpadezavyavadhAyakaM vastu vyavadhI yamAnaparamANubhyAM saMsRSTaM vyavahitaM vA syAt gatyaMtarAbhAvAt / na tAvatsaMsRSTaM tatsaMsargasya sarvAtmanai kadezena vA virodhAt / nApi vyavahitaM vyavadhAyakAMtaraparikalpanAnuSaMgAt vyavadhAyakAMtaramapi vyavadhIyamAnAbhyAM saMsRSTaM vyavahitaM ceti punaH paryanuyoge'navasthAnAditi kAtyAsannA'saMsRSTarupAH paramANavo bahiH saMbhaveyuH / ye pratyakSaviSayAH syusteSAM pratyakSAviSayatve na kAryaliMga svabhAvaliMgaM vA paramANvAtmakaM pratyakSataH sidhyet paramANvAtmakasAdhyavat kacittadasiddhau ca na kAryakAraNayoppyavyApakayorvA tadbhAvaH sidhyet pratyakSAnupalaMbhavyatirekeNa tatsAdhanAsaMbhavAt tadasiddhau ca na svArthAnumAnamudiyAt / tasya liNgdrshnsNbNdhsmrnnaabhyaamevodyprsiddhH| tadabhAve tadanupapatteH / svArthAnumAnAnupapattI ca na parArthAnumAnarupaM zrutamiti ka zrutamayI ciMtAmayI ca bhAvanA syAt yatastatprakarSaparyaMta yogipratyakSa murarIkriyate tato na vizvatattvajJatA sugatasya tattvato'sti yena saMpUrNa gataH sugataH zobhanaM gataH sugataH suSThu gata iti suzabdasya saMpUrNAdyarthatrayamudAhRtya sugatazabdasya nirvacanatrayamupavarNyate / sakalAvidyAtRSNA prahANAcca sarvArthajJAnavaitRSNyasiddheH sugatasya jagaddhitaiSiNaH pramANabhUtasya sarvadAvasthitasya vidhUta kalpanAjAlasyApi dharmavizeSAdvineyajanasaMmatatattvopadezapraNayanaM saMbhAvyate sautrAMtikamate vicArya mANasya paramArthato'rthasyaM vyavasthApanAyogAditi sUktaM sugato'pi nirvANamArgasya na pratipAdaka stattvato vizvatattvajJatApAyAtkapilAdivaditi / ye'pi jJAnaparamANava eva pratikSaNavizarAravaH paramArtha saMto na vahirarthaparamANavaH pramANAbhAvAdavayavyAdivaditi yogAcAramatAnusAriNaH pratipadyate teSAmapi na saMvitparamANavaH svasaMvedanapratyakSataH prasiddhAstatra teSAmanavabhAsanAdaMtarAtmana eva sukha duHkhAdyanekavivartavyApinaH pratibhAsanAt tathA parapratibhAso'nAdyavidyAvAsanAbalAtsamupajAyamAno bhrAMtaeveti cenna / bAdhakapramANAbhAvAt / nanvekaH puruSaH kramabhuvaH sukhAdiparyAyAn sahabhuvazca guNAn kimekena svabhAvena vyApnotyanekena vA / na tAvadakena teSAmekarUpatApatteH / nApyanekena tasyApyaneka. svabhAvatvAt bhedaprasaMgAdekatvavirodhAdityapi na vAdhakaM vedyavedakAkAraikajJAnena tasyApasAritatvAt saMvedanaM hyekaM vedyavedakAkArI svasaMvitsvabhAvenakena vyApnoti na ca tayorekarUpatA, saMvidrUpeNaikarUpataiveti cet tAtmA sukhaduHkhajJAnAdIn svabhAvenerenAtmatvena vyApnoti teSAmAtmarUpatayaikatvAvirodhAt kathamevaM sukhAdibhinnAkAraH pratibhAsa iticedvadyAdimitrAkAraH pratimAsaH kathamekatra saMvedane syAditi sama: paryanuyogaH / vedyAdivAsanAbhedAditicet sukhAdiparyAppariNAmabhedAdekatrAtmani sukhAdibhinnAkAraH pratibhAsaH kiM na bhavet / vedyAdyAkArapratimAsabhede'pyekaM saMvedanamazakyavivacanatvAditi vadannapi sukhAdyanekAkArapratibhAse'pyeka evAtmA zazvadazakyavivecanAtvAriti vadaMtaM kathaM pratyAcakSIta yathaiva hi saMvedanasyaikasya vedyAdyAkArA: saMvedanAMtaraM netumazakyatvAdazakyavirecanA: saMvedanamekaM tathA smanaH sukhAdyAkArAH zazvadAtmAMtaraM netumazakyatvAdazakyavivecanA: kathameka evArapA na bhavet / yadyathA pratibhAsate tattathaiva vyavahartavyaM yathA vedyAdyAkArAtmakaikasaMvedanarUpatayA pratibhApamAnaM saMvadanaM tathA ca sukhajJAnAdyanekAkAraikAtmarUpatayA pratibhAsamAnazcAtmA tasmAttathA vyavahartavya rati nAtaH sukhAdyanekAkArAtmA pratibhAsamAno nirAkartuM zakyate / yadi tu vedyavedakAkArayodhItatvAttadvivikta meva saMvadanamAtraM paramArthasaditi nigadyate tadA tatpracayarUpamekaparamANurUpaM vA / na tAvatpracaya rUpaM bahirarthaparamANUnAmiva saMvedanaparamANUnAmapi pracayasya vicAryamANasyAsaMbhavAt // nApyeka paramANurUpaM sakRdapi tasya pratibhAsAbhAvAdvahirarthaMkaparamANuvat / tato'pi na saMvitparamANurUpo'pi sagataH sakalasaMtAnasaMvitparamANurUpANi caturAryasatyAni duHkhAdIni paramArthataH saMvedayate vedya vedakabhAvaprasaMgAditi na tattvato vizvatattvajJaH syAt , yenAsau nirvANamArgasya pratipAdakaH samanuma
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ aaptpriikssaa| nyate // syAnmataM saMvRttyA vedyavedakabhAvasya sadbhAvAtsugato vizvatattvAnAM jJAtA zreyomArgasya copadeSTA stUyate tattvatasta dasaMbhavAditi tadapyajJaceSTitamiti nivedayati "saMvRttyA vizvatattvajJaH zreyomArgopadezyapi / buddho vandyo na tu svapnastAhagityajJaceSTitaM" // 75 // ___ nanu ca saMvRtatvAvizeSe'pi sugatasvapnasaMvedanayoH sugataeva vaMdyastasya bhUtasvabhAvatvAdviparyayaira bAdhyamAnatvAdarthakriyAhetutvAcca / natusvapnasaMvedanaM dhaMdyaM tasya saMvRttyApi bAdhyamAnatvAt bhUtArtha tvAbhAvAdarthakriyAhetutvAbhAvAcceti cenna bhUtatvasAMvRtatvayorvipratiSedhAt / bhUtaM hi satyaM sAMvRtamasatyaM tayoH kathamekatra sakRtsaMbhavaH / saMvRtiH satyaM bhUtamiticenna / tasya viparyayairabAdhyamAnatvAyogAt svapnasaMvedanAdavizeSAt / nanu ca saMvRtirapi dvedhA sAdiranAdizca / sAdiH svatasaMvedanAdiH / sA vAdhyate sugatasaMvedanA'nAdiH sA na vAdhyate saMvRtitvAvizeSe'pIti cenna / saMsArasyAbAdhyatvaprasaGgAt sAnAdirevAnAdyavidyAvAsanAhetutvAt pravAdhyate muktikAraNasAmarthyAt / anyathA kasyacit saMsArAbhAvAprasiddhaH / saMvRtyA sugatasya baMdyatve ca paramArthataH kiMnAma vaMdyaM syAt saMvedanAdvaitamiti cenna tasya svato'nyatovA pratipattyabhAvAdityAha yattu saMvedanAdvaitaM puruSAdvaitavanna tat / siddhayetsvato'nyatovApi pramANAtsveSTahAnitaH // 86 // taddhi saMvedanAdvataM na tAvatsvataH sidhyati puruSAdvaitavat / svarUpasya svatogaterabhAvAt / anyathA kasyacittatra vipratipatterayogAt puruSAdvaitasyApi prasiddhariSTahAniprasaMgAcca / nanu ca puruSAdvaitaM na svato'vasIyate tasya nityasya sakalakAlakalApavyApitayA sarvagatasya ca sakaladezapratiSThita tayA vA'nubhavAbhAvAditi cenna / saMvedanAdvaitasyApi kSaNikasyaikakSaNasthAyitayA niraMzasyaikapara. mANurUpatayA sakRdapyanubhavAbhAvAvizeSAt / yadi punaranyataH pramANAtsaMvedanAdvaitasiddhiH syAt tadApi sveSTahAniravazyaMbhAvinI sAdhyasAdhanayorabhyupagame dvaitasiddhiprasaMgAt / yathA cAnumAnA saMvedanAdvaita sAdhyate / yatsaMvedyate tatsaMvedanameva / yathA saMvedanasvarUpa saMvedyante ca nIlasukhAdIni / tathA puruSAdvaitamapi vedAMtavAdibhiH sAdhyate / pratibhAsaevedaM sarva pratibhAsamAnatvAta, yadyatpratibhAsamAnaM tattatpratibhAsaeva yathA pratibhAsasvarUpaM pratibhAsamAnaM cedaM jagattasmAtpratibhAsa eve tyanumAnAt / napatra jagataH pratibhAsamAnatvamasiddhaM sAkSAdasAkSAcca tasyA'pratibhAsamAnatve sakala zabdavikalpavAggocarAtikrAMtatayA vaktumazakteH pratibhAsazca cidrUpaeva acidrUpasya pratibhAsatva virodhAt / cinmAnaM ca puruSAdvaitaM tasya ca dezakAlAkArato vicchedAnupalakSaNatvAt / nityatvaM sarvagatatvaM nirAkAratvaM ca vyavatiSThate / nahi sa kazcitkAlo'sti yazcinmAtrapratibhAsazUnyaH pratibhAsavizeSasyaiva vicchedAnna lasukhAdipratibhAsavizeSavat / sahyekadA pratibhAsamAno'nyadA na pratibhAsate pratibhAsAMtareNa vicchedAtpratibhAsamAtraM tu sakalapratibhAsavizeSakAle'pyastIti na kAlatovicchinnaM nApi dezataH kacidaze pratibhAsavizeSasya dezAMtarapratibhAsavizeSeNa vicchede'pi pratibhAsamAtrasyA vicchedAditi na dezavicchannaM pratibhAsamAtraM nApyAkAravicchinnaM kenacidAkAreNa pratibhAsavizeSasyaivAkArAMtarapratibhAsavizeSeNa vicchedopalabdheH pratibhAsamAtrasya sarvAkArapratibhAsavizeSaSu sadbhAvAdAkAreNApyavicchinnaM tat, pratibhAsavizeSAzca dezakAlAkArairvicchidyamAnAH yadi na pratibhAsaMte tadA na tadvyavasthA'tiprasaMgAt pratibhAsante cetpratibhAsamAtrAMta:praviSTA eva pratibhAsasvarUpavat / nahi pratibhAsamAnaM kiMcitpratibhAsamAtrAMta:praviSTaM nopalabdhaM yenAnaikAMtikaM pratibhAsamAnatvaM syAt tathA dezakAlAkArabhedAzca parairabhyupagamyamAnA yadi na pratibhAsaMte kathamabhyupagamArhAH svayamaprati.
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtanajainagraMthamAlAyAMbhAsamAnasyApi kasyacidabhyupagame'tiprasaMgAnivRtteH pratibhAsamAnAstu te'pi pratibhAsamAtrAMta:praviSTA evati kathaM taiH pratibhAsamAtrasya vicchaMdaH svarupeNAsvarupeNa svasya vicchedAnupapatteH sannapi dezakAlA kAraivicchedaH pratibhAsamAtrasya pratibhAsate na vA ? pratibhAsate cetpratibhAsasvarUpameva tasya ca viccheda iti nAmakaraNe na kiMcidaniSThaM / na pratibhAsatecetkathamasti na pratibhAsate cAstivetivipratiSedhAt / nanu ca dezakAlasvabhAvaviprakRSTAH kathaMcidapratibhAsamAnA api saMtaH sadbhirbAdhakAbhAvAdiSyaMta eveti cenna / teSAmapi zabdajJAnenAnumAnajJAnena vA pratibhAsamAnatvAt / tatrApyaprati bhAsamAnAnAM sarvathA'stitvavyavasthAnupapatteH / / nanvevaM zabdavikalpajJAne pratibhAsamAnAH parasparaviruddhArthapravAdAH zazaviSANAdayazca naSThAnutpanAzca rAvaNazaMkhacakravartyAdayaH kathamapAkriyate teSAmanapAkaraNe kathaM puruSAdvaitasiddhiriti cenna / teSAmapi pratibhAsamAtrAMta:praviSTatvasAdhanAt / etena yaducyate ke zcat "advaitaikAMtapakSe'pi dRSTobhedo virudhyte| kArakANAM kriyAyAzca naikaM svasmAtprajAyate / karmadvaita phaladvaitaM lokadvaitaM ca no bhavet / vidyAvidyAdvayaM na syAdvadhamAkSadvayaM tatheti " / tadapi pratyAkhyAtaM kriyANAM kArakANAM ca dRSTasya bhedasya pratibhAsamAnasya puNyapApakarmadvaitasya tatphaladvaitasya ca sukhaduHkha lakSaNasya lokadvaitasyeha paralokavikalpasya vidyAvidyAdvaitasya ca satyetarajJAnabhedasya baMdhamokSadvayasya ca pArataMtryasvabhAvasya pratibhAsamAtrAMta:praviSTatvAdvirodhakatvAsiddheH svayamapratibhAsamAnasya ca virodhakatvaM durupapAdaM sveSTatattvasyApi sarveSAmapratibhAsamAnena virodhakena virodhApattena kiMcitta ttvamaviruddhaM syAt / yadapyabhyadhAyi " hetoradvaitasiddhizcaivaitaM syAdvetusAdhyayoH / hetunA ce dvinA siddhidvaitaM vAGmAvato na kiM" iti / tadapi na puruSAdvaitavAdinaH pratikSepaka (pratibhAsamAnatvasya hetoH sarvasya pratibhAsamAtrAMtaHpraviSTatvasAdhanasya svayaM pratibhAsapratibhAsamAtrAMtaH praviSTatvasiddhedvaitasiddhi nibaMdhanatvAbhAvAt / hetunA vinA copaniSadvAkyamAtrAtpuruSAdvaitasiddhau na vAGmAtrAdadvaitasiddhiH prasajyate na copaniSadvAkyamapi paramapuruSAdanyadeva tasya pratibhAsamAnasya paramapuruSasvabhAvatvasiddheH) yadapi kaizcinigadyate puruSAdvaitasyAnumAnAtprasiddhau pakSahetudRSTAMtAnAmavazyaMbhAvAt tairvinA'numAnasyAnudayAtkutaH puruSAdvaitaM sidhyet ? pakSAdibhedasya siddheriti tadapi na yuktimat / pakSAdInAmapi pratibhAsamAnAnAM pratibhAsAMtaHpratiSTAnAM pratibhAsamAtrAbAdhakatvAdanumAnavat / teSAmapratibhAsa mAnAnAM tu sadbhAvAprasiddheH kutaH puruSAdvaitavirodhitvaM / yadapyucyate kaizcitpuruSAdvaitaM tattvaM pareNa pramA Nena pratIyamAnaM prameyaM tattvaM tatparicchittizca pramitiH pramAtA ca yadi vidyate tadA kathaM puruSAdvaivaM pramANaprameyapramAtRpramitInAM tAttvikInAM sadbhAvAttattvacatuSTayaprasiddhiriti / tadapi na vicArakSamaM / pramANAdicatuSTayasyApi pratibhAsamAnasya pratibhAsamAtrAtmanaH paramabrahmaNo bahirbhAvAbhAvAt / tadbahibhUrtasya dvitIyatvAyogAt / etena SoDazapadArthapratItyA prAgabhAvAdipratItyA ca puruSAdvaitaM vAdhyata iti vadannivAritaH / tairapi pratibhAsamAnairdravyAdipadArthairiva pratibhAsamAtrAdabahirbhUtaiH puruSAdvaitasya bAdhanAyogAt / svayamapratibhAsamAnastu sadbhAvavyavasthAmapratipadyamAnastasya vAdhane zazaviSANAdibhirapi sveSTapadArthaniyamasya bAdhanaprasaMgAt // etena sAMkhyAdiparikalpitairapi prakRtyAditattvaiH puruSAdvaitaM na bAdhyate iti nigaditaM boddhavyaM / na cAtraM puruSAdvaite yamaniyamAsanaprANAyAmapratyAhAradhAraNAdhyAnasamAdhayo'STau yogAMgAni yogo vA saMprajJAto'saMprajJAtazca yogaphalaM ca vibhUtikaivalyalakSaNaM virudhyate pratibhAsamAtrAttadvahirbhAvAbhAvAt pratibhAsamAnatvena tathA bhAva prasiddheH / ye'pyAhuH pratibhAsamAnasyApi vastunaH pratibhAsAdbhedaprasiddheH na pratibhAsAMtaHpraviSTatvaM pratibhAso hi jJAnaM svayaM na pratibhAsate svAtmani kriyAvirodhAttasya jJAnAMtaravedyatvasiddhernApi tadviSayabhUtaM vastu svayaM pratibhAsamAnaM tasya jJeyatvAt / jJAnenaiva pratibhAsatvasiddheriti svayaM pratibhAsa mAnatvaM sAdhanamasiddhaM na kasyacitpratibhAsAMtaHpraviSTatvaM sAdhayet / parataH pratibhAsamAnatvaM tu viruddhaM pratibhAsabahirbhAvasAdhanatvAditi te'pi svadarzanapakSapAtina eva jJAnasya svayamapratibhAsane jJAnAMta
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 47 aaptpriikssaa| rAdapi pratibhAsanavirodhAt pratibhAsata iti pratibhAsaikatayA svAtaMtraNa pratItivirodhAt pratibhAsyata ityevaM pratyayaprasaMgAt // tasya pareNa jJAnena pratibhAsamAnatvAt parasya jJAnasya ca jJAnAMtarApratibhAsane pratibhAsataiti saMpratyayo na syAt // saMvedanAMtareNa pratibhAsyatvAt / tathA cAnavasthAnAna kiMcitsaMvedanaM vyavatiSThate / naca jJAnaM pratibhAsata iti pratItibhrItA vAdhakAbhAvAt / svAtmani kriyA birodho bAdhaka iti cetkA punaH svAtmani kriyA virudhyate jJaptirutpattirvA ? na tAvatprathamakalpanA svAtmani zaptevirodhAbhAvAt svayaM prakAzanaM hi jJaptiH / tacca sUryAlokanAdau svAtmani pratIyata eva, sUryAlokaH prakAzate' 'pradIpaH prakAzate' iti prtiiteH| dvitIyakalpanA tu na vAdhakAriNI, svAtmanyutpattilakSaNAyAH kriyAyAH parairanabhyupagamAt / na hi kiMcitsvasmAdutpadyate iti prekSAvatA'numanyate / saMvedanaM svasmAdutpadyata iti tu dUrAtsAritameva / tataH kathaM svAtmani kriyAvirodho vAdhakaHsyAt ? na ca sarvA kriyA vastunaH svAtmani virudhyata iti pratItirasti tiSThatyAstebhavatIti dhAtvarthalakSaNAyAH kriyAyAH svAtmanyeva pratIteH / tiSThatyAderdhAtorakarmakatvAtkarmaNi kriyAnutpatteH / svAtmanyeva kartari sthAnAdi kriyeticettArha bhAsate taddhAtorakarmakatvAtkaNi kriyAvirodhAt kartaryeva pratibhAsanakriyA'stu jJAnaM pratibhAsata iti pratIteH / siddhaca jJAnasya svayaM pratibhAsamAnatve sakalasya vastunaH svataH pratibhAsamAnatvaM siddhameva / sukhaM pratibhAsate rUpaM pratibhAsata ityaMtarbahirvastunaH svAtaMtryeNa kartRtAmanu bhavataH pratibhAsanakriyAdhikaraNasya pratibhAsamAnasya nirAkartumazakteH // tato nAsiddhaM sAdhanaM yataH puruSAdvaitaM na sAdhayet / nApi viruddhaM parataH pratibhAsamAnatvApratIteH, kasyacitpratibhAsAdarhirbhAva sAdhanAt / etena parokSajJAnavAdinaH saMvedanasya svaya pratibhAsamAnatvamasiddhamAcakSANAH sakala zeyasya jJAnasya ca jJAnAtpratibhAsamAnatvAtsAdhanasya viruddhatAmabhidadhAnAH pratidhvastAH jJAna prakAzate bahirvastu prakAzata iti pratItyA svayaM pratibhAsamAnatvasya sAdhanasya vyavasthApanAt / yetvAtmA svayaM prakAzata phalajJAna cetyAvedayaMti teSAmAtmani phalajJAne vA svayaM pratibhAsamAnatvaM siddhaM sarvasya vastunaH pratibhAsamAnatvaM sAdhayatyeva / tathAhi vivAdAdhyAsitaM vastu svayaM pratibhAsate pratibhAsa mAnatvAt / yadyatpratibhAsamAnaM tattatsvayaM pratibhAsate yathA bhaTTamatAnusAriNAmAtmA prabhAkaramatAnu sAriNAM vA phalajJAnaM / pratibhAsamAnaM cAMtarbahirvastu jJAnajJeyarUpaM vivAdAdhyAsitaM tasmAtsvayaM pratibhAsate / na tAvadatra pratibhAsamAnatvamasiddhaM sarvasya vastunaH sarvathA'pyapratibhAsamAnasya sadbhAvavirodhAt / sAkSAdasAkSAcca pratibhAsamAnasya tu siddhaM pratibhAsamAnatvaM tato bhavatyeva sAdhyAsiddhiH / sAdhyAvinAbhAvaniyamanizcayAditi niravA puruSAdvaitasAdhana saMvedanAdvaitavAdino'bhISTahAnaye bhavatyeva nahi kAryakAraNagrAhyaprAhakavAcyavAcakasAdhyasAdhakabAdhyabAdhakavizeSaNIvazaSyabhAvanirAkaraNAt saMvedanAdvaitaM vyavasthApayituM zakyaM kAryakAraNabhAvAdInAM pratibhAsamAnatvAt / pratibhAsamAtrAMtaHpraviSTAnAM nirAkartumazakteH svayamapratibhAsamAnAnAM tu saMbhavAbhAvAtsaMvRtyApi vyahAravirodhAt sakalavikalpavAggocarAtikrAMtatApatteH / saMvadanamAtraMcaikakSaNasthAyi yadi kiMcitkArya na kuryAttadA vastveva na syAt / vastuno'rthakriyAkAritvalakSaNatvAt / karoti cetkArya kAraNabhAvaH sidhyet / tasya hetumatveca sa evakAryakAraNabhAvaH kAraNarahitatve tu nityatApattiH / saMvedanasya sato'kAraNavato nityatvaprasiddheriti pratibhAsamAnAtmanaH puruSatatvasyaiva siddhiH syAt / / kiMca kSaNikasaMvedanamAtrasya gAhyagrAhyakavaidhurya yadi kenacitpramANena gRhyate / tadA grAhyagrAhakabhAvaH kathaM nirAkriyeta / na gRhyate cetkuto grAhyagrAhakavaidhuryasiddhiH ? svarUpasaMvedanAdeveti cettarhi saMvedanAdvaitasya svarUpasaMvedanaM grAhakaM grAhyagrAhakavaidhurya tu grAhyamiti sa eva grAhyagrAhakabhAvaH // syAnmataM " nAnyo'nubhAvyobudhdyA'sti tasyAnAnubhavo'paraH grAhyagrAhakavaidhuryAtsvayaM saiva prakAzata " iti vacanAnna buddheH kiMcagrAhyamasti nApi buddhiH kasyacidmAhyA svarUpe'pi grAhyagrAhakabhAvAbhAvAta 'svarUpasya svatogati' rityetasyApi saMvRtyAbhidhAnAt paramArthatastu buddhiH svayaM prakAzate cakAstI
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 sanAtanajaina graMthamAlAyAM tyevocyate na punaH svarUpaM gRhNAti grAhyagrAhakavaidhurya ca svarUpAdavyatiriktaM gRhNAti jAnAtItyabhidhIyate / niraMzasaMvedanAdvaite tathAbhidhAnavirodhAditi / tadapi na puruSAdvaitavAdinaH pratikUlaM svayaM prakAzamAnasya saMvedanasyaiva paramapuruSatvAt / nahi tatsaMvedanaM pUrvAparakAlavyavacchinnaM saMtAnAMtaravahirarthavyAvRttaM ca pratibhAsate yataH pUrvAparakSaNa saMtAnAMtara bahirarthAnAmabhAvaH sidhdhet teSAM saMvedanenAgrahaNAbhAva iticet svasaMvedanasyApi saMvedanAMtareNAgrahaNAdabhAvo'stu tasya svayaM prakAzanAnnAbhAva iticet pUrvottarasvasaMvitkSaNAnAM saMtAnAMtarasaMvedanAnAMca bahirarthAnAmiva svayaM prakAzamAnAnAM kathamabhAvaH sAdhyate kathaMteSAM svayaM prakAzamAnatvaM jJAyata iticet svayamapUkAzamAnatvaM teSAM kathaM sAdhyata iti samAnaH paryanuyogaH // svasaMdenasvarUpasya prakAzamAnatvameva teSAmaprakAzamAnatvamiticettArha teSAM prakAzamAnatvameva svasaMvedanasyaivApUkAzamAnatvaM kiM na syAt ? svasaMvedanasya svayamaprakAzamAnatve paraiH prakAzamAnatvAbhAvaH sAdhayitumazakyaH pratiSedhasya vidherviSayatvAt sarvatra sarvadA sarvathA'pyasataH pratiSedhavirodhAt iticettarhi svasaMvedanAtpareSAM prakAzamAnatvAbhAve kathaM tatpUti - SedhaH sAdhyata iti samAnazcarcaH / vikalpapUtibhASiNAM teSAM svasaMvedanAvabhAsitvaM pUtiSidhyata iticenna vikalpAvabhAsitvAdeva svayaM prakAzamAnatvasiddheH / tathAhi yadyadvikalpapUtibhAsi tattatsvayaM prakAzate yathA vikalpasvarUpaM tathA ca svasaMvedana pUrvottarakSaNAH saMtAnAMtarasaMvedanAni vahirarthAzceti svayaM prakAzamAnatvasiddhiH zazaviSANAdibhirvinaSTAnutpannaizca bhAvairvikalpAvabhAsibhirvyabhicAra iti cenna teSAmapi pratibhAsamAtrAMtarbhUtAnAM svayaM prakAzamAnatvasiddheH anyathA vikalpAvabhAsitvAyogAt / so'yaM saugataH sakaladezakAlaviprakRSTAnapyarthAn vikalpabuddhau pUtibhAsamAnAn svayamabhyupagamayan svayaMpUkAzamAnatvaM nAbhyupaitIti kimapi mahAdbhutaM ? tathAbhyupagame ca sarvasya pratibhAsamAtrAMtaH praviSTatvasiddheH puruSAdvaitasiddhireva syAt na punastadvahirbhUtasaMvedanAdvaitasiddhiH / mAbhUnniraMza saMvedanAdvaitaM citrAdvaitaM citrAdvaitasya vyavasthApanAt / kAlatrayatrilokavarti padArthAkArAsaMvizcitrApyekA zazvadazakyavivecavatsarvasya vAdinastata evakkacidekatvavyavasthApanAt anyathA kasyacidekatvenAbhimatasyApyekatvAsiddhiriti cenna evamapi paramabrahmaNa eva prasiddheH sakaladeza kAlAkAravyApinaH saMvinmAtrasyaiva paramabrahmatvavacana t / nacakakSaNasthAyinI citrAMsaMvit citrAdvaitamiti sAghayituM zakyate tasyAH kAryakA raNabhUtacitra saMvinnAMtarIyatvAccitrAdvaitaprasaMgAt tatkAryakAraNacitrasaMvido 'nabhyupagame sadahetukatvA nnityatvasiddheH kathaM na citrAdvaitamaiva brahmAdvaitamiti na saMvedanAdvaitavazcitrAdvaitamapi saugatasya vyavatiSThate sarvathA zUnyaM tu tatvamasaMvedyamAnaM na vyavatiSThate // saMvedyamAnaM tu sarvatra sarvathA sarvadA paramabrahmaNo nAtiricyate tatrAkSepasamAdhAnAnAM paramabrahmasAdhanAnukUlatvAt / tato na sugatastatvataH saMvRtyA vA vizvatatvajJaH saMbhavatIti na nirvANamArgasya pratipAdakaH syAt // paramapuruSa eva vizvatatvajJaH zreyomArgasya praNetA vvavatiSThatAM tasyoktanyAyena sAdhanAt ityaparaH so'pi na vicArasahaH / puruSottamasyApi yathA pratipAdanaM vicAryamANasyAyogAt / pratibhAsamAtraM cidrUpaM paramabrahmoktaM tacca yathA paramArthikaM dezakAlAkArANAM bhede'pi vyabhicArAbhAvAt tatpratibhAsavizeSANAmeva vyabhicArAdavyabhicAritvalakSaNatvAttasyeti tacca vicAryate / yadetatpratibhAsamAtraM tat sakalapratibhAsavizeSarahitaM tatsahitaM vA syAt ? prathamapakSe tadasiddhameva sakalapratibhAsavizeSarahitasya pratibhAsamAtrasyAnubhavAbhAvAt / kenacitpratibhAsavizeSeNa sahitasyaiva tasya pratibhAsanAtkacitpratibhAsavizeSasyAbhAve'pi punaranyatra bhAvAtkadAcidabhAve'pi cAnyadA sadbhAvAtkenacidAkAra vizeSeNa tadasaMbhave'pi cAkArAMtareNa saMbhavAddezakAlAkAravizeSApekSatvAt tatpratibhAsavizeSANAM tathA vyabhicArAbhAvAdavyabhicAritvasiddheH tatvalakSaNAnatikramAnna tatvabahirbhAvo yuktaH / tathAhi yadyathaivAvyabhicAri tattathaiva tatvaM yathA pratibhAsamAtraM pratibhAsamAtratayaiva vyabhicAri tathaiva tatvaM / aniyata dezakAlAkAratayaivAvyabhicArI ca pratibhAsavizeSa iti pratibhAsamAtravatpratibhAsavizeSa
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ AptaparIkSA / pula syApi vastutvasiddheH / nahi yo yaddezatayA pratibhAsavizeSaH sa taddezatAM vyabhicarati / anyathA bhrAMtatvaprasaMgAt / zAkhA dezatayA caMdrapratibhAsavat // nApi yo yatkAlatayA pratibhAsavizeSaH sa tatkAlatAM vyabhicarati / tadvyabhicAriNo'satyatvavyavasthAnAnnizi madhyaMdinatayA svapnapratibhAsavizeSabat / nApi yo yadAkAratayA pratibhAsavizeSaH sa tadAkAratAM visaMvadati tadvisaMvAdino mithyAjJAnatvasiddheH / kAmalAdyupahatacakSuSaH zule zaMkhe pIta / kArataH pratibhAsavizeSavat / na ca vitathairdezakAlAkAravyabhicAribhiH pratibhAsavizeSaiH sadRzA eva dezakAlAkArAvyabhicAriNaH pratibhAsavizeSAH pratilakSayituM yujyaMte yata idaM vedAMtavAdinAM vacanaM zobheta "AdAvaMte ca yannAsti vartamAne'pi tattathA / vitathaiH sadRzAH saMto'vitathA eva lakSitAH" iti teSAmavitathAnAmAdAvaMte vAsatve'pi vartamAne sattvaprasiddherbAdhakapramANAbhAvAt // nahi yathA svapnAdibhrAMta pratibhAsavizeSeSu tatkAle'pi bAdhakaM pramANamudeti tathA jAmaddazAyAmabhrAMtapratibhAsavizeSeSu tatra sAdhakapramANasyaiva sadbhAvAt / sabhyaGmayA tadA dRSTo'rtho'rthakriyAkAritvAt tasya midhyAtve'rthakriyAkAritvavirodhAt iMdrajAlAdipari dRSTArthavaditi naca bhrAMtetaravyavasthAyAM cAMDAlAdayo'pi vipratipadyate tathA coktamakalaMkadevaiH "iMdrajAlAdiSu bhrAMta mIrayaMti na cAparaM / api cAMDAlagopAlabAlalolavilocanA " iti // kiMca satpratibhAsamAntraM sAmAnyarUpaM dravyarUpaM vA ? prathamapakSe sattAmAtrameva syAt tasyaiva parasAmAnyarUpa tayA pratiSThAnAt tasya svayaM pratibhAsamAnatve pratibhAsamAtrameva tasvamanyathA tadvyavasthiteriticenna satsadityancayajJAnaviSayatvAt sattAsAmAnyasya vyavasthiteH svayaM pratibhAsamAnatvAsiddheH / pratibhAsata iti tu viSaye viSayidharmasyopacArAt pratibhAsamAnaM hi viSayiNo jJAnasya dharmaH sa viSaye sattAsAmAnye'ghyAropyate tadadhyAropanimittaM tu pratibhAsamAnaM kriyAdhikaraNatvaM / yathaiva hi saMvipratibhAsate iti kartRsthA pratibhAsanakriyA tathA tadviSayasthApyupacaryate sakarmakasya dhAtoH kartRkarma stha kriyArthatvAt yathodanaM pacatIti pacanakriyA pAcakasthA pAcyamAnasthA ca pratIyate tadvadakarmakasya dhAtoH kartRsthakriyAmAnghrArthatvAt paramArthataH karmasthakriyA'saMbhavAtkartRsthA kriyA karmaNyupacaryate // nanu ca sati mukhye svayaM pratibhAsamAne kasyazcit pramANataH siddhe paratra tadviSaye tadupacArakalpanA yuktA yathASH dAhapAkAdyarthakiyAkAriNi taddharmadarzanAnmANavake tadupacArakalpanA'gnirmANavaka iti / na ca kiMcitsaMvedanaM svayaM pratibhAsanaM siddhaM saMvedanAMtarasaMvedyatvAt / saMvedanasya kvacidavasthAnAbhAvAt / sudUramapi gatvA kasyacitsaMvedanasya svayaM pratibhAsamAnasyAnabhyupagamAt kathaM taddharmasyopacArastadviSaye ghaTeteti kaccit / so'pe jJAnAMtaravedyajJAnavAdinamupAlabhatAM parokSajJAnavAdinaM vA // nanu ca parokSa jJAnavAdI bhaTTastAvannopalaM bhAIH svayaMpratibhAsanAnasyAtmanastenAbhyupagamAt taddharmasya pratibhAsamAnasya viSayeSUpacAraghaTanAt // ghaTaH pratibhAsate, ghaTAdayaH pratibhAMsata iti ghaTapaTAdipratibhAsanAmyathAnupapatyA ca karaNabhUtasya parokSasyApi jJAnasya pratipatteravirodhAt rUpapratibhAsanAccakSuH pratipattivat // tathA karaNajJAnamAtmAnaM cApratyakSaM vadan prAbhAkaro'pi nopAlaMbhamaIti phalajJAnasya svayaM pratibhAsamAnasya sena pratijJAnAt taddharmasya viSayeSUpacArasya siddheH / phalajJAnaM ca kartRkaraNAbhyAM vinA nopapadyata iti / tadeva kartAraM karaNajJAnaM ca pratyakSamapi vyavasthApayati yathA rUpe pratibhAsanakriyA phalarUpA cakSuSmaMtaM cakSuzca pratyApayatIti kecinmanyate teSAmapi bhaTTamatAnusAriNAmAtmanaH svarUpaparicchede'rthaparicchedasyApi siddheH / svArthaparicchedakapuruSaprasiddhau tato'nyasya parokSajJAnasya kalpanA na kiMcidarthe puSNAti / prabhAkaramatAnusAriNAM phalajJAnasya svArthaparicchittirUpasya prasiddhau karaNajJAnakalpanAvat / kartuH karaNamaMta reNa kriyAyAM vyApArAnupapatteH parokSajJAnasya karaNasya kalpanAnAnArthaketi cenna manasazcakSurAdezcAMtarbahi:paricchittau karaNasya sadbhAvAt tato bahirbhUtasya karaNAMtarasya kalpanAyAmanavasthAprasaMgAt tataH khArtha paricchedakasya puMsaH phalajJAnasya vA svArthaparicchittisvabhAvasya prasiddhau syAdvAdidarzanasyaiva prasiddheH / svayaM pratibhAsamAnasyAtmano jJAnasya vA dharmaH kacittadviSaye kathaMcidupacaryyata iti sattAsAmAnyaM prati
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtanajaina graMthamAlAyAMbhAsate pratibhAsaviSayo bhavatItyucyate na caivaM pratibhAsamAtre tasyAnupravezaH sidhyet paramArthataH saMve. danasyava svayaM pratibhAsamAnatvAt / / syAnmataM na sattAsAmAmyaM pratibhAsamAtraM tasya dravyAdimAtravyApaka. tvAt sAmAnyAdiSu prAgabhAvAdiSu cAbhAvAt kiM tArha sakalabhAvAbhAvavyApakaM pratibhAsasAmAnyaM pratibhAsamAtramabhidhIyate iti / tadapi na samyak pratibhAsasAmAnyasya pratibhAsavizeSanAMtarIyakatvAtpratibhAsAdvaitavirodhAt saMto'pi pratibhAsavizeSAH satyatAM na pratipadyate saMvAdakatvAbhAvAtsvapnAdipratibhAsavizeSavaditi cenna pratibhAsasAmAnyasyApyasatyatvaprasaMgAt zakyaM hi vaktuM pratibhAsasAmAnyamasatyaM visaMvAda. katvAt svapnAdiprAtibhAsasAmAnyavaditi / / na hi svapnAdipratibhAsavizeSAeva visaMvAdino na punaH pratibhAsasAmAnyaM tavyApakamiti vaktuM yuktaM zazaviSANagaganakusumakUrmaromAdInAmasatve'pi tadvyApaka sAmAnyasya sattvaprasaMgAt / kathamasatAM vyApakaM kitsitsyAditicatkathamasatyAnAM pratibhAsavizeSANAM vyApakaM pratibhAsasAmAnyaM satyamiti samo vitarkaH / tasya sarvatra sarvadA sarvathA vA vicchedAt satyaM taditicenna evaM dezakAlAkAraviziSTasyaiba tasya satyatvasiddhaH / sarvadezavizeSarahitasya sarvakAla vizeSarahitasya ca sarvAkAravizeSarahitasyaiva sarvatra sarvathA sarvadeti vizeSayitumazakteH / tathA ca pratibhAsasAmAnyaM sakaladezakAlAkAravizeSaviziSTamabhyupagacchanneva vedAMtavAdI svayamekadravyamanaMtaparyAyaM pAramArthikamitipratipattumarhati pramANabalAyAtatvAt tadevAstu paramapuruSasyaiva bodhamayaprakAza. vizadasya mohAndhakArApahasyAMtaryAminaH sunirNItatvAt tatra saMzayAnAM pratighAtAtsakalalokodyotanasamathasya tejonidheraMzumAlino'pi tasmin satyeva pratibhAsanAt, asati cApratibhAsanAditi kazcit taduktaM " yo lokAn jvalayatyanalpamahimA so'pyeSa tejonidhiryasminsatyavabhAti nAsati punardevoM'zumAlI svayaM / tasminbodhamayaprakAzavizade mohAMdhakArApahe ye'tayAmini pUruSe pratihatAH saMzarate te hatAH // iti / tadapi na puruSAdvaitavyavasthApanaparamAbhAsate tasyAMtaryAminaH puruSasya bodhamayaprakAza vizadasyaiva bodhyamayaprakAzyasyAsaMbhavAnupapatteH / yadi punaH sarva bodhyaM bodhamayameva prakAzamAnatvA. dvodhasvAtmavaditi manyate tadA bodhasyApi bodhyamayatvApattiriti puruSAdvaitamicchato bodhyAdvaitasiddhiH / bodhAbhAve kathaM bodhyasiddhiriti cedvodhyAbhAve'pi bodhasiddhiH kathaM ? bodhyanAMtarIyakatvAdbodhasya / svapnaMdrajAlAdiSu bodhyAbhAve'pi bodhasiddhena bodhyanAMtarIyakobodha iti cenna tatrApi bodhyasAmAnyasadbhAva eva bodhopapattaH / na hi saMzayasvapnAdibodho'pi bodhyasAmanyaM vyAbhicarati bodhyavizeSesveva tasya vyabhicArAddhAMtatvasiddheH / na ca sarvasya bodhyasya svayaMprakAzamAnaM siddhaM svayaM prakAzamAnabodhaviSaya tayA tasya tathopacArAtsvayaM prakAzamAnAMzumAliprabhAbhAraviSayabhUtAnAM lokAnAM prakAzamAnopacAravat tato yathA lokAnAM prakAzyAnAmabhAve na tAnaMzumAlI jvalayitumalaM tathA bodhyAnAM nIlasukhAdInAmabhAve na bodhamayaprakAzavizadoM'taryAmI tAn prakAzayitumIza iti pratipattavyaM / tathAcAMta: prakAzamAnAnaMtaparyAyaikapuruSadravyavat, bahiHprakAzyAnaMtaparyAyaikAcetanadravyamapi pratijJAtavyamiti cetanAcetanadravyadvaitasiddhiH / na puruSAdvaitasiddhiH saMvedanAdvaitasiddhivat / cetanadravyasya ca sAmAnyAdezAdekatve'pi vizeSAdezAdanekatvaM saMsArimuktavikalpAt / sarvathaikatve sakRtadvirodhAt / acetanadravyasya sarvathaikatve mUrtAmUrtadravyavirodhavat / mUrtimadacetanadravyaM hi pudgaladravyamanekabhedaM paramANuskaMdhavikalpAt pRthivyAdivikalpAcca dharmAdharmAkAzakAlavikalpamamUrtimadravyaM caturdhA caturvidhakAryavizeSAnumeyamiti dravyasya SaDvidhasya pramANabalAttatvArthAlaMkAraiH samarthanAt / tatparyAyANAM cAtItAnAgatavartamAnAnaMtArthavyaMjanavikalpAnAM sAmAnyataH sunizcitAsaMbhavadbhAdhakapramANAtparamAgamAtprasiddheH / sAkSAtkevalajJAnaviSayatvAcca na dravyakAMtasiddhiH paryAyaikAMtasiddhirvA / nacaiteSAM sarvadravyaparyAyANAM kevalajJAne pratibhAsamAnAnAmapi pratibhAsamAtrAMtaH pravezaH sidhyat viSayaviSayibhedAbhAve sarvAbhAvaprasaMgAt nirviSayasya pratibhAsasyAsaMbhavAnniHpratibhAsasya viSayasya vA'vyavasthAnAt / tatazcAdvaitakAMta kArakANAM karmAdInAM kriyANAM parispaMdulakSaNAnAM dhAtvarthalakSaNAnAM ca dRSTo bhedo virudhyata eva tasya pratibhAsamAnasyApi
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ AptaparIkSA | 51 pratibhAsamAtrAMtaH pravezAbhAvAt / svayaM pratibhAsamAnajJAnaviSayatayA pratibhAsamAnatopacArAt svayaMpratibhAsyamAnatvena vyavasthAnAt / na ca pratibhAsamAtrameva tadbhedaM pratibhAsaM janayati tasya tadaMta: praviSTasya janyatvavirodhAt / pratibhAsamAtrasya ca janakatvAyogAt / naikaM svasmAtprajAyata ityapi sUktaM / tathA karmadvaitasya phaladvaitasya lokadvaitasya ca vidyAvidyAdvayavadvaMdhamokSadvayavacca pratibhAsamAnapramANaviSayatayA vyavasthiteH pratibhAsamAnasyApi prameyatayA vyavasthiteH pratibhAsamAtrAMta: pravezAnupapatterabhAvApAdanaM vedAMtavAdinAmaniSTa / sUktameva samaMtabhadrasvAmibhiH tathA, hetoradvaitasiddhiH yadi pratibhAsamAntravyatirekiNaH pratibhAsamAnAdapi yadISyate tadA hetusAdhyayodvaitaM syAdityapi sUktameva pakSahetudRSTAMtAnAM kutazcitpratibhAsamAnAnAmapi pratibhAsamAtrAnupravezAsaMbhavAt / etena hetunA vinopaniSadvAkyavizeSAtpuruSAdvaita siddhau bAGmAtrAtkarmakAMDapratipAdakavAkyA dvaitasiddhirapi kiM na bhavet / tasyopaniSadvAkyasya paramabrahmaNo'taH pravezA siddheH / etena vaizeSikAdibhiH pratijJAtapadArthabhedapratItyA puruSAdvaitaM bAdhyata eva tadbhedasya pratyayavizeSAtpratibhAsamAnasyApi pratibhAsamAtrAtmakatvAsiddheH / kutaH paramapuruSa eva vizvatattvAnAM jJAtA mokSamArgasya praNetA vyavatiSThate / tadevamIzvara kapilasugatabrahmaNAM vizvatatvajJatApAyAnnirvANamArgapraNayanAnupapatteryasya vizvatattvajJatA karmabhUbhRtAM bhettRtA mokSamArgapraNetRtA ca pramANabalAtsiddhA / so'nneva munIMdrANAM vaMdyaH samavatiSThate / tatsadbhAve pramANasya nirbAdhyasya vinizvayAt // 87 // kiM punastatpramANamityAha tatoMtaritatattvAni pratyakSANyarhato'jasA / prameyatvAdyathAsmAdRk pratyakSArthAH sunizcitAH // 88 // kAni punaraMtaritatattvAni dezAdyaMtaritatattvAnAM sattve pramANAbhAvAn // nahyasmadAdipratyakSaM tatra pramANaM dezakAlasvabhAvAvyabahita vastuviSayatvAt / satsaMprayoga puruSasyoMdriyANAM yadbuddhijanma tatpratyakSamiti vacanAt // nApyanumAnaM tatra pramANaM tadavinAbhAvino liMgasyAbhAvAt // nApyAgamastadasti tve pramANaM tasyApauruSeyasya svarUpe prAmANyasaMbhavAt / pauruSeyasyAsarvajJapraNItasya prAmANyAsaMbhavAt / pauruSeyasya sarvajJapraNItasya tu sarvajJasAdhanAtpUrvamAsiddheH / / nApyarthApattiH deza / dyaMtaritatatvairvinA'nupapadyamAnasya kasyacidarthasya pramANaSaTkaprasiddhasyAsaMbhavAt // nacopamAnamaMtaritatattvAstitve pramANaM tatsadRzasya kasyacidupamAnabhUtasyArthasyAsiddherupameyabhUtAMtaritatattvavat / tadupalaMbhakapramANapaMcakAbhAve ca kuto'taritatattvAni sidhyeyuryato dharmyasiddhirna bhavet ? dharmiNazcAsiddhau heturAzrayAsiddha iti kecit te'tra na parIkSakAH / keSAMcitsphaTikAdyaMtaritArthAnAmasmadAdipratyakSato'stitva siddheH pareSAM kuDyAdidezavyavahitAnAmagnyAdInAM tadavinAbhAvino dhUmAdiliMgAdanumAnAt kAlAMtaritAnAmapi bhaviSyatAM vRSTyAdInAMviziSTameghonnatidarzanAdastitvasiddheH / atItAnAM pAvakAdInAM bhasmAdivizeSadarzanAtprasiddheH / svabhAvAMtaritAnAM tu karaNazaktyAdInAmarthApattyA stitvasiddheH / dharmiNAmaMtaritatattvAnAM prasiddhatvAddheto zvAzrayAsiddhatvAnupapatteH // nanvevaM dharmisiddhAvapi hetozcAzrayAsiddhatvAbhAve'pi pakSo'prasiddhavizeSaNaH syAt // arhatpratyakSatvasya sAdhyadharmasya kacidaprasiddheriti na maMtavyaM puruSavizeSasyAItaH saMbaddhavartamAnArtheSu pratyakSatvapravRtteravirodhAdaItpratyakSasya vizeSaNasya siddhau virodhAbhAvAt / tadvirAdhe kAcajaiminyAdipratyakSa virodhApatteH // nanu ca saMvRttyAMtaritatatvAnyarhataH pratyakSANIti sAdhane siddhasAdhanameva nipuNaprajJe tathopacArapravRttera nivAraNAdityapi nAzaMkanIyamaMjaseti vacanAt / paramArthatohAMtarita
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 sanAtanajaina graMthamAlAyAM tatvAni pratyakSANyarhataH sAdhyaMte na punarupacArato yataH siddhasAdhanamanumanyate // tathApi hatorvipakSavRtteranaikAMtikatvamityAzaMkAyAmidamAha - hetorna vyabhicAro'tra dUrArthermaMdarAdibhiH / sUkSmairvA paramANvAdyaisteSAM pakSIkRtatvataH // 89 // nahi kAniciddezAMtaritAni kAlAMtaritAni vA tatvAni pakSabahirbhUtAni saMti yatastatra vartamAnaH prameyatvAditi heturvyabhicArI syAt tAdRzAM sarveSAM pakSIkaraNAt / tathAhitattvAnyaMtaritAnIha dezakAlakhabhAvataH / dharmAdIni hi sAdhyate pratyakSANi jinezinaH // 90 // yathaivahi dharmAdharmatattvAni kAnicidezAMtaritAni dezAMtaritapuruSAzrayatvAt / kAnicitkAlataritAni kAlAMtaritaprANigaNAdhikaraNatvAt / kAnicitsvabhAvAMtaritAni dezakAlAvyavahitAnAmapi teSAM svabhAvato'tIMdriyatvAt / tathA himavanmaMdarama karAkarAdInyapi dezAMtaritAni naSTAnutpannAnaMtaparyAyatattvAni ca kAlAMtaritAni, svabhAvAMtaritAni ca paramANvAdIni, jinezvarasya pratyakSANi sAdhyaM na ca pakSIkRtaireva vyabhicArodbhAvanaM yuktaM sarvasyAnumAnasya vyabhicAritvaprasaMgAt // nanu mAbhUvyabhicArI hetuH dRSTAMtastu sAdhyavikala ityAzaMkAmapahartumAha - na cAsmAdRksamakSANAmevamarhatsamakSatA / na sidhyediti maMtavyamavivAdAdvayorapi // 91 // yehyasmAdRzAM pratyakSAH saMbaddhA vartamAnAzcArthAste kathamaddataH puruSavizeSasya pratyakSAH na syustaddezakAlavartinaH puruSAMtarasyApi tadapratyakSatvaprasaMgAta tato na syAdvAdina iva sarvajJAbhAvavAdinA'pyatra vivadate / vAdiprativAdinoravivAdAzca sAdhyasAdhanadharmayodRSTAMtena ca na sAdhyavaikalyaM sAdhanavaikalyaM vA yato'nanvayahetuH syAt // nanvatIMdriyapratyakSato'taritatattvAni pratyakSANyarhataH sAdhyaMte kiMceMdriya - pratyakSata iti saMpradhArya / prathamapakSe sAdhyavikalo dRSTAMtaH syAt / asmAdRkpratyakSANAmarthAnAmatIMdriyapratyakSato'rhRtpratyakSatvAsiddheH / dvitIyapakSe pramANabAdhitaH pakSaH, iMdriyapratyakSa to dharmAdharmAdInAmaMtaritatatvAnAmatpratyakSatvasya pramANabAdhitatvAt / tathAhi nArhadidriyapratyakSaM dharmAdInyaMtaritatatvAni sAkSAtkartuM samarthamiMdriyapratyakSatvAdasmadAdIMdriyapratyakSavat ityanumAnaM pakSasya bAdhakaM na cAtra hetoH sAMjanacakSuH pratyakSeNAnaikAMtikatvaM / tasyApi dharmAdharmAdisAkSAtkAritvAbhAvAt nApIzvaroMdriyapratyakSeNa tasyAsiddhatvAtsyAdvAdinAmiva mImAMsakAnAmapi tadaprasiddheritica na codyaM / pratyakSasAmAnyato'ItyakSatvasAdhanAt / siddhevAMtaritatvAnAM sAmAnyatoItpratyakSatve dharmAdisAkSAtkAriNaH pratyakSasya sAmarthyAdatIMdriyapratyakSatva siddheH / tathA dRSTAMtasya sAdhyavaikalya doSAnavakAzAt kathamanyathAbhipretAnumAne'pyayaM doSo na bhavet / tathAhi nityaH zabdaH pratyabhijJAyamAnatvAtpuruSavaditi / atra kUTasthanityasvaM sAdhyate kAlAMtarasthAyinityatvaM vA ? prathamakalpanAyAmaprasiddhavizeSaNaH pakSaH kUTasthanityatvasya kacidanyatrApra siddhestatra pratyabhijJAnasyaivAsaMbhavAt pUrvAparapariNAmazUnyatvAtpratyabhijJAnasya pUrvottarapariNAma vyApinyeka na vastuni sadbhAvAt / puruSe ca kUTasthanityatvasya sAdhyasyAbhAvAttasya sAtizayatvAt sAdhyazUnyo dRSTAMtaH dvitIyakalpanAyAM tu svamatavirodhaH / zabde kAlAMtarasthAyinityatvasyAnabhyupagamAt / yadi punarnityatvasAmAnyaM sAdhyate sAtizayetara nityatvAvizeSasya sAdhayitumanupakrAMtasvAditi mataM tadAMtaritatavAnAM pratyakSa sAmAnyato'rhatpratyakSatAyAM sAdhyAyAM na kiMciddoSamutpazyAmaH iti nAprasiddhavizeSaNaH pakSaH sAdhyazUnyo vA dRSTAMtaH prasajyate / sAMprataM hetoH svarUpAsiddhatvaM pratiSedhayannAha -
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaaptpriikssaa| nacAsiddhaM prameyatvaM kAtya'to bhAgatopi vaa| sarvathApyaprameyasya padArthasyAvyavasthiteH // 92 // yadi SaDbhiH pramANaHsyAtsarvajJaH kena vAryate / iti bruvannazeSArthaprameyatvamihecchati // 93 // codanAtazca niHzeSapadArthajJAnasaMbhave / siddhamaMtaritArthAnAM prameyatvaM samakSavat // 94 // so'yaM mImAMsakaH pramANavalAtsarvasyArthasya vyavasthAmabhyupayan SaDbhi pramANaiH samastArthanA vA nivArayan codanAto hi bhUtaM bhavaMtaM bhaviSyataM sUkSmaM vyavahitaM viprakRSTamityevaM jAtIyakamarthamavagamayitumalamiti svayaM pratipAdyamAna: sUkSmAMtaritadUrArthAnAM prameyatvamasmatpratyakSArthAnAmiva kathamapaLuvIta yataH sAkalyena prameyatvaM pakSavyApakamasiddhaM brUyAt / nanu ca pramAtaryAtmani, karaNe ca jJAne, phale ca pramitikriyAlakSaNe, prameyatvAsaMbhavAt karmatAmApanneSvevArtheSu prameyeSu bhAvAdbhAgAsiddhaM sAdhanaM pakSAvyApakatvAditi cennaitadeva pramAturAtmanaH sarvathApyaprameyatve pratyakSata ivAnumAnAdapi pramIyamANatvAbhAvaprasaMgAt pratyakSeNa hi karmatayA''tmA na pratIyate iti prabhAkaradarzanaM / na punaH sarveNApi pramANena, tabyavasthApanavirodhAt / karaNajJAnaM ca pratyakSataH karmatvenApratIyamAnamapi ghaTAdyarthaparicchittyanyathAnupapatyAnumIyamAnaM na sarvathApyaprameyaM jJAtetyanumAnAdavagacchati buddhimiti bhASyakArasaMbaravacanavirodhAt phalajJAnaM ca pramitilakSaNaM svasaMvedanapratyakSamicchataH kAryAnumeyaM ca kathamaprameyaM siddhyet / etena karaNajJAnasya phalajJAnasya ca parokSatvamicchato'pi bhaTTasyAnumeyatvaM siddhaM boddhavyaM / ghaTAdyarthaprAkaTyenAnumIyamAnasya sarvasya jJAnasya kathaMcitprameyatvasiddheH / tato nAMtaritatattveSu dharmiSu prameyatvaM sAdhanamasiddhaM / vAdina iva prativAdino'pi kathaMcittatra prameyatvaprasiddheH saMdigdhavyatirekamapyetanna bhavatItyAha yannArhataHsamakSaM tannaprameyaM bahirgataH / mithyakAMto yathetyevaM vyatirekopi nizcitaH // 95 // mithryakAMtajJAnAni hi niHzeSANyapi paramAgamAnumAnAbhyAmasmadAdInAM prameyANi ca pratyakSANi cAIta iti na vipakSatAM bhajate tadviSayAstu parairabhimanyamAnAH sarvathaikAMtA niranvayakSaNikatvAdayo nAhatpratyakSA iti te vipakSA eva naca te kutazcitpramANAtpramIyata iti na prameyAsteSAmasattvAt / tato ye nAItaH pratyakSAste na prameyA yathA sarvathaikAMtajJAnaviSayA iti sAdhyavyAvRttau sAdhanavyAvRttinizcayA nizcitavyatirekaM prameyatvaM sAdhanaM nizcitAnvayaM ca prameyatvaM samarthitaM tato bhavatyeva sAdhyasiddhirityAha sunizcitAnvayAkhetoH prsiddhvytirektH| jJAtAIn vizvatattvAnAmevaM sidhyedabAdhitaH // 96 // nanu ca sUkSmAMtaritadUrArthAnAM vizvatattvAnAM sAkSAtkartA'hanna siddhyatyevAsmAdanumAnAt pakSasya pramANabAdhitatvAddhetozca vAdhitaviSayatvAt / tathAhi dezakAlasvabhAvAMtaritArthA dharmAdharmAdayo'rhataH pratyakSA iti pakSaH sa cAnumAnena bAdhyate dharmAdayo na kasyacitpratyakSAH zazvadatyaMtaparokSatvAt ye tu kasyacitpratyakSAste nAtyaMtaparokSAH yathA ghaTAdayo'rthAH atyaMtaparokSAzca dharmAdayastarasmAnna kasyacitpratyakSA iti / na tAvadatyataparokSatvaM dharmAdInAmasiddhaM kadAcitkacitkathaJcitkasyacitpratyakSatvAsiddheH sarvasya pratyakSasya tadviSayatvAbhAvAt / tathAhi vivAdAdhyAsitaM pratyakSaM na dharmAcarthaviSayaM pratyakSazabdavAcya
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtanajainagraMthamAlAyAMtvAdyaditthaM taditthaM yathAsmadAdipratyakSaM pratyakSazabdavAcyaM ca vivadAdhyAsitaM tatpratyakSaM tasmAnna dharmAdyarthaviSayaM ityanumAnena dharmAdyarthaviSayasya pratyakSasya nirAkaraNAt na cedamasmadAdipratyakSAgocaraviprakRSTArthaprAhi gRddhavarAhapipIlikAdicakSuHzrotraghrANapratyakSarvyabhicAri sAdhanaM teSAmapi dharmAdisUkSmAdyarthAviSayatvAdasmadAdipratyakSaviSayasajAtIyArthagrahaNAnatikramAtsvaviSayasyaiveMdriyeNa grahaNAdidriyAMtaraviSayasyAparicchitteH / nanu ca prajJAmedhAsmRtizrutyUhApohaprabodhazaktInAM pratipuruSamatizayadarzanAtkasyacitsAtizayaM pratyakSaM sidhyatparAM kASThAmApadyamAnaM dharmAdisUkSmAdyarthasAkSAtkAri saMbhAvyataeva / ityapi na maMtavyaM / prajJAmedhAdibhiH puruSANAM stokastokAMtaratvena sAtizayasvadarzanAt / kasyacidatIMdriyArthadarzanAnupalabdhaH / taduktaM bhaTTena "ye'pi sAtizayA dRSTAH prajJAmedhAdibhirnarAH / stokastokAMtaratvana na tvatIMdriyadarzanAditi" / nanu ca kazcitprajJAvAnpuruSaH zAstraviSayAn sUkSmAnAnupalabdhuM prabhurupalabhyate tadvatpratyakSatA'pi dharmAdisakSmAnarthAn sAkSAtkata kSamaH kimiti na saMbhAvyate ? jJAnAtizayAnAM niyamayitumazaktarityapi na cetasi nidheyaM / tasya svajAtyanatikrameNaiva niratizayopapatteH / nahi sAtizayaM vyAkaraNamati dUramapi jAnAno nakSatragrahacakrAticArAdinirNayena jyotiHzAstravido'tizete tadbuddheH zabdApazabdayoreva prakarSApapatteH / vaiyAkaraNAMtarAtizAyanasyaiva saMbhavAt / jyotirvido'pi caMdrArkagrahaNAdiSu nirNayena prakarSa pratipadyamAnasyApi na bhavatyAdizabdasAdhutvajJAnAtizayena vaiyAkaraNAtizAyitvamutprekSate tathA vedetihAsAdijJAnAvizayavato'pi kasyacinna svargadevatAdharmAdharmasAkSAtkaraNamupapadyate etadabhyadhAyi "ekazAstraparijJAne dRzyate'tizayo mahAn / natu zAstrAMtarajJAnaM tanmAtreNaiva labhyate / jJAtvA vyAkaraNaM dUraM buddhiH zabdApazabdayoH / prakRSyate na nakSatratithigrahaNanirNaye / jyortivicca prakRSTo'pi caMdrArkagrahaNAdiSu / na bhavatyAdizabdAnAM sAdhutvaM jJAtumarhati / tathAvadetihAsAdijJAnAtizayavAnapi / na svargadevatA'pUrvapratyakSIkaraNe kSama" iti / etena yaduktaM sarvajJavAdinA jJAnaM kacitpara kASThAM pratipadyate prakRSyamANatvAt yadyatprakRSyamANaM tattatkacitparAkASTI pratipadyamAnaM dRSTaM yathA parimANamAparamANoH prakRSyamANa nabhasi, prakRSyamANaM ca jJAnaM tasmAtkacitparAM kASThAM pratipadyata iti / tadapi pratyAkhyAtaM jJAnaM hi dharmisvenopAdIyamAnaM pratyakSajJAnaM, zAstrArthajJAnamanumAnAdijJAnaM, vA bhavedgatyaMtarAbhAvAt tatraMdriyapratyakSaM pratiprANivizeSa prakRSyamANamapi svaviSayAnatikrameNaiva parAM kASTA pratipadyate gRvarAhAdIMdriyapratyakSajJAnavata / na punaratIMdriyArthaviSayatveneti pratipAdanAt / zAstrArthajJAnamapi vyAkaraNAdi viSayaM prakRSyamANaM parAM kASThAmupavrajanna zAstrAMtaraviSayatayA dharmAdisAkSAtkAritayA vA tAmAstidhnute tathA'numAnAdijJAnamapi prakRSyamANamanumeyAdiviSayatayA parAkASThAmAskaMdet / na punastadviSayasakSAkAritayA / etena jJAnasAmAnyaM dharma kacitparamaprakarSamiyati prakRSyamANasvAt paramANuvaditi vadannapi nirastaH / pratyakSAdijJAnavyaktidhvanyatamajJAnavyaktereva paramaprakarSagamanasiddhestavyatirekeNa jJAnasAmAnyasya prakarSagamanAnupapattestasya niratizayatvAt / yadyapi kenacidabhidhIyate zrutajJAnamanumAnajJAnaM vA'bhyasyamAnamabhyAsasAtmIbhAve tadarthasAkSAtkAritayA parAMdazAmAsadayati tadapi svakIyamanorathamAtraM kacidabhyAsasahasreNApi jJAnasya svaviSayapArocchittau viSayAMtaraparacchitteranupapattenahi gaganasalotplavanamabhyasyato'pi kasyacitpuruSasya yojanazatasahasroplavanaM lokAMtotplavanaM vA saMbhAvyate tasyA dazahastAMtarItplavanamAtradarzanAttadapyuktaM "dazahastAMtaraM byoni yonAmoslutya gacchati na yojanamasau gantuM zakto'bhyAsazatairapi" ityatrAbhidhIyate yattAvaduktaM vivAdAdhyAsitaM ca pratyakSaM na dharmAdi sakSmAdyarthaviSayaM pratyakSazabdavAcyatvAdasmadAdipratyakSavaditi tatra kimidaM pratyakSaM, satsaMprayoge puruSasyeMdriyANAM buddhijanmapratyakSamiti cettArha vivAdAdhyAsitasya pratyakSasyaitatpratyakSavilakSaNatvAt pratyakSazabdavAcyatve'pi na dharmAdisUkSmAdyarthaviSayatvAbhAvaHsidhyati yAdRzaM hIMdriyapratyakSaM pratyakSazabdavAcyaM dharmAdyarthAsAkSAtkAri dRSTaM tAdRzameva dezAMtare kAlAMtare ca vivAdAdhyAsitaM pratyakSaM tathA sAdhayituM yuktaM tathAvidhapratyakSasyaiva dharmAdyaviSayatvasya sAdhane pratyakSazabdavAcyasya hetorgamakatvopapatteH / tasya
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ AptaparIkSA / tainAvinAbhAvaniyamanizcayAt na punastadvilakSaNasyAtpratyakSasya dharmAdi sUkSmAdyarthaviSayatvAbhAvaH sAdhayituM zakyastasya tadgamakatvAdavinAbhAvaniyamanizcayAnupapatteH zabdasAmye'pyarthabhedAt, kathamanyathA viSANinI vAg gozabdavAcyasvAtpazuvadityanumAnaM gamakaM na syAt / yadi punargozabdavAcyasvasyAvizeSe'pi pazeoreva viSANitvaM tataH sidhyati tatraiva tatsAdhane tasya gamakatvAnna punarvAgAdau tasya tadvilakSaNatvAditimataM tadA pratyakSa zabdavAcyatvAvizeSe'pi nAItpratyakSasya sUkSmAdyarthaviSayatvAsiddhirarthabhedAt / akSNoti vyApnoti jAnAvItyakSaH AtmA tameva pratigataM pratyakSamiti hi bhinnArthameveMdriyapratyakSAt tasyAzeSArthagocaratvAt mukhyapratyakSatvasiddheH / tathAhi vivAdAdhyasitamarhatpratyakSaM mukhyaM niHzeSadravyaparyAyaviSayatvAt yattu na mukhyaM tanna tathA yathA'smadAdipratyakSaM, sarvadravyaparyAyaviSayaM cArhatpratyakSaM tasmAnmukhyaM / nacedamasiddhaM sAdhanaM / tathAhi sarvadravyaparyAyaviSayamaItpratyakSaM kramAtikrAMtasvAt kramAtikrAMtaM tanmanokSAnapekSatvAnmanokSAnapekSaM tatsakalakalaMka vikalatvAt sakalAprazamAjJAnAdarzanAvIrya lakSaNakalaMkavikalaM tat, prakSINakAraNamohajJAnadarzanAvaraNavIryAtarAyatvAt / yannetthaM tannaivaM yathA'smadAdipratyakSaM / itthaM ca tattasmAdevamiti hetusiddhiH / nanu ca prakSINamohAdicatuSTayatvaM kuto - SItaH siddhaM ? tatkAraNapratipakSa prakarSadarzanAt / tathAhi mohAdicatuSTayaM kvacidatyaMtaM prakSIyate tatkAraNapratipakSaprakarSasadbhAvAt / yatra yatkAraNapratipakSaprakarSasadbhAvastatra tadatyaMta prakSIyamANaM dRSTaM yathA cakSuSi timiraM tathAca kevalini mohAdicatuSTayasya kAraNapratipakSaprakarSasadbhAvaH tasmAdatyaMtaM prakSIyate / kiM punaH kAraNaM mohAdicatuSTayasyeti ceducyate / midhyAdarzanamithyAjJAnamithyAcAritratrayaM tasya tadbhAva eva bhAvAt yasya yadbhAva eva bhAvastasya tatkAraNaM yathA zleSmavizeSastimirasya, mithyAdarzanAditrayasadbhAva eva bhAvazca mohAdicatuSTayasya tasmAttatkAraNaM / kaH punastasya pratipakSa iti cet samyagdarzanAditrayaM tatprakarSe tadapakarSadarzanAt / yasya prakarSe yadapakarSastasya sa pratipakSo yathA zItasyAbhiH / samyagdarzanAditrayaprakarSe'pakarSazca mithyAdarzanAditrayasya tasmAttasya pratipakSaH / kutaH punastatpratipakSasya samyagdarzanAditrayasya prakarSaparyaMtagamanaM prakRSyamANatvAt yatprakRSyamANaM tatkacitprakarSaparyaMtaM gacchati yathA parimANamAparamANoH prakRSyamANaM nabhasi prakRSyamANaM ca sammagdarzanAditrayaM tasmAtkacitprakarSaparyaMtaM gacchati yatra yatprakarSagamanaM tatra tatpratipakSamidhyAdarzanAditrayamatyaMtaM prakSIyate yatra yatprakSayaH, tatra tatkAryasya mohAdikarmacatuSTayAtyaMtika: kSaya iti tat kAryAprazamAdikalaMka catuSTayavaikalyAtsiddhaM sakalakalaMkavikalatvamarhatpratyakSasya manokSanirapekSatvaM sAdhayati / taccAkramavatvaM tadapi sarvadravyaparyAyaviSayatvaM tatomukhyaM tatpratyakSaM prasiddhaM / sAMvyavahArikaM tu manokSApekSaM vaizadyasya dezataH sadbhAvAt iti na pratyakSazabdavAcyatvasAdharmyamAtrAt dharmAdisUkSmAdyarthAviSayatvaM vivAdAdhyAsitasya pratyakSasya sidhyati yataH pakSasyAnumAnabAdhitatvAtkAlAtyayApadizaSTo hetuH syAt tadevaM niravadyAddhetorvizvatattvAnAM jJAtA'InnevAvatiSThate sakalabAdhakapramANarahitatvAzca tathAhi / pratyakSamaparicchiMdatttrikAlaM bhuvanatrayaM / rahitaM vizvatvajJairnahi tadvAdhakaM bhavet // 97 // nAnumAnopamAnArthApattyAgamabalAdapi / vizvajJAbhAvasaMsiddhisteSAM sadviSayatvataH // 98 // nArhanniHzeSatatvajJovaktRtvapuruSatvataH / brahmAdivaditi proktamanumAnaM na bAdhakaM // 99 // 55
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtananagraMthamAlAyAMhetorasya vipakSeNa virodhAbhAvanizcayAt / vaktRtvAdeprakarSepi jnyaanaanihaaNssiddhitH|| 10 // nopamAnamazeSANAM nRNAmanupalabhataH / upamAnopameyAnAM tadvAdhakamasaMbhavAt // 101 // nApattirasarvajJaM jagatsAdhayituM kSamA / kSINatvAdanyathAbhAvAbhAvAttattadabAdhikA // 102 // nAgamo'pauruSeyo'sti sarvajJAbhAvasAdhanaH / tasya kArye pramANatvAdanyathA'niSTasiddhitaH // 103 // pauruSeyo'pyasarvajJapraNIto nAsya baadhkH| tatra tasyApramANatvAddharmAdAviva tattvataH // 104 // abhAvo'pi pramANaM te nissedhyaadhaarvedne| niSedhyasmaraNe ca syAnnAstitA jJAnamaMjasA // 105 // nacAzeSajagajjJAnaM kutazcidupapadyate / nApi sarvajJasaMvittiH pUrva tatsmaraNaM kutaH // 106 // yenAzeSajagatyasya sarvajJasya niSedhanaM / paropagamatastasya niSedhe veSTabAdhanaM // 107 // mithryakAMtaniSedhastu yukto'nekAMtasiddhitaH / nAsarvajJajagatsiddheH sarvajJapratiSedhanaM // 108 // evaM siddhaH sunirNetAsaMbhavadvAdhakatvataH / sukhavadvizvatattvajJaH so'rhanneva bhavAniha // 109 // sa karmabhUbhRtAM bhettA tdvipkssprkrsstH| yathA zItasya bhettehakazciduSNaprakarSataH // 110 // yasya dharmAdisUkSmAdyarthAH pratyakSA bhagavato'rhataH sarvajJasyAnumAnasAmarthyAttasya bAdhaka pramANa pratyakSAdInAmanyatamaM bhavet gatyaMtarAbhAvAt tatra na tAvadasmadAdibhiHpratyakSaM sarvatra sarvadA sarvajJasya bAdhakaM tena trikAlabhuvanatrayasya sarvajJarahitasyAparicchedAt tatparicchede tasyAsmadAdipratyakSatvavirodhAt nApi yogipratyakSaM tadbAdhakaM tasya tatsAdhakatvAtsarvajJAbhAvavAdinAM tadanabhyupagamAcca / nApyanumAnopamAnArthApattyAgamAnAM sAmarthyAtsarvajJasyAbhAvasiddhiH teSAM sadviSayatvAt pratyakSavat / syAnmataM nAhanni: zeSatattvavedI vaktRtvAtpuruSatvAt brahmAdivadityAdyanumAnAtsarvajJatvanirAkRtiH sidhyatyeva sarvajJaviruddhasyAsarvajJasya kArya vacanaM hi tadabhyupagamyamAnaM svakAraNaM kiMcijjJatvaM sAdhayati tacca sidhyatsvaviruddhaM niHzeSajJAnaM nivartayatIti viruddhakAryopalabdhiH zItAbhAve sAdhye dhUmavadviruddhavyAptopalabdhirvA sarva
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ AptaparIkSA / jJatvena hi viruddhama sarvajJatvaM tena ca vyAptaM vaktRtvamiti / etena puruSatvopalabdhirviruddhavyAptopalabdhiruktA sarvajJatvena hi viruddhamasarvajJatvaM tena ca vyAptaM puruSatvamiti / tathAca sarvajJo yadi vaktA'bhyupagamyate yadi vA puruSastathApi vaktRtvapuruSatvAbhyAM tadabhAvaH sidhyatIti kecidAcakSate ? tadetadapyanumAnadvitayaM tritayaM vA paraiH proktaM na sarvajJasya bAdhakamavinAbhAvaniyamanizcayasyAsaMbhavAta / hetorvipakSebAdhakapramANAbhAvAdasarvajJe hi sAdhye tadvipakSa: sarvajJa eva tatra ca prakRtasya hetorna bAdhakamasti / virodho bAdhaka iti cenna sarvajJasya vaktRtvena virodhAsiddhaH / tasya tena virodho hi sAmAnyato vizeSato vA syAt / na tAvatsAmAnyato vaktRtvena sarvajJatvaM virudhyate, jJAnaprakarSe vaktRtvasyApakarSaprasaMgAt / yaddhi yena viruddhaM tatprakarSe tasyApakarSo dRSTo yathA pAvakasya prakarSe tadvirodhino himasya / naca jJAnaprakarSe vaktRtvasyApakarSo dRSTastasmAnna tattadviruddhaM vaktA ca syAtsarvajJazca syAditi saMdigdhavipakSavyA vRttiko heturna sarvajJAbhAvaM sAdhayet / yadi punarvaktRtvavizeSeNa sarvajJasya virodho'bhidhIyate, tadA heturasiddhaeva nahi paramAtmano yuktizAstraviruddho vaktRtvavizeSaH saMbhavati yaH sarvajJavirodhI tasba yuktizAstrAviruddhArthavaktRtvanizcayAt / naca yuktizAstra virodhi vaktRtvaM jJAnAtizayamaMtareNa dRSTaM tataH sakalArthaviSayaM vaktRtvaM yuktizAstrAvirodhi siddhyatsakalArthavoditvameva sAdhayet iti vaktRtvavizeSo viruddho hetuH sAdhyaviparItasAdhanAt / tathA puruSatvamapi sAmAnyataH sarvajJAbhAvasAdhanAyopAdIyamAnaM saMdigdhavipakSavyAvRttikameva sAdhyaM na sAdhayet vipakSeNa virodhAsiddheH puruSazca syAtkazcitsarvajJazceti / nahi jJAnAtizayena tatpuruSatvaM virudhyate kasyacitsAtizayajJAnasya mahApuruSatvasiddheH / puruSatvavizeSo hetuzcet sa yadyajJAnAdidoSadUSitapuruSatvamucyate tadA heturasiddhaH parameSThini tathAvidhapuruSatvAsaMbhavAt / atha nirdoSapuruSatvavizeSo hetustadA viruddhaH sAdhyaviparyayasAdhanAt sakalAjJAnAdidoSavikalapuruSatvaM hi paramAtmani sidhyat sakalajJAnAdiguNaprakarSAparyaMtagamanameva sAdhayet tasya tena vyAptatvAditi nAnumAnaM sarvajJasya bAdhakaM budhyAmahe / nApyupamAnaM tasyopamAnopameyagrahaNapUrvakatvAt prasiddhe hi gogavayayorupamAnopameyabhUtayoH sAdRzye dRzyamAnAdgorgavaye vijJAnamupamAnaM sAdRzyopAdhyupameyaviSayatvAt / tathoktam / " dRzyamAnAdyadanyatra vijJAnamupajAyate / sAdRzyopAdhitaH kaizcidupamAnamiti smRtaM " / na copamAnabhUtAnAmasmadAdInAmupameyabhUtAnAM cAsarvajJatvena sAdhyAnAM puruSavizeSANAM sAkSAtkaraNaM saMbhavati / naca teSvasAkSAtkaraNeSu tatsAdRzyaM prasidhyati / na cAprasiddhatatsAdRzyaH sarvajJAbhAvavAdI sarve'pyasarvajJAH puruSAH kAlAMtaradezAMtaravartino yathAsmadAdaya ityupamAnaM kartumutsahate jAtyaMdha iva dugdhasya bakopamAnaM tatsAkSAtkaraNe vA sa eva sarvajJa iti / kathamupamAnaM tadabhAvasAdhanAyAlaM / tathArthApattirapi na sarvajJarahitaM jagatsarvadA sAdhayituM kSamA kSINatvAttasyAH sAdhyAvinAbhAvaniyamAbhAvAt sarvajJena rahitaM jagattatkRtadharmAdyupadezAsaMbhavAnyathAnupapatterityarthApattirapi na sAdhIyakhI sarvajJakRtadharmAdyupadezAsaMbhavasyArthApattyutthApakasyArthasya pratyakSAdyanyatamapramANena vijJAtumazakteH / nanvapauruSAdvedAdeva dharmAdyupadezasiddheH / dharme codanaiva pramANamiti vacanAnna dharmAdisAkSAtkarI kazcitpuruSaH saMbhavati yato'sau dharmAdyupadezakArI syAt / tataH siddha eva sarvajJakRtadhamAdyupadezAsaMbhava iti cenna / vedAdapauruSeyAddharmAdyupadezanizcayAyogAt sahi vedaH kenacidvyAkhyAto dharmasya pratipAdakaH syAdavyAkhyAto vA ? prathamapakSe tadvyAkhyAtA rAgAdimAn virAgo vA ? rAgAdimAMzcanna tadvyAkhyAnAdvedArthanizcayastadasatyatvasya saMbhavAt / vyAkhyAtA hi rAgAdudveSAdajJAnAdvA vitathArthamapi vyAcakSANo dRSTa iti vedArtha vitathamapi vyAcakSIta, avitathamapi vyAcakSIta niyAmakAbhAvAt / guruparvakrAmAyAta vedArthavedI mahAjano niyAmaka iti cenna tasyApi rAgAdimatve yathArthaveditvanirNayAnupapatteH guruparvakramAyAtasya vitathArthasyApi vede saMbhAvyamAnatvAdupaniSadvAkyArthavadIzvarAdyarthavadvA nahi sa guruparvakramAyAto na bhavati vedArthoM vA na cAvitathaH pratipadyate mImAMsakaistadvadagniSTomena yajeta svargakAma ityAdi bedavAkyasyASyarthaH kathaM vitathaH puruSavyAkhyAnAnna zakyeta vaktuM / yadi punarvItarAgadveSamoho vedasya vyA 8 57
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 sanAtanajaina graMthamAlAyAMkhyAtA pratijJAyate tadA sa eva puruSavizeSaH sarvajJaH kimiti na kSamyate vedArthAnuSThAnaparAyaNa evaM vItarAgadveSaH puruSo'bhyupagamyate vedArthavyAkhyAnaviSaya eva rAgadveSAbhAvAt na punarvItasakalaviSaya rAgadveSaHkazcit kasyacitkacidviSayavItarAgadveSasyApi viSayAMtare rAgadveSadarzanAttathAvedArthaviSaya evaM cItamohapuraSastavyAkhyAtA'bhyanujJAyate na sakalaviSaye kasyacitkacitsAtizayajJAnasadbhAve'pi viSa. yAMtareSu ajJAnadarzanAt na ca sakalaviSayarAgadveSaprakSayo jJAnaprakarSo vA vedArtha vyAcakSANasyopayogI yo hi yaDyAcaSTe tasya tadviSayarAgadveSAjJAnAbhAvaH prekSAvadbhiranviSyate rAgAdimatovipralaMbhasaMbhavAt na punaH sarvaviSaye kasyacchiAstrAMtare yathArthavyAkhyAnanirNayavirodhAt tathApi tadanveSaNe ca sarvajJavItarAga eva sarvasya zAstrasya vyAkhyAtAbhyupagaMtavya ityasarvajJazAstravyAkhyAnavyavahAro nikhilajanprasiddho'pi na bhavet / nacaida yugInazAstravyAkhyAtA kazcitprakSINAzeSarAgadveSaH sarvajJaH pratIyate iti niyataviSaya zAstrArthaparijJAnaM tadviSayarAgadveSarahitatvaM ca yathArthavyAkhyAnanibaMdhanaM tadvyAkhyAturabhyupagaMtavyaM taccavedArthavyAcakSANasyApi brahmaprajApatimanupramukhajaiminyAdervidyate eva tasya vedArthaviSayAjJAnarAgadveSavikalatvAdanyathA tavyAkhyAnasya ziSTaparamparayA parigrahavirodhAta tovedasya vyAkhyAtA tadarthajJa eva na punaH sarvajJaH tadviSayarAgadveSarahita eva na punaH sakalaviSayarAgadveSazUnyo yataH sarvajJo vItarAgazca puruSavizeSaH kSamyate iti kecitte'pi na mImAMsakA, sakalasamayavyAkhyAnasya yathArthabhAvAnuSaMgAt / syAnmataM samayAMtarANAM vyAkhyAnaM na yathAthai bAdhakapramANasadbhAvAt prasiddhamithyopadezavyAkhyAnavat iti tadapi na vicArakSama vedavyAkhyAnasyApi bAdhakasadbhAvAt yathaiva hi sugatakapilAdisamayAMtarANAM parasparaviruddhArthAbhidhAyitvaM bAdhakaM tathA bhAvanAniyogavidhidhAtvarthAdivedavAkyArthavyAkhyAnAnA mapi tatprasiddhameva / na caiteSAM madhye bhAvanAmAtrasya niyogamAtrasya vA vedavAkyArthasyAnyayogavyavacche. dena nirNayaH kartuM zakyate sarvathA vizeSAbhAvAt tatrAkSepasamAdhAnAnAM samAnasvAditi devAgamAlaMkRtI tattvArthAlaMkAre vidyAnandamahodaye ca vistarato nirNItaM pratipattavyaM tato na kenacitpuruSeNa vyAkhyAtAdvedAddharmAdyupadezaH samavatiSThate, nApyavyAkhyAtAt, tasya svayaM svArthapratipAdakatvena tadarthavipratipattyabhAvaprasaMgAt / dRzyate ca tadarthavipratipattirvedavAdinAmiti na vedAddharmAdyupadezasya saMbhavaH / puruSavizeSAdeva sarvajJavItarAgAttasya saMbhavAttato na dharmAdyupadezAsaMbhavaH puruSavizeSasya siddheH yaH sarvajJarahitaM jagasAdhayediti kuto'rthApattiH sarvajJasya bAdhikA / yadi punarAgamaH sarvajJasya bAdhakaH tadApyasAvapauruSeyaH pauruSeyo vA, na tAvadapauruSeyastasya kAryAdarthAdanyatra paraiH pramANyAniSTaranyathAniSTasiddhiprasaMgAt, nApi pauruSeyastasyAsarvajJapuruSapraNItasya pramANyAnupapatteH sarvajJapraNItasya tu pareSAmasiddharanyathA sarvajJasiddheH tatastadabhAvAyogAditi na prabhAkaramatAnusAriNAM pratyakSAdipramANAnAmanyatamamapi pramANaM sarvajJAbhAvAsAdhanAyAlaM yataH sarvajJabAdhakamabhidhIyate / bhaTTamatAnusAriNAmapi sarvajJasyAbhAvasAdhanamabhAvapramANaM nopapadyata eva taddhi sadupalaMbhapramANapaMcakanivRttirUpaM sAca sarvajJaviSayasadupalaM bhakapramANapaMcakanivRttirAtmanaH pariNAmo vA vijJAnaM vAnyavastuni syAdgatyaMtarAbhAvAt / na tAvasarvajJaviSayapratyakSAdipramANarUpeNAtmanaH pariNAmaH sarvajJasyAbhAvasAdhakaH satyapi sarvajJe tatsaMbhavAt tadviSayasya jJAnasyAsaMbhavAttasyAtIMdriyatvAtparacetovRttivizeSavat / nApi niSedhyAtsarvajJAdanyavastuni vijJAnaM, tadekajJAnasaMsargiNaH kasyacidvastuno'bhAvAt ghaTaikajJAnasaMsargibhUtalavat na hi yathA ghaTabhUtalayozcAkSuSekajJAnasaMsargAt kevalabhUtale pratiSedhyAd ghaTAdanyatra vastuni vijJAnaM ghaTAbhAvavyavahAraM sAdhayati tathA pratiSedhyAtsarvajJAdanyatra vastuni vijJAnaM na tadabhAvasAdhanasamartha saMbhavati sarvajJa syAtIMdriyatvAttadviSayajJAnasyAsaMbhavAttadekajJAnasaMsargiNo'smadAdipratyakSasyakasyacidvastuno'nabhyupagamAdanumAnAdyekajJAnena sarvajJatadanyavastunoH saMsargAtsarvajaikajJAnasaMsargiNi kvacidanumeye'rthe'nu 1 bhaaddaaH| 2 praabhaakraaH| 3 vedAntinaH /
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ aaspriikssaa| mAnajJAnaM saMbhavatyeveti cennaH tathA kacitsarvajJasya siddhiprasaMgAt sarvatra sarvadA sarvasya sarvajJasyAbhAve ksycidvstunstenaikjnyaansNsrgaayogaattdnyvstuvijnyaanlkssnnaadbhaavprmaannaatsrvjnyaabhaavsaadhnvirodhaat| kiMca gRhItvA niSedhyAdhAravastusadbhAvaM smRtvA ca tatpratiyoginaM niSedhyamartha nAstIti jJAnaM mAnasamakSAnapekSaM jAyata iti yeSAM darzanaM teSAM niSedhyasarvajJAdhArabhUtaM trikAlaM bhuvanatrayaM ca kutazcitpramANAdgrAhyaM tatpratiyogI ca pratiSedhyaH sarvajJaH smarttavya evAnyathA tatra nAstitAjJAnasya mAnasasyAnupapattena ca niSedhyAdhAratrikAlajagatrayasadbhAvagrahaNaM kutazcitpramANAnmImAMsakasyAsti nApi pratiSedhyasarvajJasya smaraNaM tasya prAgananubhUtatvAtpUrva tadanubhave vA kacitsarvatra sarvadA sarvajJA-- bhAvasAdhanavirodhAt, nanu ca parAbhyupagamAtsarvajJaH siddhastadAdhArabhUtaM ca trikAlaM bhuvanatrayaM siddhaM, tatra zrutasarvajJasmaraNanimittaM tadAdhAravastugrahaNanimittaM ca sarvajJe nAstitAjJAnaM mAnasamakSAnapekSaM yuktameveticenna / sveSTavAdhanaprasaMgAt parAbhyupagamasya hi pramANasiddhatve tena siddhaM sarvajJaM pratiSedhato'bhAva pramANasya tadvAdhanaprasaMgAt tasyApramANatve na tatoniSedhyAdhAravastugrahaNaM niSedhyasarvajJasmaraNaM vA tathyaM syAttabhAve tatraM sarvajJe'bhAvapramANaM na prAdurbhavediti tadeva sveSTavAdhanaM durimAyAtaM / nanvevaM mithyakAMtasya pratiSedhaH syAdvAdibhiH kathaM vidhIyate tasya kacitkathaMcitkadAcidanubhavAbhAve smaraNA saMbhavAt tasyAnanusmaryamANasya pratiSedhAyogAtkacitkadAcittadanubhave vA sarvathA tatpratiSedhavirodhAta parAbhyupagamAtprasiddhasya mithryakAMtasya smaryamANasya pratiSedhe'pi saMparAbhyupagamaH pramANamapramANaM vA, yadi pramANaM tadA tenaiva mithyakAMtasyAbhAvasAdhanAya pravartamAnaM pramANaM bAdhyate iti syAdvAdinAmapikheSTabAdhanaM, yadi punarapramANaM parAbhyupagamastadApi tataH siddhasya mithyakAMtasya smaryamANasya nAstItijJAnaM prajAyamAnaM mithyaiva syAditi tadevasveSTavAdhanaM pareSAmiveti na maMtavyaM syAdvAdinAmanekAMtasiddhereva mithryakAMtaniSedhanasya vyavasthAnAt pramANataH prasiddha hi vahiraMtarvA vastunyanekAMtAtmani tatrAdhyAropyamANasya mithryakAMtasya darzanamohodayAkulitacetasAM buddhau viparItAbhinivezasya pratibhAsamAnasya prativedhaH kriyate pratiSedhavyavahAro vA pravarttate vipratipannapratyAyanAya sannayopanyAsAt / na caivamasarvajJaagasiddhereva sarvajJapratiSedho yujyate tasyAH kutazcitpramANAdasaMbhavasya samarthanAttadevamabhAvapramANasyA pi sarvajJavAdhakasya sadupalaMbhakapramANapaMcakavadasaMbhavAddezAMtarakAlAMtarapuruSAMtarApekSayA'pi tadvAdhakazaM-- kAnavakAzAsiddhaH sunirNItAsaMbhavadvAdhakapramANaH sarvajJaH svasukhAdivatsarvatra vastusiddhau sunirNItA-- saMbhavadvAdhakapramANatvamaMtareNAzvAsanibaMdhanasya kasyacidabhAvAt / sa ca vizvatatvAnAM jJAtAhanneva parame.. zvarAdervizvatatvajJatAnirAkaraNAdevAvasIyate / sa eva karmabhUbhRtAM bhettA nizcIyate'nyathA tasya vizvatatva jJatAnupapatteH / syAdAkUtaM karmaNAM kAryakAraNasaMtAnena prarvatamAnAnAmanAditvAdvinAzahetorabhAvAtkathaM karmabhUbhRtAM bhettA vizvatattvajJo'pi kazcidvyavasthApyate iti tadapyasat vipakSaprakarSaparyaMtagamanAtkarmaNAM saMtAnarUpatayAnAditve'pi prakSayaprasiddheH nAnAdisaMtatirapi zItasparzaH kacidvipakSasyoSNasparzasya prakarSaparyaMtagamanAnnirmUlaM pralayamupabrajannopalabdho nApi kAryakAraNarUpatayA bIjAMkurasaMtAno vAnAdirapi prati pakSabhUtadahanAnnirdagdhavIjo nirdagdhAMkuro kA na pratIyata iti vaktuM zakyaM, yataH karmabhUbhRtAM saMtAnonAdirapi kacitpratipakSasAtmIbhAvAna prakSIyate tato yathA zItasyoSNasparzaprakarSavizeSeNa kazciddhettA tathA karmabhUbhRtAM tadvipakSaprakarSavizeSaNa bhettA bhagavAn vizvatatvajJa iti sunizcitaM nazcetaH kaH punaH karmabhUbhRtA vipakSa iti ceducyate / teSAmAgAminAM tAvadvipakSaH saMvaromataH tapasA saMcitAnAM tu nirjarA karmabhUbhRtAM // 111 // dvividhA hi karmabhUbhRtaH kecidAgAminaH pare pUrvabhavasaMtAnasaMcitAstatrAgAminAM karmabhUbhRtAM vipakSasAvatsaMvarastasminsati teSAmanutpatteH saMvaro hi karmaNAmAzravanirodhaH: sacAzravo mithyAdarzanAvirati
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ to sanAtanajainagraMthamAlAyAMpramAdakaSAyayogavikalpAtpaMcavidhastasmin sati karmaNAmAsravAt karmAgamanahetorAsrava iti vyapadezAt karmANyasravatyAgacchaMti yasmAdAtmani sa Asrava iti nirvacanAtsaeva hi baMdhaheturvinizcitaH prAgvizeSeNa / mithyAjJAnasya mithyAdarzaneM'tarbhAvAt tanirodhaH punaH kAnyato dezato vA tatra kA nyato guptibhiH samyagyoganigrahalakSaNAbhirvidhIyate / samitidharmAnuprakSAparISahajayacAritraistu dezata stanirodhaH siddhaH samyagyoganigrahastu sAkSAdayogakevalinazvaramakSaNaprAptasya procyate tasyaiva sakalakarmabhUbhRnnirodhanibaMdhanatvasiddheH samyagdarzanAditrayasya caramakSaNapariprAptasya sAkSAnmokSahetostathAbhidhAnAt pUrvatra guNasthAne tadabhAvAdyogasadbhAvAtsayogakavalikSANakaSAyopazAMtakaSAyaguNasthAne tatopi pUrvatra sUkSmasAMparAyAnivRttivAdarasAMparAye cApUrvakaraNe cApramatte ca kaSAyayogaviziSTasadbhAvAt tatopi pUrvatra pramattaguNasthAne pramAdakaSAyayoganirNIte saMyatAsaMyatasamyagdRSTIguNasthAne pramAdakaSAyaviziSTa yogAnAM tatopi pUrvasmin guNasthAnatraye kaSAyapramAdAviratamithyAdarzanaviziSTayogasadbhAvanizcayAt / yogohi trividhaH kAyAdibhedAt 'kAyavAGmanaHkarma yogaH, iti sUtrakAravacanAt kAyavargaNAlaMbanohyAtmapradezaparispaMdaH kAyayogo vAgvargaNAlaMvano vAgyogo manovargaNAlaMvano manoyogaH 'sa Asrava, iti vacanAt mithyAdarzanAviratipramAdakaSAyANAmAsravatvaM na syAditi na maMtavyaM yogasya sakalAzrava vyApakatvAttagrahaNAdeva teSAM parigrahAttannigrahe teSAnnigrahaprasiddhaH yoganigrahe mithyAdarzanAdInAM niprahaH siddha evAyogakevalini, tadabhAvAtkaSAyanigrahe tatpUrvIsravanirodhavatkSINakaSAye, pramAdanigrahe pUrvAJavanirodhavadapramattAdau / sarvAviratinirodhe tatpUrvIsravamithyAdarzananirodhavacca, pramatte saMyatAsaMyate ca / mithyAdarzananirodhe tatpUrvAnuvanirodhavacca sAsAdanAdau / pUrvapUrvAsravanirodhe hyuttarAsravanirodhaH sAdhyaeva na punaruttarAsravanirodhe pUrvAnavanirodhastatra tasya siddhatvAtkAyAdiyoganirodhe'pyevaM vaktavyaM tatrApyuttarayoganirodhe pUrvayoganirodhasyAvazyaMbhAvAt kAyayoganirodhe hi tatpUrvavAjamAnasa nirodhaH siddha eva vAgyoganirodhe ca manoyoganirodhaH pUrvayoganirodhe tUttarayoganirodho bhAjyata iti sakalayoganirodhalakSaNayA paramaguptyA sakalAsravanirodhaH paramasaMvaraHsiddhaH / samityAdibhiH punaraparaH saMvaro dezataevAsravanirodhasadbhAvAttatra hi yo yadAsravapratipakSaH sa tasya saMvara iti yathAyogamAgamAvirodhenAbhidhAnIyaM karmAgamanakAraNasyAsravasya nirodhe karmabhUbhRtAmAgAminAmanutpattisiddhe ranyathA teSAmahetukatvApatteH sarvasya saMsAriNaH sarvakarmAgamanaprasaktezca tataH saMvaro vipakSaH karmabhUbhRtAmAgAminAmiti sthitaM saMcitAnAMtu nirjarA vipakSaH sA ca dividhAnupakramopakramikI ca tatra pUrvA yathAkAlaM saMsAriNaH syAt upakramakI tu tapasA dvAdazavidhena sAdhyate saMvaravat , yathaivahi tapasA saMcitAnAM karmabhUbhRtAM nirjarA vidhIyate yathA''gAminAM saMvaropIti saMcitAnAM karmaNAM nirjarA vipakSaH pratipAdyate / arthatasya karmaNAM vipakSasya paramaprakarSaH kutaH prasiddho yatasteSAmAtyaMtikaH kSayaH syAdityAda " tatprakarSaH punaH siddhaH paramaH paramAtmani / tAratamyavizeSasya siddharuSNaprakarSavat // 112 // yasya tAratamyaprakarSastasya kvacitparamaH prakarSaH siddhathati yathoSNasya, tAratamyaprakarSazca karmaNAM vipakSasya saMvaranirjarAlakSaNasyAsaMyatasamyagdRSTayAdiguNasthAnavizeSeSu pramANato nizcIyate tasmAtparamAtmani tasya paramaH prakarSaH siddhayatItyavagamyate / duHkhAdiprakarSeNa vyabhicAra iti cenna duHkhasya saptamanarakabhUmau narakANAM paramaprakarSasiddheH sarvArthasiddhau devAnAM sAMsArikasukhaparamaprakarSavat / etena krodhamAnamAyAlobhAnAM tAratamyena vyabhicArazaMkA nirastA teSAmabhavyeSu mithyAdRSTiSu ca paramaprakarSa siddhestatprakarSohi paramo'naMtAnubaMdhitvalakSaNassa ca tatra prasiddhaH krodhAdInAmanatAnubaMdhinAM tatra sa. dbhAvAt / jJAnahAniprakarSeNa vyabhicAra iti cenna tasyApi kSAyopazamiphasya hIyamAnatayA prakRSyamANa
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ aaptpriikssaa| sya prasiddhasya kevalini paramaprakarSasiddheH kSAyikasya tu hAnerevAnupalabdheH kutastatprakarSoM yena vyabhicAraH zakyate / ke punaH karmabhUbhRto eSAM vipakSaH paramaprakarSabhAk sAdhyata ityArekAyAmidamAha karmANi dvividhAnyatra dravyabhAvavikalpataH / dravyakarmANi jIvasya pudgalAtmAnyanekadhA // 113 // bhAvakarmANi caitanyavivarttAtmAni bhAMti nuH / krodhAdIni svavedyAni kathaMcicidabhedataH // 114 // tatskaMdharAzayaH proktA bhUbhRto'tra samAdhitaH / jIvAdvizleSaNaM bhedaH saMtAnAtyaMtasaMkSayaH // 115 // jIvaM parataMtrIkurvati sa parataMtrIkriyate vA yastAnikarmANi, jIvena vA mithyAdarzanAdipariNAmaiH kriyaMta iti karmANi tAni dviprakArANi dravyakarmANi bhAvakarmANi ca tatra dravyakarmANi jJAnAvaraNAdInyaSTau mUlaprakRtibhedAttathA'STacatvAriMzaduttarazatamuttaraprakRtivikalpAttathottarottaraprakRtibhedAdanekaprakArANi tAni gha pudgalapariNAmAtmakAni jIvasya pArataMtryanimittatvAnigaDAdivat, krodhAdibhirvyabhicAra iti cenna teSAM jIvapariNAmAnAM pArataMtryasvarUpAt, pArataMtryaM hi jIvasya krodhAdipariNAmo na punaH pArataMtryanimi taM / nanu ca jJAnAvaraNadarzanAvaraNamohanIyAMtarAyANAmevAnaMtajJAnadarzanasukhavIryalakSaNajIvasvarUpa ghAtitvAtpArataMtryanimittatvaM punarnAmagotrasadvedyAyuSAM teSAmAtmasvarUpAghAtitvAtpArataMtryanimittatvAsiddheriti pakSAvyApakoheturvanaspaticaitanye svApavaditi cenna teSAmapi jIvasvarUpasiddhatvaprativadhisvAtpArataMtryanimittatvopapatteH kathamevaM teSAmaghAtikarmatvamiticejjIvanmuktilakSaNaparamAhatyalakSmI ghAtikatvAbhAvAditi brUmahe tato na pakSAvyApakohetuH, nApyanyathAnupattiniyamanizcayavikalaH pudgala pariNAmAtmakasAdhyamatareNa pArataMtryatimittatvasya sAdhanasyAnupapattiniyamAnarNayAttAni ca svakAryeNa yathAnAma pratIyamAnenAnumIyate dRSTakAraNavyabhicArAdadRSTakAraNasiddhaH / bhAvakarmANi punazcaitanya pariNAmAtmakAni krodhAdyAtmapariNAmAnAM krodhAdikarmodayanimittAnAmaudayikatve'pi kathaMcidAtma no'narthAtaratvAccidrUpatvAvirodhAt jJAnarUpatvaM tu teSAM vipratiSiddhaM jJAnasyaudayikatvAbhAvAddharmAdharmayoH karmarUpayArAtmaguNatvAnnaudAyakavaM nApi pudgalapariNAmAtmakatvamiti kecittepi na yuktivAdinaH karmaNAmAtmaguNatve tatpArataMtryanimitatvAyogAtsarvadA''tmano baMdhAnupapattarmuktiprasaMgAt / na hi yo yasya guNaH sa tasya pArataMtryanimittaM yathA pRthivyAdeH rUpAdiH, AtmaguNazca dharmAdharmasaMjJakaM karma parairabhyupagamyata iti na tadAtmanaH pArataMtryanimittaM syAt tata eva ca 'pradhAnavivarttaH zuklaM kRSNaM ca karma, ityapi mithyA tasyAtmapArataMtryanimittatvAbhAve karmatvAyogAdanyathAtiprasaMgAt / pradhAnapArataMtryanimittatvA. sasya karmatvamiti cenna pradhAnasya tena baMdhopagame mokSopagame ca puruSakalpanAvaiyarthyAt / vaMdhamokSa phalAnubhavanasya puruSe pratiSThAnAnna puruSakalpanAvaiyarthyamiticettadetadasaMvaddhAbhidhAnaM pradhAnasya vaMdhamokSA, puruSastatphalamanubhavatIti kRtanAzAkRtAbhyAgamaprasaMmAt, pradhAnena hi kRtau vaMdhamokSau na ca tasya tatphalAnubhavanamiti kRtanAzaH puruSeNa tu tau na kRtau tatphalAnubhavanaM ca tasyetyakRtAbhyAgamaH kathaM parihata zakyaH / puruSasya cetanatvAtphalAnubhavanaM, na pradhAnasyAcetanatvAditicenna muktAtmano'pi pradhAnakRtakarmaphalAnubhavanAnuSaMgAt / muktasya pradhAnasaMsargAbhAvAnna tatphalAnubhavanamiticettarhi saMsAriNaH pradhAnasaMsargAdvaMdhaphalAnubhavanaM siddhaM tathA ca puruSasyaiva vaMdhaH siddhaH pradhAnena saMsargasya vaMdhaphalAnubhavananimittasya baMdharUpatvAdvaMdhasyaiva saMsarga iti nAmakaraNAt sa cAtmanaH pradhAnasaMsargakAraNamaMtareNa na saMbhavatIti puruSasya mithyAdarzanAdipariNAmastatkAraNamiti pratyetavyaM / pradhAnapariNAmasyaiva tatsaMsargakAraNa
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtanajainagraMthamAlAyAMsve muktAtmanopi tatsaisargakAraNatvaprasakteriti mithyAdarzanAdIni bhAvakarmANi puruSapariNAmAtmakAnyeva puruSasya pariNAmitvopapattestasyApariNAmitve vastutvavirodhAnniranvayavinazvarakSaNikacittavat / dravyakarmANi tu pudgalapariNAmAtmakAnyeva pradhAnasya pudgalaparyAyatvAtpudgalasyaiva pradhAnamiti nAma karaNAt,naca pradhAnasya pudgalapariNAmAtmakatvamasiddhaM pRthivyAdipariNAmAtmakatvAtpuruSasyApudgaladravyasyatadanupalabdhirbuddhayaMhakArAdipariNAmAtmakatvAt nahi pradhAne vuddhadhAdipariNAmo ghaTate, tathAhi na pradhAna buddhyAdipariNAmAtmakaM pRthivyAdipariNAmAtmakatvAdyattu buddhyAdipariNAmAtmakaM tanna pRthivyAdi pariNAmAtmakaM dRSTaM yathA puruSadravyaM tathA ca pradhAnaM tasmAnna buddhyAdipariNAmAtmakaM / puruSasya vuddhyAdipariNAmAtmakasvAsiddhena vaidhayadRSTAMtateti cenna tasya tatsAdhanAttathAhi vuddhayAdipariNAmAtmakaH puruSazcetanatvAdyastu na vuddhyAdipariNAmAtmakaH sa na cetanodRSTo yathA ghaTAdizcetanazca puruSaH stasmAdbuddhyAdipariNAmAtmaka iti samyaganumAnAt, tathAkAzapariNAmAtmakatvamapi pradhAnasya naH ghaTate mUrtimatpRthivyAdipariNAmAramakasyAmUrtAkAzapariNAmAtmakatvavirodhAddhaTAdivat / zabdAdi tanmAtrANAM tu pudgaladravyapariNAmAtmakatvameva karmeMdriyadravyamanovat bhAvamanobuddhIMdriyANAM tu puruSapa. riNAmAtmakatvasAdhanAnna jIvapudgaladravyavyatiriktaM. dravyAMtaramanyatra dharmAdharmAkAzakAladravyebhya iti na pradhAnaM nAma tattvAMtaramasti satvarajastamasAmapi dravyabhAvarUpANAM pudgaladravyapuruSadravyapariNAmatvopapatteranyathA tadaghaTanAditi dravyakarmANi pudgalAtmakAnyeva siddhAni bhAvakarmaNAM jIvapariNAmatvasiddhestAni ca dravyakarmANi pudgalaskaMdharUpANi paramANUnAM karmatvAnupattesteSAM jIvasvarUpapratibaMdhakatvAbhAvAditi karmaskaMdhasiddhiste ca karmaskaMdhA vahava iti karmaskaMdharAzayaH siddhAste ca bhUbhRta iva bhUbhRta itiH vyapadizyate samAdhivacanAtteSAM karmabhUbhRtAM bhedo vizleSaNameva na punaratyaMtasaMkSayaH sato dravyasyAMtyaMta vinAzAnupapatteH prasiddhatvAttata eva karmabhUbhRtAM bhettA bhagavAn prokto na punarvinAzayiteti niravadyamidaH bhettAraM karmabhUbhRtAM jJAtAraM vizvatattvAnAmiti vizeSaNadvitayaM. mokSamArgasya. netAramitivizeSaNavat / / kaHpunarmokSa ityAha / svAtmalAbhastatomokSaH kRtsnakarmakSayAtmataH nirjarAsaMvarAbhyAM tu sarvasaddhAdinAmiha // 116 // yata evaM tataH svAtmalAbho jIvasya mokSaH kRtsnAnAM karmaNAmAgAminAM saMcitAnAM ca saMvaranirjarA-- bhyAM kSayAdvizleSa sarvasadvAdinAM mata iti sarveSAmAstikAnAM mokSasvarUpe vivAdAbhAvaM darzayati teSAmAtmasvaH rUpe karmasvarUpe ca vivAdAtsa ca prAgeva nirastAnaMtajJAnAdicatuSTayasya siddhatvasya cAtmanaH svarUpasya pramA.. NaprasiddhatvAnnahyacetanatvamAtmanaH svarUpaM tasya jJAnasamavAyitvavirodhAdAkAzAditatkAraNAdRSTavizeSAsaMbhavAcca tadvattasyAMtaHkaraNasaMyogasyApi durghaTatvAt pratIyate ca jJAnamAtmani tatastasya nAcaitanyaM svarUpaM / / jJAnasya caitanyasyAnityatvAtkathamAtmano nityasya tatsvarUpamiticennAnaMtasya jJAnasyAnAdezvAnityatvaikAMtA-. bhAvAt / jJAnasya nityatve na kadAcidjJAnamAtmanaH syAditicenna tadAvaraNodaye tadavirodhAt etena samastavastuviSayajJAnaprasaMgo'pi vinivAritastaddhAtikarmodaye sati saMsAriNastadasaMbhavAttatkSaya tu keva-. linaH sarvadravyaparyAyaviSayasya jJAnasya pramANataH prasiddhaH sarvajJatvasya sAdhanAt / caitanyamAtramevAtmanaH svarUpamityanena nirastaM jJAnasvabhAvarahitasya cetntvvirodhaadggnaadivtH| prabhAsvaramidaM cittamiti sva-. saMvedanamAtraM cittasyA svarUpaM vadannapi sakalArthaviSayajJAnasAdhanAnnirastaH svasaMvinmAtreNa vedanena sarvArthasAkSAtkaraNavirodhAt / tadevaM prativAdiparikalpitAtmasvarUpasya pramANavAdhitatvAtsyAdvAdinigadita-- mevAnaMtajJAnAdisvarUpamAtmano vyavatiSThate tatastasyaiva lAbho mokSaH siddhayena punaH svAtmaprahANamitipratipadyemahi pramANasiddhatvAttathA karmasvarUpe ca vipratipatiH karmavAdinAM kalpanAbhedAtsAca pUrvanira-. stetyalaM vivAdena / nanu ca saMvaranirjarAmokSANAM bhedAbhAvaH kAbhAvasvarUpatvAvizeSAditicenna saMvara
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ aaptpriikssaa| sthAgAmikarmAnutpattilakSaNatvAdAsravanirodhaH saMvara iti vacanAt nirjarAyAstu saMcitakarmavipramokSalakSaNatvAddezataH karmavipramokSAnijereti pratipAdanAtkRtsnakarmavipramokSasyaiva mokSatvavacanAttataH saMci. tAnAgatadravyabhAvakarmaNAM vipramokSasya saMvaranirjarayorabhAvAttAbhyAM mokSasya bhedaH siddhaH / nanu ca nAstikAnprati mokSasvarUpe'pi vivAda iti canna teSAmatrAnadhikArAttadevAha / nAstikAnAM ca naivAsti pramANaM tanirAkRtau / pralApamAtrakaM teSAM nAvadheyaM mahAtmanAM // 117 // yeSAM pratyakSameva pramANaM nAstikAnAM te kathaM mokSanirAkaraNAya pramANAMtaraM vadeyuH sveSTahAniprasaMgAt parAbhyupagatena pramANena mokSAbhAvamAcakSANAM mokSasadbhAvameva kinnAcakSate na cedvikSiptamanasaH paraparyanuyogaparatayA pralApamAtraM tu mahAtmanAM nAvadheyaM teSAmupekSAhatvAttatonirvivAda eva mokSaH pratipattavyaH / ka starhi mokSamArga ityAha / mArgo mokSasya vai samyagdarzanAditrayAtmakaH / vizeSaNa prapattavyo nAnyathA tadvirodhataH // 118 // mokSasya hi mArgaH sAkSAtpraptyupAyovizeSeNapratyAyanIyo'sAdhAraNakAraNasya tathAbhAvopapattena punaH sAmAnyataH sAdhAraNakAraNasya dravyakSetrakAlabhavabhAvavizeSasya sadbhAvAtma ca trayAtmaka eva pratipattavyaH tathAhi samyagdarzanAditrayAtmako mokSamArgaH sAkSAnmokSamArgatvAdyastu na samyagdarzanAditrayAtmakaH sa na sAkSAnmokSamArgoM yathA jJAnamAtrAdi sAkSAnmokSamArgazca vivAdAdhyAsitastasmAtsamyagdarzanAditrayAtmaka ityatra nAprasiddho dharmI mokSamArgamAtrasya sakalamokSavAdinAmavivAdasya dhammitvAttata eva nAprasiddhavizeSyaH pakSo nApyaprasiddhavizaSaNaH samyagdarzanAditrayAtmakatvasya vyAdhivimokSamArgarasAyanAdau prasiddhatvAt / nahi rasAyanazraddhAnamAtraM samyagjJAnAcaraNarahitaM sakalAmayavinAzanAyAlaM nApi rasAyanajJAnamAtraM zraddhAnAcaraNarahitaM na ca rasAyanAcaraNamAtraM zraddhAna jJAnazUnya teSAmanyatamApAye sakalavyAdhivipramokSalakSaNasya rasAyanaphalasyAsaMbhavAttadvatsakalakarma mahAvyAdhivipramokSo'pi tatvazraddhAnajJAnAcaraNatrayAtmakAdevopAyAdanapAyamupapadyate tadanyatamApAye tadanupapatteH / nanu cAya pratijJArthaMkadezAsiddho hetuH zabdAnityatve zabdatvavaditi na maMtavyaM pratijJArthaMkadezatvena hetorasiddhatvAyogAt pratijJA hi dhamidharmasamudAyalakSaNA tadekadezastu dharmI dharmo vA tatra na dharmI tAvadaprasiddhaH prasiddhodharmItivacanAt na cAyaM dharmitvavivakSAyAmaprasiddha iti vaktuM yuktaM pramANatastasaMpratyayasyAvizeSAt nanu mokSamArgodharmI mokSamArgatvaM hetustaJca na, dharmisAmAnyarUpatvAtsAdhanadharmatvena pratipAdanAdityaparaH sopyanukUlamAcarati sAdhanadharmasya dharmirupatvAbhAve pratijJArthaMkadezatvanirAkaraNAt vizeSa dharmiNaM kRtvA sAmAnya hetuM bruvato na doSaM iti paraiH svayamabhidhAnAt, prayatnAnaMtarIyakaH kSaNikaH zabdaH ayatnAnaMtarIyakatvAdityAdivata kaH punaratra vizeSo dharmI mokSamArga iti brUmaH kuto'syavizeSaH svAsthyamArgAt nahyatra mArgasAmAnyaM dhammi kiM tarhi mokSavizeSaNo mArgAvazeSaH kathamevaM mokSamArgatvaM sAmAnyaM mokSamArgANAmanekavyaktiniSThasvAtkacinmAnasazArIravyAdhivizeSANAM mokSamArgaH kacidravyabhAvasakalakarmANAmiti mokSamArgatvaM sAmAnya zabdatvavat zabdatvaM hi yathA zabdavizeSe varNa padavAkyAtmake vivAdAspade tathA tatavitataghanasuSirazabde'pi zrAvaNajJAnajananasamarthatayA (zabdavyapadezaM nAtikAmati ) iti zabdavizeSa dhamiNaM kRtvA zabdatvaM sAmAnyaM hetuM bruSANo na kaMciddoSamAstighnute tathAnanvayadoSasyApyabhAvAt tadvanmokSamArgavizeSaM dhammiNamabhidhAya mokSamArgatvaM samAnyaM sAdhanamabhidadhAno nopalabdhavyaH / tathA sAdhyadharmo'pi pratijJArthaMkadezo hetutvenopAdIyamAno na pratijJAthai kadezatvenAsiddhastasya dharmiNA vyabhicArAtpratijJArthaMkadezasyApi dharmiNo'siddhatvAnupapatteH kiM tarhi sAdhyatve
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtanajainagraMthamAlAyAMnAsiddha iti na pratijJAthaikadezo nAmAsiddho heturasti vipakSe vAdhakaprabhANAbhAvAt / anyathAnupapannatvaniyamAnizcayAdagamako'yaM heturiticanna jJAnamAtrAdau vipakSe mokSamArgatvasya hetoH pramANavAdhitatvAt / samyagdarzanAditrayAtmakatve hi mokSamArgasya sAdhye jJAnamAtrAdirvipakSastatra ca na mokSamArgatvaM siddhaM vAdhakasadbhAvAttathAhi jJAnamAtraM na karma mahAvyAdhimokSamArgaH zraddhAnAcaraNazUnyatvAt zArIramAnasavyAdhivimokSakAraNarasAyanajJAnamAtravat nApyAcaraNamAtraM satkAraNaM zraddhAnajJAnazUnyatvAt rasAyanAcaraNamAtravat nApi jJAnavairAgye tadupAyastatvazraddhAnavidhuratvAdrasAyanajJAnavairAgyamAtravaditi siddho'nyathAnupapattiniyamaH sAdhanasya tato mokSamArgasya samyagdarzanAditrayAtmakatvasiddhiH / paraMparayA mokSamArgasya samyagdarzanamAtrAtmakatvasiddharvyabhicArI heturiticenna sAkSAditivizeSaNAsAkSAnmokSamArgatvaM samyagdarzanAditrayAtmakatvaM na vyabhicarati kSINakaSAyacaramakSaNavartiparamAhatyalakSaNajIvanmokSamArga iveti supratItaM tathaivAyogakevalicaramakSaNavartikRtsnakarmakSayalakSaNamAkSamArgaH sAkSAnmokSamArgatvaM samyagdarzanAditrayAtmakatvaM na vyabhicarati tapovizeSasya paramazukladhyAnalakSaNasya samyakcAritre'tarbhAvAditivistaratastatvArthAlaMkArayuktyAgamavirodhana parIkSitamavavoddhavyaM tadevaM vidhasya mokSamArgasya praNetA vizvatattvajJaH sAkSAtparaMparayA vati zaMkAyAmidamAha / praNetA mokSamArgasyAbAdhyamAnasya sarvathA / sAkSAdyaeva sa jJeyo vizvatattvajJatAzrayaH // 119 // na hi paraMparayA mokSamArgasya praNetA guruparvakramAvicchedAdadhigatatattvArthazAstrArtho'pyasmadAdibhiH sAkSAdvizvattvajJatAyAH samAzrayaH sAdhyate pratItivirodhAtkiM tarhi sAkSAnmokSamArgasya sakalavAdhakapramANarahitasya yaHpraNetA sa eva vizvatattvajJatAzrayastatvArthasUtrakArairumAsvAmiprabhRtibhiH pratipAdyate bhagavadbhiH sAkSAtsarvatatvajJatAmantareNa sAkSAdabAdhitamokSamArgasya praNayanAnupapatteriti vaMde tadguNalabdhaya ityeta vyAkhyAtumanAH prAha vItaniHzeSadoSo'taH pravaMdyo'rhana guNAMbudhiH / tadguNaprAptaye sadbhiriti saMkSepato'nvayaH // 120 // yatazca yaH sAkSAnmokSamArgasyAvAdhitasya praNetA sa eva vizvatattvAnAM jJAtA karmabhUbhRtAM bhettA' taevAhana pravaMdho munIMdrastasya vItaniHzeSAjJAnAdidoSatvAttasyAnaMtajJAnAdiguNAMbudhitvAcca yohi guNAMbudhiH sa eva tadguNalabdhaye sadbhirAcAryaivedanIyaH syAnnAnya iti mokSamArgasya netAraM bhettAra karmabhUbhRtAM jJAtAraM vizvasattvAnAM bhagavaMtamahaMtamevAnyayogavyavacchedena nirNItamahaM baMde tadguNalabdhyarthamiti saMkSepataH zAstrAdau parameSThiguNastotrasya munipuMgavaividhIyamAnasyAnvayaH saMpradAyAvyavacchedalakSaNaH padArthaghaTanAlakSaNo vA lakSaNIyaH prapaMcatastadanvayasyAkSepasamAdhAnalakSaNasya zrImatsvAmisamaMtabhadrerdaivAgamAkhyAptamImAMsAyAM prakAzanAttattvArthavidyAnamahodayAlaMkAreSu ca sadanvayasya vyavasthApanAdalaM prasaMgaparaMparayA atra samAsatastadvinizcayAtkasmAtpunarevaMvidhobhagavAn sakalaparIkSAlakSitamohakSayaH sAkSIkRtavizvatattvArtho vaMdyate sadbhirityAvedyate / mohAkrAMtAna bhavatigurormokSamArga praNIti / nartetasyA sakalakaluSadhvaMsajA svaatmlbdhiH|| tasyaivaMdyaHparaguhArahakSINa mohastvamarhan / sAkSAtkurvannamalakamivAzeSatattvAni nAtha // 12 //
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ aaptpriikssaa| mohastAvadajJAnaM rAgAdiprapaMcastenAkrAMtAd guromokSamArgasya yathoktasya praNItirnopapadyate yasmAdrAgadveSAjJAnaparavazIkRtamAnasasya samyaggurutvenAbhimanyamAnasyApi yathArthopadozatvanizcayAsabhavAt tasya vitathArthAbhidhAnazaMkAnatikramAt dUre mAkSamArgapraNItiyatazca tasyA mokSamArgapraNItevinA mokSamAggai bhAvanAprakarSaparyaMtagamanena sakalakarmalakSaNakaluSapradhvaMsajanyAnaMtajJAnAdilakSaNA svAtmalabdhiH paramanirvRttiH kasyacinna ghaTate tasmAttasyai svAtmAtmabdhaye tvamevAhana paramagururiha zAstrAdau vaMdyaH kSINamohatvAtkaratalanihitasphaTikamaNivatsAkSAtkRtAzeSatattvArthatvAcca na yakSINamohaH sAkSAdazeSatattvAni dRSTuM samarthaH kapilAdivanApi sAkSAdaparijJAtAzeSatattvArtho mokSamArgapraNItaye samartho na ca tadasamarthaH paramagururabhidhAtuM zakyastadvedeveti na mohAkrAMtaH paramaniHzreyasArthibhirabhivaMdanIyaH / kathamevamAcAryAdayaH pravaMdanIyAH syuriti cet paramaguruvacanAnusAritayA teSAM pravartamAnatvAdezato moha. rahitatvAJca teSAM vaMdanIyatvamiti pratipadyAmahe tata eva parAparaguruguNastotraM zAstrAdau munIMdrarvihitamiti vyAkhyAnamanuvartanIya, paMcAnAmapi parameSThinAM gurutvopapatteH kAtya'to dezatazca kSINamohatvasiddherazeSatattvArthajJAnaprasiddhezca yathArthAbhidhAyitvanizcayAdvitathArthAbhidhAnazaMkApAyAnmokSamArgapraNItau gurutvopapattestatprasAdAdabhyudayanizreyasasaMprApteravazyaMbhAvAttadevamAptaparIkSaiSA vihitA hitaparIkSAdakSairvicakSaNaiH punaH punazcetasi parimalanIyetyAcakSmahe / nyakSeNAptaparIkSApratipakSaM kSapayituM kSamA sAkSAt / prekSAvatAmabhIkSNaM vimokSalakSmIkSaNAya saMlakSyA // 122 // zrImattatvArthazAstrAdbhutasalilanidheriddharatnodbhavasya protthAnAraMbhakAle sakalamalabhide zAstrakAraiH kRtaM yat / stotraM tIrthopamAnaM prathitapRthupathaM svAmimImAMsitaM tat / vidyAnaMdaiH svazaktyA kathamapi kathitaM satyavAkyArthasidhyai // 123 // iti tattvArthazAstrAdau munIMdrastotragocarA / praNItAptaparIkSeyaM kuvivAdanivRttaye // 124 // vidyAnaMdahimAcalamukhapadmavinirgatA sugaMbhIrA AptaparIkSATIkA gaMgAvaccirataraM jayatu // 1 // bhAsvadbhAsiradoSA kumatimatadhvAMtabhedane par3hI / AptaparakSiAlaMkRtirAcaMdrArka cirajayatu // 2 // sa jayatu vidyAnaMdo ratnatrayabhUribhUSaNassabalaM / tattvArthArNavataraNe sadupAyaH prakaTito yena // 3 // ityAptaparIkSA smaaptaa|
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIparamAtmane namaH / snaatnjaingrNthmaalaa| syAdvAdavidyApatizrIvidyAnaMdasvAmiviracitA patraparIkSA zrIvarddhamAnamAnutya syAdAdanyAyanAyakaM / prabuddhAzeSatattvArtha patravAkyaM vicAryate // 1 // kasmAtpunaH zrIvarddhamAnamarhataM bhagavaM taM syAdvAdanyAyanAyakaM prakarSeNa sAkSAbuddhAzeSadravyaparyAyAtmajIvAdipadArthamevAnutya patravAkyamAcAryaparaMparayA vicarat vicaaryte| nnvksspaadaadykaaNtvaadinaamnytmmitytrocyte| naikAMtavAdinAM patravAkyaM saMbhavadarthakaM / tattattvadhigamApAyaprakAzahitatvataH // 1 // yattu saMbhavadarthAtmA na tattAdRkSamIkSitaM / yathA syAdvAdabhRdvAkyaM tadRkkedaM na tattAM // 2 // nanvakSapAdAdInAM patravAkyaM tAvannetyayuktaM tasya prasiddhAvayavatvena prasiddhatvAt devadattAdivAkyavat nApi tadasaMbhavadarthakaM sveSTasyArthasya sAdhakatvAt / na cA'sAdhugUDhapadaprAyamapi patramAsajyate sAdhugUDhapadaprAyasyaiva nirAkulasya tasya tairAveditatvAt / taducyate prasiddhAvayavaM vAkyaM sveSTasyArthasya sAdhakaM / sAdhugUDhapadaprAyaM patramAhuranAkulaM // 1 // kathaM punaH prasiddhAvayavatvAdivizeSaNaviziSTaM vAkyaM patraM nAma tasya zrutipathasamadhigamyapadasamudAyavizeSarUpatvAt patrasya tadviparItAkAratvAt na ca yadyato'nyattattena vyapadizyate'tiprasaMgAt nIlAdayopi hi kaMbalAdibhyo'nye na te nIlIdivyapadezahetavaH teSAM taidyapadezahetutayA pratIyamAnatvAt kirITAdInAM pRruSe tadvyapadezahetutvavat tadyogAttatra matvarthIyavidhAnAt / naliAdayaH saMti yeSAM te nIlAdayaH kaMbalAdaya iti guNavacanebhyo matvarthIyasyAbhAvaprasiddheriticet upacaritopacArAditi kramaH / zrotrapathaprasthAyino hi zabdAtmakasya padasamudAyavizeSarUpasya lipyAmupacAraH tatra tasya janairAropyamANatvAt lipyupacaritavAkyasyApi patre samupacaryamANatvAt tatra likhitasya patrasthatvAt tadupacaritopacArAt patravyapadezasiddheH na ca yadyato 'nyattattenopacArAdupacAropacArAt vA vyapadeSTumazakyaM zakrA,nyatra vyavahartRjane zakrAbhiprAye sphuTamupacAradarzanAt tato'nyatrApi kaoNSTAdAvupacAropacArAt zakravyapadezasiddheH taduktaM svAbhAvikameva / 2 Agacchat / 3 teSAM / 4 jiivaaditttv-| 5 svArthanizcayasya / 6 pramANanayapradarzakavAkyaM / 7 tasmAt / 8 saMbhavadarthAtmaiva / 9 Adizabdena gAmAnaya zuklAM daMDenetyAdiprahaNaM / 10 doSai rahitaM / 11 karNa / 12 nIlaH kaMbala ityatra kaMbalohyanena nIlena vyapadizyate ityata Aha / 13 teSu kaMbalAdiSu nIlAdivyapadezahetavo na bhvNtiityrthH| 14 lipireva vAkyamiti / 15 vAkyasya / 16 bhinne / 17 paMDitAdau / 18 Adizabdena pASANAdigrahaNaM /
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtanajainagraMthamAlAyAMmukhyaM zabdAtmakaM vAkyaM lipyAmAropyate janaiH / patrasthatvAttu tatpatramupacAropacArataH // 1 // athavA prakRtavAkyasya mukhyata eva patravyapadeza iti nigeMdAmaH padAni trAyaMte gopyaMte rakSyaMte parebhyaH prativAdibhyaH svayaM vijigISuNA yasmin vAkye tatpatramiti patrazabdasya nirvacanasiddheH / tathA loke vyavahartari zAstre ca guruparvakramAyAte pratIteH na ca padAni vinizcitapadasvarUpatadabhidheyatattvebhyaH parebhyastrAtumazakyAnyeva kutazcidvarNaviparyAsanAdeH prakRtipratyayAdigopanAdvA tatrANasaMbhavAt padagUDhAdikAvyavattaduktaM trAyaMte vA padAnyasminparebhyo vijimISuNA / kutazciditi patraM syAlloke zAstre ca ruuddhitH||2|| na caivamasAdhupadAspadamapi vAkyaM patramAsajyate suspaSTapadameva vA sAdhugUDhapadaprAyamiti vacanAttaduktaM__nacAsAdhupadaM vAkyaM praspaSTapadameva vA / sAdhugUDhapadaprAyamiti tasya vizeSaNAt // 3 // padapAdAdigUDhakAvyamevaM patraM prApnoti iti cenna prasiddhAvayavatvena viziSTasya patratvavacanAt na hi padamUDhAdikAvyaM pramANasiddhapratijJAdyavayavavizeSaNatayA kiMcitprasiddhaM tasya tathA prasiddhau patravyapadezasiddheravAdhitatvAttaduktaM padagUDhAdikAvyaM ca naivaM patraM prasajyate / prasiddhAvayavatvena viziSTasyAbhidhAnataH // srvaMyamiSTasyArthasyAsAdhakamapi tA(gvAkyaM patramevamAsaktamiti cenna sveSTArthasAdhanasyaiveha patravicAre patratvavacanAt tadapya'bhihitaM sveSThArthAsAdhanasyApi naivaM patratvamApatet / sveSTArthasAdhanasyaiva patratvavacanAdiha // ___ tato nAkSapAdAdInAmekAMtavAdinAM patravAkyamasaMbhavadarthakaM iti kecittadasat yathoktalakSaNasya patra vAkyasya teSAM vicAryamANasyAvyavasthiteH tIhi-nAkSapAdasya tAvadyathoktalakSaNaM patravAkyaM saMbhavati. prasiddhAvayavatvasya virahAtsugatAdInAmiva / tadavayavAhi pratijJAdayaH paMcAkSapAdenAbhidhIyate pratijJAhetUdAharaNopanayanigamanAnyavayavA iti sUtrapraNayanAt / tatrAgamaH pratijJA vizvatazcakSuriti vizvato mukhoH vizvato bA~DDuriti vizvataH pAt saMbAhu~bhyAM dhamati saMpatatraivAbhUmI janayan devaeka iti. yathA AgamArtho vA pratijJA vivAdAdhyAsitamupalabdhimatkAraNakamiti / yathA heturanumAnaM tena pratijJAtArthasyAnumIyamAnatvAt kaarytvaaditi| yathA udAharaNaM pratyakSaM vAdiprativAdinoryatra buddhisAmyaM tadudAharaNamiti vacanAt vastrAdivaditi yathA upanayamupamAnaM dRSTAMtaH dharmisAdhyadharmiNoH sAdRzyAt, "prasiddhasAdhAt sAdhyasAdhanamupamAnamiti" vacanAt yatkArya tadupalabdhimatkAraNakaM dRSTaM yathA vastrAdi tathA ca vivAdAdhyAsitamiti / yathA sarveSImekaviSayatvapradarzanaphalaM nigamanaM tasmAdupalabdhimatkAraNakamiti yathA AgamAnumAnapratyakSopamAnavat phalasamudAyarUpa-- tvAtpaMcAnAmavayavAnAmiti vyAkhyAnAt / na caite. paMcAvayavAH pramANato vicAryamANA vipazciccetasi sunizcitAzcakAsati, patravAkyAbhAse'pi saMbhavAt teSAM pakSadharmatvasapakSesatvavipakSAsatvamAtrANAmitra trayANAmavayavAnAM sugatasaMmatInAM vItAdInAmiva kapilavikalpitAnAM tadabhAve'pi patravAkyasya svArthasAdhanasya darzanAt sAdhyAvinAbhAvaniyamanizcayalakSaNAdeva. hetoH sAdhyaprasiddheH taduktaM. na caivaM lakSaNaM patramakSapAdasya yujyate / prasiddhAvayavatvasya virahAtsugatAdivat // 1 // patrasyAvayavAH paMca pratijJAdaya ityasat / patrAbhAse'pi sadbhAvAtteSAM trairUpamAtravat // 2r tadabhAve'pi patrasya svArthasAdhanatekSaNAt / hetoH sAdhyAvinAbhAvaniyamAtmakato yathA // 3 // satsatsaditisaMkSepAtsAdhyasAdhanadarzanaM / vyAptyAH sAmarthyataH sarvanAmAbhAve'pi nizcitaM // 4 // nanu ca yatkRtakaM tadanityaM dRSTaM. yathA ghaTa ityAdau sati sarvanAmaprayoge. vyAptyA sAdhyasAdhanavacanaH 1 pdsmudaayaatmkN| 2 vayaM jainA: / 3 paraMparA / 4 vAkyasya / 5 patratvAbhidhAnAt / 6 vAdiprativAdibhyAM / prasiddhAvayavaM sAdhugUDhapadamayaM ca / 8 abhyadhAyi / 9 na prApnoti / 10 tadeva vivRNoti / 11 dharmadharmisamudAyaHpratijJA 12 sarvadarzitvAt / 13 sakalazAstrapraNetRtvAt / 14.sarvakartRvAt / 15 sarvagatatvAt / 16 puNyapApAbhyAM / 17. paramANubhiH / 18 kSityAdikaM / 19 buddhimatkAraNakaM / 20 pratijJAdyavayavAnAM / 21 kAryatvAt / 22 pUrvoktasUtravyA-- khyAnAt /
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ ptrpriikssaa| mupalabdhaM na punarasati yataH satsadityatra sarvanAmaprayogAbhAve'pi saMkSepatastatsiddhyet dharmiNazcAvacainamihAyuktaM agniraitradhUmAdityAdiSu dharmivacanadarzanAditi kazcit so'pyanAlocitavacanapathaH sAmarthyAdgamyamAnasya sarvanAmno prayoge virodhaMvaidhuryAt paMcAvayavavAdinaH sAdhAvayavavyAkhyAnAdarthatogamyamAnAnAM vaidhAvayavAnAmiva kacidavazyaM tatprayoge paMcAvayavavacane nyUnAnuSaMgAt avayavavAdinAM bauddhAnAM tryaMzasya hetobhISaNAt sAmarthyato gamyamAnAnAM pratijJAdInAmiva tatprayoge svayamasAdhanAMgavacanasya nigrahAdhikaraNasya tairabhidhAnAt tata eva dharmiNo'pyavacanamiti saMkSiptapatravAkyena viruddhyate tasya parIkSAdakSairajhUNatayopalakSitatvAt taduktaM vaidhAvayavA yadvatpaMcAvayavavAdinaH / sAdhAvayavAkhyAnAdgamyate'rthAdabhASitAH // 1 // pratijJAyAzca keSAMciddhetostryaMzasya bhASaNAt / sAmarthyAdgamyamAnatvAnna prayojyA yathaiva tu // 2 // tathA sAmarthyagamyatvAtsarvanAmnopyabhASaNaM / kacidiSTaM parIkSAyAM dakSaddharmiNa eva ca // 3 // nanvevaM kvacidapi pratijJAdiprayoge na syAdvAdinAM yuktarUpobhavet tasya sAmarthyAdgamyamAnatvAtsarvanAmavaditi na manISibhirmanasi nidheyaM teSAM pratipAdyAnurodhena prayogopagamAt yathaiva hi kasyacitpratibodhyasyAnurodhena sAdhanavAkye saMdhAbhidhIyate dRSTAMtAdikamapi na caivaM sAdhanasyaikalekSaNatvaM svayaM parIkSitamapakSipyate tato'nyAMzAnAM satAmapi tallakSaNatvApAyAtsAdhanAbhAsepi tatsaMbhavAsAdhAraNatAvirahAt tathaiva hi kumAranaMdibhaTTArakairapi svavAdanyAye nigaditatvAttadAha pratipAdyAnurodhena prayogeSu punaryathA / pratijJA procyate tajjaistathodAharaNAdikaM // 1 // na caivaM sAdhanasyaikalakSaNatvaM virudhyate / hetulakSaNatApAyAdanyAMzasya tathoditaM // 2 // anyathAnupapattyekalakSaNaM liMgamaigyate / prayogaparipATI tu pratipAdyAnurodhataH // 3 // . nanu cAtisaMkSiptapatravAkye hetureva prayoktavyaH tAvanmAtrAtsAdhyamavaboddhuM samarthAn narAnprati sAdhyAbhidhAnasya nirarthakatvAt prapaMcatAratamyAt sAdhyaM nizcetumIzAn prati dvau cAvayavau prayoktavyau pakSo hetuzceti trayazcAvayavAH kazcana pratipakSo heturdRSTAMtazceti / catvAro vA taevAvayavAH sopanayAH parAnugrahapravaNaiH sadbhiH prayoktavyAH / paMca vau pratijJAhetUdAharaNopanayanigamanabhedAt / anyathA tatpratipatterayogAdityainye prAhuH tadAha hetureva prayoktavyastAvanmAtrAtpravedituM / saiMmarthAnpratibodhyAn nRn sAdhyaM saMkSepato nainu // 1 // dvau ca trayazca catvAraH paMca cAvayavAH pare / prayoktavyAH |paMcena sadbhirityapare viduH // 2 // te'pyevaM pRSTavyAH hetustAvatkervelaH prayujyamAnaH kathaM prayujyata iti yadi prathamAMtaH satsadityeva tadAsya kutaH sAdhyatvavyavacchedaH sAdhyalakSaNavaikalyAt satsattvasya prasiddhatvAt sAdhyasyAprasiddhalakSaNatvAt kiM punaH satsadityucyate yatastatsakalajanaprasiddha sAdhyavyavacchedena sAdhanatvenaiva buddhyAmahe na punaH sAdhyanirdezatvenai zaMkAmahe saitsaditi cet Ime brUmahe saidanaM saditi pramA yato'aubhipretA sarvairgatyarthatvAt gatyarthasya ca sarvamanekAMtAtmakamutpAdavyayadhrauvyayuktaM satsatsatvAdityarthaH / 2 apratipAdanaM / 3 parvatAdau nAmnaH / 4 virodhavirodhAt / 5 sAdhAvayavapaMcakasyaiva vacena / 6 hInaM anyatamena nyUnamiti nigrahasthAnAnuSaMgAta / 7 yatra paMcAvayava. prayoge / 8 paripUrNatayA / 9 pakSadharmavasapakSesatvavipakSAdyAvRttirUpasya / 10 pratijJA saMdhA pratijJAH, mryaadetymrH| 11 upanayanigamanayorgrahaNaM / 12 iti parAzaMkAM manasi kRtvA nirAkRtavAn jainaH / 13 anythaanuppttiH| 14 pratijJAdInAM vizeSarUpatvarahitatvAt / 15 tadeva vivRnnoti| 16 pravakSyamANaM vrtte| 17 aMgIkriyate / 18 jainAnprati / 19 sAMkhyAna prati / 20 mImAMsakAnprati / 21 yogAnprati / 22 uktaviparyaye evaM na prayujyate cet / 23 saugtaaH| 24 prapaMcena sAdhyaM praveditaM samarthAn nan prati / 25 aho| 26 prmeyaaNtH| 27 kena prakAreNa | 28 vyAvRti: / 29satsaditiliMga 30 pratipAdanatvena / 31 satsaditi taddheturityarthaH / 32 bauddhaaH| 33 yuT pratyayo'tra jnyaatvyH| 34 kAraNAt / 35 anumAne /
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtanajaina graMthamAlAyAMjJAnArthatvAtsarve gatyarthA jJAnArthe varttate iti vacanAtsatI vidyamAnA sA yasmin tatsatsadvidyamAnapramaM prameyamiti yAvana kasyacitpramANavAdinaH prameyamaprasiddhaM / saMvitamAtrapramANavAdinaH tadaprasiddhamiti na maMtavyaM tasyApi saMvitsvarUpe prameyatvaprasiddheH svarUpasya svato gatiriti svayamabhidhAnAtsaMde'tyA tadabhidhAne paramArthataH svarUpAdigativirodhAtsaMvidadvaitasiddharayogAt / yadi punarutpAdAdisvabhAvatvaM satvaM tadA tatsatsatsAdhyamiti yuktaM vidyamAnotpAdAdisvabhAvatvasya satsattvasya keSAMcidaprasiddhatvAt sAdhyalakSaNasaMpratipattarityevaM ye bruvaMte teSAM satsadityukte satsatvasya prasiddhatayA sAdhyavyavacchedasiddhAvapi sAdhanasya dharmiNo vyavacchedaH siddhayet tasyApi prasiddhatvena saMmatatvAt prasiddhodharmIti vacanAt yadi punarviduSAM sAdhyasiddhyartha dharmiNo prayojyatvAttasya sAdhyAvinAbhAvAbhAvAdeva vyavacchedasiddhiriti mataM tadA hetuH kevalaH kathaM teSAM prayojyaH syAt sveSTasiDyartha sAdhyasyAnabhidhAne tena tasyAvinAbhAvAprasiddheH / prastAvAdgamyamAnena sAdhyenAnuktenApi hetoravinAbhAvastAvadvidbhiravadhAryate iti cet na caitatparIkSAkSama prastAvasyeSTAniSTayorarthayoravizeSAtkatarasminnarthe hetuH prayuktoyamiti jJAtumazakteH kimanityaH zabdo nityo vetyubhayAMzAvalaMvini zaMsaye sati hetuprayogasyeSTatvAt "saMdigdhe'rthe hetuvacanAditi" kaizcitsvayamabhidhAnAt / atha yadaikamukhaeva prastAvastryAtmaka jagat kathametaditi kasyacitprazne tadA hetustatraivAyamiti jJAtuM zakyatvAt prastAvAdgamyamAnena sAdhyena hetoravinAbhAvaH siddhyatyevetyapi na saMgaitaM pRSTaviparItArthe hetorvacanasadbhAvadarzanAt atryAtmakamidaM sarvamiti svayamabhIpsatAM tatraiva hetuprayogopapatteH yadi punastatra prayuktasya hetorviruddhatvanizcayAt tathA ca tryAtmakasyaiva siddharatryAsmaikatvasya sAdhyatvAyogAt na tena hetoravinAbhAvasiddhiriti mataM tadA tryAtmakatvasyApi kutaH sAdhyatvaM, prasiddhasya sAdhyatvavirodhAtsAdhanavat / kasyaciddhetoratryAtmakatve sAdhye viruddhatAmavabuddhyamAnasya sAmarthyAt tryAtmakatve sAdhye samyagghetutvanirNayaghaTanAt tattryAtmakaprasiddhatvopapatteH yo hyanagnau sAdhye dhUmavattvasya hetoviruddhatAmavabudhyate sa tasyAgnau sAdhye samyagghetutvamapi budhyata eva / na caivaM budhyamAnasya pratipAdyatA ghaTate pratipAdakavat tato na taM prati hetuH kevalaH prayoktavyaH syAt / atha yatpRSTaM pratipAdyena tatra hetuyaMdAcAryeNa prayujyate tadA tasya tenAvinAbhAvAvagatirbhavatyeveti mataM tadapi na samIcInaM sAdhyanirdezasyaiva samAgateH pratipAdyakRtapraznavizeSasyAnyathA tatrAnupapatteH utpAdAdyAtmakaM sarvaM kuta etaditi prazne prameyatvAditi hetorvacane'pi saMbaMdhAtsAdhyanirdezaprasiddheH ekanirdeSTuriva bhinnanirdeSTurapi tasya tena saMbaMdhAvizeSAt yathaiva hyekasya vaktuH sAdhyanirdezAnaMtaraM sAdhanasya nirdeze tasya tenAvinAbhAvasaMbaMdhasAdhyasiddheH sAdhyavyAptasAdhanopadarzanaM sphuTamavaisIyate tathA pratipAdyena' sAdhyapraznavacane kRte pratipAdakena sAdhanAbhidhAne'pi bhinnavaktRnirdiSTayorapi sAdhyasAdhanayoravinAbhAvAvirodhAt kathamanyathaikavAkyasya nAnAvaktRbhirudIryamANasya saMbadhatA siddhayet tataH sarveSAM vAdinAM avigAnena siddhaM saMkSepataH sAdhyasAdhananirdezamAtraM na punaH kevalaM heturvacanaM viduSAmapi tadayogAt kiMvat sarveSAM vAdinAM avigAnena saMkSepataH sAdhyasAdhanadarzanaM prasiddhamiti ceducyate zrImadakalaMkadevasya, pratyakSaM vizadaM jJAnaM pramANamityAdivat / dharmakIrteH pratyakSa kalpanApoDhamabhrAMtamityAdivat / yogasya sdkaarnnvnnitymityaadivt| sAMkhyasya caitanyaM puruSasya svarUpamityAdivat satsatsaditi patravAkyamanAkulameva saMbhAvayAmaH svasAdhyArthAvinAbhAvisAdhanasyAbhidhAnAt yathaiva hi vizadajJAnAtmakatvamaMtareNa pratyakSamanupapannaM jJAnAtmakatvena ca vinA pramANatvaM keSAMcitpareSAM kalpanApoDhAbhrAMtAbhyAM vinA pratyakSatvaM anyeSAM nityatvAdRte sadakAraNavatvamitareSAM puruSasvarUpAbhAve caitanyaM tathotpAdAditrayA 1 padArtharUpe / 2 aprmaarthtH| 3 Adizabdena vyayadhrauvyayograhaNaM / 4 kSaNike pravarttamAna / 5 saugtaaH| 6 vyAvRttisiddhau satyAM / 7 vAdiprativAdinoH / 8 cedvauddha taveti mataM vartate / 9 vyApterabhAvAt / 10 apratipAdane / 11 pratipAdana / 12 utpAdavyayadhrauvyasvarUpaM / 13 vaco yuktimanna / 14 cedbauddha taveti mataM / 15 jagataH / 16 hetoH 17 zidhyatA / 18 ziSyeNa / 19 uktaviparyaye / 20 pratipAdanAnaMtaraM / 21 jJAyate nizcI yate vA / 22 gAmAyanazuklA daMDenetyAdikasya / 23 sAmarthyena avivAdena / 24 tadbhAvahetubhAvau hi dRSTAMte tadavedinaH / khyAntyete viduSAM vAcyo hetureva hi kevalaH // 25 bauddhAcAryasya / 26 tadeva vivRNoti / 27 janAnAM /
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ ptrpriikssaa| tmakatvalakSaNasatvamaMtareNa satsatvAkhyA prameyatApi nopapadyata eva pramANabalataH prasiddhAyAstasyAH anyatra kacitsadbhirnizcayAt / AtmAdidravyamutpAdavyayanirmuktaM prameyaM siddhaM paryAyazca dhrauvyanirmuktaH prameyo'stIti cAyuktaM dravyaparyAyayorbhedAbhedaikAMte'navasthAnAt tathA caitetsakalamabhyadhAyi / te'pi prayujate hetuM satsatvaM yadi kevalaM / satsadityeva sAdhyatvavyavacchedo'sya tatkRtaH // 1 // sAdhyalakSaNavaikalyAtsatyatvasya prasiddhitaH / sadanaM satpramA hyatra satI sA yetra tanmataM / / 2 / / satsatprameyametacca prasiddha mAnavAdinaH / saMvinmAtre'pi mAnasya svarUpasti prameyatA // 3 // utpAdAdisvabhAvatvaM sattvaM sAdhyaM tu yujyate / tasyAprasiddhitaH sAdhyalakSaNaM pratipattitaH // 4 // evamAcakSate ye'pi teSAM syAddharmiNaH kutaH / sAdhanasya vyavacchedaH prasiddhatvena saMmatAt // 6 // viduSAmaprayojyatvAddharmiNaH sAdhyasiddhaye / tasya sAdhyAvinAbhAvAbhAvAdeveti tanmataM // 6 // hetuH kathaM prayojyaH syAtkevalaH sveSTasiddhaye / sAdhyasyAvacane tenAvinAbhAvIprasiddhitaH // 7 // prastAvAdgamyamAnena hetoH sAdhyena buddhyate / vidvadbhiravinAbhAvo'nuktenApIti cena vai // 8 // prastAvasyArthayoriSTAniSTayoravizeSataH / kArthe hetuH prayukto'yamiti jJAtumazaktitaH // 9 // yadyekamukhaeva syAt prastAvastryAtmakaM jagat / kathametaditi prazne tadA hetuH sa tatra cet||10|| na pRSTaviparItArthe hetorvacanasaMbhavAt / atryAtmakamidaM vizvamiti svayamabhIpsatAM // 11 // tatra hetoviruddhatvanizcayAtsAdhyatA na cet / tathA tryAtmakaM siddhestasya syAtsAdhyatA kutH||12|| yo hyagnau viruddhatvaM dhUmavattvasya budhyate / so'gnau sAdhye kathaM tasya na vidyAtsatyahetutAM // 13 // na caivaM budhyamAnasya ghaTate pratipAdyatA / pratipAdakavadyena hetustaM prati kevalaH // 14 // yatpRSTaM pratipAdyena tatra hetuH prayujyate / yadAcAryeNa tenAsyAvinAbhAvagatistathA // 15 // bhavatyeveti cetsAdhye nirdezopyevaimAgataH / pratipAdakRtaH praznavizeSaH kvaoNnyathAsya sa // 16 // utpAdAdyAtmakaM vizvaM kuta etaddhi nizcitaM / iti prazne prameyatvAditi hetorvacasyapi // 17 // prasiddhaH sAdhyanirdezaH saMbaMdhAdupavarNitaH / etenaivaikanirdeSTuriva "bhinnAdapi sphuTaM // 18 // tataH saMkSepataHsiddhaH sarveSAmavigAnataH / sAdhyasAdhananirdezamAtrakaM na tu hetuvAk // 19 // pratyakSaM vizadaM jJAnaM pramANaM jJAnamityapi / akalaMkavacoyadvatsAdhyasAdhanasUcakaM // 20 // pratyakSa kalpanApoDhamabhrAMtamiti kIrtivAk / sadakAraNavannityamiti yogavaco'pi ca // 21 // caitanyaM puruSasya syAtsvarUpamiti sAMkhyavAk / evamAdiparairiSTaM sveSTasiddhinibaMdhanaM // 22 // satsatsaditi tadvatsyAtpatravAkyamanAkulaM / svasAdhyAvinAbhAvisAdhanasyAbhidhAnataH // 23 // utpAdAditrayAtmatvamaMtareNa prameyatA / na hi kacitprasiddhAsti pramANavalataH satAM // 24 // notpAdavyayanirmuktamAtmAdidravyamasti naH / prameyaM nApi paryAyo dhrauvyamukto'sti kazcana // 26 // dravyaparyAyayorbhedAbhedaikAMte'navasthiteH / zrImatsamaMtabhadrAyaiyuktividbhistathoktitaH // 26 // dravyaparyAyayoraikya tayorevyatirekataH / pariNAmavizeSAcca zaktimacchaktiIvataH // 27 // saMjJAsaMkhyAvizeSAca svalakSaNavizeSataH / prayojanAdibhedAcca tannAnAtvaM na sarvathA // 28 // tatra dravyaM tAvadanvayi tadevedamityavAdhitapratyabhijJAsamadhigamyaM paryAyo vyAvRtAkArasvabhAvaH sa bheda1 sarvathA bhedAbhedaniyameMgIkriyamANe | 2 pUrvoktaM sarve / 3 bauddhAH / 4 vidymaanaa| 5 vastuniH / / pramANasya / / khsNvedne| Adizabdena vyAyadhrauvyayorgrahaNaM | 9 vyApterabhAvAt / 10 teSAM bauddhAnAM mataM / 11 akathanena / 12 anumAnena / 13 prameyatvAdilakSaNaH / 14 bauddhAnAM / 15 kuto na kutopiitibhaavH| 16 pratipAdyamAne / 17 uktaviparyaye / 18 sAdhyasya / 19 pratipAdanena / 20 gAmAnaya zuklA daMDeneti nAnAvaktRbhiH kathyamAne'pi sAdhyasAdhananirdezaH syAditi bhAvaH / 21 vAdinAM / 22 avivAdAt / 23 dharmakIrtervacaH / 24 asmAkaM jainAnAM / 25 kathaMcid grAhya / 26 apRthakaraNabhAvAt / 27 dravyaM / 28 paryAyaH | 29 tyovypryaayyoH| 30 paryAyaH /
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtanajaina graMthamAlAyAMpratyayasamadhigamyaH kathAMcattayoraikyamavyatirekAt yayostu naikyaM na tayoravyatirekaH yathA himavadvidhyayoravyatirakazca dravyaparyAyayostasmAttayoraikyamiti kevalavyatirekI hetuH nanu caikyamavyatireka eva sa eva hetuH katharmupapannaH syAtsAdhyasamatvAditi na maMtavyaM kathaMcittAdAtmyasyaikyasya sAdhyatvAt parasparamazakyavivecanatvasyAvyatirekasya sAdhanatvAt tasya sAdhyasamatvAbhAvAt parasparaMvyatirecanaM vyatirekaH, tadabhAvastvavyatirekaMH saca zakyavivecanameveti kathaM sAdhyasamatvaM nacaivamasiddho hetuH kasyacijjIvAdidravyasya svaparyAyebhyo jJAnAdibhyaH paradravyaparyAyAMtarANi svaparyAyANAMca jJAnAdInAM dravyAMtaraM netumazakyatvasya parasparamazakyavivecanatvasya dravyaparyAyayoH suprasiddhatvAt anyathA jJAnAdiparyAyANAM jIvaparyAyatvAyogAt jIvAdidravyatvasya ca tadvyatvavirodhAt nanu satyapi dravye tatparyAyANAmutpAdAt utpannAnAM ca vinAzAt kathamazakyavivecanatvaM siddhamiti tu na zaMkanIyaM paryAyANAmutpAdavinAzAbhAve paryAyatvAyogAt teSAmutpAdavyayalakSaNatvAt dravyasya dhrauvylkssnntvvt|| samudeti vilayamRcchati bhAvo niyamena paryayanayasya nodeti no vinazyati bhAvanayAliMgito nityaM // iti vacanAt / na ca kAlAbhedo'zakyavivecanatvaM ekakAlavartinAM nAnArthAnAmatiprasaMgAtU tataH kAlAbhede satyapi dravyaparyAyo zakyavivecanatvaM yathoktalakSaNaM viruddhyate / dezAbhedo'zakyavivecanamityapi vArta vAtAtapAdInAmapi tatprasaMgAt zaustrIyo dezAbhedo'zakyavivecanatvamiti cettarhi dravyaparyAyayostatkathamAsaddhaM // na paryAyANAM rUpAdInAM ghaTAdidravyadezatvAt ghaTAdidravyasya tu svAraMbhakAvayavadezatvAt tatpadArthAntaratvasiddhiriti cenna pramANAbhAvAt guNaguNinau kriyAkriyAvaMtau jAtitadvaMtau vizeSatadvaMtau avayavAvAyavinau ca parasparataH padArthAMtarabhUtau bhinnapratibhAsatvAt yau yau bhinnapratibhAsau tau tau parasparataH padArthAMtarabhUtau yathA ghaTapaTau bhinnapratibhAsau tau ityanumAnasadbhAvAnna pramANAbhAva iti cenna asyAnumAnasya viruddhatvAt iSTaviruddhasya kathaMcidArthAtarasya sAdhanAt kathaMcidbhinnapratibhAsatvasya kathaMcidArthAtareNa vyAptatvAt sarvathA bhinnapratibhAsatvasya hetutve punarasiddho hetuH dRSTAMtazca sAdhyasAdhanavikala: pratIyate ghaTapaTayoH sarvathA taratvasya sAdhyasya sarvathAbhinnapratibhAsatvasya ca sAdhanadharmasyAprAtItikatvAt / sa~vyAdyAtmanA tayo rabhinnatvAdabhinnapratibhAsamAnatvAcca / nanu ca sadvyAdyAtmano'pi ghaTapaTAbhyAM bhinnatvAt kathaM tena tayorabhedaH syAt / abhinnapratibhAsatvaM vA, satvaM hi parasAmAnyaM satsvabhAvaH dravyatvaM cAparasAmAnyaM dravyasvabhAvaH tathA pArthivasvabhAvopi iti kathamasau tatonArthAMtarabhUtaH syAditi kazcit so'pi na yuktavAdI satvAdItaratve tayorasatvapraisaMgAtU dravyAdisvabhAvAccAtyaMtabhede tayAradravyAdiprasakteH / sattAsaMbadhAt tayoH satvaM dravyatvasaMbaMdhAt dravyatvopapatteH pArthivatvAdisaMbaMdhAtpArthivatvAdivyavasthAnAnnadoSa iti cet kathamesataH svayamadravyasyApArthivAdezca / teMdatyaMtabhinnasatvAdisaMbaMdhAdapi saidAdirUpatA yuktA svaraviSANAderapi tatprasaMgAt / prAgasadAdeH sattAdisaMbaMdhAt saiMdAdirUpatve pradhvaMsAbhAvasya svakAraNavyApArAtprAgabhUtasya tadanaMtaraM bhavataH sattAdiprasaMgaH / tasya tadApi sattAdisaMbaMdhAsaMbhavAt na tatprasaMga iticettadidaM jADyavijrabhitaM, AkSepasyaiva parihAratayA vyavahArAt prAgasataH sattAsaMbaMdhAtsatve'pi pradhvaMsAbhAvasya sattAsaMbaMdhaH kasmAnna bhavati, tataH satvaM cetyAkSepaH tasya sattAsaMbaMdhAsaMbhavAt iti sa eva parihAraH kathamajaDairabhidhIyate sAdhyameva ca sAdhanaM kutastasya sattAsaMbaMdhAbhAvaH sattAsaMbaMdhAbhAvAditi kutaH sattAsaMbaMdhalakSaNasatvAbhAvaH sattAsaMbaMdhAbhAvAditi vA yadiH punaH prAgaisatvAdavizeSe'pi ghaTapaTayoreva sattAsaMbaMdhaH tannimittaM ca sattvaM tathA 1 drvypryaayyoH| 2 parasparamazakyavivecanatvAt / 3 bauddhH| 4 anayoH kazcidbhedo nArthena dRzyate ytH| 5 jainH| 6 pRthakaraNaM / 7 bauddhaH / 8 dhrauvyarUpe / ghaTapaTAdInAM / 10yukkimanna / 11zAstre bhavaH zAstrIyo na tu laukika: 12 jainaH / 13 prH| 14 tatrasthitalAdityarthaH / 15 tyordrvypryaayyorminlsiddhiH| 16 vAdhitasya / 17 aMgIkriyAmANe / 18 idaM sadidaMsaditi dravyaM kharUpeNa / 19 bhinnalesati / 2. nAstivaM syaadityrthH| 21 aMgIkriyamANa / 21 avidyamAnasya / 23 kharUpeNa / 24 sdvypaarthivebhyH| 25 satvadravyatvapArthivatva / 26 Adi zabdena dravyapArthivayorgrahaNaM / 27 asmatkRtapratiSedhasyaiva / 28 pratipAdanAdityapi pAThaH vyavaharaNAtU prtipaadnaatuu| 19 ceta he yoga itimataM vartate / 30 punarasatvAyavizeSe'pi paatthH|
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ ptrpriikssaa| pratIteH na punaH pradhvaMsAbhAvasya tadabhAvAditi mataM tadA kathaMcitsattAditAdatmyAt sattAdivyavahAro ghaTapaTayoriti naikAMtena satvAdi tato bhinna yena sadvyAtmanA ghaTapaTayorabhedaH kathaMcidabhinnapratibhAsatvaM vA na syAt sAdhyasAdhanavaikalyaM vA dRSTAMtasya tato na dravyaparyAyorbhedaikAMtasAdhanaM niravadyamasti yatastayoH padArthAtaratvasiddhau zAstrIyadezabhedalakSaNazakyavivecanatvopapatteH azakyavivecanatvamavyatireko heturasiddhaH zakyeta nacAyamanakAMtiko viruddho vA sarvadA vipakSe vRttyabhAvAt iti siddhatyevAto hetoH kathaMcidravyaparyAyayoraikyaM tathA "dravyaparyAyayorekyaM pariNAmavizeSAt yayostu naikyaM na tayoH pariNAmavizeSaH, yathA sahyaviMdhyayoH pariNAmavizeSazca dravyaparyAyayoH tasmAdaikyamityapi vyatirekIhetuH nanu ca koyaM pariNAmavizeSonAma yadi pUrvavinAzAduttarotpAdastadA vAdyasiddhaH niranvayavinAzAtyaMtApUrvotpAdayoH syAdvAdinAmaniSTatvAt / atha pUrvasya tirobhAvAduttarasyAvirbhAvastadApi vaudyasiddhaH sarvathAsatastirobhAvAvirbhAvamAtrAnabhyupagamAt etena svAzrayAdbhinnasvabhAvaH samavAyAttatra vartamAnaH pariNAmavizeSa iti vAdyasiddhaH pratipAditaH teSAM tathApyanabhyupagamAt atha pUrvAparasvabhAvatyAgopAdAnAnvitasthitilakSaNastadA prativAdyasiddhaH saugatasAMkhyayogAnAM tathA~bhUtapariNAmavizeSAsiddheH iti kazcitsopi na yuktavAdI pUrvAparasvabhAvatyAMgopAdAnAnvitasthitilakSaNasya pariNAmavizeSasya pramANataH siddhatvAt / tathA hi sarva vastu yathoktapariNAmavizeSabhAk satvAt sarvathApyapariNAmini saugaitAdISTapariNAmena pariNAmini ca satvavirodhAt tadvirodhazca arthakriyAvyAghAtAt tadvyAghAtazca kramayaugapadyAsambhavAt tadasaMbhavazca niranvayavinazvaraniraMzaikAMte dezakAlakRtakramasya nAnAkAryakaraNazaktinAnAtvanibaMdhanayogapadyasya ca virodhAt sarvathA sadAtmakaphUTasthavat parasparato'tyaMtabhinnadharmadharmimAtravacca nahyatra dezakRtaH kramaH pipIlikAdivat nApi kAlakRto vA bIjAMkurAdivat saMbhavatyekaisyAnekadezakAlavArtanora nabhyupagamAt yo yatraiva sa tatraiva yo yadaiva tadaiva saH "na dezakAlayorvyAptirbhAvAnAmiha vidyate" itivacanAt nanu ca kSaNikaikasvalakSaNApekSayA dezakAlavyAptyabhAvAt bhAvAnAM mAbhUt dezakAlakRtaH kramaH sakRdekasyAnekasvabhAvApekSayA yaugapadyavat saMtAnApekSayA tu syAt tasyAnekasaihakArikAlApApekSayA anekakAryakaraNayogapadyavat iti cenna saMtAnasamudAyayoreva kramayogapadyAbhyAmakriyAkAritvAt vastutvasiddhiprasaMgAt svelkssnnsyaavstutaaptteH / syaudAkUtaM yadanvayavyatirekAnuvidhAnAtkramazaH kAryotpattistatsvalakSaNaM kramazaH kAryakAri yathA kasyacijjAgradvijJAnaM kramazaH svapnajJAnaprabodhajJAnAdikAraNaM kiMcittu yugapatkAryakauri yadanvayavyatirekAbhyAM yaugapadyena kAryotpattiH yathA pradIpasvalakSaNaM tailazoSaNAMdhakArApanayaMkAraNaM / na caivamekasyAnekasvabhAvApattistasya tAdRzaikasvabhAvatvAt iti tadasat kUTasthasyA pyevaM kramAkramakAryakAritvopapatteH zakyaM hi vaktuM zAzvatiko bhAvaH svAnvayavyatirekAbhyAM krameNAkrameNa vAnekaM kArya prAdurbhAvayan tathA tAnnimittaM / nacAnekasvabhAvatvaM tasya tathAvidhaikasvabhAvatvAt // nityasya kathaM vyatireka iti cet kSaNikasya kaithaM / sakalakAlakalAvyApteriti cet nityasyApi sakaladezAvyAptervyatireko'stu / nainu nityAdbhinnakAryasyotpattau - 1 Adizabdena dravyatvapArthivatvayorgrahaNaM / 2 kuto na syAt syAdeva / 3 sarvathA bhedaniyame sAdhanaM sarvathA na ghaTate iti bhAvaH / 4 svarUpeNa / 5 ghaTapaTayordravyaparyAyo / 6 vivecanasya tduppttau| 7kutaH zakyata na kuto'pi / 8utpAda vyayadhrauvyAtmakatvAt / 9 bauddhaH / 10 cet / 11(vAdinAM) janAnAmasammataH / 12 jnaanaambhimtH| 13 nyAyena 14 ghaTapaTAdeH / 15 saugatasAMkhyayogoktaprakAreNa pariNAmasthAnaMgIkArAt / 16 pariNAmavizeSazcet / 17 jainoktalakSaNapariNAmavizeSasyAsiddharityarthaH / 18 pUrvAparakhabhAvAryathAsaMkhya grAhya / 19 utpaadvyydhrauvyrhite| 20 Adi zabdena sAMkhyayogayograhaNaM / 21 kharaviSANAdau / 22 niranvayavinAzAtyaMtApUrvotpAdaH pUrvasya tirobhAvAduttarasyAvirbhAvaH khAzrayAdbhinnasvabhAva: samavAyAttatra vartamAnaH pariNAmavizeSa iti lakSaNe niraMzaHkSaNikaH / 23sadarUpaikarUpatayA kAlavyApi kUTasthatattvaM sAMkhyApekSayA prAyaM / 24 saugatAdISTatattvasya / 25 kAraNasamudAyApekSayA / 26 zuddhavastunaH / 27 vauddhH| 28 svalakSaNaM / 29 bhavatItyadhyAhAraH / 3. svalakSaNasya / 31 kramayogapadyAbhyAmarthakriyAkAritvalakSaNaH / 32nityasya 33 kSaNikAkSaNikavAdinoH parasparaM badatoH 34 svalakSaNaM yathA / 35 bauddhH| 36 asatyasadbhAvovyatirekaH / 37 vyatireka ityaadhyaahaarH| 38 janaH / 39 bauddhH|
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtana jaina graMthamAlAyAM dezavyatirekasyApi na saMbhavaH tadanutpattau tu tadezasyaiva kAryasya sarvadotpatteH pratItivirodha iti cet tarhi kSaNikAdbhinaikAlasya kAryotpAde vyatirekAbhAvastadabhAvaeva tadbhAvAt, tadabhinnakAlasyotpAde kAryatvavirodhaH saiMmasamayavartitvAtsvAtma~vat / kSaNikalakSaNe svakAle sati bhavataH kAlAMtare'pi kAryasyAnvayavat tadA tasminnasartyabhavato vyatirekaH siddhyatIti cet tarhi nitye'pi svadeze sati dezAMtare'pi bhavataH kAryasyAnvayavat tatrApyasati tasyAbhavato vyatirekaH siddhyet / nacaivamanabhimatadezasyApi kAryasya janma prasajyate nityavAdinaH kSaNikavAdino'pi tadanabhimatakAlasya janmaprasaMgAt / tataH svayogyabhinnakAlasyotpattau nityAdapi svayogyabhinnadezasyotpatteralaM prabaMdhena sarvathA kSaNiketaravAdinoH parasparamainatizayAt kSaNikaikAMtasya tasyAnyaMtra prapaMcato nirAkaraNAca na pUrvAparasvabhAvavinAzotpAdamAtreNa pariNAmena pariNAmi sarvaM vastu nApyAvinAbhAvamAtreNa nityaikAnte tadanupapatteH kUTasyaisyAvirbhAvatirobhAvotpattau tadavasthAvirodhAt anityatAnuSaMgAt tadavasthayostadupapattau tatastayorbhedarkaMlpAnatikramAt bhede nityasyAvastheti vyapadezasiddhiH saMbaMdhAbhAvAt / avasthAvasthAvadbhAvaeva saMbaMdhaiticet na tasya bhedaikAMte sahyaviMdhyavadaghaTanAt / etena dravyasya bhinnena guNAdinA pariNAmena pariNAmitvaM pratyAkhyAtaM guNAdidravyayoH samavAyasyApi bhedaikAMte tadvadanupapatteravizeSAt / dezAbhedAttayoH saMbaMdha iti cenna vAtAtapayorAtmAkAzayorvA tatprasaMgAt kAlabhedAdubhayAbhedAcca sa tayoMrityasyApyanenApAstaM / tayoravizvagbhAvAdupapannaH saMbaMdha: iti cet sa yadi dezakAlAbheda eva tadA saeva doSaH tatonyazcet svabhAvAbhedaH, pratibhAsAbhedo, vyapadezAbhedo, vA na tAvatsvabhAvAbhedaH saMbhavati dravyasya guNAdezca bhinnasvabhAvatvopamamAt / pratibhAsavyapadezAbhedo'pi na yuktaH, tasyAsiddhatvAt / kathaMcidekadravyatAdAtmyamavizvagbhAva iti cet syAdvAdamatasiddhiH saivAstu gatyaMtarAbhAvAt iti yathoktapariNAmenaiva pariNAmitvaM sattvasya vyApakaM siddhaM tatastasyaiva sAdhanamiti siddhaH pariNAmavizeSo hetuH dravyaparyAyayoH kathaMcidaikyaM sAdhayati / yathaiva hi dravyasya dravyarUpatayA sthitiH, pUrvAparaparyAyarUpatayA tu nAzotpAdau pariNAmavizeSastathA paryAyasyApi svarUpeNAtmalAbho vinAzazca dravyarUpatayA tu sthitiriti tallakSaNaH pariNAmavizeSo'styeva / tathA dravyaparyAyayoH kathaMcidaikyaM zaktimacchaktibhAvAt yayostu naikyaM na tayoH zaktimacchaktibhAva: yathA sahyavindhyayoH zaktimacchaktibhAvazca dravyaparyAyayoriti vyatirekI heturanyathAnupapattilakSaNaH sAdhyaM sAdhayati / zaktimaddhi dravyaM zaktaya: paryAyAH pratItAeva tadbhAvaH zaktimacchaktibhAvaH siddhonyathAnupapattyAtmako hetuH / na cAnyathAnupapattirasiddhA kathaMcidaikyamaMtareNa dravyaparyAyayorbhedaikAMte tadabhedaikAMte ca zaktimacchaktibhAvasyAsaMbhavAt / azakyavivecanalakSaNapariNAmavizeSavat / tathA dravyaparyAyayoH kathaMcinnAnAtvaM saMjJAsaMkhyAlakSaNaprayojanapratibhAsabhedAtkuTapaTavat zakrapuraMdarAdisaMjJAbhedena kalatraM dArA ityAdisaMkhyAbhedena jJAnAdisvalakSaNabhedena tApodyotAdiprayojanabhedena spaSTAspaSTAdipratibhAsabhedena ca vyabhicArI heturiticenna tasyApi kathaMcidbhedamaMtareNAnupapadyamAnatvAt sarvasyaikAnekasvabhAvatAvinizvayAt saMjJeyasaMkhyeyasvalakSya prayojyapratibhA svabhAvabhedArpaNAyAmeva saMjJAdibhedavyavahArasiddheranyathAtiprasaMgAt tato'navadyaM dravyaparyAyayoH kathaMcidbhedasAdhanaM kathaMcidaikyasAdhanavat nacaivaM virodhavaiyadhikaraNyAdidUSaNaM, pramANasiddhayoH kathaMcidbhedAbhedayostadagocaratvAt kacitsarvathA bhedAbhedayoreva virodhAdiviSayatayAvasAyAt / nanu ca dravyaparyAyayoryamAtmAnamAzritya bhedo yaMcAzrityAbhedastau yadi tato bhinnau tadA bhedaeva na hi bhinnAdabhinnamabhinnaMnAma nAnAbhAjanasthakSIrAdabhinnakSarAMtaravat athAbhinnau tathApi na bhedaH taduktaM yAvAtmAnau samAzritya bhedAbhedau dvayostayoH / tAvabhinnau tataH syAtAM yadi bhedastadA na kim // 1 // kiM bhinnau yadi tau bhedaH sarvathA kena vAryate / bhinnAdabhinnayorbhedA bhinnArthAdabhedavat // 2 // 1 nityasthitasyaiva / 2 bhinnaH kAlo yasya / 3 kAraNAbhAvaeva / 4 kAryasadbhAvAt / 5 kAraNAbhinnakAlasya / 6 kaarykaarnnyoH| 7 kSaNikasvarUvapavat / 8 anutpadyamAnasya 9 utpadyamAnasya / 10 bhinno dezo yasya kAryasya tasya / 11 vistareNa / 12 atizayarahitatvAt / 13 devAgamAlaMkArAdI | 14 ekarUpatayA tu yaH kAlavyApI sa kUTasthAH / 15 vyAptAvaGgIkriyamANAyAM / 16 kUTasthAdAvirbhAvatirobhAvau bhinnAvabhinau vA /
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ ... ptrpriikssaa| iti sa evamapyupAlaMbho vastuni na bhavatyeva svamithyAvikalpayoreva tatsaMbhavAt vastuno dravyaparyAyAmanorjAtyaMtarasya tadaMzayordravyaparyAyayoH kathaMcidbhedAbhedAtmanoH pratItisiddhatvAt naca tathA pratItiH mithyA, bAdhakasya tadviparItagrAhiNaH pramANasya kasyacidapyasaMbhavAt tatrAnavasthAderanavatArAt tathA hi dravyaparyAyayoryamAtmAnaM dravyasvabhAvamAzrityAbhedaH syAdvAdinAM saMmataH sa evAbhedo na punaranyotrAyaM paryAyamAtmAnamAzritya tayoM do vyavahriyate saeva paryAyAtmA bhedaH tatonApara ityAhuranekAMtavAdinaH tato naivAbhedaikAMtaH prasajyate bhedaikAMto vA tathAbhyadhAyi ityevamapyupAlaMbho na saMbhavati vastuni tathA pratItisiddhatvAdvAdhakasyApyasaMbhavAt / dravyaparyAyozcAtra bhedaH syAdvAdinAM mataH / dravyAtmAnaM yamAzritya sa evAbheda ityapi // 1 // paryAyAtmAnamAzritya paMcabhedaH prakIrtyate / sa eva bheda ityAhustattadekAMtatA kutaH // 2 / / iti tata eva ca pratItisiddhatvAdvAdhakAbhAvAdapi zItoSNasparzavat dravyaparyAyorvirodho dhvastaH syAt tadvadvaiyadhikaraNyaM ca dhvastaM syAt tata evAnavasthA dhvastA syAt dravyarUpeNAbhedasyaiva paryAyarUpeNa bhedasyaivobhayasvabhAve vastuni vyavasthitatvAt sunayArpitaikAMtAvadhAraNasyApi anekAMtApratighAtatvAt / nanu ca pramANApaNAdanekAMtaeva nayAryaNAccaikAMtaevetyapyekAMtaeva prasakta iti cenna tasyApyaparanayapramANaviSayatAyAmekAMtAtmakatvAt avyavasthitAnekAMtopagamAt AkAMkSAkSayAdeva vyavasthAnasiddharanavasthAdoSAbhAvAt / saMkarazcadhvastaH syAt tayoryugapatprAptyabhAvAt / vyatirekazca parasparaviSayagamanAbhAvAt / pratiniyatasvarUpatvAtsaMzItirapi dhvastA / tathAnayonayapramANAbhyAM sunizcitatvAt tathaivApratipattirabhAvazca dhvastaH syAt yaugAbhimatasAmAnyavizeSavat citrAdvaitavAdinazcitravedanavat , sAMkhyasya satvarajastamomayaikapradhAnavat citrapaTavaccApareSAM naikasyAnekatvaM virodhaM bhajate nApi vaiyadhikaraNyAdidoSamiti pratipattavyaM / taduktaM tata eva virodho'tra vibhinnAzrayatApi vA / anavasthAdyapi dhvastaM syAtsAmAnyavirodhavat // 1 // citravedanavaccApi satvAdyAtmapradhAnavat / citravastravadekasyAnekatvaM na virodhabhAk // 2 iti evaM ca na satsattvalakSaNaM prameyatvaM nityaikAMtAdiSu kacidapi sarvathaikAMte saMbhavati pramANeneva nayairapi jAtyaMtarasyAnekAMtAtmano vastunaH pravedanAt / nityatvAdyekAMtapravedane tatpratipakSA'nityatvAdidharmANAmanirAkaraNAt tatra teSAmapi guNIbhUtAnAM sadbhAvAt etAvataiva vipakSe vyAvRttinizcayena hetoH prakRtasyAnyathAnupapannatApradhAnalakSaNabhUtA siddhA / tato yuktaM sAdhyasAdhanavacanaM saMkSepataH patravAkye kevalasya hetorati saMkSepato prayogAprayogAt , sarvathAvicArAsahatvAt, sAdhyanirdezasahitasyaiva hetoH prayogArhatvasamarthanAt , taduktaM tathA ca na prameyatvaM dhrauvyaikAMtAdiSu kacit / nayairapi guNIbhUtAnekAMtasya pravedanAt // siddhA caitAvatA hetoranyathAnupapannatA / pradhAnalakSaNaM yuktA sAdhyasAdhanavAk tataH // iti vizeSAzrayaNAtkasya kasyAvayavasya vacanaM patre prayogayogyamiti udAhiyate / sAdhyadharmaviziSTasya dharmiNaH sAdhanasya ca / vacaH prayujyate patre vizeSAzrayato yathA // svAMtabhAsitabhUtyAdyayaMtAtmatadubhAMtabhAk / parAMtadyotitoddIptamitItaH svAtmakatvataH / / iti aMta eva hyAMtaH svArthike'Ni bhavati vAnaprasthAdivat prAdipAThAyekSayA sorAMtaH svAMtaH-ut tena bhAsitA dyotitA bhUtirudbhUtirityarthaH sA AdyA yeSAM te svAMtabhAsitabhUtyAdyAsteca te aMtAzca te udrUtivinAzadhrauvyadharmA ityarthaH, ta evAtmAnaH tAn tanoti iti svAMtabhAsitabhUtyAdyatryaMtAtmataditi sAdhyadharmaH ubhAMtA vAkU yasya tadubhAMtabhAk vizvamiti dharmo tasya sAdhyadharmaviziSTasya nirdezaH utpAdAditrisvabhAvavyApi sarvamiti yAvat / parAMto yasyeti parAMtaH praHsaeva dyotitaM dyotanamupasarga ityarthaH tenoddIptA sA cAsau mitizca tAmitaH svAtmA yasya tatparAMtAdyetitoddIptamitIH tatsvAtmakaM pramitiH prAptasvarUpamiti yAvat tasya bhAvastattvaM prameyatvaM tasmAttataH prameyatvAt ityarthaH pramANaviSayasya prameyatvAditi etasya sAdhanasya cAnyathAnupapannatvaniyamanizcayalakSaNasyoktanyAyena samarpitasya vacanaM yatreti vizeSAzrayeNa prayujyate, dRSTAMtopadarzanAbhAve'pi hetorgamakatvasamarthanAt / tathA trayazcatvAraH paMca SaDAdayo vA patravAkye'vayavAHsyuH niyamasyAvyavasthAnAdityetadabhidhIyate /
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtamajaina graMthamAlAyAMcitrAdyadaMtarANIyamArekAMtAtmakatvataH / yaditthaM na taditthaM na yathA kiMciditi trayaH // 1 // tathAcedamiti proktAzcatvAro'vayavA matAH / tasmAttatheti nirdeze paMca patrasya kasyacit // 2 // SaDAdayo'pi caivaM syurniyamasyAvyavasthiteH / sAdharmyataradRSTAMtAbhidhAne ca yathA kacit // 3 // citramekAnekarUpaM tadatatIticitrAt ekAnekarUpavyApyanekAtAtmakamityarthaH sarvavizvayadityAdi sarvanAmapAThApekSayA yadaMto vizvazabdaH / yadaMtosyeti yadaMta itivRtteH, yadaMtena rANIyaM zabdanIyaM vizvamityarthaH tadanenAnekAMtAtmakaM vizvamiti pakSanirdezaH kRtaH, ArekA saMzayaH sAMtosyetyArekAMtaH prameyaH pramANaprameyasaMzayetyAdipAThApekSayA sa AtmA svabhAvo yasya tadArekAMtAtmakaM tasya bhAvassattvaM tasmAditi sAdhanadharmanirdezaH yaditthaM na bhavati yaccitrAnna bhavati taditthaM na bhavati ArekAMtAtmakaM na bhavati yathA kiMcinna kiMcit yathAcAkiMcit sarvathaikAMtAtmakaM tattvaM parAbhyupagatamiti trayo'vayavAH patre prayujyaMte tathA cedaM prameyAtmakaM cedaM vizvamiti pakSadharmopasaMhAravacane catvarovayavAH prayoge'mI dRSTAH tasmAttathAnekAMtavyApIti nirdeze paMcAvayavAH / patravAkyasya kasyacit SaDAdayopi caivaM pratipAdyAH pratipAdyAzayavazAt syuH teSAmiyattayA cAvadhAraNasyAbhAvAt tanna sAdharmyadRSTAMtasya vaidharmyadRSTAMtasya ca gamyamAnasyApi vacane SaDavayavAH syuH / yathAnityaH zabdaH kRtakatvAt yatkRtakaM tadanityaM dRSTaM yathA ghaTaH yatpunarnityaM tadakRtakaM dRSTaM yathAkAzaM kRtakazca zabdaH tasmAdanitya iti atraiva sAdhopanaye vaidhaPpanaye ca kRtakaH zabdaH, akRtakastu na bhavatIti prayujyamAne saptAvayavAH syuH tasmAdanityo nityastu na bhavati iti nigamanavacane'STau, anityaH zabdo na tu nityaH, iti pratijJAdvayavacane navAvayavAH syuH kRtakatvAdakRtakatvAbhAvAditi hetuprayoge dazApi zrUyaMte gamyamAnAvayavaprayoge punaruktadoSAbhAvAt , pratijJAdyavayavaprayogavat pakSadharmopasaMhAravadvA durAzaMkAvyavacchedasya phalasya sadbhAvAvizeSAt , sarvatra niSphalatvAyogAt , tathAvidhapratipAdyAzayAvizeSasaMbhavAcca, yatazcaivaM tasmAtsAdhyAvinAbhUtasya sAdhanasyopadarzanaM pramANasiddhaM tadabhAve sAdhyaprasiddheH, paMcAvayavAdyupadarzanaM tu pareSAM na pramANasiddhaM bodhyAnurodhamAtrAdetadupadarzanAt evaM ca naikAMtavAdinAM prasiddhAvayavaM vAkyaM saMbhavati yat patrAkhyAM labheta taduktaM tataH sAdhyAvinAbhUtasAdhanasyopadarzanaM / pramANAsiddhametasyAbhAve sAdhyAprasiddhitaH // 1 // bodhyAnurodhamAtrAttu zeSAvayavadarzanAt / pareSAM na pramANena prasiddhAvayavaM vaca iti // 2 // kiMca yanmate varNA api na vyavatiSThate padAnyapi ca tasya vAkyaM kutaH pramANAt siddhyet yat patralakSaNena yathoktena samanvitaM syAt / nanu yaugAnAM varNAdayo vyavatiSThata eva AkAzaguNatvena zabdAnAmabhyupagamAt tadbAdhakAbhAvAditi na saMbhAvyaM tathA bAdhakasadbhAvAt kiM tAvadbAdhaka iti ceducyate nAkAzaguNaH zabdaH bAhyedriyajJAnajJAnaviSayatvAt ya evaM saevaM yathA sparza tathA ca zabdastasmAnnAkAzaguNaH zabdaH iti nAnyathAnupapattizUnyaM sAdhanaM / gaganaguNatve zabdasya tadanupapatteH paramamahatvAdivat / ghaTAkAzasaMyogAdinA vyabhicArIdaM sAdhanAmiti cenna bAyeMdriyajJAnaviSayatvAsiddheH atIMdriyayorivAtIdriyeMdriyakayorapi saMyogasya vibhAgAdezca vA tadaghaTanAt , anyathAtiprasaMgAt taduktaM varNA na vyavatiSThate padAnyapi ca yanmate / tasya vAkyaM kutaH siddhyet yatpatraM lkssnnaanvitN||1|| na zabdaH khaguNo bAhyakaraNajJAnagatvataH / sparzavat khaguNasyaivaM pramANavyAhatatvataH // 2 // iti na ca mImAMsakasyApi sarvagatAmUrtadravyanityaikAtmako varNo yujyate tasya bAhyendriyagrAhyasvabhAvatvAt ghaTAdivat / nAkAzena hetorvyabhicAraH tasya bAhyedriyAgrAhyasvabhAvatvAt kAlAdivat zuSirasyApyAkAzasyAnumeyatvAt tatra mUrtadravyasyAbhAve kasyacidamUrtadravyasya siddheH tucchasyAbhAvasyAghaTanAt , nirAzrayasya guNAderanupapatteH parizeSAdAkAzasya sAdhanAn / zubhramAkAzaM zyAmalaM cedamiti pratyayAccakSurgrAhyamAkAzamiti cenna AlokAMdhakArayorAkAzatvopacArAt tathA pratyayasya bhAvAn tatra ghanadravyAbhAve'sya tadupacArahetutvAt tayorevAkAzadravyatvopagame svamatavirodhAt na cAnyatkiMcitsarvagatAmUrtanityaikAtmakaM dravyaM bAhyadriyagrAhyasvabhAvaM dRSTaM yena vyabhicArIdaM sAdhanaM syAt tataH paTavanna tathA zabdaH / taduktaM
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ patraparIkSA | na ca sarvagatAmUrtanityaikAtmAtra yujyate / varNo bAoMdriyagrAhyasvabhAvatvAd ghaTAdivat // 1 // iti varNavyatiriktaM padaM vAkyaM vA sphoTAsyamityapi na saMbhavati grAhakAbhAvAt arthapratipattyanyathAnupapattigrAhiketi cenna tasyAstattvataH kathaMcidvarNAtmakapadavAkya hetutvopapatteH paropagatasphoTasyAnabhivyaktasyArthapratipattihetutvavirodhAt, varNaistadabhivyakterapi pratyekamayogAt, varNAtaroccAraNavaiyarthyAt, paunaHpunyena vAkyArtha bodhanAnuSaMgAt samuditairapi tadabhivyakterasaMbhavAt, varNAnAM samudAyAghaTanAt pUrvavarNazravaNAhitasaMskArasya pratipatturaMtyavarNazravaNAnaMtaraM tadabhivyaktau tathArthapratipattereva siddheH sphoTaparikalpanA vaiyarthyA t, pratItyatilaMghanAcca kramaviziSTavarNavizeSebhya evArthapratItisadbhAvAt teSAmeva padavAkyarUpatvopapatteH / na cAgamamAtrAt pada'vAkyasphoTapratipattistasya prAmANyasiddheH / na cAnyagrAhakamasti yatastadvyavasthA tatvataH syAt taduktaM -- 11 narte varNAtpadaM nAma naca vAkyaM padAdRte / sphoTAkhyaM grAhakAbhAvAt pareSTasyAsya tattvataH // 1 // yasya punaH syAdvAdinaH zabdAtmakaM bAhyaM vAkyaM pudgalarUpaM cidAtmakaM cAMtaraMgamAtmasvabhAvaM pramANAsiddhayati tasya vAkyaM patraM bhavet proktalakSaNenAnvitaM siddhe dhArmeNa vAkye taddharmasyoditalakSaNasya parIkSAviSayatvaghaTanAt / nanu cAnekAMtavAdino'pi vAkyasya grAhakaM kiM pramANaM yatastatsiddhiriti cet cidAtmanoM'taraMgasya svasaMvedanapratyakSaM tadAtmarUpatvAt varNapadavAkyajJAnapariNato hyAtmA bhAvato varNaH padaM vAkyaM ca gIyate tataevArthapratipattighaTanAt liMgajJAnAtmakabhAvaliMgAliMgi pratipattivat, cakSurAdijJAnAdrUpAdipratipattivacca, sarvasyAcetanasyArthapratipattihetuvirodhAt anyatropacArAt tatkAraNatvAt tatkAryatvAcca tadupacArasiddheH / tathA bAhyasyeMdriyapratyakSaM grAhakaM tata eva tatpudgalAtmakaM tadanAtmakasyeMdriyapratyakSaprAhyatvAnupapatteriti vicAritamanyatra prapaMcena / taduktaM bAhyaM zabdAtmakaM vAkyamaMtaraMgaM cidAtmakaM / pudgalAtmasvarUpaM tu pramANAdyasya siddhyati // 1 // tatra vAkyaM bhavet patraM tattvato lakSaNAnvitaM / siddhe dharmiNi dharmasya parIkSAviSayatvataH // 2 // iti svAbhyupagamamAtrAt sarvathaikAMtavAdinAM vidyamAnamapi vAkyaM dharmiNaH sveSTArthasAdhanatvadharmAdhikaraNaM svasAdhyArthAvinAbhAviliMgasya kasyacidapi anupapatteH tadabhidhAnAt sarvasya hetorasiddhatvAcca / taducyate vAkyaM sadapi naikAMtapakSe sveSTArthasAdhanaM / svAsAdhyArthAvinAbhAvi liMgasyAnupapattitaH // 1 // asiddhatvAcca sarvasya hetostadabhidhAnataH / kArthasiddhistathAcoktaM tattvArthazlokavArtike // 2 // tatra svarUpatossiddho vAdinaH zUnyasAdhane / sarve heturyathA brahmatattvopaplavasAdhane // 3 // sattvAdiH sarvathA sAdhye zabdabhaMguratAdike / syAdvAdinaH kathaMcittu sarvathaikAMtavAdinaH || 4 || zabdAvinazvaratve tu sAdhye kRtakatAdayaH / hetavo'siddhatAM yAMti bauddhAdeH prativAdinaH ||5|| jainasya sarvathaikAMte dhUmavattvAdayo'gniSu / sAdhyeSu hetavo'siddhAH parvatAdau tathA mitaH // 6 // zabdAdau cAkSuSatvAdirubhayAsiddha iSyate / nizzeSo'pi tathAzUnyabrahmAdvaitapravAdinoH // 7 // vAdyasiddhobhayAsiddhau tatra sAdhyAprasAdhanau / samarthanavihInaH syAdasiddhaH prativAdinaH // 8 // heturyasyAzrayo na syAdAzrayAsiddha eva saH / svasAdhyena vinAbhAvAbhAvAdagamako mataH // 9 // pratyakSAdeH pramANatve saMvAditvAdayo yathA / zUnyopaplavazabdAdyadvaitavAdAvalaMbinAM // 10 // saMdehaviSayaH sarvaH saMdigdhAsiddha ucyate / yathAgamapramANatve rudroktatvAdirAsthitaH // 11 // sannapyajJAyamAno'trAjJAtAsiddho vibhAvyate / saugatAderyathA sarvaH sattvAdiH sveSTasAdhane // 12 // na nirvikalpakAdhyakSAdasti hetorvinizcayaH / tatpRSThajAdvikalpAccAvastugocarataH kacit // 13 // anumAnAMtarAddhetunizcaye bAnavasthiti: / parAparAnumAnAnAM pUrvapUrvatra vRttitaH // 14 // jJAnaM jJAnAMtarAdhyakSaM vedatAnenadarzitaH / sarvo heturavijJAto'navasthAnAvizeSataH // 15 // arthApattiparicchedyaM parokSajJAnamAdRtAH / sarve ye tepyanenoktA svAjJAtAsiddhihetavaH // 16 // pratyakSaM tu phalajJAnamAtmAnaM vA svasaMbidaM / prAhurye karaNajJAnaM vyarthaM teSAM niveditaM // 17 //
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtananagraMthamAlAyAMmadhAnapariNAmitvAdacetanamitIritaM / jJAnaM yaiste kathaM na syurajAtAsiddhahetavaH // 18 // pratijJArthaMkadezastu svarUpAsiddha eva naH / zabdo nAzI vinAzitvAdityAdiH saadhysNbhibhH||19|| yaH sAdhyaviparItArthAvyabhicArI sunizcitaH / sa viruddhovaboddhavyastathaiveSTavighAtakRt // 20 // satvAdiH kSaNikatvAdau yathA syAdvAdividviSAM / anekAMtAtmakatvasya niyamAttena sAdhanAt // 21 // pArAyaM cakSurAdInAM saMghAtatvaM prasAdhayet / teSAM dravyavivartatvamevamiSTavighAtakRt // 22 // viruddhAma ca bhinnosau svayamiSTAdviparyaye / sAmarthyasyAvizeSaNa bhede vAtiprasaMgataH // 23 // vivAdAdhyAsitaM dhImaddhetukaM kRtakatvataH / yathA zaphaTamityAdiviruddho'nena darzitaH // 24 // yathA hi buddhimatpUrva jagadetatprasAdhayet tathA buddhimato hetoranekatvaM zarIritA // 25 // svazarIrasya kartAtmA nAzarIro'sti sarvathA / kArmaNena zarIreNAnAdisaMbaMdhasiddhitaH // 26 // yataH sAdhye zarIritve dhImato vyabhicAritAM / jagatkartuH prapadyeta tena hetuH kutArkikaH iti // 27 // yatazcaivamakSapAdAdeH sarvathaikAMtavAdinaH sAdhyArthAvinAbhAviliMgaM sarvathA na saMbhavatyasiddha tAdidoSadUSitatvAt tasmAna tasya patraM saMbhavadarthake pratiSThApayituM zakyaM kadAcijainAn prati taduktaM tato naivAkSapAdAdeH patraM saMbhavadarthakaM / pratiSThApayituM zakyaM jAtu syAdvAdinaH prati // 1 // kuta iti cet tattatvAdhigamopAyaprakAzarahitatvataH / ityetasya prasiddhatvAddhetoravyabhicArataH // 1 // __kaH punarasau tattvasyAdhigamo nAmeti svArthAkAravinizcayaH sunirvAdha iti brUmaH nirvikalpakadarzanasyavinizcayasya saMzayasyeva tattvAdhigamatvAnupapatteH kSaNakSayapradarzanavat svAkAramAtravinizcayasyApi tadbhAvAyogAt vedyAkAravinizcayavirahe svAkAravinizcayasyAnanubhavAt svasaMvedanasyApi vedyavedakAkArAtmanaH pratIteH tathAkAramAtravinizcayasyApi tattvAdhigamattvAghaTanAt svAkAravinizcayamaMtareNArthIkAravinizcayavirodhAt / svArthAkAravinizcayasyApi kAlAMtarAdau sabAdhasya tadvirodhAt marIcikAvinizcaye toyavinizcayavat , dezakAlAMtarApekSayApi suSThu nirbAdhasya tathAbhAvasiddheriti prapaMcitatvAdanyatra / taduktaM tattvasyAdhigamastAvatsvArthAkAravinizcayaH / sunirbAdhonyathA tasya vyavasthAnupapattitaH // 1 // tarhi kastasyopAya iti cet kathyate sAkalyena pramANaM dezato nayaH pratipattustattvAdhigamopAyaH pratIyata eva tasya zAstre vistarataH samarthitatvAt nacAsau sarvathaikAMtavAdinAmakSapAdAdInAmupapattimAskaMdati teSAM sveSTasya dRSTeSTabAdhitatvAt iticiMtitaprAyaM prapaMcato'nyatra parIkSAdakSabuddhibhirlakSaNIyaM, ta eva hi saMkSepeNApyuktaM lakSayituM kSamate taduktaM tasyopAya punaH kAryenaikadezena vA mataH / pratipattuH pramANaM vA samayo vA pratIyate / / 1 / / na cAsau sarvathaikAMtavAdinAmupapadyate / dRSTeSTavAdhanAtteSAM sveSTasyetyapi ciMtitaM // 2 // lakSyaM prapaMcatonyatra parIkSAdakSabuddhibhiH / saMkSepatopyupakSiptaM te hi lakSayituM kSamAH // 3 // ___ kaH punastattvAdhigamopAyasya prakAza iti cet pratipAdyaM prati sAdhuzabdaistasya sphuTaM pradarzanaM prakAzaH / na cAkSapAdAdInAM sarvathA tadvyavasthAsti pramANavAkyAsaMbhavAt / tadapyamANi prakAzastasya sadvAcA pratipAdyaM prati sphuTaM / darzanaM na caiteSAM tadvyavasthAsti sarvathA // 1 / / tadanenaikAMtavAdinA patravAkyaM, na saMbhavadarthakaM, tattattvAdhigamopAyaprakAzarahitatvAt ityanumAnaM samarthitaM pratipattavyaM tathA patravAkyaM gUDhamanyaccArthagUDhAdi vAdinA tribhirabhihitaM saptakRtvo vA tathaikaviMzati vA pariSatprativAdibhyAmavijJAtArtha yadA tadA tadevAvijJAtArtha nAma nigrahasthAnamAyAtaM tallakSaNasyAnvayAt tata eva cApratipattinigrahasthAnaM tattvato bhavedetasya yadA svapatravAkyasyArthaM vyAcaSTe vAdiprativAdipariSatpratyAyanAya tadApi vakturvipratipattirnAma nigrahasthAnaM tena mithyArthapratipAdanAt tatpratipAditArthasya visaMvAditvasiddharanekAMtena bAdhanAtU syAdvAdibhiH pazcAtpatravAkyasyAnekAMtArthasya sAdhane mithyAtvapratItirviprati
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ ptrpriikssaa| pattiriti lakSaNasya bhAvAt vAkchoM vA saMbhavadarthaparityAgenAsaMbhavato'rthasya parikalpanAt na hi pramANabalAnnaiyAyikAdiparikalpitaH patravAkye saMbhabannarthaH siddhaH pratyakSAdibalAdanekAMtasyaiva prasiddheH pratyakSaM hi tAvat bahiraMtazca tattvaM bhAvAbhAvAtmakaM vyavasyati sarvathA virodhAbhAvAt bAdhakarahitaM jAtucit ekAMtasyAsAkSAtkaraNAt tathAbhUtAnekadharmAdhiSThAnaM bhAvaH vizeSaNavizeSyAdivyavahArAnyathAnupapattarityanumAnAcca sarva bhAvAbhAvAtmakaM siddhaM / AgamAcca sunirbAdhakapramANAditi prapaMcatonyatra tattvArthAlaMkAre devAgame ca proktamiha patraparIkSAyAM sadbhiravagataMvyamityalaM prapaMcena tadapyuktaM / / tathA triHsaptakRtvo'pi patravAkyamudIritaM / vAdinA gUDhamanyaccAvijJAtArthamupAgataM // 1 // . pariSatprativAdibhyAmavijJAtatvasaddhitaH / tatazcApratipattiH syAnigrahasthAnamaMjasA // 2 // vakturvipratipattirvA mithyArthapratipAdanAt / visaMvAdakatAyogAt taduktArthasya tattvataH // 3 // syAdvAdibhiH punaH patrasyAnekAMtasAdhane / bhavadvipratipattirvAkchalaM vA lakSaNAnvayAt // 4 // taddhi saMbhavato'rthasya parityAgena kalpanaM / yadasaMbhavatorthasya pramANabalatazchalaM // 5 // na ceha saMbhavannartho yaugAdiparikalpitaH / pratyakSAdibalAsiddhastatonekAMtasiddhitaH // 6 // bhAvAbhAvAtmakaM vastu bahiraMtazca tatvataH / pratyakSaM nizcinotyeva sarvathA bAdhavarjitaM // 7 // vAstavAnekadharmAdhiSThAnaM bhAvo vizeSataH / vizeSaNavizeSyAdivyavahAraprasiddhitaH // 8 // siddhamityanumAnAccAnaMtadharmasamAzritaM / samastaM vastu nirbAdhAdAgamAcca pramANataH // 9 // iti prapaMcataH proktamanyatrehAvagamyatAM / sarvaM patraparIkSAyAM sadbhirityuparamyate // 10 // tadevaM patravicAraprakaraNaparisamAptau vijigISoH syAdvAdino vacanaM caturaMgaM nirAkRtAzeSamithyApravAdaprasaraM zriyA samyagdarzanAdilakSaNayopAyabhUtayopameyAnaMtajJAnAdilakSaNalakSmIparyaMtatayA sadA jayatviti jayavAdenAsaMzayati-- jIyAnnirastanizzeSasarvathaikAMtazAsanaM / sadA zrIvarddhamAnasya vidyAnaMdasya zAsanaM // 1 // sUktAbhAso bhavati bhavatastAvaduttArahetuH svasyAnyeSAM gurutamatamazchicca mAdhyasthabhAjAM / tanmatvaivaM vipulamatibhistatra yatno vidheyo nAnaMdAyAkhilakhaladhiyAM taM hi kaH kartumIzaH // 2 // iti zrIsyAdvAdapatividyAnaMdasvAmiviracitA patraparIkSA smaaptaa| zubhaMbhUyAtma
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIparamAtmane namaH / sanAtana jainagraMthamAlAyAH dazamAMkaH / AcAryavarya zrIsamaMtabhadrakhAmiviracitA AptamImAMsA syAdvAdavidyApati zrIvidyAnaMdasvAmiviracitA pramANaparIkSA ca / nyAyazAstriNA zrIyuta - paMDitagajAdharalAla jainena saMpAdite / teca usmAnAbAda nivAsi svargIya zreSThivaryagAMdhI kastUracaMdrasyAtmajavAlacaMdrasya smaraNArthaM kAzIstha - bhAratIya jaina siddhAMtaprakAzinI saMsthAyAH vyavasthApana zrIpannAlAla jainena kAzIstha - kRSNayaMtrAlaye caMdraprabhAnAmni yaMtrAlaye ca prakAzite / zrI bIranirvANa saMvatsaraH 2440 khriSTAbdaH 1914 prathama saMskaraNa | asyAM kasya mUlyameko rUpyakaH /
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ PUBLISHED BY PANDIT PANNALAL JAIN BAKALIWAL SecretaRY BHARATIY JAIN SIDDHANT PRAKASHINI SANSTHA Benares City. PRINTED BY BABU GAURI SHANKER LAL MANAGER CHANDRAPRABHA PRESS. Benares City
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA AptamImAMsA vidvanmahodayAH ! - pratyapatta nAma vaiphalyaM purA svaparahitApAdanA kuMcitazebhuSInAmArhatamatapravartakamAninAmAhatAnAM purastAt savinayamapi kRtAbhyarthanA: zrImaMtAmamaLatattvasvarUpAvabubhutsUnAmavadAtatayA / paraMtu nAdyatve te jainAH / pratiyaMti katipayAsteSvArhatatattvapravartanaphalaM / samAvirabhAvi taistatsvarUpaprakAzanAya sanAtana jainagraMthamAlAbhidho'nupama prabhAkaraH / rasayaMtu rasikAH tatsvarUpasudhAM nirvyUhatayA sAMpratamiti samabhyarthanA | samupAnIyate graMtharatnadvayamidamasmAbhiradya zrImatAM purastAt / AdimaM - AptamImAMsA vRttyaSTazatIti vizadaTIkAdvitayavibhUSitA / aparaM - amalapramANasvarUpAvabodhikA pramANaparIkSA / Adimasya praNetA kila pratharatnasya samajani zrImatsvAmisamaMtabhadraH samaMtabhadraH / sarvathA parahitapraNihitAtmAyaM mahAtmA kadA bhAratabhUmimamaM vibhUSayAmAsAtmavaiduSyeNeti nAsti kimapi nirNAyakaM gamakaM / sAMpratiketivRttavettRNAM matamidamasya pAvanAtmAno viSaye yadajaniSTAyaM SaSThAyAM khrISTazatAbdau / naMdi - saMghapaTTAvalItazca vyajJAyIdaM samapadyatAyaM sapAdaprathamAyAM zatAbdau / kAmayAMcakAra ca maisUra prAMtasthakAMcI - luramavadAtayAtmanInavAsena / paraM nobhayatrApi samayanirNaye pratyAyakaM kimapi sunirNeyaM pramANaM / kiMtu nAtra saMzItiH pravAdimahIdharAzaninAnena muninA bhavitavyaM niyataM prakharaviduSA ciraMtanatamena ca / jatazrutirapyetadviSayiNIyaM AsItkila vividhamatimannikaraparipAlitanidezaH zemuSImaMthanamathitAnaikAgamodadhisamavAptAnavadyasudhAparipUritasvAMtaH zrIsamaMtabhadro bhagavAn munirAT / sa caikadA purA samupArjitanaikAzubhakarmasaMpAtAt samupAttaprakharabhasmavyAdhiH kaThinatamaM munitrataM paripAlayitumazaknuvan vyAdhipariharaNAdhiyA vimucya muniliMgaM samiyAya vArANasyAM / tadAtve ca vArANasyAM kazcit svapratApaparAbhUtavibudhapatiH zivakoTimahIpatirAsIt sa ca paramazaivatvAta vinirmAya kamapi zivAlayaM samAdizat bahulasurasamodakAdisAmagyA zivamarcayituM / yadA ca samaMtabhadraH samazrauSIt bahulayA sAmagnyA zivasya pUjAM tadAdhikaM manasi tutoSa / sametya ca narapatizivakoTipariSadi, upadarzya kamapi loketarAtizayaM prapede zivapUjakapadaM rAjAnumatyA / bhakSaMzca surasapadArthajAtaM zamayAmAsa ca svodaravyAdhiM sAnaMdaM / kiyatA kAlena vyAdhistasyopazazAma / vyAdhyupazame ca kadAci punaH zivakoTipariSadi samAgatya, AvirbhAvya ca vicitrAtizayaM svamaMtravacanavyAhUtASTama jinacaMdraprabhaM, cakAra zivakoTimahIpatiM digaMbaradIkSAdIkSitaM / bhagavatsamaMtabhadraH svavyAdhyupazamanakAmanayA vArANasIprAptitaH pUrvamapi vahutra vabhrAma / ato yadA zivakoTimahIpatiH svAmiparicikISayA tadIyavRttamaprAkSIt tadA paricAyitaH sa padyenAmunA svAminA / kAMcyAM nagnATako'haM malamalinatanulabaze pAMDupiMDa : puMDeMDre zakyabhikSurdazapuranagare miSTabhojI paribrAT / bArANasyAmabhUvaM zazadharadhavalaH pANDurAMgastapasvI rAjan yasyAsti zaktiH sa vadatu purato jainanirgrathavAdI // 1 // nemicaMdra vINaracitArAdhanAkhArasthaM padyamidaM malliSaNaprazastau ca samullekho'yaM svAmiviSayakaH - baMdyo bhasmakabhasmasAtkRtipaTuH padmAvatIdevatA - dattodAttapadaH svamaMtravacanavyAhUtacaMdraprabhaH /
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtanajainagraMthamAlAyAAcAryaH sa samaMtabhadragaNabhRdyeneha kALe kalA jainaM vartma samaMtabhadramabhavadbhadraM samaMtAnmuhuH // 1 // zivakoTinarapatipurastAdAtmanInaparicayaH pUrva pATaliputramadhyanagare bherI mayA tADitA - pazcAnmAlavasiMdhuDhakkaviSaye kAMcIpure vaidishe| . prApto'haM karahATakaM bahubhaTaM vidyotkaTaM saMkaTaM __ vAdArthI vicarAmyahaM narapate zArdUlavikrIDitaM // 1 // avaTutaTamaTati jhaTiti sphuTacaTuvAcATadhUrjaTerjihvA vAdini samaMtabhadre sthitavati sati kA kathAnyeSAM // 2 // ... yadyapi parAtmanaH kilaitasya svAminaH na kvApi dRSTipathamavatarati niyatasamayAdisamullekhastathApi tatkRtivyAmugdhapratibhaiH prAzAsyayamanekaigarIyobhirAcAryaiH namaH samaMtabhadrAya mahate kavivedhase yadvacobajrapAtena nirbhinnAH kumatAdrayaH // 43 // kavInAM gamakAnAM ca vAdinAM bArimanAmapi yazaHsAmaMtabhadrIya mUrdhni cUDAmaNIyate // 44 // amoghavarSaguruH, mahApurANakartA bhagavajinasenAcArya: sarasvatIsvairavihArabhUmayaH samaMtabhadrapramukhA munIzvarAH / jayaMti vaagvjnipaatpaatthitprtiipraaddhaaNtmhdhikottyH|| mahAkavizrIvAdIbhasiMhaH lakSmIbhRtparamaM niruktinirataM nirvANasaukhyapradaM kuhAnAtapavAraNAya vidhRtaM chatraM yathA bhAsuraM / sajJAnairnayayuktimauktikarasaiH saMzobhamAnaM paraM vaMde taddhatakAladoSamamalaM sAmaMtabhadraM mataM / / zrIvasunaMdisaiddhAMtikacakravatoM samaMtabhadrAdikavIMdrabhAvatAM sphuraMti yatrAmalasUktirazmayaH brajati khadyotavadeva hAsyatAM na tatra kiM jJAnalavoddhatA janAH / zrIzAnArNavakartA zrIzubhacaMdrAcArya: guNAnvitA nirmalavRttimauktikA narottamaiH kaMThavibhUSaNIkRtA na hArayaSTiH parameva durlabhAH samaMtabhadrAdibhavA ca bhaartii| mahAkavizrIvAranaMdI zivakoTejainatvanirNAyako varIvarti sAMpratamapi tannimitaH prAkRtabhASAyAM-bhagavatyArAdhanAsArA. bhidhaH paramagraMthaH / vidyate ca tatra munidharmasamupavarNanA / zivakoTimahIpatiH kadA zazAsa bhAratIvibhUSitAM vArANasImiti nizcitI tu niyataM svAmisamaMtabhadrasamayo nirNItaHsyAt / samaMtabhadrAbhidhayA'paro'pyAcAryaH pratizruto vartate yasya ciMtAmaNivyAkaraNasya TippaNI, aSTasahasrI viSamapadavyAkhyetigraMthadvayamupalabhyate / yadyayamaparaH samaMtabhadraH SaSThatamAyAM zatAbdI bhavedvinirNItastadA na kApi kSatiH / svaamismNtbhdrnirmitgrNthaa| ___ gaMdhahastimahAbhASyaM 1 devAgamastotraM 2 jinasattAlaMkAraH 3 vijayadhavalaTIkA 4 tattvAnuzAsanaM 1 yuktyanuzAsanaM 6 vRhatsvayaMbhUstotraM 7 jinshtkaamityaadyH|
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ prstaavnaa| devAgamastotrasyaivAparAmidhA-AptamImAMsA-nArya svAyattatayA viracito graMthaH kiMtu gaMdhahastimahAbhASyasya maMgalAcaraNaM / bhASyasya caturazItisahasraparimitA 84000 zlokasaMkhyA / zrImadumAsvAmizayakuzezayakhacitatattvArthAdhigamasUtrasyo (mokSazAstrasya) pariSTAttadbhASyaM / durbhAgadheyametadAsmAkInaM yatno dRSTipathamAyAti tatsAMprataM / etasyAH kilAptamAmAMsAyA upari kRtA saiddhAMtikacakravartinA zrImadvasunaMdinA padavRttiH / viracitA ca zrImadakalaMkadevasvAminA bhASyabhUtASTazatI svAtaMtryeNa kArikANAmupari / viracayAmAsa cASTazatyuparibhaSTazatInAmnI vivRti zrImAdvidyAnaMdiprabhuH / bhUmaMmalaM kadA maMDayAyAsAsmapANDityena zrImadakalaMkadevasvAmI ti tu samAvirbhAvayAmovayaM zrImattattvArtharAjavArtikaprastAvanollekhasamaye / prabhovidyAnaMdinastu vyalekhyAptaparIkSAprastAvanAyAmabadAtatayAsmAbhiritivRttaM / / pramANaparIkSA / atrAMke'paraH pramANaparIkSAbhidhograMthaH / racayitA kilaitadnaMtharatnasya samajani zrImadvidyAnaMdiprabhuH mahacitrametadviracayaMto'pyatalasparzagabhIragraMthamimaM zrImadvidyAnaMdAH na prakaTayAMcakrire svanAmavivRti kApi yazolipsayA tathApi jayaMti nirjitAzeSasarbathaikAMtanItayaH / 'satyavAkyAdhipAH zazvavidyAnaMdA jinezvarAH // 1 // . ityatra jinezvaravizaMSaNIbhUtena vidyAnaMdapadena 77 tamepRSThe-tasyAnAderekasyezvarasyAsaparIkSAyAsupakSimatvAditi vAkye AptaparIkSApadolekhena-AptaparIkSApatraparIkSetigraMthadvayasya samAnakartRkatvapratibhAsakatvAt-ayamaMgale ca vidyApadadAnAniyataM vijJAyate'smAbhirayameva zrIvidyAnaMdaprabhuH pramANaparIkSAyAH kartA / graMthasaMpAdanasamaye bhaSTazatyAH pustakadvayaM mayA mohamayItaH samupalabdhaM tatra ka. pustakasya zuddhattaratvepi kha. pustakamatIvAzuddhamAsIt / tato'nvabhUvaM vahalaM kaSTaM kaThinatamAptamImAMsAgraMthasaMpAdanakAla / pramANaparIkSAyAH ka, pustakaM jainahitaiSisaMpAdakazrImatpaDitanAthUrAmajImahAnubhAvaiH kha. pustakaM ca syAdvAdamahAvidyAlayapradhAnAdhyApakaiH zrImatpaDita-umarAva siMhajImahodayaiH prahitamiti vihitAnugraho'smyuktaviduSoH / yadapi paMDitaMmanyAdhunikalekhakatadanuyAyimahodayAnukaMpayA pramANaparIkSAyAH pustakadvayamapyatIvAzuddhaM tadapi-ekataH saMjAtazaMkAyA aparataH samAdhAnAt samapAdi mahatA. prayAseneyaM pramANaparIkSA / tathApi pramattayogAdajaniSTa kApi skhalanaM mAmakInaM kSamayaMtu tadazakyaparimArjanaskhalanaM sAkSaravarA iti sanatimabhyarthanA / lekhakAdimahAnubhAvakarakamalakhacitagraMthamAhAtmyAt-asAmayika vaikalyatazca vinicAyya kuto'pi mAmakInaM skhalanaM kaThinatamasaMpAdanakRtyAnubhavabahirbhUtatvAt vedhayaMti kecitsvaratarakuvacanasAyakaiH saMpAdakaM / zikSayitRtve teSAmanugRhIto'smi / . priyamitravara devarAja ! paThiSyAmIti tAvakAgrahavazaMvadatayA mahatAyAsena saMpAditApIyaM pramANa parIkSA asAmayikabhavannidhanato dunoti mAmakInaM mano bahalatayA / ___ avadAtahRdaya ! na tAkkInopakArabinimaye kimapi matpArzve samIcInaM vastu yena vigatopakArabhAraH syAM-tatastvadguNasmRtisamIhayA samarpayAmi tava karakamalayoH zrIpramANaparIkSAmimAM savinayaMehi paramanizreyasaM tvamiti me kAmanA / vidvatkRpAbhilASI gajAgharalAla
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ .... 1 1 stutirviSayasAdhyakadevAgamAdihetorvyabhicAritvopAkhyAnaM pUraNAdizvasaMbhavibahiraMtaraMga mahodayaheturapi vyabhicArIti pratipAdanaM 2 2 tIrthakaratvahetoranaikAMtikatvasya sarvAsarvajJatva 2 3 sya ca samullekhaH stutiviSayatvasAdhyatAyAM supuSkala hetUpAdAnaM sarvajJatvasAdhane pramANopanyAsaH jinapatireva sarvazo nAnyoyuktizAstrA virodhivAktvAditi vivaraNaM svaSTasya pratyakSeNa bAdhitatvAnna pare sarvajJA iti vivRti: svaSTasya sveSTena bAdhAM pradarzya parasarvajJatvAbhAvopAdAnaM sarvathA bhAvaikAMtAbhyupagame dUSaNopa .... ... pR.saM. gA.saM. sanAtana jainagraMthamAlAyAM / nyAsaH 8 ke'bhAvAH ? kiyatovA ? kAnyanAdyanaMtAni ! kasmAdabhAvAtkiM syAditi pratipAdanaM .... 3 4 4 5 5 R 8 10 anyonyAtyaMtAbhAvasvarUpa 12 statsvIkAraphalaM ca abhavikAMte'pi kuzalAkuzalAdikarmAnupapattiriti vivaraNaM - 10 bhAvAbhAvo bhayaikotavAdinAmapi na kApi niSpattiriti vivecanaM - 11 13 ekAMtena yadi sarvathA sadasadubhayAvaktavyarUpaM tattvaM nAsti kutastaditi sadAdInAM vAstavika svarUpAkhyAnaM anekAMtenAbhyupagatatatsvarUpAdInAM vizeSa vivaraNaM-anavasthAdUSaNapariharaNaM ca - 13 19 12 14 9 11 ---- pR.saM. gA.saM. 13 16 astitvAdidharmANAmekasminnadhikaraNe'vi - rodhenollekhaH 14-15 17-18-19 aMtyatridharmANAmavirodhenaikatrAvasthAna syAdasti cAvaktavyatvAdyuttarabhaMgakharUpanirUpaNaM .... 16 20 16 21 pradarzanaM ekAMtatattvanirAkaraNaM syAdastItyanenaiva syAcchabdena sarvabhaMgAnAM - grahaNe kimartha zeSabhaMgopAdAnamiti samAhitaH 17 22 syAdekatvAnekatvasaptabhaMgIdyotanaM 17 23 dvitIyaH paricchedaH advaitaikAMtanirAkaraNaM 18 24-25 pramANAdadvaita nirAkaraNaM 18 26 advaitaM dvaitAvinAbhAvIti bivaraNaM 18 27 sarvathA dvaitaikAMtAbhyupagame doSodbhAvanaM 19 28 dvaitaikAMtavizeSamAyAsu kSaNikaikAMta kadarthanaM 19 29 bhaMgyaMtareNa punadvaitaikAMtakhaMDanaM 20 30. gauNatayA sAmAnyamabhyupagacchata purastAtsAmAnyasaMsiddhiH dvaitAdvaitobhayaikAMtanirAkaraNaM sAmAnyavizeSayoH sApekSatve'rthakriyAsamarthanaM bhedAbhedayoH saMghaTanavyavasthA keSAMcidvidyamAnasyAvivakSA'vidyamAnasyaiva vivakSA, anyeSAM vaiyAkaraNAnAM vidyamAnasyaiva vivakSA nAvidyamAnasyeti / apareSAM vivakSaiva nAstIti khaMDanapurassaraM tAttvikavivakSAkhyApanaM saMvRtikalpitabhedAbhedajanitadurvAsanAM nihatya 22 35. .... .... .... ..... ... ..... 060 20 31 21 32 21 33 21 34
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAnukramaNikA / pR.saM. gA.saM. pR.saM. gA.saM. tAvikabhedAbhedavyavasthopAdAnaM 22 36 pratipAdanaM 32-64 65-66 tRtIyaH paricchedaH paramANUnAmekAMtenAnyatvAbhyupagamenityatvaikAMtanirAkaraNaM ... 22 37 doSopanyAsaH 32-33 67-68-69 nityatvaikAMtapakSAbhyupagamAyAbhimata sarvAvayavAvayavivyatirekAvyatirekapakSe vyaMgyavyaMjakabhAve dUSaNaM dUSaNodbhAvanaM dravyaparyAyayorabhedaprakAraH .... 33 71 nityatvaikAMtapakSe pariNAmadaurgha dravyaparyAyo)daprakAraH .... 34 72 vyopadezaH .... 23 39 ___paMcamaH pariccheda: sAMkhyamate baMdhamokSAbhAvapratipAdanapurassara apekSAnapekSayoH pArthakyenaikAMtAbhyupamArhatasiddhAMte tayoH sattva ___ game doSollekhaH ... 34 73 pratipAdanaM .... 23 40 apekSAnapekSayorubhayaikotapakSe dUSaNaM 35 74 kSaNikaikAMtapakSe dUSaNodbhAvanaM.... 23 41 tayoranekAMtatvasamarthanaM .... 35 75 asatkAryavAdapratiSedhaH .... 24 42 SaSThaH paricchedaH kSaNikaikAMtapakSe hetuphalAdInAma sarvathA sarveSAM vastUnAM hetorAgamAcca siddhau saMbhavapratipAdanaM .... 25 43 __doSopanyAsaH saMtAnakalpanena tasya saMvRtitve / sarvathobhayaikAMte dUSaNaM .... 35 77 doSodbhAvanaM ... 25 44 ubhayoranekAMtanirUpaNaM .... 36 78 saMtAnatadvatoravAcyatvAbhyupagame saptamaH paricchedaH doSopanyAsaH . .... 26 45-46 aMtastattvasyaiva tattvatve dRSaNapratiavAcyatvAbhyupagame pratiSedhaH ___pAdanaM __ syApi daurghavyaM .... 26 47-48 jJAnAdvaitavAdinaM prati doSAvirbhAvaH 37 80 sarvathAvaktavyavAdinaM pratyupAlaMbhaH27 49-50 sarvathA bahiraMgatattvAbhyupagame doSokSaNikaikAMte hiMsA baMdhamokSAdayazca na .. panyAsaH * saMghaTate iti vivaraNaM .... 27 51 bahiraMtobhayakAMte dUSaNaM .... 38 82 kSaNikaikAMtavAdivacanavirodholekha: 28 52 bhAva eva tattvaM nAbhAva iti matasya vibhAgArtha nimittAbhyupagame'pi dUSa nirAkaraNaM .... 38 83 NollekhaH ... 28 53 anumAnapraNAlyA bAhyArthasiddhiH 38 84 kSaNikaikAMtapakSe-utpAdAdInAmasaMbhavo siddhasAdhanatAparihArapurassaraM padezaH ..... 2854 ___ bAhyArthaprakaTIkaNaM .... 39 85 nityatvAnityatvobhayaikAMtapakSe dUSaNaM 29 55 punarapi bAhyArthapratipAdanaM .... 39 86 anekAMtasamarthanaM 29-30 56-57 vAhyArthe satyeva pramANApramANavyavastheti . ekatrotpAdavyayayorvirodhavyavasthA 30 58 pratipAdanaM ... 40 9 laukikadRSTAMtena, utpAdavyayadhrauvya ___aSTamaH paricchedaH pariNAmavirodhapradarzanaM 30 59-60 daivAdevArthasiddhisvIkAre doSAkhyAnaM 40 89 caturthaH paricchedaH pauruSAdevArthasiddhyabhyupagame dUSaNaguNiguNakAryakAraNAdInAM bhedAbhyu pratipAdanaM ....... 40 (9 _ pagame doSopanyAsaH 31 61-62-63 sarvathA daivapauruSobhayaikAMtAbhyupagame samavAyAdisaMbaMdhAbhyupagame dUSaNa dUSaNaM ... .... 41 90
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtanajainagraMthamAlAyApR.saM. gA.saM. / pR.saM. gA.saM. arthasiddhAstavikakAraNopAdanaM 41 91 / samyagjJAnasya nirdoSatayA pramAnavamaH paricchedaH NatvanirvAcanaM . .... 51 4 paraduHkhe kRte pApaM tatsukhe puNyaM svaduH samyagjJAnasya svArthavyavasAyAkhAtpuNyaM paraduHkhAspApamiti mata ___tmakatvasamarthanaM .... 53 6 nirAkaraNaM 41-42 92-93 svArthavyavasAyAtmakatvasAdhyasAdhanasamyagjJAubhayakAMtAbhyupagame dUSaNaM .... 43 94 navahatoraprayojakatvanirAkRtiH 56 35 sukhAsukhasattvaprakAraH ... 42 95 bAhyapadArthasamarthanaM- . .... 57 15 dazama paricchedaH samyagjJAnamarthavyavasAyAtmakameva na svanyavasarvamajJAnAdvaMdhave stokajJAnAnmAkSatve / / sAyAtmakamiti matanirAkaraNaM 58 32 doSopanyAsaH arthajJAnasya jJAnAMtasvedyatvamabhyupagamya ubhayakAMte dUSaNaM svArthavyavasAyAtmakatvapratIterbAdhopAstavikI baMdhamokSavyavasthA 43 98 papattau nirAkaraNaM ... ..... 60 7. IzvarapreraNAnmokSa iti nirAkaraNaM, parokSatvahetunA svArthavyavasAyAtmakatvapratItau kAmAdInAM karmaNAM ca vaicitryama bAdhopanyAse samAhitiH .... 60 31 .. nAdIti dyotanaM vA .... 43 99 acetanatvahetunA jJAnasya svavyavazuddhyazuddhisvarUpapratipAdana 44 100 ___sAyAtmakatvabAdhane doSopanyAsaH 61 31 pramANatattvanirUpaNaM .... 44 101 pramANatattvasya sarvathA niSedhakatve dopramANaphalopadarzanaM .... 45 102 SopanyAsoyaM syAdvAdAsyapadArthasAdhanasamarthanaM 41103-104 pramANabhedaprarUpaNaM syAdvAdakevalajJAnayoH kathaMcitsAmA ekAMtenAbhyupagataikadvitricatuHpaMcanyanidarzanaM ___SadpramANavAdinAM pramANasaMkhyA nayasvarUpAkhyAnaM 47 106 vighaTanaM nayaviSayadravyasvarUpAkhyAnaM 47 107 tarkAkhyapramANasya siddhiH ... 16 38 nayAnAM sApekSatvanirapekSatve sAphalya pratyakSasya vizadajJAnatvasamarthanaM 6. 28 vaiphalyapradarzanaM 47-48 108-109 iMdriyAnIMdriyAtIMdriyabhedAtpratyakSasya kAk astitvanAstitvarUpadviviSayA traividhyaM ... na bhavatIti siddhAMtanirAkaraNaM 48 110 svasaMvedanAkhyacaturthapratyakSasya niSedhaH 68 18 vacolakSaNAkhyAnaM 48 111 iMdriyapratyakSavivaraNaM sAmAnyameva vAco'rthaH iti matasya smRtyAdiparokSapramANanirUpaNaM .... 69 1. kadarthanaprarUpaNaM .... 49 112 smRtipramANanirUpaNaM syAdvAdasvarUpAkhyAnaM ... 49 113 pratyabhijJAnasvarUpavarNanaM ... 69 zastropasaMhArakArikA ... 49 114 anumAnasvarUpAkhyAnaM .... 70 aMtyamaMgalaM .... 20 115 zrutajJAnasvarUpAkhyAnaM ... 76 ityAptamImAMsA samAptA zabdasya pauruSeyatvApauruSeyatvavicAraH 76 37 viSayavipratipattinirAkaraNaM ... 79 19 atha prmaannpriikssaa| phalavipratipattinirAkaraNaM .... 79 29 viSayAnukramaNikA sanikarSAdipramANavanivRttipUrvaka
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ ka - namaH siddhabhyaH / zrImadbhagavatsamaMtabhadrasvAmiviracitA aaptmiimaaNsaa| devAgamanabhoyAnacAmarAdivibhUtayaH / mAyAviSvapi dRzyaMte nAtastvamasi no mahAn // 1 // vRttiH-sArvazrIkulabhUSaNaM kSataripuM sarvArthasaMsAdhanaM sannIterakalaMkabhAvavidhRteH saMskArakaM satpathaM / niSNAtaM nayasAgare yatipatiM jJAnAMzusadbhAskaraM bhettAraM vasupAlabhAvatamaso vaMdAmahe buddhaye // 1 // lakSmIbhRtparamaM niruktinirataM nirvANasaukhyapradaM kujJAnAtapavAraNAya vidhRtaM chatraM yathA bhAsuraM / sajjJAnarnayayuktimauktikaphalaiH saMzobhamAnaM paraM vaMde taddhatakAladoSamamalaM sAmaMtabhadraM mataM // 2 // samIcInAsamIcInopadezavizeSapratipattaye sakaladoSAtItAnaMtacatuSTayasametaprakaTitAzeSadravyaparyAyasAmAnyAvizeSaparamAtmaparIkSAbhidhAyakaM, asaMkhyAtaguNazreNikarmanirjaraNopAyaM nirAkRtasAmAnyApohazabdArthagRhItavidvanmanaHsaMtoSakaraM paramArthabhUtavAcyavAcakasaMbaMdhamanekasUkSmArthapratipAdanacaTulaM ni.zreyasAbhyudayasukhaphalaM svabhaktisaMbhAraprekSApUrvakAritvalakSaNaprayojanavad guNastavaM kartukAmaH zrImatsamaMtabhadrAcAryaH sarvajJa pratyakSIkRtyaivamAcaSTe he bhaTTAraka ! saMstavo nAma mAhAtmyasyAdhikyakathanaM, tvadIyaM ca mAhAtmyamatIMdriyaM mama pratyakSAgocaraM-ataH kathaM mayA stUyase ? / ata Aha bhagavAn 'nanu bho vatsa! yathA'nye devAgamAdihetormama mAhAtmyamayabudhya stavaM kurvanti tathA tvaM kimiti na kuruSe ? / ata Aha, asmAddhatorna mahAn bhavAn mAM prati ' vyabhicAritvAdasya hetoH / iti vyabhicAraM darzayati devAstridazAsteSAM svargAvataraNa-janma-niSkramaNa kevalajJAnotpatti-muktigamanasthAneSu AgamanaM-AgamaH avatAraH-devAgamaH / nabhasi gagane hemamayAmbhojopari yAnaM nabhoyAnam / cAmarANi vAtAyanAni tAni AdiryAsAM vibhUtInAM saMpadA lAzca tA vibhUtayazca caamraadivibhuutyH| Adizabdena azokavRkSasuraduMdubhi siMhAsanAdIni parigRhyate, eteSAM dvaMdvaH / vibhUtayaH / mAyAviSvapi indrajAleSvapi dRzyate / na ataH--na asmAt / tvamasi--tvaM bhavasi / naH--asmAkaM mahAn-guruH / kimuktaM bhavati / devAgamAdiheto smAkaM bhavAngururbhavati / yato devAgamAdayaH, pUraNAdiSvapi dRzyate / ato'naikAMtiko hetuH // 1 // . ____ atha matam / ayaM tarhi heturbahiraMtaraMgalakSaNo mahodayaH pUraNAdiSvasasaMbhavI ityayamapi vyabhicArI, tathaiva pratipAdayati aSTazatI-uddIpIkRtadharmatIrthamaca lajyotirbalatkevalAlokAlekitalokalAkamIkhalairiMdrAdibhirvaditaM //
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ AptamImAMsA vaMditvA paramArhatA samudayaM mAM saptabhaMgIvidhi syAdvAdAmRtagarbhiNI pratihataikAMtAMdhakArodayoM // 1 // . tIrtha sarvapadArthatattraviSayasyAdvAdapuNyodadhe vyAnAmakalaMkabhAvakRtaye prAbhAvi kAle kalau // yenAcAryasamaMtabhadrayatinA tasmai namaH satataM kRtvA viviyate stabo bhamavatAM devAgamastaskRtiH // 2 // devAgametyAdimaMgalapurassarastavIvaSayaparamAtmaguNAlizayaparIkSAmupakSipataiva svayaM zraddhAguNajJatAlakSaNaM prayojanamAkSiptaM lakSyate tadanyatarApAye'rthasyAnupapatteH / zaustranyAyAnusAritayA tathaivopanyAsAla AjJApradhAnA hi tridazAgamAdikaM parameSThinaH paramAtmacihna pratipadyarat naoNsmadAdayaH tAdRzo mAyA'viSvapi bhAvAt , ItyAgamAzrayaH // 1 // adhyAtma bahirapyeSa vigrhaadimhodyH|| divyaH satyo divaukassvapyasti rAgAdimatsu saH // 2 // vRttiH-Atmani adhi adhyAtma / saH aNtH| kSutpipAsAjarArujApamRtyvAdyabhAva ityarthaH / bahirapi bAhyo'pi / eSaH pratyakSanirdezaH / vigraho divyazarIramAdiryeSAM, nisvedatva-nirmalatvaacchAyatvAdInAM tAni vigrahAdIni te tAnyeva vA mahodayaH, vibhUteH pUrvAvasthAyA atireko'tizayo vA vigrahAdimahodayaH, amAnuSAtizaya ityarthaH / divi bhavo divyaH / satyaH avitathaH, mAyAsvarUpo na bhavati / divi dyau divi okaH avasthAnaM yeSAM te divaukasaH nAkasadanAra, teSvapi divaukassvapi / athavA divAzabdoyaM tenaiSThavyaH / rAgo lobhamAyetyAdiryeSAM dveSAdInAM te rAgAdayaH te saMti yeSAM te rAgAdimaMtaH, teSu rAgAdimatsu akSINakaSAyeSvityarthaH / sa mahodaya iti / ayaM mahodayo yadyapi samAse'tarbhUtastathApi adhyAtmamahodaya iti saMbaMdhaH karttavyaH aMtyasya zrutatvAt / athavA bahirvigrahAdimahodayaH adhyAtmaM ca / kimuktaM bhavati / yo'pi vigrahAdimahodayo mAyAviSvasaMbhavI hetutvenopanyastaH so'pi vyabhicArI / svargiSu saMbhavAt // 2 // dvayorhetvoranaikAMtikatvaM pradarzya anyairyastIrthakaratvenopanyastastasya hetorasAdhakatvaM sarvAsarvajJatvaM pradarzayannAha aSTazatI-bahiraMtaH zarIrAdimahodayo'pi pUraNAdiSvasaMbhavI vyabhicArI, svargiSu bhAvAdakSINakaSAyeSu / tato'pi na bhavAn paramAtmeti stUyate // 2 // . tIrthakRtsamayAnAM ca parasparavirodhataH / sarveSAmAptatA nAsti kazcideva bhavedguruH // 3 // vRttiH-tIrtha saMsAranistaraNopAyaM karotIti tIrthakRt / yatastIrthakRt bhavAn ataH sarvajJaH / ityayamapi heturanaikAMtikaH sugatAdiSu darzanAt ityanukto'pi draSTavyaH / asminnavasare vainayikaH prAhaiSTamasmAkaM sarveSAM sarvajJatvam / ata Aha-samayAnAM ca parasparavirodhataH anyo'nyavisaMvAdAt , sarveSAMmAptatA nAsti-vizvaSAM sarvajJatvaM na bhavati / athavA tIrthakaratvAtsarvajJo na bhavati, sugatAdiSu darzanAt / ataH sarve sarvajJAH saMtu ityetatsarvamuktvA pazcAdidaM vaktavyaM sarveSAmAptatA nAsti / kutaH ! yatastIrthakatAM tatsamayAnAM ca parasparavirodhAt svarUpapadArthavivAdadarzanAt / atrAvasare sarvajJAbhAvavAdI prAha-satyaM yuktameva na kazcit sarvadarzI iti ? / ata Aha-kazcideva-ko'pyeva teSAM madhye bhavet , syAt guruH-mahAn svAmI / 1 pratijJAtaM svIkRta 2 devAgamastavasya 3 anupapattiH kuta ityata Aha 4 parIkSApradhAnAH 5 devagamAdicihasya / 6 / iti hetoH| devAgamAdivibhUtikhenaH mahAn ityayaM /
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtananagraMthamAlAyAkimuktaM syAt / na. sarveSAmAptatA prsprvirodhaatsmyaanaamaagmaanaaN.| eko'pi naH bhavati pramANAbhAvAt / / ataH kena cideva bhavitavyaM / evamatyantAbhAvAbhAvaH kRtaH / yadi. parasparavirodhAtsarvajJatvabhAvo na bhavati tarhi. yeSAM sarvajJavicchedakaH saMpradAyasteSAmAptatA syAt ? ata Aha-tIrthakRdityAdi / tIrtha sarvazaM kRtaMti chiMdaMti iti tIrthakRtaH samayA AmnAyAH sampradAyA yeSAM te. tIrthakRtsamayAsteSAM anyo'nyavirodhAt / sarva. niravazeSaM avagataM agamyAvagamanaM vA icchaMti abhyupagacchaMti iti. sarveSaH teSAM sarveSAM AptatA paramArtha, vAditvaM nAsti na vidyate / ataH kaH AtmajIvaH ciccatano'cetano bhavatyeva / evakAraH avadhAraNArthaH // bhavaM saMsAraM yAMti gacchaMti iti bhavetaH teSAM bhavetAM zakracakradharAdInAmityarthaH / gururnAthaH / bhavedaguruH bhavetAM guruH| ne ca. labdhAtmasvarUpANAM / kimuktaM bhavati tIrthakRcchedakAmnAyAnAmapi sarvamekena pramANena. SaDbhirabhyupagacchatAM AptatA nAsti parasparavirodhAt / ato yatipratireva. syAnnAnyaH // 3 // . pUrvakArikopAttamartha samarthayansupuSkalahetumAha-- aSTazatI-na hi tIrthakaratvamAptatAM sAdhayati zakrAdiSvasabhavi, sugatAdiSu darzanAt / na ca sarvesarvadarzinaH parasparaviruddhasamayAbhidhAyinaH / tato'naikAMtiko hetuH / ata eva na kazcit sarvajJaH-ityayuktaM zruteravizeSAdapramANatopatteH / tatheSTatvAdadoSa ityekeSAmaprAmANikaitreSTiH, na, khalu pratyakSa sarvajJapramANAMtarAbhAvaviSaya ati-- prasaMgAt / nAnumAnamasiddheH / pramANataH siddha nAnAtmasiddhaM nAma-anyathA parasyApi nasiddhayet / tadime skyamekena pramANena sarva sarvajJarahitaM puruSasamUhaM savidataH evAtmAnaM nirasyaMtIti vyAhatematat / tIrthacchedasaMpradAyAnAM tathA sarvamavagatamicchatAmAptatA nAsti parasparaviruddhAbhidhAnAt / ekAnekapramANavAdinAM. svapramAvyAvRtteranyathAnakAMtikatvAt / sarvapramANavinivRttaritarathAsaMpratipatteH / vAgakSabuddhIcchApuruSatvAdikaM. kacidanAvilajJAnaM nirAkaroti na punastatpratiSedhavAdiSu tatheti paramagahanametat / taditthaM siddhaM sunizcitAsaM: bhavadbAdhakapramANatvaM / tena. kaH paramAtmA? cideva labdhyupayogasaskArANAmAvaraNanibaMdhanAnAmatyaye bhavabhUtAM prabhuH, na hi sarvajJasya nirAkRteH prAk sunizcitAsaMbhavasAdhakapramANatvaM siddhaM yena paraH pratyavatiSTheta / nApi bAdhakAsaMbhavAt, paraM pratyakSAderapi vizvAsanibaMdhanamasti tatprakRte'pi siddhaM, yadi tatsattAM na sAdhayat sarva trApyavizeSAt / tadabhAve darzanaM naadrsnmtishete'naashvaasaadvibhrmvt|saadhkbaadhkprmaannyornirnnyaadbhaavaabhaavyorviprtipttirnirnnyaadaarekaa syAt / na khalu jJasvabhAvasya kazcidagocaro'sti yanna krameta tatsvabhAvAMtarapratiSeghAt / cetanasya sataH:saMbaMdhyataraM mAhodayakAraNakaM madirAdivat,tadabhAve sAkalyena viratamohaH sarva pazyati pratyAsattiviprakarSayorakiMcitkaratvAt ata evAkSAnapekSA / ajanAdisaMskRtacakSuSo yathAlokAnapekSA ||shaa dossaavrnnyohaaniniHshessaa'stytishaaynaat| kacidyathA svahetubhyo bahiraMtarmalakSayaH // 4 // . vRttiH-doSaH ajJAnAdi, kAryarUpaM / AvaraNaM kAraNabhUtaM karma / athavA mohAMtarAyA doSAH jJAnadarzanAvaraNe AvaraNaM / tayorhAnirvinAzo vizleSo doSAvaraNayorhAniH / siddhasAdhanatAnirAkaraNArthaH nizeSA samastA samUlatalaprahANiH ityuktN.| asti bhavati / atizAyanAt prakRSyamANAjJAnahAneH pUrvAvasthAtirekAt / kvacit kasmiMzcitpuruSavizeSe / yathA zabdo dRSTAntapradarzanaphalaH / svasya Atmano hetavaHkAraNAni te tathAbhUtAstebhyaH khahetubhyaH / bahiH kiTTakAdikaM, abhyataraM kAlimAdi tac. tanmalaM ca tasya 1 bhavitavyamevAtyaMtAbhAvAbhAvaH kRtaH pATho'yaM likhitapustake / 2likhita pustake nacAlabdhAtmasvarUpANAmitiH paatthH| 3 caarvaakaanaaN| 4 jnsyaapi| 5vainAyakAnAM / 6 arthagrahaNazaktilandhiH arthagrahaNavyApAra upyogH| 7miimaaNskH| siddhasAdhyateti likhitapustaka paatthH|
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ "aptmiimaaNsaa| kSayo vigamaH vizlaSaH bahiraMtarmalakSayaH / etaduktaM bhavati / kasmiMzcidatizAyanAdoSAvaraNayorhAnirasti / yathA dhAtupASANasya atarmalakSayaH / sa kazcidbhavatyeva gururiti saMbaMdhaH / ekatra svahetavaH samyagdarzanAdayaH / anyatra piNDIbandhanaprayogAdayaH / tathA ekatra bahirmalaH zarIrendriyAdikaM / antarmalaH karma / anyatra bAhemalaH kiTakAdikaM / antarmala: kAlimAdi // 4 // nanu vidhvastadoSA'pyAtmA kathaM viprekarSiNamarthaM pratyakSIkuryAt ? / ( iti zaGkAyAM ) sAdhanAntarasya bAdhakAbhAvasya bhAvanirUpaNamAhaadhazatI-vacanasAmarthyAdajJAnAdirdoSaH svaparapariNAmahetuH, ata eva loSThAdau niHzeSadoSAvaraNanivRtteH siddhasAdhyatetyasamIkSitAbhidhAna sAdhyAparijJAnAt / doSAvaraNayorhAniratizAyanAt / nizzeSatAyAM sAdhyAyAM buddharapi ni parikSayaH syAdvizeSAbhAvAt / atone'kAMtiko heturityazikSitalakSitaM cetanaguNavyAvRtteH sarvAtmanA pRthivyAderabhimanatvAt / adRzyAnupalabhAdabhAvAsiddhirityayuktaM paracaitanyanivRttAvArekApatteH saMskartRNAM pAtakitvaprasaMgAt / vahulamapratyakSasyApi rogAdevinivRttinirNayAt / vyApAravyAhArAkAravizeSavyAvRttisamayavAttAdRzaM loko vivecayati / vyApAravyAhArAkAravizeSavyAvRtteriti. sayayavazAttasiddhAMtavilloko vivecayAte / yadi punarayaM nibaMdha sarvatra viprakarSiNAmabhAvAsiddheH, tadA kRtakatvadhUmAdevinAzAnalAbhyAM vyApterasiddha na kazciddhetuH / tataH zauddhodaniziSyakANAmanAtmanInametat , anumaanocchedprsNgaat|tthaahi, yasya hAniratizayavatI tasya kutazcitsarvAtmanA vyAvRttiryathA buddhayAdiguNasyAtmanaH / tathA ca doSAderhAniratizayavatI kutazcinnivartayitumarhati, sakalaM kalaMkamiti kathamakalaMkasiddhirna bhavet / maNermalAdeyAvRttiH kSayaH satAyatavinAzAnupapatteH, tAgAtmano'pi karmaNAM nivRttau parizuddhiH, / karmaNo'pi vaikalyamAtmakaivalyamastyeva tato nA tiprasajyate / pratipakSa evAtmanAmAguMtuko malaH parikSayI svanirhAsanimittavivarddhanavazAt // 4 // nanu nirastopadravaH san AtmA kathamakalaMko'pi viprakArSaNamartha pratyakSIkuryAt ? sUkSmAntaritadUrArthAH pratyakSAH kasya cidyathA / anumeyatvato'gnyAdirita sarvajJasaMsthitiH // 5 // vRttiH-sUkSmAH svabhAvaviprakRSTAH / aMtaritAH kAlaviprakRSTAH / dUrAH dezaviprakRSTAH / te ca te arthAzca sUkSmAntaritadUrArthAH / tathA ca svabhAvAviprakRSTA mantrauSadhizakticittAdayaH / kAlaviprakRSTA lAbhAlAbhasukhaduHkhagrahoparogAdayaH / dezaviprakRSTA muSTisthAdidravyam / dUrA. himavanmaMdaramakarAkarAdayaH / pratyakSAH avyakSAH pratyakSajJAnagocarAH kasyacit / sAmAnyakathanametat / anirdiSTanAmadheyasya-yathA dRSTAMtaprardazakaH anumayAH anumAnagamyAH / athavA anugataM meyaM mAnaM yeSAM te anumeyAH prameyA ityarthaH / teSAM bhAvastasmAdanameyatvataH / agniH pAvakaH AdiryasyAsAvagnAdiH / ityevamanena prakAreNa sarvajJasya vizvadarzinaH sasthitivyavasthA sarvajJasaMsthitiH sarvajJAstitvamityarthaH / bhAgAsiddhAnekAMtikaviruddhahetvAbhAsAbhAvAt / ye ye prameyAste te pratyakSAH / yathA agnyAdayaH / prameyAzca svabhAvakAladezaviprakRSTA arthAH kasya citpuruSavizepasya tasmAtte'pi pratyakSAH / athavA ye anumAnagabhyAste pratyakSAH kasya cit / yathA agnyAdayaH / anumAnagamyAzca sUkSmAntaritArthAstasmAtte'pi pratyakSAH / sunizcitAsaMbhavadbAdhakapramANasya samarthanametat / vigatakarmakalaGko'pi viprakRSTArthadarzI sAmAnyena yaH prarUpitaH sa kaH? iti vizeSaM darzayannAhaaSTazatI-svabhAvakAladezaviprakarSiNAM anumeyatvamasiddhamiti-anumAnamutsArayati / yAvAn kazcidbhAvaH sa sarvaH kSaNikaH-ityAdivyApterasiddhau prakRtopasaMhArA'yogAt / aviprakarSiNAmanumaterAnarthakyAt / sattvAderanityatvAdivyAptimicchatAM siddhamanumeyatvamanavayaveneti na kiMcidvyAhataM pazyAmaH / te'numeyAH-na kasya ci 1 viprakaNa li. pu. paatthH| 2 AgrahaH / '
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtanajainagraMthamAlAyAMatyakSazca syuH kiM vyAhanyataM iti samAnamagnyAdInAM tathA cAnumAnocchedaH syAt / tadabhyupagame-asvasaMvedyavijJAnavyaktibhiradhyakSaM kiM lakSayet pramANatayA paramapramANatayeti na kiMcidetattayA naitattayA vA yamabhyu. pagaMtumarhati / tadevaM prameyatvasattvAdihetulakSaNaM puSNAti taM kathaM cetanaH pratiSedhumarhati, saMzayituM vA / dharmiNyasiddhasattAke bhAvAbhAvobhayadharmANAmasiddhaviruddhAnaikAMtikatvAt kathaM sakalavidi sattvasiddhiH ? iti bruvannapi devAnAMpriyaH-taddharmisvabhAvaM na lakSayati / zabdAnityatvasAdhanepi kRtakatvAdAvayaM vikalpaH kiM na syAt / / vimatyadhikaraNabhAvApannavinAzadharmidharmatve kAryatvAdarasaMbhavadbAdhakatvAderapi saMdigdhasadbhAvadharmidharmatvaM siddhaM boddhavyaM / yadi viprakRSTArthapratyakSatvamarhataH sAdhyeta pakSadoSaH-aprasiddhavizeSaNatvaM tata eka vyAptina siddhayet / anarhatazcet-aniSTAnuSaMgo'pi kaH punaH sAmAnyAtmA tadubhayavyatirekeNa, yasya vivakSitArthapratyakSatvaM ?, ityetadvikalpajAlaM zabdanityatve'pi samAnaM na kevala sUkSmAdisAkSAtkaraNasya pratiSedhana saMzItau vA, tadayamanumAnamudrAM bhinatti / varNAnAM nityatvamakRtakatvAdinA sarvagatAnAM yadi sAdhayati / syAdaprasiddhavizeSaNaH pakSaH / itarathA'niSTAnuHSaMgaH / kIdRka punaH sAmAnya nAma yadubhayadoSaparihArAya prakalpyeta, sarvagatasAdhane'pi samAna avivakSitavizeSasya pakSIkaraNe samaH samAdhiH, ityalamapratiSThitamithyAvikalpopAdheH // 5 // sa tvamevAsi nirdoSo yuktizAstrAvirodhivAk / avirodho yadiSTaM te prasiddhena na vAdhyate // 6 // vRttiH-sa (pUrvaprakAntaH tacchabdaH) pUrvaprakrAntaparAmarzI tvameva-bhavAneva nAnyaH / anyayogavyavacchedaphala evakAraH / asi-bhavasi / nirdoSaH-avidyArAgAdivirahitaH kSudhAdivirahito vA anaMtajJAnAdisaMbaMdhena ityarthaH ? kuta etat / yuktizAstrAvirodhivAk yataH / yuktiH-anumAnaM nyAyaH tatsahacaritaM madhyakSamapi / zAstra Agama: syAdvAdaH tAbhyAM avirodhinI avisaMvAdinI vAka vANI vacanaM yasyAsau yuktizAstrAvirodhivAk / bahirvyAptimaMtareNAMtAptyA siddhaM / yataH iyamevAnyatrApi pradhAnA / nanu vacana syA'virodhaH kutaH yAvatA yatra vacanaM tatra virodho dRzyate ? ata Aha avirodhaH avisaMvAdaH / yat-yasmAt / iSTaM-mataM pravacanaM / kuto vItarAgasya icchA ? upacAraNa, sayogidhyAnavat / iSTazabdasyApi jahatsvArthe vRttitvAt kuzalazabdavat / te-tava / prasiddhena paramatApekSaM vizeSaNabhetat ( paramatena ) anekAMtavastutvena / athavA vyavahitAvyavahitaprasiddhalakSaNavatA pramANena / na bAdhyate anyathA na kriyate, tenaiva svarUpeNa dRzyata ityarthaH / kimuktaM bhavati-yo nirdoSo viprakRSTadarzI sa ca tvameva bhavasi / nyAyAgamAvisaMvAdivacanaM / yataH avirodho'pi, tava mataM na bAdhyate prasiddhena yasmAt / , nanu bho vatsa madIyaM mataM na bAdhyate anyeSAM ki bAdhyate ? ata Aha viprakaryapi bhinnalakSaNasaMbaMdhitvAdinA kasya citpratyakSaM / so'tra bhavAnnahanneva-anyeSAM nyAyAgama viruddhabhASitvAt / vicitrAbhisaMyaMdhitayA vyApAravyAhArAdisAMkaryeNa kvacidatizayAnirNaye kaimarthakyAdvizeSeSTiA ! jJAnavatto'pi visaMvAdAt ka punarAzvAsaM labhemahi ! / nacaiva vAdinaH kiMcidanumAnaM nAma nirabhisaMdhInAmapi bahulaM kAryasvabhAvA'niyamopalaMbhAt / sati kASThAdisAmigrIvizeSe kaciTuMpalabdhasya tadabhAve prAyazo'nupalabdhasya maNyAdikAraNakalApe'pi saMbhavAt / yajjAtIyo yataH saMprekSitastajjAtIyAptAdRgiti durlabhaniyamitAyAM dhUmadhUmaketvAdInAmapi vyApyavyApakabhAvaH kathamiva nirnniiyet?| vRkSaH ziMzapAtvAt iti 2 vijJAnaM masvasaMbadyaM bhUtapariNAmatSA pittAdivat / 2 mudritapustake'yamadhikaH paatthH| 3sahoccaritamityapi pAThaH / . 4 abhiprAyatayA / 5 vacanAdi / 6 agneH / 7 agneH| 8 sUryakAMtamaNyAdeH /
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ aaptmiimaaNsaa| latAcUtAdarapi kacideva darzanAt prekSAvatAM kimiva nizzaMkaM cetaH syAt ? / tadettadRSTasaMzayakAMtavAdinaI vidagdhamarkaTakAnAmiva svalAMgUlabhakSaNaM / yatnataH parIkSitaM kArya kAraNaM nAtivartate ? iti cet stutaM prestutaM / tato'yaM pratipatteraparAdho nAnumAnasyeti anukUlamAcarati / tadevaM tatsunizcitAsaMbhavadbAdhakapramANatvamahatyeka sakalajJatvaM sAdhayati nAnyatra, ityavirodha ityAdinA spaSTayati / tatreSTaM mataM zAsanamityuvacaryate nirAkRtavAco'pi kacidapratiSedhAt / niyamAbhyupagame suSuptyAdAvapi nirabhiprAyapravRttirna syAt / pratisaMviditAkArecchA tadA saMbhavaMtI punaH smaryeta vAMchAMtaravat / tatazcaitanyakaraNapATavayoH sAdhakatamattvaM sahakArikAraNAMtaraM na vai niyatamapekSaNIyaM naktaMcarAdeH saskRtacakSuSo vA nApekSitA'lokasannidherUpopalabhAt / nacaivaM saMvitkaraNapATavayorapyabhAvavivakSAmAtrAtkasyacidvacanapravRttiH prasajyate saMvitkaraNavaikalye yathAvivakSaM vAgavRtterabhAvAt / naca doSajAtistaddheturyatastAM vANI nAtivarteta tatprakarSAprakarSAnuvidhAnAbhAvAt / buddhayAdivatpramANataH siddhaM prasiddhaM tadeva kasyacidbAdhanaM yuktaM vizeSaNametatparamatApekSaM / prasiddhenApyanityatvAdyakAMtadharmeNa bAdhAkalpanAt / narte pramANAtpretibaMdhasiddherabhyupagamAt / naca pareSAM pratyakSaM-agnidhUmayoH kSaNabhaMgasadbhAvayorvA sAkalyena vyApti prati samartha-vicArakatvAt sannihiItaviSayatvAcca / nacAnumAnaM--anavasthAnuSaMgAt / parokSAMta vinA nastarkeNa saMbaMdho vyavatiSTheta / tadapramANatve na laiMgikaM samAropavyacchedAvizeSAt / adhigamo'pi vyavasAyAtmaiva tadanupapattau sato'pi darzanasya sAdhanAMtarApekSayA saMnidhAnAbhedAt, suSuptacaitanyavat // 6 // tvanmatAmRtabAhyAnAM sarvathaikAMtavAdinAM AptAbhimAnadagdhAnAM sveSTaM dRSTena bAdhyate // 7 // vRttiH-tvad-yuSmanmatameva Agama eva amRtaM sarvAtmapradezasukhakAraNaM duHkhanivRttilakSaNasya paramAnaMdamuktisukhasya nimittaM vA mataM amRtaM tasmAdbAhyA bahirbhUtA mithyAdRSTayaH tvanmatAmRtabAhyAH teSAM tvanmatAmRtabAhyAnAM-yuSmadAgamadviSatAM / sarvathA sarvaprakAraiH svarUpapararUpavidhipratiSedhAtmakaiH ekAntaM ekaM dharma nityatvAdikameva vadituM zIlaM yeSAM te sarvathaikAMtavAdinaH teSAM sarvathaikAMtavAdinAM ekasvabhAvAbhyupagacchatAm / AptAH sarvajJAH iti abhimAnaH garvaH ahaMkAraH tena dagdhAH bhasmasAtkRtAH pralayaM nItAH, teSAM AptAbhimAnadagdhAnAm / svasya AtmanaH iSTaM mataM sveSTaM AtmAbhyupagatapramANapramANaphalaM sarvavastu / dRSTena pratyakSeNa pratyakSapramitena anekAntAtmavastunA vA, bAdhyate virodhamupanIyate anyathA kriyata ityarthaH / kimuktaM bhavati / bhavadAgamabAhyA AptAbhimAnadagdhAH sarvathaikAntavAdinaH teSAM sveSTaM dRSTena bAdhyate / dhrmkiirtimtniraasaarthmnvyvyaatrkaavuktvaanaacaaryH| dravyArthikaparyAyArthikAnugrahArthaM vA // 7 // . paravAdisveSTasya dRSTena bAdhAM pradarya idAnI sveSTena sveSTasya bAdhAM darzayitumAha aSTazatI-anekAMtAtmakavastusAkSAtkaraNaM bahiraMtazca sakalajagatsAbhIbhUtaM vipakSe pratyakSavirodhalakSaNaManana dakSayati___na hi kicidrUpAMtaravikalaM sadasannityAnityAyekAMtarUpaM saMvedanamanyadvA pazyAmo yathA pratijJAyate citrajJAnavatkathaMcidasaMkIrNavizeSekAtmanaH sukhAdicaitanyasya varNasaMsthAnAdyAtmanaH skandhasya ca prekSaNAt / sAmAnyavizeSekAtmanaH saMvittirakAMtasyAnupalabdhirvA sarvataH siddhA cakSurAdimatAmanAhatakalpanAmastaM gamayati iti kiM naH pramANAMtareNa / na hi dRSTAjjyeSTaM gariSThamiSTaM tadabhAve pramANAMtarApravRtteH samAropavicchedavizeSAt anvayavyatirekayoH svabhAvabhedapradarzanArthatvAcca / anaikAMtakAMtayorupalaMbhAnupalaMbhayorekatvapradarza 1. prakRtaM / 2 samarpitaM / 3 avinAbhAvaH / 4 saugtaanaaN| 5 nirvikalpakatvAt / 6 bauddhAcAryaH /
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtana jainagraMthamAlAyAM matAMtara pratizeSArthaM vA / yadAha - sAdharmyavaidharmyayoranyatareNArthagatAvubhayapratipAdanaM pakSAdivacanaM vA nigrahasthAnamiti na tadyuktaM sAdhanasAmarthyena vipakSavyAvRttilakSaNana pakSaM prasAdhayataH kevalaM vacanAdhikyopalaMbhachalena parAjayAdhikaraNaprAptiH svayaM nirAkRtapakSeNa pratipakSiNA lakSaNIyeti pratijJAnuyogizAstrAdiSvapi nAbhidhIyeta vizeSAbhAvAt / yatsattatsarvaM kSaNikaM yathA ghaTaH saMzca zabdaH iti trilakSaNaM he - tumabhidhAya yadi samarthayate kathamitra saMdhAmatizete tAvattArthapratipattau samarthanaM vA nigamanAdikaM yataH parAjayo na bhavet / sattvamAtreNa nazvaratvasiddhau - utpattimattva kRtakatvAdivacanaM atiriktavizeSaNopAdAnAt kRtakatvaprayatnAnaMtarIyakatvAdiSu ca kapratyayAtirekAdasAdhanAMgavacanaM parAjayAya prabhavet / kvacitpakSadharmapradarzanaM saMzcazabdaH ityavigAnAt trilakSaNavacanasamarthanaM ca, asAdhanAMgavacanaM apajayaprAptiriti vyAhataM / tathAnyasyApi prastutetarasya vAdinoktAvitarasya svapakSamasAdhayatA vijayAsaMbhavAt nigrahasthAnamayuktaM / sAdhanAMgasyAvacanaM, prativAdinApyadoSasyodbhAvanaM doSasyAnudbhavanaM vA - anena pratyuktaM / vijigISuNobhayaM kartavyaM svaparapakSasAdhanadUSaNaM / ato'nyatareNAsiddhAnaikAMtikavacane'pi jalpAparisamAptiH // 7 // nirAkRtAvasthApitavipakSastrapakSayoreva jayetaravyavasthA nAnyatheti darzayannubhayamAha - kuzalAkuzalaM karma paralokaca na kacit / . ekAMtagraharaSu nAtha svaravairiSu // 8 // vRttiH- kuzalaM sukhanimittaM, akuzalaM duHkhahetukaM, karma mithyAtvAsaMyamakaSAyayogakAraNasaMcitapudgalapracayaH / kuzalaM cAkuzalaM ca kuzalAkuzalaM karma zubhAzubhamityarthaH / paraloko bhavAMtaragatiranyajanma | cazabdo'nuktasamuccayArthaH / tena tatkalabaMdhamokSehalokAdayo gRhyante / nazabdaH pratiSedhArthaH / kvacit keSucit / eka evAMtA dharmaH ekAMtaH tasya grahaNamabhyupagamo grahaH ekAMtagrahaH tasmin tena vA raktA raMjitAH, praviSTA bhaktA ekAMtagraharaktAH / athavA graha iva grahaH tena vyAkulitAH teSu ekAMtagraharakteSu / nAtha ! svAmin! zraddhAvacanametat / svazvAtmA ca pare cAnye ca svapare teSAM vairiNaH zatravaH teSu svaparavairiSu / kimuktaM bhavati?--he nAtha ! arhan ! ekAMtagraharakteSu svAravairiSu keSu cidapi zubhAzubhakarma nAsti / paralokAdayazca na santi / ekAMtatastragrahaNAt / yadyapi pakSAntarbhUto hetustathApi pRthagdraSTavyaH / aMtarvyAptisaMgrahAt / na kevalamekAntavAde kuzalAkuzalAdikaM karma na ghaTate kiM tu pramANaprameyapakSavipakSa hetu hetvAbhAsa dUSaNAbhAsAdikamapi sarvathArthakriyAyogAt // 8 // sAmAnyenaikAMtavAdyabhyupagatasya vAcaM pradaryedAnIM dUSayitumanAH svalpo'pi zatrunapekSaNIya iti nyAyamanusaranprathamataraM tAvadbhAvaikAMtaM bhasmasAtkartumAha aSTazatI - karmaphalasabaMdhaparalokAdikaM - ekAMtavAdinAM prAyeNeSTaM tadanekAMta pratiSedhena bAdhyate' tato'nuSThAnamabhimatavyAghAtakRt, sadasannityAnityAdyekAMteSu kasyacit kutazcit kadAcit kacitprAdurbhAvAsaMbhavAt / sarvAtmA sarvasya bhUtAveva janmaviruddhaM - api tu sarvathA'bhAve'pi vyalIkapratimAsAnAmanuparamaprasaMgAt / na kevalaM svabhAvanairAtmya evAyaM doSaH kiM tvaMtarubhayatra vA niranvayasattve'pi na, kAryakAlamaprApnuvataH kAraNatvAnupapattezciratarAMtItavat / satyabhavataH svayameva niyamena pazcAdbhavatastatkAryatvaM viruddhaM kAlAMtare'pi kiM na syAt tadabhAvAvizeSAt samanaMtaravat / samarthe satyabhavataH punaH kAlAMtarabhAvinastatprabhAvAbhyupagame kathamakSaNike'rthakriyAnupapattiH ! tatsattvAsattvayoravizeSAt / kAraNasAmarthyaMIpekSiNaH kAlaniyamakalpanAyAM - aMcalapakSe'pi samAnaH parihAraH / kSaNavartina ekasmAtkAraNasvabhAvamabhedayatAM vicitrakarmaNAmutpattau kUTasthepi kiM na syAt kAryotpattiH / kathamatrotpattirnAma ? tatra samAnaH paryanuyogaH, sadasatoranutpatteH, niSpannakhapuSpavat / sataH 1 nityapakSe'pi //
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ aaptmiimaaNsaa| punarguNAMtarAdhAnamanekaM kramazo'pyanubhavataH kiM viruddhayeta kSaNasthAyinaH kasya cideva grAhyagrAhakAkAravaizvarUpyAnabhyupagame'pi saMviditajJAnasya grAhyagrAhakAkAravivekaM parokSaM vibhrANasya sAmarthyaprAptaH-anyathA zUnyasaMvidovipratiSedhAt / tadayaM kSaNasthAyikAraNaM svasattAyAM kAyaM kurvadamyupagacchan kramotpattimuparuNaddhi, sakalajagadekakSaNavRttiprasaMgAt / kAraNasya kAryakAlaprAptau kSaNabhaMgabhaMgAnuSaMgAt / tadaprApnuvatastatkRtau vyalIkakalpanAvizeSeNa kUTasthAnatizAyanAt / tataH subhASitaM kuzalAdyasaMbhUtirekAtagraharaktazviti // 8 // 'bhavikAMte padArthAnAmabhAvAnAmapahavAt / sarvAtmakamanAcaMtamasvarUpamatAvakam // 9 // vRttiH--bhAva eveti sanneveti ekAMtaH asahAyadharmagraho bhAvaikAMtaH / sarvathA sattvAbhyupagama ityarthaH / tasminbhAvaikAnte padArthAnAM / paMcaviMzatitattvAnAM cetanAcetanadevamanujapazunArakastambhakumbhAmbhaHprabhRtInAM vA abhAvAnAM vastudharmANAM hetvaGgAnAM vizeSaNamityarthaH, vahuvacanAccatvAro'pi parigRhyante apahnavAnnirAkaraNAdityarthaH / kiM syAt ? sarve niravazeSamAtmA svarUpa yasya tatsarvAtmakaM vizvamekasvarUpamityarthaH / AdirutpattiHpUrvasminnasattvaM | aMto'vasAnaM vinAzo vA AdizcAntazcAdyaMtau tau na vidyate yasya tadanAdyantamanAdyanantamityarthaH / svamAtmIyarUpamAkAraH sva Atmaiva vA rUpaM svarUpaM na vidyate tadyasya tadasvarUpaM | abhAva ityarthaH / tavedaM tAvakaM na tAvakamatAvakaM / kimuktaM bhavati-padArthAnAM bhAvaikAMtAbhyupagame atAvakaM sarvAdyAtmakamanAdyanaMtamasvarUpaM syAt kasmAtsarvAbhAvApahnavAt // 9 // atha mataM ke'bhAvAH, kiyaMto vA, kAnyanAdyanaMtAni ? kasmAdabhAvAt kiM syAdata AhaH aSTazatI-niSparyAyadravyaikAMtapakSe sarvAtmakatvAdidoSAnuSaMgaH kutaH punarvizeSAnapahRvIta tatsAdhanavyabhicArAt / saMvini sabhedAdbhAvasvabhAvabhedaH prakalpyate, sa punarabhede'pyAtmanaH khaMDazaH pratibhAsamAnAt , tadanyatrApi vibhramAbhAve kozapAnaM vidheyaM / tadekaM cakSurAdijJAnapratibhAsabhedavazAd rUpAdivyapadezabhAka grAhyagrAhakasaMvittivat / itaretarAbhAvavikalpo'pi kathamayatArtho na syAt varNAdivikalpavat / na hi vastuvyatiriktamasannAma pramANasyArthaviSayatvAt / abhAvadRSTau hi tadavasAnakAraNAbhAvAdbhAvadarzanamanavasaraM prApnoti / sakalazaktivirahalakSaNanirupAkhyasya svabhAvakAryAderabhAvAt / kutastatpramitiH ? vastunAnAtvaM buddhayAdikAryanAnAtvAt pratIyate / svabhAvAbhede'pi vividhakarmatA dRSTA yugapadekArthopanibaddhadRSTiviSayakSaNavat / zaktinAnAtve prasavavizeSAt sa cevyabhicArI ? tastadgatiH / kevalamavidyAsvabhAvadezakAlAvasthAbhedenAtmani paratra cAsataH svayamasatA mithyAvyavahArapadavImupanayati-yataH kSaNabhaMgino bhinnasaMtatayaH skaMdhA vikalpyeran / anyathA ceti pratibhAsakAryAdyabhede'pi kasya cidekatvaM prasAdhayatIti sAdhyasAdhanayorabhede kiM kena kRtaM syAt ? pakSavipakSAderabhAvAt / na kvacidasAdhanA sAdhyasiddhiratiprasaMgAt // 9 // kAryadravyamanAdi syAtmAgabhAvasya nihve| pradhvaMsasya ca dharmasya pracyave'naMtatAM brajet // 10 // vRttiH-kAryaM ca dravyaM ca kAryadravya vastvanyathAbhAvaH, ghaTAdikaM / kriyata iti kAryam / avasthAntaraM dravati gacchatIti dravyam / anAdyanaMtasarvakAlaikasvarUpaM nityamAdirahitaM syAdbhavet / prAka pUrvasminnabhAvaH asattvaM prAgabhAvaH / mRtpiNDe ghaTasyAsattvamityarthaH / tasya prAgabhAvasya nihave vilope nirAkaraNe / pradhvaMsaMsya ca vinAzasya ca ghaTasya kapAlanAzAdaya ityarthaH / dharmasya-vizeSasya guNasya pracyave abhAve nirAkaraNa | anaMtasya bhAvo'naMtatA tAmanaMtatAmapayarvasAnaM sarvakAlakAryamiti saMbaMdhanIyam / brajet gacchet / kimuktaM bhavati-prAgabhAvasya nihavo yadi syAtkAryadravyamanAdi syAt / pradhvaMsAbhAvAsyAbhAvasya cAbhAve tadeva kAryadravyamanaMtatAM brajet // 10 // tRtIyacaturthAbhAvasvarUpaM tadabhAve ca yadbhavati
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtanajainagraMthamAlAyAMaSTazatI-prAgabhAvAnabhyupagame ghaTAderanAditvaprasaMgAt puruSavyApArAnarthakyaM syAt / kalpayitvApi tadamivyaktiM tasyAH prAgabhAvoM'gIkartavyaH / tathAhi sataH zabdasya tAlvAdibhirabhivyaktiH prAgasatI kriyate na punaH zabda eveti svaruciviracitadarzanapradarzanamAtraM / sA yadi zravaNajJAnotpattiH saiva kathaM prAka satI yatnataH krtvyaa| yogyatAyAM samAnazcarcaH / tadAvaraNavigamaH prAka kimabhUt bhUtau vA kiM yatnena ? vizeSAdhAnamapi tAgeva kartRkarmakaraNAnAM prAgabhAvAbhAvAt, na kazcidvizeSahetuH, tAlvAdayo vyaMjakA na punazcakrAdayo'pi iti / na hi vyaMjakavyApRtiniyamena vyaMjakaM saMnidhApayati / nAyaM doSaH sarvagatatvAdvarNAnAmityapi vAtaM ? anyatrApi tathAbhAvAnuSaMgAt / iSTatvAt adoSo'yaM na kAraNavyApAreSvapi codyAnivRttaH / etenAnavasthA pratyuktA tadvizeSaikAMte tadvato'nuyogastAvateti kartavyatAsthAnAt / abhedaikAMte pUrvavatprasaMgaH / pariNAme'pyeSaH paryanuyogastadabhinnAnAM kramazovRttirmAbhUt / bhinnAnAM vyapadezo'pi mAbhUt saMbaMdhAsiddharanupakArakatvAt / upakAre'pi sarva samAnaM anavasthA ca / vinAzAna'yupagame tasya kiMkRtamazrAvaNaM ? tadAtmAnamakhaMDayataH kasyacidAvaraNatvAyogAt / AvRtAnAvRtasvabhAvayorabhedAnupapatteH / tayorabhede vA zabdasya zrutirazrutirvA ityekAMtaH ? tamasApi ghaTAderakhaMDane pUrvavadupalabdhiH kiM na bhavitumarhati ? svasavittyutpattau kAraNAMtarApekSA mAbhUt tatkaraNasamarthasya, anyathA tadasAmarthyamakhaMDayadakiMcitkaraM kiM sahakArikAraNaM syAt / tatkhaMDane vA svabhAvahAniravyatirekAt / vyatireke vyapadezAnupapattiriti pUrvavatsarve / varNAnAM vyApitvAnnityatvAcca kramazrutiranupapanaiva, samAnakaraNAnAM tAdRzAmabhivyaktiniyamAyogAt / sarvatra sarvadA sarveSAM saMkulA zrutiH syAt / vaktRzroktRvijJAnayostatkAraNakAryayoH kramavRttitvamapekSya pariNAminAM kramotpattipratipattyorna kiMcidviruddhaM pazyAmaH / sarvagatAnAmeSa kramo duSkaraH syAt kSaNikeSveva karaNAMgahArAdiSu pratyabhijJAnAdviruddho hetuH / takriyaikatve'pi kimidAnImanekaM syAt / sarvavarNaikatvaprasaMgAt / zakyaM hi vaktuM-abhivyaMjakabhedAdvaizvarUpyaM jalacaMdravat / kvacitpratyakSavirodhe ? tadanyatrApyavirodhaH kutaH? tadayaM tAlvAdivyApAropajanitazrAvaNasvabhAvaM parityajya viparItamAsAdayannapi nityazcena kiMcidanityaM / yugapatpratiniyataikadezamaMdratArazruteH kasya cidekatvena kvacidanekatvasiddheH / na hi kathaMcit kvacitpratyavamarzo na syAt, taccheSavizeSabuddharabhivyaMjakahetutvapraklaptau sarva samaMjasaM prekSAmahe / tadeteSAM pudgalAnAM karaNasaMnipAtopanItazrAvaNasvabhAvaH zabdaH pUrvAparakovyorasana prayatnAnaMtarIyako ghaTAdivat pudgalasvabhAvatve darzanavistA ravikSepapratIghAtakarNapUraNaikazrotrapradezAdyupalaMbho gaMdhaparamANupratividhAnatayopekSAmarhati / karNazaSkulyAM kaTakaTAyamAnasya prAyazaH pratighAtahetorbhavanAdyupaghAtinaH zabdasya prasiddhiH-asparzatvakalpanAmastaM gamayati / nizchidrAnaragamanAdayaH sUkSmasvabhAvatvAt snehAdisparzAdivana virudhyeran ato yatnajanitavarNAdyAtmA zrAvaNamadhyasvabhAvaH prAka pazcAdapi pudgalAnAM nAstIti tAvAneva dhvanipariNAmaH / tataH prAkpradhvaMsAbhAvapratikSepe kauTasthyaM kramayogapadyAbhyAM svAkArajJAnAdyakriyAM vyAvartayatIti nirUpAkhyatvamityabhiprAyaH / tadAnu pUrvIkalpanAM vistareNa pratikSepsyAmaH // 10 // sarvAtmakaM tadekaM syAdanyopAhavyatikrame / anyatra samavAyena vyapadizyeta sarvathA // 11 // vRttiH-sarvo vizvo niravazeSaH AtmA svarUpaM yasya tat sarvAtmakam / tat kiciMdvastu vivakSitarUpaM, ekaM-abhedarUpaM-syAt bhavet / anyasya aparasya apoho-nirAkaraNaM tasya vyatikramaH-nihavaH nirAkRtiH sa tathAbhUtaH tasminnanyApohavyatikrame itaretarAbhAvAbhAve ityarthaH / anyatra atyantAbhAvAbhAve / samavAyena mIlanena samudAyena / vyapadizyata kathyeta abhyupagamyeta / sarvathA sarvaprakAraiH / kharaviSANAdi / athAnayorabhAvayoH ko vizeSaH ? iti cet-ghaTe paTAbhAva itaretarAbhAvaH / kadAcitkAlAMtare tattena svarUpeNa bhavati, zaktirUpeNa vidyamAnatvAt / atyaMtAbhAva: punarjIvatvena pudgalasyAbhAvaH kadAcidapi tena svarUpeNa na bhavati /
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ AptamImAMsA / etaduktaM bhavati-anyApohavyatikrame sati, kiMcidvivakSitaM sarvAtmakamekaM bhavati / atyaMtAbhAvAbhAve punaraikyena sarvaprakArairvyapadizyeta / tato na kiMcitsyAt // bhAvaikAMtapakSe kuzalAkuzalakAderaghaTanAM pradarya abhAvakAMtapakSe'pi bhRzaM na ghaTata iti pradarzayannAha aSTazatI-svabhAvAMtarAtsvabhAvavyAvRttiranyAghohaH / saMvido grAhyAkArAtkathaM cidvyAvRttau- anakAMtasiddhiH-anyathA saMbaMdhAsiddhiH / avyAvRttAvanyatarasvabhAvahAne kiMcitsyAt viSayAkAravikalasyAnupalabdheH / saMvitteH svalakSaNapratyakSavRttAvapi saMvedyAkAravivekasvabhAvAMtarAnupalabdheH svabhAvavyAvRttiH / zavalaviSayani se 'pi lohitAdInAM parasparavyAvRttiranyathA citrapratibhAsAsaMbhavApt,tadanyatamavattadAlaMbanasyApi nIlAderabhedasvabhAvApatteH / tadvatastebhyovyAvRttirekAnekasvabhAvatvAt rUpAdivat anyathA dravyameva syAnna rUpAdayaH / svAbhAvikatve'pi nirbhAsavailakSaNyaM karaNasAmigrIbhedamanuvidadhyAt dUrAsannakArthopanibaddhanAnAdarzananirbhAsavat / prati puruSa viSayasvabhAvabhedo vA sAmigrIsaMbaMbabhedAt / anyathA na kevalaM rUpAderabhedaH / kasya citkramazaH saMbaMdhyaMtaropanipAto'pi svabhAvaM na bhedayet / tataH kramavaMtyapi kAryANi tatsvabhAvabhedaM nAnumApayeyuH / tato yAvaMti saMbaMdhyaMtarANa tAvaMtaH pratyekaM bhAvasvabhAvabhedAH parasparavyAvRttAH / na hi kasyacitkenacit sAkSAtparaMparayA vA saMbaMgho mAsti nirupAkhyatvaprasaMgAt / tadevaM pratikSaNamanaMtaparyAyAH pratyekamarthasArthAH / kramazo'pi vicchede, arthakriyAnupapatteH / svabhAvamasaMtanvataH kacidupakAritAnupapatteH / kAraNasya svakAryAtmanA bhavataH pratikSepAyogAt / svabhAvAMtarAnapekSaNAt / tasmAdayamutpisureva nazyati / nazvara eva tiSThati / sthAsnurevotpadyate / tataH pratikSaNaM trilkssnnN-sthitirevotpdyte| vinAza eva tiSThati / utpattireva nazyati / sthitireva sthAsyatyutpasyate vinazyati / vinAza eva sthAsyati utpasyate vinazyati / utpattireva utpatsyate vinazyati sthAsyatIti na kutazciduparama iti bhAvaH / dravati droSyati adudravat sattaiva viziSyate dravya-kSetra-kAla-bhAvAtmanA / tataH parasparavyAvRttasvabhAvAnanaMtaguNaparyAyAn pratikSaNamAsAdayaMtI sattava tiSThatItyAdi yojyaM / tathA bhedAneva saMdravaMtItyAdi pratipattavyaM / atyaMtAbhAvApakRtau na kacitkicit kathaMcita vartate tathA sarva sarvatra sarvadopalabhyeta / kathaM punarabhAvapratipattiH ? kathaMcana syAt / pratyakSasya rUpAdisvalakSaNaviSayatvAta pramANAMtarasyApi svakAraNaviSayatvAdaMtazo'nupalabdhaH / paryudAsavRttyA vastuni niyamAdekasya kaivalya itarasya vaikalyamiti bruvannapi devAnAMpriyo nAvadhArayati bhAvAbhAvapratipattarabhAvAbhyupagamAt / svapararUpAdibhAvAbhAvalakSaNatvAt sarvasya niHzreNIpadabaMdhAbhyAmiva bhAvAbhAvasvabhAvAbhyAM pratibaMdhAna kiMcitpramANaM sarvAtmanA bhAvamabhAvaM vA gRhItu marhati aniyamaprasaMgAt / bhAvaprameyekAMtavAdinAmabhAvapratipattirayuktiH ato na bhAvapratipattiH tatprameyatopasaMkhyAnaM pramANadvayaniyamaM vighaTayati bhAvanairAtmyasya pramANAkAraNatvAt pratibaMdhaniyamapi mAbhUt // 11 // abhAvaikAMtapakSepi bhAvApahavavAdinAM / bodhavAkyaM pramANaM na kena sAdhanadUSaNam // 12 // vRttiH-abhAva iti asanniti ekAMto mithyAbhiprAyo'bhAvakAMtaH / sa eva pakSo'bhyupagamastasminnapyabhAvaikAMtapakSe'pi / na kevalaM bhAvakAMte, kiM tvabhAvaikAMte'pi bhAvasya sattvasya apahavaH abhAvo nirAkaraNaM taM vadituM zIlaM yeSAM te tathAbhUtAsteSAM bhAvApahavavAdinAm / bodho jJAnaM svArthAnumAna, vAkyaM AgamaH parArthAnumAnam | bodhazca vAkyaM ca bodhavAkyam / pramIyate'neneti pramANaM svaparAvabhAsakaM jJAnaM / na pratiSedhavacanam / kena katareNa / sAdhanaM ca dUSaNaM ca sAdhanadUSaNaM dvaMdaikavadbhAvaH / svapakSasiddhiH parapakSanirAkaraNaM / bhAvApahavavAdinAmabhAvakAMte bodhavAkyayorapyabhAvastataH pramANAbhAvAt kena sAdhana kena vA dUSaNaM kriyata iti saMbaMdhaH // 12 // / 1 kutazciduparamate pATho'yaM likhita. pustake / 2 asaditi pATho likhitapustake /
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtanajainagraMthamAlAyAM bhAvAbhAvaikAMte virodhaM nirUpyobhayaikAMtavAdinAmapi na kiMcitsaMgacchata ityAhaaSTazatI-bahiraMtazca paramArthasat anyatarApAye'pi sAdhanadUSaNaprayogAnupapatteriti prakRtArthaparisamAptau kiM trilakSaNavikalpanayA / na hi saMvRttyA sAdhyasAdhanavyavasthA yuktimatI / zUnyasiddheraparamArthatve punaranirAkRtasadbhAvasya sarvasyAzUnyatAnuSaMgAt / samAropavyavacchede'pi samAnaM / heyopAdeyopAyarahitamayamahIkaH kevalaM vikrozati / saMvRttyAstIti sArUpeNetyayamarthaH ? kRtamanukUlaM / kevalaM vaktA Atmano vaiyAtyaM sUcayati / atha pararUpeNa nAsti nAmni vivAdAt etadapi tAdRgeva / tadetenobhayAnubhayavikalpaH pratyuktaH / tadasti mRSAtma neti samAnazcarcaH / saMvRttirvicArAnupapattirityayuktaM / tadabhAvAttatpratipAdanArtha zAstramupadizancupadeSTAra cAvarNayan sarva pratikSipatIti kathamanunmattaH ? sauddhodanereva tAvatprajJAparAdho'yaM lokAtikrAMtaH kathaM vabhUvetyativismayamAsmahe / tamanye punaradyApi kIrtayaMtIti kiM vata paramanyatra mohanIyaprakRteH // 12 // virodhAnobhayaikAtmyaM syAdvAdanyAyavidviSAM / / avAcyataikAMte'pyuktinAMvAcyamiti yujyate // 13 // vRttiH-virodhATyabhicArAt pUrvAparAsaMgatatvAt / na pratiSadhavacanam / eka AtmA svabhAvo yayostau tathA tayorbhAvastadaikAtmyam / ubhayoH sattvAsattvayoraikAtmyamubhayaikAtmyaM bhAvAbhAvaikyamityarthaH / nyAyo yuktiH pramANena prameyasya ghaTanA / syAdvAda eva nyAyaH syAdvAdanyAyastasmai vidviSastaM vA vidviSantIti syAdvAdanyAyavidviSasteSAM syAdvAdanyAyavidviSAmanekAMtavairiNAm / atha bhAvAbhAvobhayakAMtapakSadoSadarzanAdavAcyataikAMta AzrIyate ? tathApi doSa eva ata aah| ucyata iti vAcyaM na vAcyamavAcyaM tasya bhAvo'vAcyatA saiva ekAMto'vidyAdhyavasAyo'vAcyataikAMtastarimannavAcyataikAMte api / zabdArthayoravAcyavAcakatve'pi / uktirvacanaM avAcyamityavaktavyamiti / na yujyate na ghaTate / syAdvAdanyAyavidviSAM vAdinAmubhayaikAtmyaM na bhavati / virodhAt / vijJAnazUnyavat / tathAvaktavyakAMtapakSe'pi avAcyamityevaM yA uktiH sA'pi na yujyate / sarvathA'vAcyatvAt / ekazabdena ghaTapaTAdivat // 13 // ekahelayA yadi sarvathA sadasadubhayAvaktavyarUpaM tattvaM nAsti kathaM tItyAha aSTazatI-bhAvAbhAvayorekatarapratikSepakAMtapakSopakSiptadoSaparijihIrSayA sadasadAtmakaM sarvamabhyugacchato'pi vANI vipratiSidhyate / tasyAH parasparaparihArasthitilakSaNatvAt / na hi sarvAtmanA kaMcidartha saMtaM tathaivAsaMtamAcakSANaH svasthaH svAbhyupagametaranirAsavidhAnakaraNAt zUnyAvabodhavat / trailokyaM vyaktarapaiti nityatvapratiSedhAt-apetamapyasti vinAzapratiSedhAditi vA. tadanyathApetamanyathAstIti syAdvAdAvalaMbanamaMdhasarpavilapravezanyAyamanusarati / yo'pi pakSatrayopakSiptadoSaparijihAsayA sarvathA'vaktavyatattvamavalaMbate so'pi kathamavaktavyaM brUyAt ? naiSa doSaH svalakSaNamanirdezyaM pratyekaM kalpanApoDhamityAdivat / tadapyasat yadasataH samudAhRtaM / yathaivAkSaviSaye'bhidhAnaM nAsti tathAkSAne viSayo naivAsti tatastatra pratibhAsamAnepi na prati-- bhaaste| na kevalaM viSayaklAt dRSTerutpattiH-api tu cakSurAdizaktezca / tadarthavat karaNamanukartumarhati na vAthai vizeSAbhAvAt / darzanasya kAraNAMtarasadbhAve'pi viSayAnukArAnukAritvameva, sutasyeva. pitrAkArAnukaraNamityapi vArta svopAdAnamAtrAnukaraNatvaprasaMgAt / ubhayAkArAnukaraNe'pi rUpAdikdupAdAnasyApi viSayatApatteratizayAbhAvAt / varNAdervA tadvadaviSayatvaprasaMgAt / tajjanmarUpAvizeSe'pi tadathyavasAyaniyamAta bhirrthvissytvmitysaarN| darzanasyAnadhyavasAyAtmakatvAdadoSo'yaM pratyakSasyAdhyavasAyahetutvA'dityanirUpitAmidhAnaM tatrAbhilApAbhAvAt / tadabhAve'pyadhyavasAyakalpanAyAM pratyakSaM ki nAdhyavasyeta / yathaiva hi pratyabhasyA-- milApasaMsargayogyatA nAsti tathA tatsamanaMtarabhAvino'pi vikalpasya / tathAhi kiMcitkena cidviziSTaM gRhya-- mANaM vizeSaNavizeSyatatsabaMdhavyavasthAgrahaNamapekSate daMDivat / nacAyamiyato vyApArAn kartuM samarthaH ? pratyakSaklotpatteravicArakatvAt-pratyakSavat / naitadevaM zabdArthavikalpavAsanAprabhavatvAnmanovikalpasya tatastahI
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ AptamImAMsA | kathamakSabuddherUpAdiviSayatvAniyamaH ? tadabhyugame vA tadabhilApasaMsargo'pi tadvadanumIyate / tasmAdayaM kiMcitpazyan tatsadRzaM pUrvadRSTaM na smartumarhati tannAmavizeSAsmaraNAt / tadasmarannaiva tadabhidhAnaM pratipadyate / tadapratipattau tena tanna yojayati / tadayeojayannAdhyavasyatIti na kvacidvikalpaH zabdo vetyavikalpAbhidhAnaM jagat syAt / tathAhi - bahiraMtarvA gRhItamapyagRhItakalpaM kSaNakSayalakSaNa saMvedanAdivat tathAcAyAtamacetanatvaM jagata / sahasmRtirayuktaiva tannAmAkSaramAtrANAmapi kramazo'dhyavasAnAta anyathA saMkulA pratipattiH syAt / nAmno nAmAMtareNa vinApi smRtau kevalArthavyavasAyaH kiM na syAt / tannAmAMtaraparikalpanAyAmanavasthA / tadayamazabdaM sAmAnyaM vyavasyan svalakSaNamapi vyavasyet / bhedAbhAvAt sAmAnyavat) svalakSaNamadhyavasyannabhilApena yojayet tato na kiMcitprameyamanabhilApyaM nAma / pratyakSasyAnabhilApyatve smArta zabdAnuyojanaM dRSTasAmAnyavyavasAyo yadyapekSeta so'rtho vyavahito bhavet tadiMdriyajJAnAtsAmAnyavyavasAyo na syAt prAgivAjanakatvAt tadaMtareNApi darzanamayaM gauriti nirNayaH syAt / anabhilApyasya vizeSasyAnubhave kathamabhilApyasya smRtiratyaMtabhedAttaH / zabdArthayoH saMbaMdhasyAsvAbhAvikatve kathamarthamAtraM pazyan zabdamanusmaret ? / tadarthaM vA yato'yaM vyavasAyaH / cakSurAdijJAnasya kathaMcid vyavasAyAtmakatvAbhAve dRSTasajAtIyasmRtirna syAt / dAnahiMsAviraticetasaH svargAdiphalajananasAmarthya - saMvedanavat / kSaNakSayAnubhavavadvA pratyakSe'bhilApasaMskAravicchede kutastadvikalpAbhilApasaMyojanaM yataH sAmAnyamabhilApyaM syAt / naca grAhakapratyakSasmRti pratibhAsabhedAdviSayasvabhAvabhedaH sakRdekArthopanibaddhadarzanapratyAsanetarapuruSajJAnaviSayavat / tathA ca maMdapratibhAsini tatsaMketavyavahAraniyamakalpanAyAmapi kathaMcidabhidheyatvaM vastunaH siddhamityalaM prasaMgena / tasmAdavAcyaMtakAMte yadavAcyamityabhidhAnaM tadasamaMjasaM svalakSaNamanirdezya mityAdivat svavacanavirodhAt // 13 // 12 kathacitte sadeveSTaM kathaJcidasadeva tat / tathobhayamavacyaM ca nayayogAnna sarvathA // 14 // vRttiH - kathaMcit kena citprakAreNa / te tava sadeva-bhAva eva / iSTa-matamabhyupetam / kathaMcit-kenacitprakAreNa / asadeva-abhAva eva / tat yadeva sat / tathA tenaiva kenacitprakAreNa / ubhayaM sadasadAtmakam / avAcyamavaktavyam / cakArAtkathaMcidityarthaH / nayasya vakturabhiprAyasya yogo yuktirnayayogastasmAnna yayogAdabhiprAyavazAdityarthaH / na sarvathA - sarvakArairna / kimuktaM bhavati - sadasadubhayAvaktavyaM vastu na bhavati | kiMtu kenacitprakAreNa / tadeva svaSTayati anavasthAM ca nirAkaroti uttarakArikayA aSTazatI-nAvagrahAderanyonyaM svalakSaNavivaikaikAMto jIvAMtaravat svAtmanyapi saMtAnabhedaprasaMgAta / ahamahamikayAtmA vitArnanubhavannanAdinidhanaH svalakSaNapratyakSaH sarvalokAnAM kvaciccitravittikSaNe nIlAdi vizeSanirbhAsavat AtmabhUtAn parasparato viviktAn sahakramabhAvino guNapayAryAnAtmasAtkurvan sanneva / tadekatvAbhAve nIlAdivizeSaniyatadarzana nAnAsaMtAnasaMvedanakSaNavaccitrasaMvedanaM na syAt / tathA kramavRttInAM sukhAdInAM matizrutAdInAM vA tAdAtmyavigamaikAMte saMtatiranekapuruSavata | nairaMtaryAderavizeSAtsaMtAnavyatikaro'pi kiM na syAt / na hi niyAmakaH kAzcidvizeSo'nyatra bhedAbhedapariNAmAt asaMkare harSaviSAdAdicitrapratipatterayogAt / yathaikatra samanaMtarAvagrahAdisadAdisvabhAvasaMkarapariNAmastathaiva sarvatra cetanAcetaneSu saMpratyatItAnAgateSu, tatsvabhAvAvicchitteH / ataH kathaMcitsadeveSTaM / na kevalaM jIvAjIvaprabhedAH sajAtIyavijAtIyavyAvRttilakSaNAH kiMtu buddhikSaNepi kvacidUgrAhyagrAhakayoH sitAdinirbhAsAMzaparamANusaMvittayo'pi, parasparaparihArasthitilakSaNatvAt bhanyathA sthUlazavalAlokanAbhAvAt, tadekAMzavat / tathAca sakalacetanetarakSaNapariNAmalavAvizeSAH parasparaviviktAtmanastadanyonyAbhAvamAtraM jagat anyathA sarvathaikatvaprasaMgAt / anvayasya vizeSApekSaNAdabhAvo vA / tadiSTasadeva kathaMcit / na hi bhAvAbhAvaikAM tayorniH paryAya maMgIkaraNaM yuktaM / yathaivAsti tathaiva nAstIti vipratiSe
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtanajainagraMthamAlAyAMdhAt kathaMcitsadasadAtmakaM dravyaparyAyanayApekSayA, viparyaye tathaivAsaMbhavAt / sarvathA jAtyaMtarakalpanAyAM tadaMzanibaMdhanavizeSapratipattaratyaMtAbhAvaprasaMgAt / sarvathobhayarUpatve vA jAtyaMtarapratipatterayogAt / tathA cAnavasthAdidoSAnuSaMgaH / tadiSTaM syAdubhayaM, sadbhAvetarAbhyAmanabhilApe vastunaH kevalaM mUkatvaM jagataH syAt vidhiprtissedhvyvhaaraayogaat| na hi sarvAtmanAmabhilApyasvabhAva buddhiradhyavasyati / na vAnadhyavasAyaM pramitaM nAma gRhItasyApi tAdRzasyAgRhItakalpatvAt mUrchAcaitanyavat / sarvAtmanAbhidheyatve'pi pratyakSetarAvizeSaprasaMgAt / tathAbhidheyatve'pi satyetarayorabhedaH syAt / svapakSavipakSasyAsatvAt tattvapradarzanAya yatkiMcitpraNayan vastu sarvathAnabhidheyaM pratijAnAtIti kimapyetanmahAdbhutaM, tatkRtAM vastusiddhimupajIvati na ca tadvAcyatAM ceti svadRSTirAgamAtramanavasthAnuSaMgAt // 14 // sadeva sarva ko necchet svarUpAdicatuSTayAt / asadeva viparyAsAna cenna vyavatiSThate // 15 // vRttiH -sadeva-sattvameva sarva-niravazeSa vizvam / ko necchet-ko na manyate kasya neSTaM ? kiMtu iSTameva sarvasya / svarUpamAtmarUpaM svasya vA rUpaM tadAdiryasya tatsvarUpAdi taccaitaccatuSTayaM caturvikalpa tattathAbhUta / tasmAtsvarUpAdicatuSTayAt / kiM tat ? svdrvysvkssetrsvkaalsvbhaavH| tasmAt / asadeva mAstitvameva viparyAsAt-asvarUpAdicatuSTayAt / asvdrvykssetrkaalbhaavaat| na cet-yadyevaM na / na vyavatiSThate-na ghaTate nAtmasvarUpaM labhata ityarthaH / kimuktaM bhavati-svarUpAdicatuSTayAtsarve sadeva ko necchet / viparyayAdviparyayaM ko necchet ? / yadi punaryenaiva satvaM tenaivAsattvamiti syAnna kiMcidapi syAt / zeSabhaMgaprarUpaNArthamAha aSTazatI-syAtsadasadAtmakAH padArthAH sarvasya srvaakrnnaat| nahi paTAdayo ghaTAdivat kSIrAdyAhAraNalakSaNAmarthakriyAM kuti ghaTAdijJAnaM vaa| tadubhayAtmani dRSTAMtaH sulabhaH / zabdetarapratyayayoH ekAnekavastuviSayayAH, ekAtmasamavetayoH kAraNavizeSavazAt parivRttAtmanoH svabhAvabhede'pi kathaMcidekatvamastyeva vicchedaanuplbdhH| upAdAnasya kAryakAlamAtmAnaM kathaMcidanayatazcirataranivRttAvizeSAt kAryotpattAvapi vyavedazAnupapattestAdRzaM svarUpaikatvamastyeva vizeSAvekSayA tu nAstyeva / na hi paurastyaH pAzcAtyaH svamAvaH, pAzcAtyo vA paurastyaH nirapekSaH / tatra kramo'pi pratibhAsAtizayavazAt prakalpyeta tadekatvAdakramaH kiM na syAt / tadekamanekAkAraM, akramakramAtmakaM, anvayavyatirekarUpaM sAmAnyavizeSAtmakaM sadasatpariNAmaM sthityutpattivinA zAtmakaM svapradezaniyataM svazarIravyApinaM trikAlagocaramAtmAnaM paraM vA kathaMcit sAkSAtkaroti parokSayati vA kezAdivivekalyAmugdhabuddhivat / tAdRzaikacaitanyaM sukhAdibhedaM vastu svato'nyataH sajAtIyavijAtIyAdviviktalakSaNaM vibharti-anyathA anavasthAnAt kvacitkathaMcidaniyamaH syAt // 15 // kramAptidvayAd dvaitaM shaavaacymshktitH| avaktavyottarAH zeSAstrayo bhaMgA svahetutaH // 16 // vRtti-krameNa paripATyA arpitaM vivakSitaM kramArpitaM tacca tavayaM dvitayaM kramArpitadvayaM tasmAtkamArpitadvayAt / dvAbhyAmitaM dvItaM-dvItameva dvaitaM-dvayAtmakamastitvanAstitvasvarUpaM-kramavivakSitasvaparacatuSTayAdastitvanAstitvasvarUpamityarthaH / saha-yugapat ekahelayA vivkssitsvprctussttyaadityrthH| yadyapi dvayazabdaH samAsAMtarbhUtastathApi tena saMbaMdho'nyasyA'zrutatvAt / avaacyN-avktvymuccaaryitumshkymityrthH| kutaH ? azaktitaH asAmarthyAt / avaktavyamavAcyamuttaraM-paraM yeSAM bhaGgAnAM te'vaktavyottarAH zeSA anye trayo bhaGgAstrayo vikalpAH / svahetutaH svakIyakAraNAt / ke te svahetavaH svarUpAdicatuSTayAtsahavivakSitasvarUpAdicatuSTayA cAsti cAvaktavyaM / tathA pararUpAdicatuSTayAt, yugapaddarzitasvapararUpAdicatuSTayAcca nAsti cAvAcyam / tathA kramAptisvarUpAdicatuSTayAdyugapadvivakSinasvapararUpAdicatuSTayAccAsti nAsti cAkktavyaM ca /
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ AptamImAMsA / kimuktaM bhavati ?- svahetoH syAdasti 1 / syAnnAstiM 2 / syAdasti nAsti ca 3 / syAdavaktavyam 4 / syAdasti cAvaktavyam 5 / syAnnAsti cAvaktavyam 6 / syAdasti nAsti cAvaktavyaM ca 7 vastuta ityarthaH // astitvAdIn dharmAn yuktitaH samarthya, adhunA teSAmekasminnadhikaraNe'vasthAnasya virodhamantareNa parasparaparihAreNa rUpAdInAmiva yuktitaH samarthanArthamAha aSTazatI-svapararUpAdyapekSaM sadasadAtmakaM vastu na viparyAsena tathA darzanAt ,kalpayitvApi tajjanmarUpAdhyavasAyAn svAnupalaMbhavyAvRttilakSaNaM darzanaM pramANayitavyaM / tathAhi-buddhiriyaM yathA pratyAsatyA kasya cidevAkAramanukaroti tayA tameva niyamenopalabheta nAnyathA pAraMparyaparizramaM pariharet / vilakSaNasyApi vibhramahetuphalavijJAnairvyabhicArAt tadanabhyupagame svAbhyupagamAsiddheH kiMsAdhanaH paramupAlabheta / tadekopalaMbhaniyamaH svaparalakSaNAbhyAM bhAvAbhAvAtmanaM prasAdhayati, tadabhAve na pravartayati nApi nivartayati pramANAMtaravanniSparyAya bhAvAbhAvAbhidhAnaM nAMjasaiva viSayIkaroti zabdazaktisvAbhAvyAt / vacanasUcanasAmarthyavizeSAnatilaghanAt / saMketAnuvidhAne'pi kartRkarmaNoH zaktayazaktayoranyataravyapedazAhatvAt / ayodArubajralekhanavat / anyathA cAkSuSAtvAdayaH zabdAdidharmA na bhaveyuH / ato yAvaMti pararUpANi tAvatyeva pratyAtma svabhAvAMtarANi tathA pariNAmAt / dravyaparyAyau vyastasamastI samAzritya caramabhaMgatrayavyavasthAnaM / na khalu sarvAtmanA sAmAnyaM vAcyaM ? tatpratipattararthakriyAM pratyanupayogAt / na hi gotvaM vAhadohAdAvupayujyate / lakSitalakSaNayA vRttiH kathaMcittAdAtmyena bhavet , saMbaMdhAMtarAsiddheH kArmukAdivat / tAdRzAnupalaMbhAtsaMketo'pi na siddhayet / satApi tAdRzAnyavyAvRttyAtmanA bhavitavyaM anyathA vizeSavatsvabhAvahAniprasaMgAt vizeSANAM vA tadvattato vyAvRtternacAnyApohaH sarvathArthaH zabdasya vikalpasya vaa| sAdhanavacanena nityatvasamAropavyavacchede'pi svalakSaNasyAnityatvAsiddhau sAdhanavacanAnarthakyAt / vikalpAbhidhAnayorvastusaMsparzAbhAve svalakSaNardazanasyAkRtanirNayasya vastusannidheravizeSAt kiM kena pramitaM syAt / na hi mithyAdhyavasAyana tattvavyavasthAnaM vastudarzanasamAropavyavacchedayoH anyatarasyApi svatastattvApariniSThitau itaretarAzrayadoSaH / samayAdarzino'pi kvacidanvayabuddhayabhidhAnavyavahAro tatkAryakAraNavyAtirekavyavasthAyAM guDucyAdyudAharaNapraklaptiM vipryaasyti-|| 16 // , astitvaM pratiSedhyenAvinAbhavyekadhArmiNi / vizeSaNatvAtsAdhayaM yathA bhedavivakSayA // 17 // vRttiH-AstitvaM sattvaM pratiSedhyena-nAstitvena avinAbhAvi-nAstitvena vinA na bhavati pRthagbhUtaM nopalabhyata ityarthaH / dharmA Asya santi dharmI ekazcAsau dharmI ca tasminnekadharmiNi / vizeSaNatvAt / upAdhivazAt / samAno dharmaH sadharmastasya bhAvaH sAdharmyamanvayaH / yathA-dRSTAMtapradarzakaH / bhedasya vivakSA'rpaNA tayA ityarthaH / ekadhAmaNi zabdAdau astitvaM nAstitvAvinAbhAvi kutaH ? vizeSaNatvAt / yathA kRtakatvAdI sAdhabhyaM vaidhayeNa vinA na bhavati / yadvizeSaNaM tatpratiSedhyAvinAbhAvi yathA sAdharmya vyatirekavivakSayA / drumAdau vizeSaNaM cAstitvaM / tasmAtpratiSedhyadharmAvinAbhAvi // 17 // tathA aSTazatI- sarvamitthamanitthaM ceti pratijJAya-abhipretya vA prameyatvAdihetUpAdane'pi vyatireko 'styeva prameyatvasya vastudharmatvAt / khapuSpAdayo'pi tatra vyavahAramicchatA prameyAH pratipattavyA iti na kiMcipramANaM prameyAbhAvasyApi tathAbhAvAnuSaMgeNAvyavasthAprasaMgAt / nacaitadviruddhaM svalakSaNamanirdezyamityAdivat / 1 likhitapustake upAdhitvAditi pAThaH /
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtanajainagraMthamAlAyAM 15 darzane svAkAramanaparyatAM svabhAvakAryapratibaMdhAbhAve prameyatvaM pramANAMtaramavazyamAkarSayati / tatovipratiSiddhametat / naca svalakSaNamevAnyApohaH sarvathAvidhiniyamayorekatAnatvA'saMbhavAt / tatsvabhAvabhedAbhAve ca saMketavizeSAnupapatte:-abhidhAnapratyayavizeSo'pi mAbhUttadanyataravat / tato yAvaMti pararUpANi pratyekaM tAvaMtastatatataH parAvRttilakSaNAH svabhAvabhedAH pratikSaNaM pratyetavyAH / yadi saMbaMdhyatarANi bhAvasvabhAvabhedakAni na syustadA nityatve'pi kasyacitsaMbaMdhyaMtareSu kadAcitkeSu kramazo'rthakriyA na vai vipratiSidhyeta / zakyaM hi vaktuM kramavartIni kAraNAni tattannirvatanAtmakAni iti nityaM svabhAvaM na vai jahAti kSaNikasAmigrIsannipAtaikatamavat / tadetattadA tadA tattatkartuM samarthamekaM svabhAvaM avicalita vibhrANaM sahakArikAraNAni svabhAva syAbhedakAni nAnAkAryanibaMdhanAni kAdAcitkAni pratIkSyaMta iti / tadime'rthA vidhipratiSedhAbhyAM saMprativata hAnapratibaMdhamativartate vastuta eva / tato na saMvRttistadvyavahArAya bhedamAvRttya tiSThatIti yuktaM / tadanekasvabhAvAbhAve vinirbhAsAsaMbhavAta Atmani paratra cAsabhavinamAkAramAdarzayatIti mugdhAyate satrAsahAyarUpAnupalabdheH / tadiyaM saMvRtiH sAmAnyasAmAnAdhikaraNya-vizeSaNavizeSyabhAvAdivyavahAranirbhAsAn vibhratI svayamanekarUpatAM pratikSipaMtaM vyavasthApayati / tadvadbhAvAMtarANAmanekAtmakatve vAstavI sAdhAdisthitiravizeSeNa vikalpabuddhermithyAtvaM pratijAnaMtaM pratikSipatyeva / yatpunaretadanyato vyAvRttiranAtmikaiveti tanna cakSurAdijJAnasya nirvyavasAyAtmakasya svayamabhUtAvizeSAt / nirNayasya bhAvasvabhAvA'saMsparzinaH sarvathA vastutattvAparicchedAdacchameveti svayamekAMtAnupapatteH / ato'yaM svabhAvaH svabhAvabhedAn vidhipratiSedhaviSayAn vibhrANaH pratyakSatarapramANasamAdhigatalakSaNaH pratIyeta / tasmAdyadvizeSaNaM tatpratiSedhyAvinAbhAvi kvaciddhAmaNi yathA sAdharmya bhedavivakSayA, kRtakatvAdau vizeSaNaM cAstitvaM tataH pratiSedhyadharmapratibaMdhI // 17 // nAstitvaM pratiSedhyenAvinAbhAvyakathANi / vizeSaNatvAdvaidhayaM yathA'bhedavivakSayA // 18 // vRttiH-nAstitvaM pratiSedhyenAstitvenAvinAbhAvi vizeSaNatvAt / yathA vaidharmyamabhedavivakSayA // yatkiMcit vizeSaNaM tatsarvameva pratipakSadhAvinAbhAvi yathA vaidharmya saadhrmyvivkssyaa| hetorvizeSaNaM ca nAstitvaM // 18 // punarapyavirodha darzayannAha aSTazatI-bhedAbhedavivakSayoravastunibaMdhanatve viparyAso'pi kiM na syAt / tata: samaMjasametat / yatkiMcidvizeSaNaM tat sarvamekatra pratipakSadhAvinAbhAvi yathA vaidharmyamabhedavivakSayA hetau / tathA ca nAsti tvaM vizeSaNaM-anyathA vyavahArasaMkaraprasaMgAt / na hi svecchApraklaptadharmadharmivyavasthAyAM paramArthAvatAraH syAt / tadasamIkSitatattvArthairlokapratItivazAdbhedAbhedavyavasthitistattvapratipattaye samAzriyata iti vAlAbhilApakalpaM / bhAvasvabhAvoparodhAt // 18 // vidheyapratiSedhyAtmA vizeSyaH zabdagocaraH / sAdhyadharmo yathA heturahetuzcApyapekSayA // 19 // - vRttiH-vidheyazabdavAcyaH sAdhya ityarthaH / pratiSedhyo nirAkaraNIyaH / dvandvaH / tAvAtmA svarUpaM yasya sa vidheyapratiSedhyAdhyAtmA vizeSyo dharmI pakSa ityekArthaH / zabdagocaraH zabdaviSayaH / sAdhyasya dharmaH sAdhyadharmaH / yathA dRssttaantprdrshkH| hetuH sAdhanamaheturasAdhanam / apiH sambhAvanAyAm / apekSayA vivakSayA // vizeSyo vidheyapratiSedhyAtmA. zabdagocaratvAt yathA sAdhyadharmoM hetuzcAhetuzca bhavati vivakSayA / agnimattve sAdhye dhUmo heturbhavati jalatve sAdhye'heturekasmindhArmaNi / evamatrApi-yo yaH zabdaviSayaH sa sarvo'pi vidheyapratiSedhyAtmA vizeSyaH / yathA sAdhyadharmo heturahetuzcApekSayA / zabdaviSayazca vizeSyaH tasmAdvidheyapratiSedhyAtmA // 19 //
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ aaptmiimaaNsaa| zeSabhaMgAn samarthayannAha- aSTazatI-kiMcitkena cidviziSTaM gRhyamANaM vizeSaNavizeSyatatsaMbaMdhalokasthitisaMkalanena gRhyeta nAnyathetyabhiniveze'pi vastuno vidhipratiSedhasvabhAvayoH pratyekaM darzanamavazyaMbhAvi / tato vidhipratiSedhAvAsmAnau vizeSasya savikalpakatvaM prasAdhayataH / tataH sAmAnyavizeSAtmakatvaM vastutvalakSaNaM / astitvanAstitvayodharmI sAmAnyaM tatra tAdAtmyalakSaNaH saMbaMdhaH saMbaMdhAMtarakalpanAyAmanavasthAprasaMgAt / tannaitatsAraM, jAtyAdimatAmetanna saMbhavatyeveti tadabhAva evAsaMbhavAt tathA sati naikAMtena darzanavikalpAbhidhAnAnAM viSayabhedo'sti kathaMcitpratibhAsabhede'pi pratyAsannetarapuruSadarzanavat / tathAhi dhUmAdayaH kRtakatvAdayo vA kacidagnisalilayorvinAzetarayorvA sAdhanetarasvabhAvAmyAM sAkSAkriyeran / itarathA hi vizeSyapratipatterayogAt / anApekSAyAM tu virodhaH / tasmAt yadabhidheyaM tadvizeSyaM yadvA vizeSyaM tadabhilApyaM yadvA vastu tatsarve vidheyapratiSedhyAtmakaM yathotpattyAdiH / apekSayA hetuH-ahetuzca sAdhyetarayoH-tathA ca vimatyadhikaraNaM sttvaabhidheytvaadi||19|| zeSabhaMgAzca netavyA yathoktanayayogataH / na ca kazcidvirodho'sti munIMdra tava zAsane // 20 // vRttiH-zeSabhaMgAzca avaktavyAdayo netavyA jJAtavyA yojniiyaaH| yathoktazcAsau nayazca yathoktanayaH tasya yogastasmAt vizeSaNatvAditi hetorityrthH| virodho'pi na kazcit / upalakSaNametat / virodha iti saMzayavirodhavaiyadhikaraNyobhayadoSaprasaMgasaMkarAnavasthA'bhAvAnAkSipati ete doSA na saMti / kasmAt ? anekAMtatvAdvastunaH / jIvAdipadArthayAthAtmyamananAnmunayasteSAmiMdro bhagavAn kevalI tasya saMbodhanaM he munIMdra / tava zAsane yussmnmte| anabhilApyAdayo'pi dharmAH kvacidakadharmiNi pratyanIkasvAbhAvAvinAbhAvino vizeSaNatvAt pUrvoktamudAharaNam // ___ aSTazatI-syAdasti syAnnAstIti bhaMgadvayamupayuktaM tadapekSayAzeSatvaM / bhaMgatrayApekSaM vA / yathoktanayayogata iti vizeSaNatvAdInAkSipati / tadanabhilApyAdayo'pi kvaciddharmiNi pratyanIkakhabhAvAvinAbhAvinaH pratIyaMte vizeSaNatvAdibhyaH pUrvoktamudAharaNaM / nacaivaM sati kiMcidvipratiSiddhaM-anyathaiva virodhAt // 20 // . anekAMtAtmakaM tattvaM vyavasthApyakAMtaM nirAkartumAha evaM vidhiniSedhAbhyAmanavasthitamarthakRt / neti cenna yathAkArya bahiraMtarupAdhibhiH // 21 // vattiH-evamanena prakAreNa / vidhiniSedhAbhyAmastitvanAstitvAbhyAm / anavasthitamanavadhAritaM yadvastu tadartha kRt-kAryakAri bhavati / neti cet yadyevaM na bhvti| na / yathAkArya yathAbhUta kAryamupalabhyate tasya kArakaM na syAt / bahiraMtarupAdhibhiH bAhyAbhyatarahetubhiH sahitairapi / athavA anavasthitaM zUnyaM ayathAkAryam // atha mataM syAdastItyanenaiva syAcchabdena sarve bhaMgA gRhItAH / kimetaSAM prapaMco'ta Aha aSTazatI-saptabhaMgIvidhau syAdvAde vidhipratiSedhAbhyAM samArUDhaM vastu sadasadAtmakamarthakriyAkAri kathaMcitsata eva sAmigrIsannipAtinaH svabhAvAtizayopapatteH suvarNasya keyUrAdisaMsthAnaM neti cedityAdinaikAMte'rthakriyAM pratikSipati / na tAvatsataH punarutpattirasti / na cAnutpannasya sthitivipattI khapuSpavat / nApyasataH sarvotpattyAdayastadvat / yadi punaH sAmigyaH prAgvidyamAnasya janma na syAt ko doSaH syAt / tasyA niranvayavinAze niSkAraNasya tathaivotpattirna syAt / na hi nirAdhArotpattirvipattiA kriyArUpatvAt / sthitivannaitanmaMtavyaM / notpatyAdiH kriyA kSaNikasya tadasaMbhavAt / tato'siddhoheturiti pratyakSAvirodhAt / prAdurbhAvAdimataH cakSurAdibuddhau pratibhAsanAt / anyathA tadviziSTavikalpo'pi mAbhUt na hi daMDapuruSasaMbaM
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 AptamImAMsA / dhAdarzane daMDIti vikalpaH syAt / tasmAtsUktaM yadekAMtena sadasadvA tannotpattumahati vyomabaMdhyAsutavata / iti / kathamidAnImanutpannasya gaganAdeH sthitiH| iti cet n-anbhyupgmaat| dravyanayApekSayA, paraprasiddhayA vA udAharaNaM // 21 // dharme dharme'nya evArtho dharmiNo'naMtadharmaNaH / aMgitvenyatamAMtasya zeSAMtAnAM tadaMgatA // 22 // vRciH-dharme dharme dharmanirdeze / bhaGge bho iti vA pAThAMtaraM / anya evArtho'pUrva evArthaH / kutaH! dharmiNo vastunaH / anaMtA dharmAH svabhAvA yasya so'naMtadharmA tasyAnaMtadharmaNaH / aMgitve pradhAnatve / anyatamAMtasyAstitvAdInAM madhye ekatamasya / zeSAMtAnAM parizeSadharmANAM nAstitvAdInAM / tattasmAt / aMgatA apradhAnatA / athavA tadAMgatA iti pAThAMtaram / tadA tasminkAle / zeSANAmapradhAnatA / ataH punaruktatA nAsti / athavA sunayasaptabhaMgInirUpaNArthamiyaM kArikA, saMkSepArthA ceyaM / / 22 saptabhaMgI yojayAnAha aSTazatI-yadi punaH pratyupAdhi paramArthataH svabhAvabhedo na syAt tadA dRSTe'bhihite vA pramANAMtara muktayaMtaraM vA nirarthakaM syAt / gRhItagrahaNAtpunaruktezca svabhAvAtizayAbhAvAt, sadutpattikRtakatvAdeH pratyanIkasvabhAvavizeSAbhAvAt / vAvaMti pararUpANi tAvatyastatastato vyAvRttayaH pratyekamityeSApi kalpanA mAbhUt / satAM hi svabhAvAnAM guNapradhAnabhAvaH syAt / tataH parikalpitavyAvRttyA dharmAtaravyavasthAnaM pariphaguprAyaM vastusvabhAvAbhAvaprasaMgAt / tatheMdriyabuddhayo'pi svalakSaNaviSayA mAbhUvan , kevalaM vyAvRttiM pazyeyuH, adRSTe vikalpAyogAt / atiprasaMgAca // 22 // .. ekAnekavikalpAdAvuttaratrApi yojayet / prakriyAM bhaMgimImenAM nayanayavizAradaH // 23 // pattiH-nayavizArado nayaH pramANaparigRhItArthaikadeze vastvadhyavasAyastasminkuzala: / nayaiH svahetubhirvizeSaNatvAdibhiH / enAM prakriyAm / bhaginIM bhaMgavatI bhaMgabahulA / uttaratrApi iha Urdhvamapi / yojayeduddhATayet // ka ! ekazca anekazca tAveva vikalpI tAvAdiryasya tasminnekAnekavikalpAdau / kathaM ? syAdekaH / syAdanekaH / syAdekazcAnekazca / syAdavaktavyaH / syAdekazcAvaktavyaH / syAdanekazcAvaktavyazca / syAdekazcAnekazcAvaktavyazca / evamanena dvaitAdvaitAdiSu yojyaM // 23 // sadAyekAMteSu doSamudrAvyaivamadvaitakAMta dUSayitumAha aSTazatI-syAdekaM sadvyanayApekSayA / yadyapi vizeSAH parasparaSyAvRttapariNAmAH kAlAdibhede'pi sadrUpAviziSTAccitrajJAnanIlAdinirbhAsavat syAdanekatvamAskadaMti / na hi saMkhyAsaMkhyAvatobhaidenAdRSTau vizeSeNavizeSyavikalpaH kuMDalivat / kSIrodakavadatadvedini-naca bhedaikAMte tadvattAsti vyapadezanimittAbhAvAt / anavasthAprasaMgAcca / tasmAdayaM kathaMciMdava saMkhyAsaMkhyAvatoH svabhAvabhedaM paizyati tadviziSTavikalpanAt / kvacinirNaye'pyanyatra saMzayAd, varNarasAdivat // 23 / / ityAptamImAMsAbhASye prathamaH paricchedaH / 1 / aSTavikalpAyogAt pAThoyaM sa. pustake / 2 pazyan pazyatIti kha. pustake paatthH|
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtanajainagraMthamAlAyAMadvaitakAMtapakSe'pi dRSTo bhedo virudhyate / kArakANAM kiyAyAzca naikaM svasmAtmajAyate // 24 // vRttiH-advaitamevetyekAMto'sadgrahaH sa eva pakSo jijJAsitavizeSo dharmI tasminnapi dRSTo bhedaH pratyakSapramANaparicchinnaM nAnAtvaM lokaprasiddhaM vA / virudhyate mithyA bhavet / kArakANi kAdIni kriyA AkuMcanAdikA pAkAdikA vA eteSAM paraspareNa "iyaM kriyA imAni kArakANi idaM kartRkArakamidaM karmetyAdi / iyaM dahanakriyA iyaM pacanakriyetyAdi / cazabdAdidaM pramANamidaM paricchedyaM vastu " iti bhedo na syAt / kutaH ? neti ekAMtapratiSedhavacanam / ekamasahAyam svsmaadaatmnH| prajAyata utpadyate // 24 // tathaivamapi aSTazatI-sadAdyakAMteSu doSodbhAvanamAbhihitaM / advaitaikAMtAbhyupagamAt na tAvatAnekAMtasiddhiriti cet ! na prtykssaadivirodhaat| na hi kasyacidabhyupagamamAtraM pramANasiddha kriyAkArakabhedaM pratiruNaddhi kSapikAbhyupagamavat / na svato jAyate parato vA api tu suSuptAyate pratipattyupAyAbhAvAt / tasmAt yadRSTaviruddhaM tanna samaMjasaM / yathA nairAtmyaM / viruddhayate ca tathA'dvaitaM kriyAkArakabhedapratyakSAdibhiH // 24 // karmadvaitaM phaladvaitaM lokadaitaM ca no bhavet / vidyAvidyAiyaM na syAt baMdhamokSadvayaM tathA // 25 // vRttiH-zubhakarmAzubhakarmeti dvayaM na syAt / puNyamidaM pApamidaM ihalokaH paraloko jJAnamajJAna vaMdho mokSazca jIvapradezakarmapradezAnyonyAzleSo baMdhaH / aSTavidharmamokSo mokSa ityevamAdi na syAt // pramANAdadvaitaM nirAkartumAha aSTazatI-pramANapratyanIkaM svamanISikAbhiradvaitamanyaddhA kiMcitphalamuddizya auracayet / anyathA tatpratipattipravartanAyogAtprekSAvRtteH / tathAhi puNyapApasukhaduHkhehaparalokavidyetarabaMdhamokSavizeSarahitaM prekSApUrvakAribhiH-anAdaraNIyaM yathA nairAtmyadarzanaM / tathA ca praistutaM // 25 // hetodbhavasiddhizcedvaitaM syAdetusAdhyayoH / hetunA cedinA siddhidvaita vAGmAvato na kiM // 26 // vRttiH-advaitasya siddhiH kiM hetorAhosvidvacanamAtrAt ! yadi hetoridaM sAdhanamidaM sAdhyamiti dvaitaM syAt / sAdhanamaMtareNAdvaitasya siddhizcedevaM vacanamAtrAdvaitaM kasmAnna syAditi samAnaM // 26 // punarapyadvaitaM nirAkartumAha aSTazatI-yadasiddhaM tanna hitepsubhiH-ahitaM jihAsubhirvA pratipattavyaM / yathA zUnyakAMtaH / tathAcAsiddhamadvaitamityatra nAsiddho hetuH / tAtsaddhiryadi sAdhanAt ! sAdhyasAdhanayostarhi dvaitaM syAt / anyathA advaitasiddhivat dvaitasiddhiH kathaM na syAt ? svAbhilApamAtrAdarthasiddhau sarva sarvasya siddhayet // 26 // advaitaM na vinA dvaitAdaheturiva hetunaa| saMjJinaH pratiSedho na pratiSedhyAhate kacit // 27 // vRttiH-dvaitAdvinA na bhavatyadvaitaM / yathA aheturhetumaMtareNa na bhavati / saMjJino nAmavataH pratiSedhyamaMtareNa pratiSedho yasmAt / yo yaH saMjJI tasya tasya pratiSedhyamaMtareNa pratiSedho na bhavati / yathA kusumamaMtareNa AkAzAdau kusumasya / saMjJi cAdvaitaM tasmAdvaitana vinA pratiSedho na bhavati // 27 // 1 ityato'ne pramANAdi na syAdityapi paatthH| 2 / Arabhayet pAThaH sa. pustke| 3 / praitamityarthaH /
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ AptamImAMsA / adhunA sarvathA sarvapadArtha pRthaktvaikAMta vAdivaizeSikAdimatakadarthanArthamAha aSTazatI-advaitazabdaH svAbhidheyapratyanIkaparamArthApekSaH naJpUrvakhaMDapadatvAt ahetvabhidhAnavat / nAtra kiMcidatiprasajyate tAdRzo naJo vastupratiSedhanibaMdhanatvAt / sarvatra pratiSedhyAdRte saMjJinaH pratiSedhAbhAvaH pratyetavyaH // 27 // iSTamadvaitaikAMtApavAraNaM pRthaktvaikAM tAMgIkaraNAt iti mAvadIdharat / pRthaktvakAMkSe'pi pRthatvAdapRthakkRtau / 19 pRthaktve na pRthaktvaM syAdanekastho hyasau guNaH // 28 // vRttiH - yadyapyadvaitaikatipakSe doSabhayAt pRthaktvamityekAMtapakSo'bhyupagamyate tathApi pRthagguNAttApRthagbhUtAvabhyupagantavyau guNaguNyAdI / anyathA tasmAdapi yadi tau pRthaka bhinnau syAtAM tadAnIM pRthaktvAkhyaguNo na syAt ? kutaH / yato'nekastho hyasau guNoM dRSTa ityarthaH na ca tayoH pRthaktvaguNaH pRthaggatiH sarveSAmabhAvaH syAt / tasmAt bhedapakSo'pi na zreyAn // idAnIM pRthaktvaikAMtavAdivizeSamAyAsu kSaNikatvakAMta kadarthanArthamAha aSTazatI - pRthagbhUtapadArthebhyaH pRthaktvasya pRthagbhAve teSAmapRthaktvaprasaMgAt / tadguNaguNinoratAdAtmye ghaTapaTavad vyapadezo'pi mAbhUt saMbaMdhanibaMdhAMtarAbhAvAt / pRthaktvamanyadvA pRthagbhUtamanaMzaM - anekastheSu ni paryAyaM vartate iti duravagAhaM // 28 // saMtAnaH samudAyazca sAdharmya ca niraMkuzaH / pretyabhAvazca tatsarvaM na syAdekatvAnihave // 29 // vRttiH - ekatvasya sAdRzyasya kathaMcittAdAtmyasya / nivo'pahanutirnirAkaraNam / athavA ekazabdo dravyavacano'yaM tataH svArthikastvapratyayaH tasminnekatvanihave / kramabhAvinAM kAraNatadvatAmAlInakamandakamadhurakAdInAM gorasajAtimajahatAmuttarottarapariNAmapravAhaH saMtAno na syAnna bhavet / tathA rUparasAdInAM dharmANAM sahabhuvAM niyamato yugapadutpAdavyayabhAjAmekasminnavasthAnaM samudayo na syAt yadyanekAMtAtmakaM dravyaM na syAt / tathA zabdaghaTAdInAM sAdharmya ca na syAt / mRtvA'mutra prANina: . prAdurbhAvaH pretyabhAvaH so'pi na syAt / niraMkuzo nirbAdho'skhalitarUpaH sarvatra sabaMdhanIyaH / cazabdenapratyabhijJAnAdayo'pi na syuH / tadetatsarvaM na syAditi samudAyana nirdezAt yathAyogyaM sabaMdho bhavati / .. somAnya nirdezAnnapuMsakaliMgatA / punarapi bhedaikAMte dUSaNamAha aSTazatI - kAryakAraNayoH pRthaktvaikAMte kAryakAlamAtmAnamanayataH kAraNatvA'saMbhavAttadanutpatteH kutaH - saMtatiH ? pUrvAparakAlabhAvinorapi hetuphalavyapadezabhAjoratizayAtmanoranvayaH saMtAnaH kvacitkSaNAMtare nIlalohitAdinirbhAsacitraikasaMvedanavat kathaMcidekatvameva bhavitumarhati / tadavayavapRthaktvakalpanAyAM citranirbhAso mAbhAt / pRthagavarNAtara viSayAnekasaMtAnekakSaNavat tatra pratyAsattivizeSaH kathaMcidaikyAt ko'paraH syAt ? anyathA vedyavedakAkArayorapi pRthaktvaikAMta prasaMgAta / svabhAvabhede'pi sahopalaMbhaniyamAtkathaMcidabhedAbhyupagame kathaMmekasaMtAnasaMvidAM smnNtre|plNbhniymaatkthNcidvaikyN na syAt / tatra yathA pratyAsatyA saMtAnaH samudAyazca tathaiva kathaMcidaikyamastu / na hi tAdRzAM sAdharmyamanyadanyatrAtmasAMkAryAt / ekajJAnanirbhAsavizezaNAM mithaH svabhAvabhede'pi yathaikatvapariNAmaH svabhAvato'naMkuzaH - tathA pretyabhAvAdiSu saMtAnAnvayaH paramArthaikatvamAtmasastvajIvAdivyapadezabhAjanaM svabhAvabhedAnAkramya svAmivadananyatra vartayati // 29 // 1 abhimatamadvaitaikAMta pratiSedhaH ityarthaH / 2. sarvamityatretyarthaH / 3 / mA bhUditi kha. pustake pAThaH /
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtanajainaprathamAlAyAMsadAtmanA ca bhinnaM cet jJAnaM jJeyAdvidhA'pyasat / jhAmAbhAve kathaM jJeyaM bahiraMtazca te dviSAM // 30 // vRttiH-tathA caitanyasvarUpeNa jJeyAtprameyAt jJAnamavabodho bhinnamanyaccedadi sadAtmanA cAstitvarUpeNApi pRthak syAt / dvedhA'pi jJAna jJeyaM caastsyaat| abhAvaH syAt / kutaH ? jJAnAbhAve bodhazUnye kathaM jJeyam / bahirbAhyaM / antaH ataraGgaM ca / te dviSAM tubhyaM dviSatAM mithyAdRzAm / yasmAjjJAne sati 'jJeyaM vissytvaat| jJeye sati jJAnaM ca bhavati tatparicchedakatvAt / tasmAt jJAnaM kathaMcidabhinnameSitavyaM sadAdyAtmanA'nyathA'vastu syAt / sArthavizeSasya vAcyavAcakateSyate tasya pUrvamadRSTatvAtsAmAnyaM vapadizyate zabdarityabhiprAyavato matamAzritya tatkadarthayitumAha ___ aSTazatI-viSayiNo viSayAtkathaMcitsvabhAvabhede'pi sadAdyAtmanA tAdAtmyaM bodhAkArasyeva viSayAkArAt, vizeSAbhAvAt / anyathA jJAnamavastveva khapuSpavat / tadabhAve bahiraMtarvA jJeyameva na syAt tadapekSatvAt // 30 // sAmAnyArthA giro'nyeSAM vizeSo nAbhilapyate / sAmAnyAbhAvatasteSAM mRSaiva sakalA giraH // 31 // vRttiH-atha mataM sAmAnyamasmAbhiriSyate kiMtu zabdagocaratvAdavastu, ata Aha / sAmAnya vikalpeneSTo'rtho vAcyo yAsAM tAH sAmAnyArthAH / giro vaacH| anyeSAM mithyAdRzAM / yatastAbhirvizeSo yAthAtmyaM svalakSaNaM nAmilapyate / yadyevaM sAmAnya teSAmavastu atastasyAbhAvAtsakalAH samastA giro vacanAni mRGgavAsatyarUpA eva ato na vAcyaM nApi vAcako'numAnAbhAvaH // 31 // ubhayakAMtaM nirAkartukAmaH prAha__ aSTazatI-vizeSANAmazakyasamayatvAt-asaMketitAnabhidhAnAt vizeSadarzanavattabuddhAvapratibhAsanAt arthasaMnidhAnAnapekSaNAcca, svalakSaNamanabhidheyaM sAmAnyamastu? ucyata iti vastu nocyata iti syaat| tataH kiM zabdoccAraNena saMketana vA? gozabdo'pi hi gAM nAbhivatta ythaashvshbdH| tathAca maunaM yatkiMcidvA vacanamArat vizeSAbhAvAt / asti vizeSaH kathaM svArtha nAbhidadhIta na vai paramArthaMkatAnatvAt abhidhAnaniyamaH kiMtUpAdAnavizeSAt ! ityapi vA avikalpe'pi tathaiva prasaMgAt / tadevamanavadhAritAtmakaM vastustralakSaNamApana padyeta / nAvazyAmaMdriyajJAnaM-arthasaMnidhAnamapekSate viplavAbhAvaprasaMgAt / nApi vizAdAtmakameva dUre'pi tathApratibhAsaprasaMgAt / yathArAt / kSaNabhaMgAdisAdhanavacanamanyadvA na kiMcitsatyaM vakturabhipretamAtra sUcitatvAt / pradhAnezvarAdisAdhanavAkyavat / sadApratipAdanAdvA prasiddhAlIkavacanavat / dRzyavikalpA kArayoH kathaMcidapyatAdAtmye svalakSaNaM sarvathAnavadhAritalakSaNaM dAnAdicatodharmAdikSaNavata kathaM saMzIti. mativarteta / vikalpAnAM cAvastuviSayatvAdavikalpetararAzyorarthetaraviSayatvamanyadvA svAMzamAtrAvalaMbinA vikalpAMtareNa pratyatIti suparibodhaprajJo devAnAMpriyaH / svata eva vikalpasaMvidAM nirNaye svalakSaNaviSayo'pi vikalpaH syAt / paratazcet anavasthAnAdaprati gattiH / ato'rthavikalpo'pi mAbhUta ityaMvakalpaM jagatsyAt / nacAyaM parokSabuddhivAdamatizate svayamanirNItena nAmAtmanA buddhirartha vyavasthApayatIti suvyavasthitaM tattvaM / na vai svarUpaM pararUpaM vA buddhiradhyavasyati nirviSayatvAdibhrAMteH / idamato-bhrAMtataraM bahiraMtazca sdbhaavaasiddhH| svaparasvabhAvapratipattizUnyena svaparapakSasAdhanadUSaNavyavasthA pratyetIti kimapi mahAdbhutaM // 31 // 1jJayaM bhavatItyarthaH / 2 tAthAgatamate svalakSaNaviSayaM pratyakSaM sAmAnyaviSayaM cAnumAnaM tatazca sAmAnyAbhAve 'numAnAbhAvaH syAdetyetadarthaH /
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ AptamImAMsA / virodhAnobhayaikAtmyaM syAdvAdanyAyavidviSAM / avAcyataikAte'pyukti vAcya mati yujyate // 32 // vRttiH-atha mataM yadyakaike doSa ubhayakAtmyameSitavyamiti dUSaNamAha / ekatvapRthaktvaparapratyanIkasvabhAvadvayasambhavo'pi na saMbhavati astitvanAstitvavat pratiSedhAt / ekenaikasya nirAkRtatvAt / athA- . vAcyamiSyate tadapi na / avAcyatve yeyamuktiH sA'pi na saMbhavati mithyAdRzAM / sAmAnyavizeSau parasparAnapekSAvanyAbhyupagatau nirasya to sApekSA satAvarthakriyAM kuruta ityasyArthasya pratipAdanArthamAha aSTazatI-astitvanAstitvaikatvAnekatvavat pRthaktvetarapratyanIkasvabhAvadvayasaMbhavo'pi mAbhUta vipratiSedhAt / na khalu sarvAtmanA virudvadharmAdhyAsosti tadanyonyavidhipratiSedhalakSaNatvAd, baMdhyAsutavat | sarvathAnabhilApyatattvAbhyupagame'pi yadetadanabhilApyaM tattvamiti tadvyAhanyeta // 32 // anapese pRthaktvaikya vastu dvyhetutH| tadevaikyaM pRthaktvaM ca svabhedaiH sAdhanaM yathA // 33 // vRttiH-parasparAnapekSe pRthaktvaikye sAmAnyavizeSAvavastu arthakriyAkAri na bhavati dvayahetoAbhyAM / kathaM ? yadyadvizeSazUnyaM tattannAsti yathA kharaviSANaM sAmAnyaM ca tathA paraparikalpitaM / tasmAnnAsti vizeSaH sAmAnyazUnyatvAt / svaraviSANavizeSavat / ityanena hetudvayena sAmAnyavizeSayoravastutvaM sAdhanIyaM / tadeva vastu aikyaM-sAmAnya-vizeSazca pRthaktvaM ca dvayAtmakaM / kutaH ? avirodhAt / yathA sAdhanaM hetubAnaM vAkyaM vA svabhedaiH svadharmaH pakSadharmAnvayavyatirekAdibhirbhinamekaM bhavati / nanu tadevaikyaM pRthaktvaM ca kathaM ? yAvatA viruddhametat , aSTazatI-ekatvapRthaktve'nekAMtataH staH pratyakSAdivirodhAt iti spaSTayati-pRthaktvakatve tathAbhUte na stAM-ekatvapRthaktvarahitatvAd vyomakusumAdivat / sApekSatve hi tadevaikyaM pRthaktvamityaviruddhaM sapakSavipakSayorbhAvAbhAvAbhyAM sAdhanavat / svabhedairvA saMvedanavat / sAraMbhakAvayavairvA ghaTAdivat / tAdRzaM hi sAdhanaM svArthakriyAyAstadaMtareNApi pAThAMtaramidaM bahusaMgRhItaM bhavati // 33 // satsAmAnyAttu sarvaikyaM pRthaka drvyaadibhedtH| bhedAbhedavivakSAyAmasAdhAraNahetuvat // 34 // ttiH-sato'stitvasya sAmAnyaM yattattathA tasmAcca sarvasyaikyameva / dravyAdibhedaidravyaparyAyaguNAdibhedairathavA dravyakSetrakAlabhAvabhinnaM pRthaktvAdeva / bhedazcAbhedazca tayovivakSAyAM kriyamANAyAmasAdhAraNahetuH zrAvaNatvaprANAdimattvAdistadvat / yadyapyatrAnvayo nAsti tathApyanyathAnupapattivalena siddhamiti // 34 // keSAMcidvidyamAnasyAvivakSA'vidyamAnasyava vivakSA anyeSAM vaiyAkaraNAnAM vidyamAnasyaiva vivakSA nAvidyamAnasya, anyeSAM vivakSA nAsta tyetanmatanirAkaraNAyAha___ aSTazatI-sarvArthAnAM samAnapariNAme'pi kathamaikyaM bhedAnAM svabhAvasAMkAnupapatteH / yathaikabhedasya svabhAvavicchedAbhAvAt / anyathaikaM sadanyadasatsyAt ? tatsamaMjasaM sarvamakaM sadavizeSAta iti / tasyaiva sato dravyAdibhedAt pRthaktvaM / udAharaNaM pUrvavat // 34 // 1 abhinnbhyetyrthH|
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 sanAtanajainagraMthamAlAyAMvivakSA cAvivakSA ca vizeSye'naMtadhAmaNi / sato vizeSaNasyAtra nAsatastaistadarthibhiH // 35 // vRttiH-sato vidyamAnasya vizeSaNasyAstitvAdevivakSA, cAvivakSA ca / nAsato nAvidyamAnasya kriyate / kaistadarthibhirvivakSAprayojanavadbhiH / atrakasmin / kutaH ? lokaprasiddhametat / kasyacidbhedaH saMvRtikalpito'nyasyAbhedaH saMvRtikalpita ityetAM durAgamavAsanAjanitAM vipratipatti nirAkartumAha aSTazatI-vidhipratiSedhadharmANAM satAmeva vitratrakSetarAbhyAM yogastadarthibhiH kriyeta anyathA arthaniSpamerabhAvAt upacAramAtraM tu syAt / nacA'gnirmANavaka ityupacArAtpAkAdAvupayujyate / tadekaikazaH parasparavyAvRttayo'pi pariNAmAvizeSAH // 35 // pramANagocarau saMto bhedAbhedau na sNvRtii| tAvekatrAviruddhau te guNamukhyavivakSayA // 36 // vRttiH-bhedAbhedau pramANagocarau-pramANaviSayau saMtau-bhavaMtau saMvRtirUpAvaparamArtho na pramANaviSayatvAt / atastavAgema tAvekatrakasmin dharmiNi na viruddhau / guNavivakSayA apradhAnavivakSayA / mukhyAvivakSayA pradhAnavivakSayA / dRzyate ca loke pradhAnApradhAnavivakSA yathA'nudarA kanyetyAdi // 36 // nityatvaikAMtaM nirAkartukAma Aha- . aSTazanI-pramANamavisaMvAdijJAnamanadhigatArthAdhigamalakSaNatvAt / tadevaM sati bhedamabhedaM vA nAnyo 'nyarahitaM viSayIkaroti / na hi bahiraMtarvA svalakSaNaM sAmAnyalakSaNaM vA tathaivopalabhAmahe ythaikaaNtvaadibhiraamnaayte| sUkSmasthUlAkArANAM sthUlasUkSmasvabhAvavyatirekeNa pratyakSAdAvapratibhAsanAt tatra svabhAvAMtarasya prAdhAnyavivakSAyAM-AkArAMtarasya guNabhAvaH syAt / ghaTo'yaM parimANako rUpAdayo veti // 36 / / . iti AptamImAMsAbhASye dvitIyaH paricchedaH / nityatvaikAMtapakSe'pi rikriyA nopapadyate / mAgeva kArakAbhAvaH kva pramANaM kva tatphalam // 37 // vRttiH-uktapakSadoSabhayAnnityatvakAMtapakSa AzrIyate tatrApi sato bhAvasyAMtarAvAptirvikriyA sA nopapadyate na ghaTata ityarthaH / ata eva kAraNAt kArakANi karbAdIni teSAmabhAvaH shuunytaa| prAgeva pUrvameva / tasminnabhAva kArakavizeSapramANavastuyAthAtmyapratipAdaka ka tasmin kiMtu na kacidapi / tadabhAve ka. pramANaphalamupakSAhAnopAnAdikam ? // 37 // . mAbhUdvikriyA vyaMgyavyaMjakabhAvo bhaviSyatyata Aha aSTazatI-sadasadaikatvapRthaktvaikAMtapratiSedhAnaMtaraM nityatvaikAMtapratikSapaH / pUrvAparastrabhAvaparihArAvAptilakSaNAmarthakriyAM kauTasthye'pi buvANaH kathamanunmattaH ? kArakajJApakahetunyApArAsaMbhavAt / pariNAmavivadhivisthAvikArANAM svabhAvaparyAyatvAt / tadetadvinAzotpattinivAraNamabuddhipUrvakaM pratyakSAdivirodhAt kSaNikaikAMtavat / / 37 // pramANakArakaidyaktaM vyaktaM cedidriyArthavat / te ca nitye vikArya kiM sAdhoste zAsanAdahiH // 38 //
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ aaptmiimaaNsaa| 23 vRttiH-pramANAni pratyakSAdIni / kartRkarmakaraNasaMpradAnApAdAnAdhikaraNAni kArakANi taiya'ktaM prakAzivaM vyaMjitaM kRtaM / vyaktaM mahadAdi / yatheMdriyaizcakSurAdibhirtho viSayaH / cedyadyevaM / te ca vyaMgyavyaMjake nitye avicalitakarUpe / kiM vikArya yAvatA hi na kiMcidapi / tava sAdhormuneH zAsanAt pravacanAt / bahiraMteSvayameva hi vikAro yo vastunyanyathAbhAvo vyaktirapyanyathAbhAvaH avyaktAnya tamanyat / tava zAsane punaH sarva sughaTam / punarapi kadarthayitumAha aSTazatI-atha mataM-pramANakArakANi vyavasthitameva bhAvaM vyaMjayaMti / cakSurAdivatsvArthaM tato na kiMciddhipratiSiddhaM / viSayavizeSavijJAnAdeH zAzvatatvAna kiMcid vyaktArthe pazyAmaH / kathaMcidapUrvotpattI tadekAMtavirodhAt tadabhAvavikA-nupapatteH / na kiMcidviruddha kAryakAraNabhAvAbhyupagamAt itynaalocitsiddhaaNtH|| yadi satsarvathA kArya puMvanotpattumarhati / pariNAmapraklUptizca nityatvakAMtabAdhinI // 39 // vRttiH-asatkiMcidapi nopapadyate sarva sarvatra sarvasmAdata Aha / yadi sarvathA vizvaprakArairyathA zaktyAtmanA evaM vyaktAtmanApi kArya ghaTAdikaM sat vidyamAnaM pumAniva puMvat sAMkhyaparikalpitapuruSavat / notpattuM no prAdurbhavitumarhati yogyaM bhavati / yadyatsarvathA sat na tadutpadyate yathA sAMkhyapuruSaH sacca sarvathA kArya tsmaannotpdyte| atha vyavasthA tasya dravyasya dharmotaratyAgairdharmAtaropajanitaH pariNAma iSyate ? ata Aha pariNAmasya praklRptiH kalpanA samarthana ca sarvasya nityatvamiti yo'yamekAMtastasya bAdhinI nirAkaraNazIlA virodhinI ityarthaH / ato bandhamokSAdikamatra na saMbhavati nityatvAtprakRtipuruSayostava mate punaH saMbhavatItyAha aSTazatI-na tAvatsataH kAryatvaM caitanyavat / nApyasataH siddhAMtavirodhAt gaganavakusumavat / nAparamekAMtaprakArAMtaramasti / vivartAdeH pUrvottarasvabhAvapradhvaMsotpattilakSaNatvAt / tadetatrailokyaM vyakterapaiti nityatvapratiSedhAt-apetamapyasti vinAzapratiSedhAt ityanekAMtoktiraMdhasarpavilapravezanyAyamanusarati // 39 // puNyapApakriyA na syAt pretyabhAvaH phalaM kutH| baMdhamokSau ca teSAM na yeSAM tvaM nAsi nAyakaH // 40 // vRttiH--maitrIpramodakaruNAdikriyA'bhAve kutaH puNyahatutvAt puNyaM / hiMsAdirazubhapariNAmaH pApahetutvAtpApaM / tayoH kriyA kSayopArjanaM na syAnna bhavet ata eva kriyA'bhAve kutaH pretyabhAvaH ! janmAMtaraphalaM ca sukhaduHkhAdirUpaM kutaH? baMdhaH karmaNA'svataMtrIkaraNaM mokSaH svAtmopalabdhiH etau ca dvau teSAM na yeSAM tvaM nAsi-na bhavasi nAyakaH prabhuH ? kimuktaM bhavati etatsarvaM tvacchAsana eva nAnyeSAM nityatvavAdinAM kutaH ! vikriyA'bhAvAt // __ na kevalaM nityaikAMta eteSAmabhAvaH kiMtu aSTazatI-naitatprekSApUrvakAribhirAzrayaNIyaM puNyapApapretyabhAvabaMdhamokSavikalparahitatvAt nairAtmyAdivat / na caitatkvacidekAMte saMbhavati // 40 // kSaNikaikAMtapakSe'pi pretyabhAvAyasaMbhavaH / pratyabhijJAyabhAvAna kAryAraMbhaH kutaH phalaM // 41 // . vRtti:-kSaNiko niranvayavinAzaH sa evaikAMtapakSastasminnapi pretyabhAvAdInAM janmAMtarAdInAmasaMbhavo 'bhAvaH / pratyabhijJA sa evAyamiti jJAnaM sA AdiryeSAM te pratyabhijJAdayasteSAmabhAvastasmAnna kAryAraMbha o
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtana jainagraMthamAlAyAM danaghaTAderAraMbha AdikriyA / ataH kutaH phalaM samarpaNAdikaM parihAro'niSTasya / asmAdatakArya bhaviSyati nAnyasmAdetadapi na saMbhavatyeva / Adizabdena paryAlocanAdhyavasAyAdInAM grahaNaM / yadi kazcit sthiraH kartA syAdupAdAnAdInyapi yadi sthirANi saMtyasya kAryasya, etayorga eva tannirAkaraNamapi / kathaMcidyadi kAryarUpeNa pariNamati tadA sarva sughaTaM nAnyathA // 41 // 24 tatra kAraNe kArya manAgapi nAstIti cedata Aha aSTazatI -kSaNakSayaikAMtadarzanaM ahitaM, asaMbhavatpratyabhAvAditvAt ucchedaikAMtavat / dhauvyakAMtAbhyupagamavadvA / bhinnakAlakSaNAnAmasaMbhavaddhAsanatvAt akAryakAraNavat / na vinaSTaM kAraNamasattvAcciratarAtItavat / samanaMtaratve'pyabhAvAvizeSAt / na ca pUrvasyottaraM kArye tadasatyeva hi bhAvAt vastvaMtaravat atikrAMtatamavadvA nahi samarthe'smin sati svayamanupitsoH pazcAdbhavatastatkAryatvaM ! samanaMtaratve vA nityavat / kAraNAbhAvA'vizeSe'pi kAryopattisamayaniyamAvaklRptau kasyacit kauTasthaye'pi tatkAraNasAmarthya sadbhAvAbhedepi kAryajanmanaH kAlaniyamaH kiM na syAt ? vizeSAbhAvAt / tathA cAkasmikatvaM syAt / ubhayatrAvizeSeNa kathaMcidanupayoge'pi kvacid vyapadezakalpanAyAmanyatrApi kiM na bhavetkSaNasthitiH / eko'pi bhAvo'nekasvabhAvaH citrakAryavA nAnArthavat / na hi kAraNazaktibhedamaMtareNa kAryanAnAtvaM yuktaM rUpAdijJAnavat / anyathA rUpAdernAnAtvaM na siddhayet cakSurAdisAmigrIbhedAt tajjJAnanirbhAsabhedo'vakalpeta / yugapadekArthopanibaddhadRSTAnAmapi bhavitavyameva pratibhAsabhedena kAraNasAmigrIbhedAt / anyathA darzanabhedo'pi mAbhUt / pratyAsannetarayorvaizadyetaranirbhAsopalabdheH / seyamubhayataH pAzArajjuH / sakRtkAraNasvabhAvabhedamaMtareNa yadi kAryanAnAtvaM kramazo'pi kasyacidapekSita sahakAriNaH kAryasaMtatiH kiM na syAt / sahakAriNastaddhetusvabhAvamabhedayaMto'pi kAryabhedahetavaH syuH kSaNakSayavat / na hi kAdAcitkAni tatkartuM samarthAnIti sthiro'rthastatkaraNasvabhAvaM jahAti tadbuddhipUrvakatvAbhAvAt / kSaNikasAmigrIsannipatitaikakAraNAMtaravat / kalpayitvApi svahetuprakRtiM bhAvAnAM svaprakRtiravazyaM -anveSyAH / tatsvabhAvavazAttatkAraNaprakRtivyavasthApanAt / tadayamakAraNo'pi svabhAvaniyato'rthaH syAt / yadyadbhAvaM pratyanapekSaM tattadbhAvaniyataM tathA vinAzaM pratyanapekSaM vinazvaraM tathaiva sthitiM pratyanapekSaM sthAsnu taddhetorakiMcitkaratvAt tad vyatiriktAvyatiriktAkAraNAt ityAdi sarve samAnaM / Adau sthitidarzanAt vidyutpradIpAderaMte'pi sthitaranumAnaM yuktaM / anyathAMte kSayadarzanAt Adau tatpratipattirasamaMjasaiva tAdRzaH kAraNAdarzane'pi kathaMcidupAdAnAnumAnavat tatkAryasaMtAnasthitiradRSTApyanumIyeta / tasmAtkathaMcana sthitimataH pratikSaNaM vivarto'pi nAnyathA prabhAvAderayogAt / kutaH pretyabhAvAdiH ? satyapi hetuphalabhAve kAraNakAryaMtakhat saMtatirna syAt / atAdAtmyAvizeSAt tatsvabhAvavizeSAvaklRptau tAdAtmye'pi kosparitoSaH ? virodhasya srvthaapyprihaarytvaat| tatsaMtAnapekSayA pretyabhAvAdiH mAmaMsta jJAnajJeyayoH pratikSaNaM vilakSaNatvAt / na vai pratyabhijJAdiH puruSAMtaravadarthautaravacca / tataH karmaphalasaMbaMdho'pi nAnAsaMtAnavadaniyamAt na yuktimavatarati / tatsUktaM kSaNikapakSo vidvadbhiranAdaraNIyaH sarvathArthakriyAvirodhAt nityatvaikAMtavat / satyeva kAraNe yadi kArya trailokyamekakSaNavarti syAt / tataH saMtAnAbhAvAt pakSAMtarAsaMbhavAcceti sthitametat // 41 // satsarvathA kArya tanmAjani khapuSpavat / mopAdAnaniya mommA''zvAsaH kAryajanmani // 42 // vRttiH-sarvathA zaktivyaktisvarUpeNa yadasadavidyamAnaM tatkAryaM mAjani mAbhUt / khapuSpaM gaganakusumaM tadiva khapuSpavat / upAdAnaM mRtpiMDatattvAdikaM tasya niyAmo 'smAdetatkArya bhavatIti nizvayaH so'pi mAbhUt / AzvAso'smAdetadbhaviSyatyayamapi mAbhUt / kAryajanmani kAryopattau // 42 // punarapi doSamudbhAvayitumAha 1 / etadyogyameva pATho'yaM likhitapustake | 2 pariNamanamapi pAThoyaM mudritapustake |
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ ... aaptmiimaaNsaa| 25 aSTazatI-kathaMcit sataH kAryatvaM-upAdAnasyottarIbhavanAt sadapi viruddhadharmAdhyAsAnirAkRteH / tathA cAnvayavyatirekapratIterbhAvasvabhAvanibaMdhanAyAH kiM phalamapalApena / tadanyataranirAkRtAvubhayanirAkRtiHabhedAt / tannAsatkArya sarvathAnutpAdaprasaMgAt khapuSpavat / na tAdRzakAraNavat sarvathA'bhUtatvAt baMdhyAsutavat / kathaMcidasthitAnutpannatvAditi yojyaM / satyapi prabhavalakSaNe pUrvapUrvasyottarIbhavanaM mRttiMDasthAsakozakuzUlAdiSu sakalalokasAkSika, svamanISikAbhiH sadRzAparAparotpattivipralaMbhAnavadhAraNAvaklaptimAracayatAM mopAdAnaniyAmo'bhUtkAraNAMtaravat tadanvayAbhAvAvizeSAt sarvathA vailkssnnyaat| niranvayasyApi tAdRzI prakRtirAtmAnaM kAraNAMtarebhyo yayA vizeSayatIti cet ? na atyaMtavizeSAnupalabdheH / tadavizeSAdarzane sarvathA sAdhyaM syAt / tasmAt iyamasya prakRtiryayA pUrvottarasvabhAvahAnopAdAnAdhikaraNasthitiM pratikSaNaM vibharti yato'yamupAdAnaniyamaH siddhaH / athApi kathaMcidupAdAnaniyamaH kalpyeta kAryajanmani kathamAzvAsaH ? tadatyaMtAsataH-kAryasyotpatteH taMtubhyaH paTAdireva na ghaTAdiriti nirhetuko niyamaH syAt / pUrvapUrvavizeSAduttarottaraniyamakalpanAyAmanupAdAne'pi syAt / tathAdarzanamaheturatraiva vicArAt kathaMcidAhitavizeSataMtUnAM paTasvabhAvapratilaMbhopalaMbhAt / tadanyataravidhipratiSedhaniyamanimittAtyayAt pratItaralamapalApena / tasmAdubhayalakSaNaprAptAnupalabdhiranvayasyaiva na punarubhayarUpasyetyalaM prasaMgena // 42 // na hetuphalabhAvAdiranyabhAvAdananvayAt / saMtAnAMtaravakaH saMtAnastadvataH pRthak // 43 // vRtti:-kSaNikaikAMtapakSe hetuH-kAraNaM / phalaM-kArya tayorbhAvo'stitvaM sa Adiryasya sa hetuphalabhAvAdirupAdAnopAdeyasvarUpaM kAryakAraNabhAvo vAcyavAcakabhAvazca na syAt / kutaH ? anyabhAvAdatyaMtapRthaktvAt / tadapi kutaH ? ananvayAdekasya pUrvAparAvasthA'bhAvAt / tathA saMtAnAMtare prastutasatAnAdanyaH satAnaH saMtAnAMtaraM tasminyathA na saMbhavati kAryakAraNabhAvaH mRtpiNDAtpeTaiva / abhyupagamyaitaduktaM paramArthatastu saMtAnibhyo minebhyaH pRthagbhUteSu, tato na kazcidekaH saMtAno'nugataikAkAraH / anyAnanyabhAvAbhyA nirAkRtatvAt / tasmAnna saMtAno nApi saMtAnina iti // 43 // punarapi tasya dUSaNamAha aSTazatI-vilakSaNAnAmatyaMtabhedepi svabhAvataH kilAsaMkIrNAH saMtatayaH karmaphalasabaMdhAdinibaMdhanaM zaza. viSANasyeva vartulatvamAracitaM kazcetanaH zraddadhIta ? / / 43 // anyeSvananyazabdo'yaM saMvRtine mRSA kayaM / mukhyArthaH saMvRtirnAsti vinA mukhyAna saMvRtiH // 44 // vRttiH-matyaM saMtAnibhyo vyatiriktaH saMtAno nAsti kiM tu anyeSu pRthagbhUteSu yo'yamananyazabdo'nanyabuddhizca saMtAnaH sA saMvRtirupacAraH / yadyevaM kathaM sA na mRSA vyalIkA bhavet / na ca mukhyArthaH saMvRtirasti tasyAstuccharUpatvAt / saMvRtistUpacAraH / na ca mukhyArthamaMtareNa saMvRtiH, sati mukhyArthe tasyAH saMbhavo yathA siMho'yaM mANavakaH, sati mukhyasiMhe mANavake siMhakalpanA / na caivaM saMvRterasti mukhyArtha iti // 44 / / athaivaM parikalpyateaSTazatI-saMtAnibhyo'nanyaH saMtAnaH anyathA Atmano nAmAMtarakaraNAt-nityAnityavikalpAnupatteH / 1 pUrvAparabhAvAt pATho'yaM likhitapustake / 2 mRpiMDATa iva pATho mudritapustake / 3 tasyAH zabda svatata pAThoyaM likhita pustake /
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 sanAtanajainagraMthamAlAyAMapi tu teSvananyavyavahArAdekatvamupacaritamiti / vyalIkavyavahAre'pi vizeSAnupapatteH saMbadhaniyamAbhAvastadavasthaH / upacArastu narte mukhyAt yathAgnirmANavaka iti skhalati hi tatrAnanyapratyayaH parIkSA'kSamatvAt / ata evAmukhyArthaH prastutAsAdhanaM // 44 // catuSkoTervikalpasya srvaaNtessktyyogtH| tattvAnyatvamavAcyaM ca tayoH saMtAnatadvatoH // 45 // vRttiH-yathA sarvadharmeSu catamnaH koTayo sattvaikatvAdiSu vibhAgA yasyAsau catuSkoTirvikalpastasya sadasadubhayAdibhedabhinnasya vikalpasya / uktirvacanaM tasyA ayogo'saMbhavaH tataH / tayoH saMtAnatadvatozcatuSkoTervikalpasya vacanasyAyogAttattvAnyatvamekatvAnakatvamavAcyaM // 45 // .. cedata Aha aSTazatI-sattvaikatvAdiSu sarvadharmeSu sadasadubhayAnubhayacatuSkoTerabhidhAtumazyakyatvAt saMtAnatadvatorapi bhedAbhedobhayAnubhayacatuSkoTeranabhilApyatvaM / sattve tadutpattivirodhAt-asattve punarucchedapakSopakSiptadoSAt / ubhayatrobhayadoSaprasaMgAt / anubhayapakSe'pi vikalpAnupapattirityAdi yojyaM // 45 // avaktavyacatuSkoTivikalpo'pi na kathyatAM / asarvAMtamavastu syAdavizeSyavizeSaNaM // 46 // vattiH-tapravaktavyacatuSkoTivikalpo'pi yaH so'pi na kathyatAM nocyatAM mAbhANIdityarthaH / anyathA bhedAbhedobhayAnubhayasvarUpeNAmilApyatve kathaMcidanabhilApyatvaM syAt / anyaccaivaM sati asarvotaM sarvavikalpAtItamavastu syAt / avizeSyavizeSaNaM syAt / vizeSyata iti vizeSaH vizeSyate'neneti vizeSeNaM tayorabhAvAt // 46 // ...... anyacca pratiSedho'pi na ghaTate, tatkathamata Aha aSTazatI-na hi sarvathAnabhilApyatve'nabhilApyacatuSkoTerAbhidheyatvaM yuktaM kathaMcidabhilApyatvaprasaMgAt / api caiva sati sarvavikalpAtItamavastveva syAdanyatra vAcoyukteH // 46 // dravyAdhaMtarabhAvena niSedhaH saMjJinaH stH| asadbhado na bhAvastu sthAnaM vidhinissedhyoH||47|| .. vattiH-dravyamAdiryeSAM te dravyakSetrakAlabhAvAstebhyo'nyAni dravyAdyatarANi teSAmabhAvastena paradravyaparakSetraparakAlaparabhAvasvarUpeNa yaH pratiSedhaH sato vidyamAnasya / saMjhino nAmavato bhavati / yaH punarasaddhedo 'bhAvavizeSaH paraparikalpito nAsau bhAvaH svalakSaNaM / vidhiniSedhayorastitvanAstitvayoH / sthAnamAspadaM / kutaH ? sarvathA tasya tucchatvAt / tasmAdbhAva eva vidhiniSedhayoravasthAnaM tasyaiva svapararUpeNAstitvanAstitvaM // yataH. azatI-dravyakSetrakAlabhAvAMtarapratiSedhaH saMjJinaH sataH kriyate na punarasatastadvidhipratiSedhAviSayatvAt / nacaitadviruddha ? svalakSaNamanirdezyamityAdivat / abhAvo'nabhilApya ityapi bhAvAbhidhAnAdekAMtavRttAveva doSAt / bhAvAbhidhAnarapi kathaMcidabhAvAbhidhAnAt // 47 // avastvanAbhilApyaM syAt sarvAMtaH parivarjitaM / ...... vastvevAvastutAM yAti prakriyAyA viparyayAt // 48 // vattiH-sAtaiH sarvadhaH / parivarjitaM virahitaM / sarvathA - yattadanabhilApyamavAcyamavastu syAt na kiMcidapi bhavet paraparikalpitaM / kathaM tadyavastutvamata Aha-vastvevAvastutAM yAti-arthakriyAyAH sarva eva
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ AptamImAMsA / padArtho bhavati / kuta: ? prakriyAyA: svarUpAdicatuSTayalakSaNAyAH viparyayAtpararUpAdicatuSTayAt / tasmAdyadavastu tadanabhilApyaM yathA na kiMcit / yatpunarabhilApyaM tadvastu yathA khapuSpaM / tasmAdetadevaikasyopalabdhiryadanyasyAnupalabdhiriti // punarapyavaktavyavAdinamupAlabhate - aSTazatI-bhAvavyatirekavAcibhirapi vAkyatAmApannarbhAvAbhidhAnAt nAtra kiMcidviruddhaM ataH sUktaM yadavastu tadanabhilApyaM yathA na kiMcit / yatpunarabhilApyaM tadvastveva yathA khapuSpaM / anyasya kaivalyamitarasya vaikalyaM, svabhAvaparabhAvAbhyAM bhAvAbhAvavyavasthitirbhAvasya // 48 // sarvAMtAcedavaktavyAsteSAM kiM vacanaM punaH / saMvRttivenmRSavaiSA paramArthaviparyayAt // 49 // 27 vRttiH- yadi sarvotAH sarvadharmA avaktavyA avAcyAsteSAM matAnAM yadetadvacanamuktiH "sarvathA pratikSaNaM niranvayavinAzino niraMzAH sajAtIyavijAtIyavyAvRttA ityAdikaM" punaH punarAvartamAnaM kimarthaM syAt / atha mataM paramArthe na tadbhavetkiM tu saMvRtiH / yadyaivaM mRSaivaiSA vyalIkaMva sA / kutaH ? paramArthasya tasvarUpasya viparyayo'bhAvaH yataH / saMvRtirnAmopacAraH, na ca sA paramArthamaMtareNa bhavati // 49 // aSTazatI - punarapi - avaktavyavAdinaM paryanuyuMjmahe - sarvadharmA yadi vAggocaratAmatItAH, kathamime'bhilApyate iti / saMvRtyA iti cet ? na vikalpAnupapatteH / svarUpeNa cet ? kathamanabhilApyAH ? pararUpeNa cetteSAM svarUpaM syAt kevalaM vAcaH skhalanaM gamyate / ubhayapakSe'pyubhayadoSaprasaMga: / tattvena cet ? kathamavAcyAH / mRSAtvena cet ? kathamuktAH tadalamapratiSThitamidhyAvikalpoMdhaiH // 49 // azakyatvAdavAcyaM kimabhAvAtkimabodhataH / AdyatoktidvayaM na syAt kiM vyAjenocyatAM sphuTaM // 50 // vRttiH idaM tAvadavaktavyavAdI praSTavyaH / kimazakyatvAdasAmarthyAdavAcyaM ? AhosvidabhAvAt ? kimajJAnAt ? vikalpatrayaM / na tAvadazakyatvAddazanAgasahasravalavattvAd buddhasya / nApyajJAnAtsarvajJatvena parikalpitaM yataH / yasmAdAdyuktirAdivikalpoM'toktistRtIyavikalpa etadvayaM na bhavet / tasmAtkiM vyAjena chadmanA ! ucyatAM bhaNyatAmabhAvAdevAvAcyaM sphuTamiti / na caitadabhAvamAtraM pramANasiddhaM pramANasyApyabhAvAt // 50 // kSaNikAMtavAdikalpitA hiMsA paMcabhiH kAraNaiH prANaprANijanavyAghAtacittatadbhataceSTAprANaviyogairna, baMdhamokSAdizca na ghaTata ityAha aSTazatI - arthasyAnabhilApyatvaM abhAvAt, vakturazakteH ? - anavabodhAdvA prakArAMtarAbhAvAdvA ? buddhikaraNapATavApekSatvAt ? na ca sarvatra tadabhAvo yuktaH tato nairAtmyAnna viziSyate madhyamapakSAvalaMbanAt / azakyasamayatvAt anabhilApyamartharUpamiti cenna kathaMcicchakya saMketatvAt, dRzyAvikalpasvabhAvatvAt paramArthasya pratibhAsabhede'pi ityuktaM / viSayaviSayiNorbhinna kAlatvaM pratyakSe'pi samAnaM / aviparItavipratipattiranyatrApi / darzana vikalpayoH paramArthaikatAnatvAbhAve na kiMcitsiddhaM dRSTasyAnirNayAt adRSTakalpatvAt / adRSTanirNayasya pradhAnAdivikalpAvizeSAt // 50 // hinastyanabhisaMdhAtR na hinastyabhisaMdhimat / baddhyate tadvayApetaM cittaM baddhaM na mucyate // 51 // vRttiH -- kSaNikaikAMtavAde'bhisaMdhimat-mAraNAbhiprAyavat / cittaM tatparikalpitarUpajJAnaM jIvasadRzaM tatprA - fit hinasti na mArayati / yacca hinasti tadanAbhisaMdhAtR anabhiprAyavat / badhyate ca karmaNA tadvayApetaM // 51 //
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 sanAtanajainagraMthamAlAyAMtadvacanavirodhaM darzayati-- aSTazatI-saMtAnAderayogAt, iti kartavyatAsu cikIrSorvinAzAt karturacikIrSatvAt tadubhayavinirmuktasya baMdhAta taMdavinirmuktezca, yamaniyamAderabhidheyatvaM kurvato vA yatkiMcanakAritvaM // 51 // ahetukatvAnnAzasya hiMsAhetune hiNskH| cittasaMtatinAzazca mokSo nASTAMgahetukaH // 52 // vattiH-yo hiMsAyA hetunirmitaM nAsau hiMsakaH prANaviyojakaH kuto'hetukatvAnnAzasya / yadetatprANino maraNanimittaM yacca mokSastairabhyupagataH cittAnAM rUpavijJAnakSaNAnAM saMtatinairaMtarya tasya nAzaH kSayaH pradIpanirvANarUpo vA / aSTa aMgAnyavayavA yasya sa heturyasyAsau aSTAMgahetukaH / kAni tAnyaSTAMgAni samyaktvasaMjJA-saMjJi-vAkkAyakarma-aMtarvyAyAma-smRti-samAdhilakSaNAni / so'pi na syAt / kutaH svata eva-hetumaMtareNAbhyupagatatvAt // 52 // atha mataM svabhAvavinAzArtha na nimittamasmAbhiriSyate, kiM tu vibhAgArthamityata Aha aSTazatI-ahetuM vinAzamabhyupagamya kasya cid yadi hiMsakatvaM brUyAt kathamaviklavaH ! tathA nirvANaM saMtAnasamUlapraharaNalakSaNaM samyaktvasaMjJAsaMjJivAkkAyakarmItAyAmajIvasmRtisamAdhilakSaNASTAMgahetukaM ! tadanyo 'nyaM vipratiSedhAt // 52 // virUpakAryArambhAya yadi hetusamAgamaH / AzrayibhyAmananyo'sAvavizeSAdayuktavat // 53 // vRtti-virUpakArya vibhAgasantAnaH kapAlAdistasyArambhastasmai virUpakAryAraMbhAya / yadi hetoH samAgamaH kAraNApekSaNaM / ta_sau virUpakAryArambha AzrayibhyAmutpAdavinAzAbhyAmananyo'bhinnaH / kutaH? avizeSAdabhedAt / avizeSeNAbhedonopalabdhirAzrayibhyo yataH / ayuktavat yathA grAhyagrAhakAkArA sahAyutasiddhiH / / cittavizeSarUparasAdibaddhAn prAgutpAdAdInabhyupagamya kSaNikavAde dUSaNamabhANi / sAmprataM tu teSAmutpAdAdInAmasabhavameva darzayannAha __ aSTasatI-visabhAgasaMtAmotpAdanAya hetusannidhirna pradhvaMsAya pUrvasya svarasanivRtteH iti cet ? sa punaruttarotpAdaH svarasataH kiM na syAt vinAzahetuvat / svarasotpannamapi tadanaMtarabhAvitvAt tena vyapadizyate ! iti cet itaratra samAnaM | paramArthastadahetukatvaM, pratipatrabhiprAyAvizeSe'pi svataH prahANavAdI na zaknotyAtmAnaM nyAyamArgamanukArayituM sarvadA virUpakAryatvAt / sabhAgavisabhAgAvaklUptiM pratipatrabhiprAyavazAt samanugacchan sahetukaM vinAzaM tataH kiM nAnujAnIyAt / naca samanaMtarakSaNayornAzotpAdau pRthagbhUtau mithaH svAzrayato vA yau samaM sahetuketarau stAM / pratyabhidhAnabhede'pi grAhyagrAhakAkAravat svabhAvapratibaMdhAt saMjJAchaMdamatismRtyAdivat satyapi bhede samakAlabhAvinoH kathaM sahakArI punaranyatarasyaiva heturaheturvA kAryarUpAdevi kAraNaM / tasmAtkAyakAraNayorutpAdavinAzau na sahetukAhetuko sahabhAvAdrasAdivat / na tasya kiMcidbhavati / na bhavatyeva kevalamiti cet bhavatyeva phevalamiti samAnaM / tasmAdayaM vinAzaheturbhAvamabhAvIkaroti na punarakiMcitkaraH, kAryotpattiheturvA, yadyabhAvaM na bhAvI kuryAta bhAvaM karotIti kRtasya karaNAyogAt-akiMcitkaraH / tadatatkaraNAdivikalpasaMhatirubhayatra sadRzI // 53 // skaMdhAH saMtatayazcaiva svRtitvaadsNskRtaaH| sthityutpattivyayAsteSAM na syuH kharaviSANavat // 54 // 1 tasya baddhasya avinirmuktarityarthaH /
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ aaptmiimaaNsaa| vRttiH- skaMdhA rUpavedanAvijJAnasaMjJAsaMskArAsteSAM saMtatayazca kAryakAraNayoravicchedAH / evakAro'vadhAraNArthaH / asaMskRtA evAparamArthA eva / kutaH ? saMvRtitvAnmithyArUpatvAta / atasteSAM sthitiH / sadavasthAnamutpattirghaTAvasthA, vinAzaH kapAlAdirUpaste na syurna bhaveyuH kharaviSANavat / yathA kharaviSANasya sthityutpattivyayA na santyevameteSAM, abhAvaM pratyavizeSAta | yatpunaH saMskRtaM tatparamArthasat yathA svalakSaNam / na tathA skaMdhA: saMtatayazca / tataH sthityutpattivipattivirahastato'pi vibhAgasaMtAnotpattaye vinAzaheturiti poplUyate // yasya mithyAdRza ubhayakAMtapakSastannirAsArthamAha-- aSTazatI-rUpa-vedanA-vijJAna-saMjJA-saMskAraskaMdhasaMtatayo'saMskRtAH saMvRttitvAt / yatpunaH saMskRtaM tatparamArthasat / yathA svalakSaNaM / na tathA skaMdhasaMtatayaH / tataH sthityutpattivipattirahitAH / tato visabhAgasaMtAnotpattaye vinAzaheturiti poplUyate / / 54 // virodhAnobhayaikAtmyaM syAdvAdanyAyavidviSAM / avAcyataikAMte'pyuktinAvAcyamiti yujyate // 55 // vRttiH-ubhayaikAtmyaM nityAnityakAMtadvayamayuktamaMgIkartuM, kutaH? mithyAdRzAM tadvirodhAt / anabhilApyamapi na yuktamanekAMtavairiNAM // 55 // ekAMtavAdipakSaM nirasyAnekAMtaM samarthayannAha aSTazatI-nityatvetaraikAMtadvayamapyayuktamaMgIkartuM virodhAt yugapajjIvitamaraNavat nityatvAnityatvAbhyAM / ata evAnabhilApyamityayuktaM ? tadekAMte'nabhilApyokteranupapatteH // 55 // nityaM tat pratyabhijJAnAnAkasmAttadavicchidA / kSANakaM kAlabhedAtte buddhayasaMcaradoSataH // 56 // vRttiH tacchabdena tattvamucyate prastutatvAt tattvaM kathaMcinnityaM pratyabhijJAnAta / vastunaH pUrvApara kAlavyAptijJAnaM pratyAbhijJAnaM / yathA sa evAyaM devadatta ityAdi / tasmAtpratyabhijJAnAt / tasya pratyabhijJAnasya avicchidA avicchedo'nvyH| so'kasmAt / ahetorna bhavati yasmAt / na ca nityatvameva / kAlabhedAtpariNAmavazAt kSaNikaM nazvaraM / tavAhadbhaTTArakasya nAnyasya kSaNikANikavAdinaH / buddharasaMcAro'saMcaraNamanyatrAgamanaM sa eva doSastasmAt / na hi eka padArtha vijJAyAnyasya padArthasya paricchattiH saMbhavati / ubhayaikAMte punaH sughaTA // 56 // tadeva darzayati aSTazatI-tadekAMtadvaye'pi parAmarzapratyayAnupapatteranekAMtaH / sthityabhAve hi pramAturanyena dRSTaM nAparaH pratyabhijJAtumarhati / saMbadhavizeSe'pi pitreva putraH sannapyatizayaH pRthaktvaM na nirAkaroti / tadevAnyatrApi pratyavamarzAbhAvanibaMdhanamekasaMtatyA pratyabhijJAnaM pratyabhijJAnavalAccaikasaMtatiriti vyaktamitaretarAzrayaNametat / naca pakSAMtare samAnaM sthiteranubhavAt / tadvibhramakalpanAyAmutrAdavinAzayoranAzvAsaH / tathAnubhavanirNayAnupalabdheyathA svalakSaNaM parigIyate tatraitatsyAt / svabhAvAvinirbhAge'pi na saMkalana darzanakSaNAMtaravat / satyamekAMta evAyaM doSaH / tataHkSaNikaMkAlabhedAt ,darzanapratyabhijJAnasamayorabhede tadubhayAbhAvaprasaMgAt / kiMca pakSadvaye'pi jJAnAsaMcArAnuSaMgAta anekAMtasiddhiH / apoddhArakalpanayA kathaMcijjAtyaMtare'pi vastuni pratyabhijJAnAdimipaMdhane sthityAdayo vyavasthApyen / na ca svabhAvabhedopalaMbhe'pi nAnAtvavirodhaH saMkarAnavasthAnuSaMgaH, cetasi grAhyagrAhakAkArabat // 56 //
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtanajainagraMthamAlAyAMna sAmAnyAtmanoMdati na vyeti vyaktamanvayAt / vye yudeti vizeSAtte sahaikatrodayA da sat // 57 // vRttiH- thamanekAMte trayamekasmin saMbhavati? iti cedata Aha / sAmAnyAtmanA dravyarUpeNa nodeti notpadyate na vyeti na vinazyati kuto'nvayAt sarvaparyAyeSvanugatekAkAreNa vartanAta vyaktaM raphuTametat / vize SAtparyAyarUpeNotpadyate vinazyati ca / tavArhataH / saha yugapadekakasmin vastuni / udayAdi sat-utpAdavinAzasthitayaH satyo virodhAbhAvAt // 57 // kathaM ya evotpAdaH sa eva vinAzo yAveva vinAzotpAdau tAveva sthitiH ? ityata Aha aSTazatI-calAcalAtmakaM vastu kRtakAkRtakAtmakatvAt / na hi cetanasya anyasya kA sarvathotpattiH sadAdisAmAnyasvabhAvena sata evAtizayAMtaropalaMbhAt ghaTavat / kathaMcidutpAdavigamAtmakatvAditi yojyaM // 17 // kAryotpAdaH kSayo hetoniyamAllakSaNAtpRthak / na tau jAtyAdyavasthAnAdanapekSAH khapuSpavat // 58 // vRttiH-yo'yaM kAryasyotpAdaH sa eva hetorupAdAnakAraNasya kSayo vinAzo niyamAnnizcayAt / lakSaNAtpunaH pRthaga-bhinnau svarUpabhedAt / jAtyAderavasthAnAt satvaprameyatvAdinA na to bhinnau| kutaH ? tena rUpe gaikatvAt / anapekSAH parasparApekSAmaMtareNa te sthityutpattivinAzAH khapuSpasamAnAH / tasmAdete kathaMcit parasparamabhinnAH kathaMcidbhinnAzca bhavaMti // 18 // / / laukikadRSTAMtena spaSTayannAha-- aSTazatI-kAryakAraNayorutpAdavinAzau kathaMcidbhinau bhinnalakSaNasaMbaMdhitvAt sukhaduHkhavat / syAdabhinnau tadabhedasthitajAtisaMkhyAdyAtmakatvAt puruSavat / utpAdavigamadhrauvyalakSaNaM syAdbhinnaM-askhalannAnApratItirUpAdivat / utpAdaH kevalo nAsti sthitivigamarahitatvAt viyatkusumavat / tathA sthitivinAzau pratipattavyau / / 58 // ghaTamaulisuvarNArthI nAzotpAdasthitiSvayaM / zokapramohamAdhyasthyaM jano yAti sahatukam // 59 // :: vRttiH-ayaM janastritayArthI yo ghaTArthI sa tasmin bhagne zokaM yAti / yazca maulyarthI sa tasminnutpanne harSe yAti / yazca survaNArthI sa mAdhyasthyaM yAti suvarNasadbhAvAt / nacaitadahetukaM kiMtu sahetukameva / tadeka suvarNadravyaM ghaTasvarUpeNa vinazyati, tadeva mailisvarUpeNotpadyate, suvarNasvarUpeNAnugatekAkArasvarUpeNa tisstthti| evaM sarva vastu / / 59 // aSTazatI-pratItibhedamitthaM samarthayate-ghaTaM bhaktvA maulinirvatane ghaTamaulisuvArthI tannAzotpAdasthitiSu viSAdahaSauMdAsInyasthitimayaM janaH pratipadyata iti / nirhetukatve tadanupapatteH // 59 // punarapi lokottaradRSTAMtena poSayati-- payovRto na dadhyatti na payoti dadhivataH / agorasavato nobhe tasmAttattvaM trayAtmakaM // 6 // vRti:--yasya payo-dugdhamevAhaM bhuja iti vrataM niyamaH, nAsau dabhyatti-dadhi bhukte / yasya ca danyaha bhukha iti vrataM nAsau payo'tti-dugdhaM bhukte / yasya cAgorasamaha muMja iti vrataM nAsAvubhayamatti / kutaH 'gorasarUpeNa tayArekatvAt / dugdhavratasya dadhirUpeNAbhAvAt / dadhivratasya papokhapaNAbhAvAt / agAresanatasya
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ AptamImAMsA | 31 dadhidugdharUpeNAbhAvAt / tasmAttattvaM vastu trayAtmakaM svityutpattivyayAtmakaM sudhaTametadanekAMte jainamate iti sthitam // 60 // aSTasatI- lokottaradRSTAMtenApi tatra pratItinAnAtvaM vinAzotpAdasthitisAdhanaM pratyAyayati / dadhipayogorasavratAnAM kSIradadhyubhayavarjanAt kSIrAtmanA nazyaddadhyAtmanotpadyamAnaM gorasasvabhAvena tiSThatIti / tasmAttattvaM trayAtmakaM // 60 // iti AptamImAMsAbhASye tRtIyaH paricchedaH / vRtti - dravyaparyAyarUpaM tattvaM vyavasthApya naiyAyikavaizaiSikamatamAzaGkaya dUSayituva.. ma: prAhakAryakAraNanAnAtvaM guNaguNyanyatA'pi ca / sAmAnyatadvadanyatvaM caikAMtena yadISyate // 61 // vRttiH - kArya ghaTAdirUpaM kAraNaM mRtpiNDAdikaM tayornAnAtvaM bheda iSyate cet ? guNo rUpAdirguNI dravdhaM tayorapi yadyanyateSyate sarvathA bheda iSyate ? sAmAnyaM buddhyabhidhAnapravRttilakSaNaM tadvatsAmAnyavat vyaktayaH, tayozca yadyanyateSyate sarvathaikAMtena ? // 61 // tadAnIM kiM syAdata Aha aSTazatI - avayavaguNasAmAnyatadvato vyatirekaikAMtamAzakya pratividhante // 61 // ekasyAnekatrRttirna bhAgAbhAvAdbahUni vA / bhAgitvAdvA'sya naikatvaM doSAM vRtteranAIte // 62 // vRttiH--ekasyAvayavyAdeH kAryasya ghaTAderanekeSu svAraMbhakAvayaveSu vRttirvartanaM sA na syAt / kutaH ? bhAgAbhAvAt niravayavatvAt / avayavino arthe vartante avayavabahutvaM syAdaniSTaM caitat / yathAsya bhAgAH pari kalpyate, evaM sati naikatvamasya bhAgitvAt / tasmAdanArhate mate vRttivikalpasya sarvAtmanaikadezana doSa eva / Arhate punarmate sarva yuktamanekAMtAt // 62 // punarapi bhedapakSe dUSaNamAha- aSTazatI - ekamanekatra vartamAnaM pratyadhikaraNaM / na tAvadekadezena niSpradezatvAt / nApi sarvAtmanA avayavyAdibahutvaprasaMgAt / athApi kathaMcitpradezavattvaM tatrApi vRttivikalpo'navasthA ca / tadekatvameva na syAt / nAyaM prasaMgo 'nekAMte kathaMcittAdAtmyAt vedyavedakAkArajJAnavat // 62 // dezakAlavizeSe'pi syAvRttiryutasiddhavat / samAnadezatA na syAt mUrtakAraNakAryayoH // 63 // vRttiH - dezaH kSetraM kAlaH samayAdikaH tayorvizeSo bhedastasminnapi tayoravayavAvayavinoryA vRttirvartanaM syAt yutasiddhAnAmiva pRthagbhinnAnAmiva yutasiddhavat ghaTapaTAdivat ityarthaH / anyacca samAnadezatA na syAt tayoravayavAvayavinorekasminnavasthAnaM na syAt mUrtimattvAt yathA kharakarabhayoH // 63 // punarapi bhedavAdinaM prati dUSaNamAha- aSTazatI - tasmAdaMgAMgyAderatyaMtabhedAdezakAlavizeSeNApi vRttiH prasajyeta / ghaTavRkSavadvarNAdibhiranaikAMtikatvamityayuktaM tad vyatirekaikAMtAnabhyupagamAt / avayavAvayavinoH samAnadezavRttirna bhavet mUrtimatvAt kharakarabhavat // 63 // ..
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtanajainagraMthamAlAyAM AzrayAyibhAvAna svAtaMtryaM samavAyinAM / ityayaktaH sa saMbaMdho na yuktaH smvaayibhiH|| 64 // - vRttiH-svAtaMtryaM svapradhAnatA teSAM nAsti / kutaH ? AzrayAH svAraMbhakAvayavA AzrayI avayavI kAryAdistayorbhAvastasmAt / yasmAt AzrayamaMtareNa nAzrayI vartate nAyiNamaMtareNAzrayaH parasparapratibaMdhAt / tasmAnna kAlAdibhedena vRttistezaM samavAyinAM kAryakAraNAnAmiti cedatrottaramAha / so'yuktaH saMbaMdhaH samavAyibhiH saha na yuktaH, samavAyasaMbaMdhaH parairiSTaH kAryakAraNAdibhiH saha sa na ghaTate vicAryamANAyogAt / anavasthAdidoSAditi // 64 // tadeva vighaTayatnAha___ aSTazatI-kAryakAraNAdInAM parasparaM pratibaMdhAt kutaH svAtaMtryaM yato dezakAlAdibhedena vRttiH ? iti cet samavAyasya samavAyAMtareNa vRttau anavasthAprasaMgAt / svata eva vRtau dravyAdestAthApatterasaMbaddhaH samavAyaH kathaM dravyAdibhiH saha varteta yataH pRthaka siddhirna syAt // 64 // sAmAnyaM samavAyazcApyekakatra samAptitaH / aMtareNAzrayaM na syAnAzotpAdiSu ko vidhiH // 65 // vRttiH-sAmAnyaM bhinneSvabhinnakAraNaM / samavAya ihedaM pratyayalakSaNaM / ekaikatra ekasminnavayave vyaktI vA / samAptitaH samAptervyavasthitatvAdityarthaH / AzrayamaMtareNa yasmAttayoravasthAnaM nAsti / evaM sati nAzotpAdA vidyate yeSAM teSu nAzotpAdiSu khaNDamuNDaghaTapaTAdiSu ko vidhiH kaH kramaH ? kiM tu na kazcidIpa syAt / / punarapi saMbaMdhasya dUSaNamAha aSTazatI-pratyekaM parisamApterAzrayAbhAve sAmAnyasamavAyayorasaMbhavAdutpattivipattimatsu kathaM vRttiH-utpitsupradeze prAG nAti nAnyato yAti, svayameva pazcAdbhavati svAzrayavinAze ca nazyati pratyeka parisamAptaM ceti vyAhatametat // 65 // sarvathA'nabhisaMbaMdhaH sAmAnyasamavAyayoH / tAbhyAmartho na saMbaddhastAni trINi khapuSpaSat // 66 // vRttiH-sAmAnyasamavAyayoH paraspareNa sarvathA sarvaprakAreNAnabhisaMbaMdho'saMyogo'tastAbhyAM sAmAnyasamavAyAbhyAM artho guNaguNyAdirna saMbaddho na lagnA'tastAni trINyapi sAmAnyasamavAyArtharUpANi khpusspsmaanaani|| satyamevaitat samavAyAdInAM doSaH / asmAkaM punaH paramANUnAmekAMtenAnanyatvamicchatAM na doSa ityatra dUSaNamAha ___ aSTazatI-sAmAnyasamavAyayoH parasparataH svasaMbaMdhAsaMbhavAt tAmyAmartho na baddhaH, tatastrINyApa nAtmAnaM vimRyuH kUrmaromAdivat // 66 // ananyataikAMte'NUnAM saMghAte'pi vibhAgavat / asaMhatatvaM syAdbhUtacatuSkaM bhrAMtireva sA // 67 // vRttiH-paramANanAM dvitIyavibhAgarahitAnA saMghAte'pi pracaye'pi asaMhatatvaM pRthaktvaM syAt vibhAgavat, yathA ghttpttyoH| nAnyatA'nanyatA saivaikAMtastasmin paramANUnAM / anyathA svarUpeNa pariNAmAyogAt ,ekadezena savAtmanA vA tathA vRttivirodhAt / sahasrANumAtrapiMDaprasaMgAdaNoH / tasmAtpraviralatvaM pravikalatvaM, aNUnAM tato dhAraNAkarSaNAdayo na syuH / bhUtAnAM pRthivyAdInAM caturNA bhAvazcatuSkaM sA bhrAMtiH syAt -bhUtacatuSTayaM bhrAMtaM syAdityarthaH // 1 / nAnulabhyate pAThoyaM likhitapustake previkalatvasyAnAMtaretvatvaniyojyaH pravilaratvaprAvakalavayoH samAnArthakatvAditi /
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ aaptmiimaaNsaa| satyamava naitatprAmaNaM bhAvAt [ ? ] punarapi daSaNamAha-- aSTa zatI-kAryakAraNAderabhedaikAMte dhAraNAkarSaNAdayaH paramANUnAM saMghAte'pi mAbhUvan vibhAgavat / nAhito'pi vizeSaH teSAM vibhAgakAMtaM nirAkaroti / tata evAnyatrApi neSyate pRthivyAdi bhUtacatuSTayasthitirevaM vibhramamAtraM prApnoti / iSTatvAdadoSa iti cet na pratyakSAdivirodhAt / / 64 // kAryabhrAMtaraNubhrAMtiH kAryaliMga hi kAraNaM / ubhayAbhAvatastatsthaM guNajAtItaraca na // 68 // vRttiH-aNUnAM yadetatkArya sthUlaghaTapaTAdikaM tasya yadi bhrAMtivibhramastadAnIM kAryadhAMteraNUnAmapi bhrAMtiH / yataH kAryaliMgaM kAraNaM kAryadvAreNa kAraNasyAvagamo nAnyathA, ato'nyatarAbhAve ubhayorapyabhAvo'vi nAbhAvaniyamAt / ubhayAbhAvAca tayoH sthitaM guNo rUpAdiH, jAtiH sAmAnyaM itaraca kriyA etatsasuditaM na syAt / na caitadiSTaM sarvapramANaprasiddhatvAt // 66 // - aSTazatI-cakSurAdibuddhau sthUlaikAkAraH pratibhAsamAnaH paramANubhedaikAMtavAda pratihaMti tadviparItAnupalabdhirvA tatraitatsyAt / bhrAMtaikatvAdipratipattiriti tanna paramANUnAM cakSurAdibuddhau svarUpamanarpayatAM kAryaliMgAbhAvAt / tattvabhAvAbhyupagamAnupapattastadvayAbhAvAt vRttayo jAtiguNakriyA na syuH, vyomakusumasaurabhavat // 68 // ekatve'nyatarAbhAvaH zeSAbhAvojavinAbhuvaH / dvitvasaMkhyAvirodhazca saMvRtizcenmRSaiva sA // 69 // vRttiH-kAryakAraNayorekatve dvayormadhye'nyatarAbhAvastasya cAbhAve dvitIyasya cAbhAvaH / kutaH ? avinAbhAvaniyamAt / na hyekamaMtareNAparaM bhavati / dvitvamiti ca yA saMkhyA tasyAzca virodho'ghaTanA / atha mata saMvRtyA sarva yuktaM ? sA saMvRtima'Saiva / vyalIkaiva tato na kiMcit syAt baMdhyAsutaparikalpitarUpavyAvarNanavat // 69 // ubhayaikAMtavAdinaM pratyAha aSTazatI-AzrayAzrayiNorekatve tadanyatarAbhAvastataH zeSAbhAvastatsvabhAvAvinAbhAvitvAt baMdhyAsuta rUpasaMsthAnavat / tathA ca sati dvitvasaMkhyApi na syAt / tatra saMvRtikalpanA zUnyatAM nAtivartate paramArthaviparyayAd vyalIkavacanArthavat / / 69 // virodhAnobhayekAtmyaM syaadvaadnyaayvidvissaaN| avAcyataikAMte'pyuktinAvAcyamiti yujyate // 70 // - vRttiH-avayavAvavivyatirekAvyatirekaikAMtau na yaugapadyena saMbhavinau virodhAt-svavacanavirodhAt / anabhilApyakAMto'pi na saMbhavati / syAdvAdAbhyupagameM tu na doSaH kathaMcit tathAbhAvopalabdheH // 70 // tathaiva spaSTayati-- __ aSTasatI-avayevatarAdInAM vyatirekA'vyatirekaikAMtau na vai yogapadyena saMbhavinau virodhAt / tathAnabhilApyataikAMte svavacanavirodhaH tadabhilApyatvAt / syAdvAdAbhyupagame tu na doSaH kathaMcittathAbhAvopalabdheH // 70 // dranyaparyAyayoraikyaM tayoravyatirekataH / pariNAmavizeSAcca zaktimacchaktibhAvataH // 71 / /
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ .34 sanAtanajainagraMthamAlAyAMvRttiH-kAraNaM guNI sAmAnya vastu dravyamityucyate, kArya guNo vizeSaH paryAya ityucyate, tayoraikyameketvaM kutastayoranyatirekataH dravyaparyAyayoravyatirekopalaMbhAt / etenAsya hetoH pratijJArthaMkadezAsiddhatvaM pratyuktam / pariNAmaH-kAraNasyAnyathAbhAvaH vAggocarA'tItastasya vizeSazca tasmAtpariNAmavizeSAcca tayoraikyaM / zaktayo vidyante yasya tacchaktimat-dravyaM pariNAmi / pratiniyatakAryasampAdanasAmarthya vizeSAH zaktayo yathA ghRtAdeH snehatarpaNabRhaNAdayaH / tayorbhAvastasmAt tayoraikyamiti veditavyaM // 71 // . kathaMcidbhedanirUpaNArthamAha saMjJAsaMkhyAvizeSAcca svalakSaNavizeSataH / . prayojanAdibhedAcca tannAnAtvaM na sarvathA // 2 // vRttiH-saMjJA nAma, saMkhyA ekAdikA, tayovizeSo bhedastasmAttayornAnAtvaM bhedaH / dRzyate ca saMjJAbhedaH UDhA'tra vadhUH pramadA kAminI krodhavatI bhAmA / dvitvAdekatvaM saMkhyobhedo'pi prtiitH| svamasAdhAraNaM lakSaNaM svarUpaM yasya sa cAsau vizeSastasmAttayornAnAtvaM / tathA ca dravyeNAnyatprayojanaM paryAyeNAnyat vRkSapatrapuSpavat // apekSAnapekSakAMtapratikSepArthamAha aSTasatI-yatpratibhAsabhede'pi avyatiriktaM tadekaM yathA vedyavedakajJAnaM rUpAdidravyaM vA / tathA ca dravyaparyAyau na vyatiricyate tdnytraapaaye'rthsyaanupptteH| upayogavizeSAdrUpAdijJAnanirbhAsabhedaH stra viSayaikatvaM na vai nirAkaroti sAmigrIbhede'pi yugapadekArthopanibaddhavizadetarajJAnavat / tadevaM sati virodhAyupalaMbhazcaturasradhiyAM mano manAgapi na prINayati / varNAderapyabhAvaprasaMgAt ekatvAnakatvaikAMtI nAnyo'nyaM vijayete bhAvasvabhAvapratibaMdhanAt / yatparasparaviviktasvabhAvapariNAmasaMjJAsaMkhyAprayojanAdikaM tadbhinnalakSaNaM, yathA . bhedAdi, tathA ca dravyaparyAyau / viruddhadharmAdhyAsAskhaladvaddhipratibhAsabhedAbhyAM vastusvabhAvabhedasiddheH--anyathA nAnaikaM jagatsyAt tadabhyupagamaprakArAMtarAsaMbhavAt // 71 // 72 // ityAptamImAMsAbhASye caturthaH paricchedaH : ---- yadyApekSikasiddhiH syAna dvayaM vyavatiSThate / anApekSikasiddhau ca na sAmAnya vizeSatA // 7 // vRttiH-apekSaiva prayojanameSAmarthAnAM siddhiniSpattinizcitirvA / athavA''pekSikI cAsau siddhizca sA yadi syAt / kAryakAraNAdi yugapavayaM na vyavatiSThate na ghaTate / ekenaikasya pratihatatvAt / yadi punaranApekSikasiddhistasyAmabhyupagamyamAnAyAM sAmAnyaM ca vizeSazca tayorbhAvaH sAmAnyavizeSatA sA na syAtna bhavet / tasmAtsvarUpeNa svata eva siddhana bhavitavyaM / dharmidharmabhAvazca parasparApekSaH / / 73 // ubhayaikAMtaM darzayannAha aSTazatI-kArikAdvayena sAmAnyavizeSAtmAnamartha saMhRtya tatrApekSAnapekSakAMtapratikSepAyAha___ tayoranyonyopakSakAMte svabhAvataH pratiSThitasyaikatarasyApyabhAvenAnyatarAbhAvAt ubhayaM na prakalpeta / dUrAsannabhAvayorapi svabhAvavirvatavizeSAbhAve samAnadezAderapyabhAvaprasaMgAt / tadimau svabhAvataH st| anyathetaretarAzrayadoSAnuSaMgAdanapekSApakSepi * nAnvayavyatireko syAtA, bhedAbhedayoranyonyApekSAtmakatvAt vizeSetarabhAvasya // 73 //
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ AptamImAMsA / virodhAnobhayaikAtmyaM syAdvAdanyAyavidviSAM / avAcyataikAMte'pyuktirnAvAcyamiti yujyate // 74 // bRttiH-apekSAnapekSakAMtobhayaM nAsti virodhAt / nApyavAcyamavAcyatvenApi vAcyatvAt / / 74 // tayoranekAMtaM darzayacAha aSTazatI-anaMtarakAMtayoryugapadvivakSA mAbhUt vipratiSedhAt sadasadaikAMtakt / tathAnabhidheyatvaikAMte'pIti kRtaM. vistareNa // 74 // dharmadharyavinAbhAvaH siddhytynyonyviikssyaa| na svarUpaM svato letat kArakajJApakAMgavat // 75 // vRtti:-kramabhAvi piMDAdikArya sahabhAvI rUpAdirguNo visadRzapariNAmalakSaNazca vizeSo dharmo'tra kathyate / kAraNAdivyapadezaM dravyaM dharmI / svadharmApekSayA dravyasya dharmivyapadezaH / svadharmyapekSayA ca rUpAdeca dharmadhyapadezastayoryo'vinAbhAvo'vyabhicAro'vazyaM so'nyo'nyApekSayA siddhayati bhAsate utpadyate vA / svarUSamasAdharaNaM rUpaM tayorna. parataH / kutaH ! yasmAtsvata eva tasidhyati / yathA kArakajJApakAMge kArakakriyAyAH bhaMga jJApakakriyAyA aMgaM nibaMdhanaM tayoriva tadvatakartRkarmakabodhyabodhakavadityarthaH / athavA aMgazabdo vizeSArtho daSTavyaH, yathA karmakartRvyapadezAvinAbhAvo bodhyabodhakavyapadezAvinAbhAvazca sidhytynyonyaapekssyaivmtraapiityrthH| upetayatvaM vyavasthApyopAyatattvavyavasthApanArthamAha aSTazatI-na kevalaM sAmAnyavizeSayoH svalakSaNamapekSitaparasparAvitAbhAvalakSaNaM svataHsiddhalakSaNaM, bhapi tu dharmadharmiNorapi, karmakartRmodhyabodhakavat // 75 // ityAptamImAMsAbhASye paMcamaH paricchedaH / , siddhaM ceddhetutaH sarva na pratyakSAdito gatiH / siddhaM cedAgamAtsarva viruddhArthamatAnyapi // 76 // vRttiH-yadi sarve hetuto nimittAtsiddhamavagataM tarhi pratyakSAditaH pratyakSAgamAdergatiravagamo na syAt / dRzyate caiMdriyakasyAzanapAnAderarthasyAtadriyasya malayakAzmIrAderatra krameNa pratyakSAdAptopadezatazca gatiriti / / athAgamAdAptopadezAtsarva ceSyate tato viruddhArthAni yAni matAni tAnyapi.siddhimupagaccheyuriti // 76 // ubhayaikAtmyaikAMtaM nirAkartumAha-- .. aSTazatI-upeyatattvaM vyavasthApya-upAyatattvaM vyavasthApyate .. yuktayA yatna ghaTAmupaiti tadahaM dRSTApi na zraddadhe ityAderekAMte tasya bahulaM darzanAt pratyakSatadAbhAsayorapi vyavasthitiH-anumAnAt anyathA saMkaravyatikaropapatteH / kathaMcitsAkSAtkAraNamaMtareNa na kvacidanumAnaM kiM punaH zAstropadezAH / nacaita yuktinirapekSAH, parasparaviruddhArthatattvasiddhiprasaMgAt / na.hi pratyakSAnumAnAbhyAmaMtareNopadezaM jyotirjJAnAdipratipattiH // 76 // virodhAnobhayakAtmyaM syAdvAdanyAyavidviSo / avAcyataikAMte'pyukti vAcyamiti yujyate // 77. // vRttiH-ubhayaikAMtatvaM nAsti virodhAt / avAcyamapi na // 77 // punarapyanekAMtanirUpaNArthamAha--
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtanajainagraMthamAlAyAMaSTazatI-yuktItarakAMtadvayAbhyupagamo'pi mAsmabhUt-viruddhayorekatra sarvathA'saMbhavAt / tadavAcyatve 'pi pUrvavat // 77 // vaktayanApte yaddhetoH sAdhyaM taddhetusAdhitaM / Apte vaktari tadvAkyAt sAdhyamAgamasAdhitaM // 78 // vRttiH-yo yatrAvisaMvAdakaH sa tatrAptaH / tataH paro'nAptaH anApte vaktari tattvasyopadeSTari hetoranu. mAnAdyatsAdhyaM zakyA'bhipretaM prasiddhaM taddhetusAdhitaM-liMgAtpratipAditaM / Apte vaktari vAkyAvacanAdyatsAdhyaM tadAgamasAdhitaM-pravacanapratipAditaM pramANabhUtaM pravacanaM hi tat / anApte punarvisaMvAdakaM tasmAddhetumaMtareNa na tatsetsyati // 78 // aMtastattvameva tattvImati yeSA mataM tannirAkaraNAyAha-- -- - aSTazatI-yo yatrAvisaMvAdakaH sa tatrAptaH / tataH paro'nAptaH / tattvapratipAdanamasaMvAdaH tadarthajJAnAt / tenAtIMdriye jaiminiH-anyo vA stutimAtrAvalaMbI naivAptaH tadarthAparijJAnAttAthAgatavat / na hi tAdRzAtIMdriyArthajJAnamasti doSAvaraNakSayAtizayAbhAvAt / zruteH paramArthavittvaM tataH zruteravisaMvAdanamityanyo'nyasaMzritaM svataH zrutena vai pramANyamacetanatvAt ghaTavat / sannikarSAdibhiranaikAMtikatvamayuktaM tatprAmANyAnabhyupagamAt / athApi kathaMcitpramANatvaM syAt avisaMvAditvAt zruterayuktameva / tadabhAvAt tenopacAramAtraM ca na syAt tadarthabuddhiprAmANyAsiddheH / AptavacanaM tu pramANavyapadezabhAka tatkAraNakAryatvAt tadatIMdriyArthadarzanopapattestadarthajJAnotpadanAcca / naitat zruteH saMbhavati sarvathAptAnukteH piTakatrayavat / vaktRdoSAttAdRzAprAmANyaM tadabhAvAcchUteH prAmANyamiti cet kuto'yaM vibhAgaH siddhayet abhyupagamAnabhyupagamAbhyAM kvacitpauruSeyatvamanyadvA vyavasthApayatIti suvyavasthitaM tattvaM / etena kartRsmaraNAbhAvAdayaH pratyuktAH vedetarayoravizeSAt / itaratra bauddho vakteti cet tatra kamalodbhavAdiriti kathaM na samAnaM / sUdramapi gatvA tadaMgIkaraNetaramAtre vyavatiSThat vedAdhyayanavaditarasyApi sarvadAdhyayanapUrvAdhyayanatvaprakluktau na vaktraM vakrIbhavati / tadatizayAMtarANAM ca zakyakriyatvAditaratrApi maMtrazakterdarzanAt siddhe'pi tadanAditve pauruSeyatvAbhAve vA kathamavisaMvAdakatvaM pratyetavyaM / mlecchavyavahArAdestAdRzo bahulamupalaMbhAt kAraNadoSanivRtteH kAryadoSAbhAvakalpanAyAM pauruSeyasyaiva vacanasya doSanivRttiH karturvItadoSasyApi saMbhavAt tadadhyetRvyAkhyAtRzrotRNAM rAgAdimattvAnnetarasyeti nizzaMkaM nazcetaH / vaktRguNApekSaM vacanasyAvisaMvAdakatvaM cakSurjJAnavat / tadoSAnuvidhAnAt tato'nAptavacanAnarthajJAnamaMdharUpadarzanAt / tatra yadeva yuktiyuktaM tadeva pratipattuM pratipAdayituM vA zakyaM, agnihimasya bheSajamityAdivat nAgnihotrAdi vAkyasAdhanaM / siddha punarAptavacanatve yathA hetuvAdastathA AjJAvAdo'pi pramANaM / nanu cApauruSeyatvavadAptazAsanamapyazakyavyavasthaM ? uktamatra sarvathaikAMtavAdAnAM syAdvAdapratihatatvAt iti / tatrAptiH sAkSAtkaraNAdiguNaH saMpradAyAvicchedo vA anyathA'dhaparaMparayA'pratipattaH // 78 / ityAptamImAMsAbhASye SaSThaH paricchedaH samAptaH // aMtaraMgArthatekAMta buddhivAkyaM mRSAkhilaM / pramANAbhAsamevAtastatpramANAhate kathaM // 79 // vRttiH-aMtarabhyaMtaramagaM kAraNaM yasya sa cAsAvarthazca tasya bhAvoM'taraMgArthatA saivaikAMto mithyAtvaM tasmin / buddhizca bahirarthaparicchedikA / vAkyaM cAnumAnanimittaM parArtha / dvaMdvaikavadbhAvaH / tadakhilaM niraveza
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ aaptmiimaaNsaa| mRSA mithyaa| pramANamivAvabhAsata iti pramANAbhAsametra / yadyavaM kathaM mukhyapramANamaMtareNa tatpramANAbhAsa yasmAtsati pramANe pramANAbhAso nAnyathA // 79 // atha mataM sarvaM bAhyAbhyantaraM jJAnamevaitasya matasya nirAkaraNArthamAha-- aSTazatI-tajanmakAryaprabhavAdivedyavedakalakSaNamanekAMtikamAdarya saMvittireva khaMDazaH pratibhAsamAnA vyavahArAya kalpyata ityabhiniveze'pi pramANaM mRgyaM / kSaNikatvamananyavedyatvaM nAnAsaMtAnatvamiti svatastAvanna siddhayati bhraaNteH| tathAtmasaMvedane'pi vyavasAyavaikalye pramANAMtarApekSayAnupalabhakalpatvAt / na hi tathA buddhayaH saMvidaMte yathA vyAvayete | nApi parataH saMbaMdhapratipatterayogAt svAMzamAtrAvalaMbinA mithyAvikalpena prakRtitattvavyavasthApane bAharartheSvapyavirodhAt / kathaMcidatra vedyalakSaNaM yadi vyavatiSTheta prakRtaM kRtaM syAt naanythaa| na cAnuktadoSaM lakSaNamasti tatsaMbhave nAnyatra tadabhAvo'bhidheyaH tatsvapakSaparapakSayoH siddhayasiddhayartha kiMcitkathaMcitkutazcit AvatathaM jJAnamAdaraNIyaM anyathA zeSavibhramAsiddheH / etena yadgrAhyagrAhakAkAraM tatsarvaM bhrAMtaM yathA svapneMdrajAlAdijJAna tathA pratyakSAdikamiti prativihitaM veditavyaM // 79 // saadhysaadhnvijnyptrydivijnyptimaatrtaa| na sAdhyaM na ca hetuzca pratijJAhetudoSataH // 80 // vattiH-sAdhyata iti sAdhyaM zakyamabhipretamaprasiddha pakSadharmaH / sAdhyate'neneti sAdhana prakRte nAvinAbhAvi tayorAkAro vijJaptirvijJAnaM tasyA yadi vijJaptimAtratA jJAnamAtratvaM / na sAdhyaM na ca hetaH cakarAnnApi dRSTAntaH / kutaH ? pratijJAdoSAddhetudoSAcca / niraMzatvamabhyupagamya sa bhedaM sAdhayet ? abhyupagamahAniH prAtajJAhetudoSaH, ataH pratijJAdoSe hetudoSe'kiMcitkarAkhyaH / athavA pratijJaiva hetuH sa doSastasmAt / yasmAnna tadeva sAdhyaM sAdhanaM niraMzatvAttasya // 8 // athAntaraMgArthatakAMte doSadarzanAdvahiraMgArtho'bhyupagamyate tatrApi doSaM darzayati-- . aSTazatI-sahopalaMbhaniyamAdabhedo nIlataddhiyoIicaMdradarzanavat ityatrArthasaMvidoH sahadarzanamupetyaikatvakAMtaM sAdhayan kathaM avadheyAbhilApaH / svAbhilApAbhAvaM vA svavAcA pradarzayan kathaM svasthaH / pRthaganupalaMbhAdbhedAbhAvamAtraM sAdhayet taccAsiddha saMbaMdhAsiddherabhAvayoH kharazaMgavat / etena sahAnupalaMbhAdabhedasAdhanaM pratyuktaM bhAvAbhAvayoH saMAMdhAsiddheH / tAdAtmyatadutpattyorarthasvabhAvaniyamAt siddhe'pi pratiSedhaikAMte vijJaptimAtraM na siddhayet tadasAdhanAttatsiddhau tadAzrayaM dUSaNamanuSajyeta / tadekopalaMbhaniyanopyasiddhaH sAdhyasAdhanayoravizeSAt / ekajJAnagrAhyatvaM dravyaparyAyaparamANubhiranaikAMtikaM, ananyavedyatvaM asiddha ekakSaNavartisaMvittInAM sAkalyena sahopalaMbhaniyamAta, vyabhicArihetuH tathotpattereva saMvedanatvAt, dRSTAMto'pi sAdhyasAdhanavikala: tathopalaMbhAbhadayorarthapratiniyamAt bhAMtau tadasaMbhavAt / nanu cAsahAnupalaMbhamAtrAdabhedamAtraM kathaMcidarthasvabhAvAnavabodhaprasaMgAt / sarvavijJAnasvalakSaNakSaNakSayaviviktasaMtativibhUmasvabhAvAnumiteH / sAkalyenakatvaprasaMgAta ekArthasaMgatadRSTayaH paracittavido vA nAvazyaM tadbuddhiM tadartha vA saMvidetIti hetorasiddhiH sahopalaMbhaniyamaca syAta bhedazca syAt kiM pratiSidhyeta svahetupratiniyamasaMbhavAt / tasmAdayaM mithyAdRSTiH parapratyAyanAya zAstraM vidadhAnaH paramArthataH saMvidAno vA vacanaM tattvajJAnaM ca pratiruNIti na kiMcidetat asAdhanAMgavacanAta adoSodbhAvanAcca nigrahArhatva t // 8 // bahiraMgArthataikAMte pramANAbhAsanihavAt / sarveSAM kAryasiddhiH syAviruddhArthAbhidhAyinAM // 81 // vRttiH-bahiraMgArthataikAMto bAhyAthaikAMtastasminnabhyupagamyamAne viruddhArthAbhidhAyinAM pramANAMtarabAdhitA
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 sanAtanajainagraMthamAlAyAMthaMprakAzakAnAM sarveSAM niravazeSANAM kAryasya siddhiniSpattiH vyavahArasiddhirbhavedityarthaH / kasmAtpramANAbhAsanivAt pramANasyAbhAso mithyAtvaM tasya nihavo nirAkaraNaM tasmAt / etadapi kutaH? aMtastattve sati vahirarthasya siddhirasiddhizca nAnyathA // 81 // ubhayekAMtapratikSepAyAha-- aSTazatI-yatkiMciccetastatsarvaM sAkSAtparaMparayA vA bahirarthapratibaddhaM yathAgnipratyakSetarasaMvedanaM / tathA svapnadarzanamapi, cetastathAviSayAkAranirbhAsAt / sAdhyadRSTAMtI pUrvavadityatrApi lokasamayapratibaddhAnAM parasparaviruddhazabdabuddhInAM svArthasaMbaMdhaH paramArthataH prasajyeta / / 81 // virodhAtrobhayakAtmyaM syAdvAdanyAyavidviSAM / avAcyataikAMte'pyuktinAcyamiti yujyate / / 81 // vRttiH -pUrvavat // bhAva eva tattvaM nAbhAva iti yasya mataM tannirAkaraNAyAha-- aSTazatI-aMtarvahiGgeyakAMtayoH sahAbhyupagamo viruddhaH tadvAcyatAyAM yuktivirodhaH pUrvavat // 2 // bhAvaprameyApekSAyAM pramANAbhAsanihavaH / bahiHprameyApekSAyAM pramANaM tanibhaM ca te // 83 // vRttiH-bhAvo jJAnaM tadeva prameyaM tasya tasminvA'pekSA'bhyupagamastasyAmabhyupagamyamAnAyAM / pramANAbhAsasya nivo lopaH / kutaH ? jJAnasya tadetatprAmANyamaprAmANyaM ca bAhyArthApekSAyAM bhavati nAnyathA iti / - etacca mataM sarve vaco vivakSAmAtrasUcakamityasya nirAkaraNAyAha aSTazatI-sarvasAMvatteH svasaMvedanasya kathaMcitpramANatvopapatteH tadapekSAyAM sarva pratyakSaM na kazcitpramANAbhAsaH / tathAnabhyupagame'nyatama eva buddhenumAnaM syAt / tatrArthajJAnamaliMgaM tadavizeSaNAsiddhevizeSe vA tadanyatareNArthaparisamApteH kiM dvitIyena / yaccedamarthajJAnaM taccedarthasvalakSaNaM syAd vyabhicArAt ahetuH, eteneMdriyAdi pratyuktaM / pratyakSatarabuddhyavabhAsasya svasaMvedanAtpratyakSaviruddhaM / sukhaduHkhAdibuddharapratyakSatve harSaviSAdAdayo'pi na syurAtmAMtaravat / etena pratikSaNaM niraMzaM saMvedanaM pratyakSaM pratyuktaM. ythaaprtijnymnubhvaabhaavaat| yathAnubhavamanabhyupagamAt sarvatra sarvadA bhAMterapratyakSatvAvizeSAt kathaMcidbhAMtI ekAMtahAnerbikalpasaMvaMdane'pi vikalpAnativRtteH / tasmAtsvasaMvedanApekSayA na kiMcid jJAnaM sarvathA pramANaM / bahirarthApekSayA tu pramANa tadAbhAsavyavasthA tatsaMvAdakavisaMvAdakatvAt kvacitsvarUpe kezamazakAdijJAnavat // 83 // jIvazabdaH sabAhyArthaH saMjJAtvAddhetuzabdavata / mAyAdibhrAMtisaMjJAzca mAyAyaiH svaiH pramektivat // 84 // vatiH-javisya zabdaH saMjJA dezAmarzakatvAddhaTAdisaMjJAH parigRhyate / saha bAhanorthana vartata iti sabAhyArthaH / kutaH ? saMjJAtvAtsanAmatvAddhetuzabdavat / zandasyArtha stradhA bahirartho ghaTAdyAkAraH svArtho vA / tathA caktim-svArthamabhidhAya kA'pyanyatra vartata iti / yadyevaM bhrAMtisaMjJA yAstAH kathaM ? tA api svairAtmasvarUpairathairmAyAdyairmAyA svapnendrajAlAdiH / bhrAMtisaMjJAH svArthavatyaH pramAyA uktiyathA, pramANazabdaH pramANAbhAsa zabdazca yathA svArthapratipAdakaH / athavA samyak jJAyate'nayeti saMjJA tasyA bhAvaH saMjJAtvam / tasmAhe zAmarzakatvAdanyeSAmapi grahaNaM pramANatanibandhanavicArAbhyAsadAnaphalAdInAm / eteSAmanyathA'nupapatte kAdi zabdaH sabAhyArthaH / anyathA eteSAmabhAvaH syAt // 84 //
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ aaptmiimaaNsaa| siddhasAdhyatApArahAradvAreNAmumevArtha prakaTayannAha aSTazatI-svarUpavyatiriktena zarIreMdriyAdikalApena jIvazabdo'rthavAn ato na kRtaH pratyakSataH syAt / iti viklavAllApamAnaM lokarUDheH samAzrayaNAt / yatrAyaM vyavahAraH jIvo gatastiSThatIti vA nAtra saMjJA, abhipretamAnaM sUcayati tato'rthakriyAyAM niyamAyogAt, tatkaraNapratipattInAM tadabhAvanAdaraNIyatvAt, sAdhanatadAbhAsayoranyAthA vizeSAsaMbhavAt, paraMparayApi paramArthaMkatAnatvaM vAcaH pratipattavyaM / kacid vyabhi cAradarzanAdanASvAse cakSurAdibuddhastadAbhAsopalabdhaH kuto dhUmAdaragnyAdipratipattiH ! kAryakAraNabhAvasya vyabhicAradarzanAt / kASTAdijanmano'gneriva maNiprabhaterapi bhAvAt / tadvizeSaparIkSAyAmitaratrApi vizeSAbhAvAt / abhisaMdhivaicitryAdabhidhAnavyabhicAropalaMbhe taditarakAraNasAmagrIzaktivaicitryaM pazyatAM kathamAzvAsaH / tasmAdayamakSaliMgasaMjJAdoSAvizeSe'pi kacitparituSyannanyatamapradveSeNa IzvarAyate parIkSAklezalezA'sahatvAt / bhAvopAdAnasaMbhave hi smaakhyaanaamitretropaadaanprkluuptiH| bhAvazcAtra harSaviSAdAdyanekavikAravivartaH pratyAtmavedanIyaH pratizarIraM bhedAbhedAtmako pratyAkhyAnArhaH pratikSipaMtamAtmAnaM pratibodhayatIti kRtaM prayAsena / na hi mAyAdisamAkhyAH svArtharahitAH vizeSArthapratipattihetutvAt pramANasamAkhyAvat // 84 // budizabdArthasaMjJAstAstisro buddhayAdivAcikAH / tulyA buddhayAdivodhAzca trayastatmatibiMbikAH // 5 // bRtti:-buddhizca zabdazcArthazca buddhizabdArthAsteSAM saMjJA buddhizabdArthasaMjJAstisrastrisaMkhyAH / buddhirAdiryeSAM te buddha yAdayasteSAM vAcikAH pratipAdikA tulyAH samAH / kena ? buddhayAdyarthapratipAdakatvena / buddhayAdInAM bodhAzca jJAnAni ca buddhayaHdyarthasya praviviMbikA pratinidhayastrayaste'pi tulyA arthapratipAdakatvena // kimuktaM bhavati-gauriti jAnIta itIyaM buddhervAcikA saMjJA / tasyAzca zrotuH puruSasya svArthe bodhako bodho bhavati / gaurityAhetIyaM zabdasya svasyaiva rUpasya vAcikA sNjnyaa| tasyAzca zrotuH puruSasya svArthe zabdasya svasminneva rUpe bodhako bodho bhavati / gAmAnaya dohArthamitIyaM saMjJA bAhyArthasya vAcikA bhavati / tasyAzca zrotuH svArthe sAsnAdimati piNDe bodhako bodho bhavati / tato buddhayAdyarthavAcakatvena saMjJAstinaH samA eva buddhayAdImA zabdArthAnAM trayo'pi bodhakA vedakA bodhA buddhayAdizabdArthapratibhAsakAzca samA eva ttprtibhaasktvenaa|85|| punarapyAzaMkya tameva bAhyArthe pratipAdapannAha-- aSTazatI-hetuyabhicArAzaMkAM pratyastamayati-tisRNAmapi svavyatiriktavastusaMbaMdhadarzanAttabuddhInAM ca tani sanAttadviSayatopapatteH // 85 // vaktRzrotRprama tRNAM vAkyabodhapramAH pRthaka / bhrAMtAveva pramAbhrAMtI bAhyArthI tAdRzeterau // 86 // vRttiH-vaktA ca zrotA ca pramAtA ca vaktRzrotRpramAtArasteSAM vaktRzrotRpramAtRNAM vAcakazrAvakajJApakAnAM / yathAsaMkhyaM vAkyaM ca bodhazca pramA ca vAkyabodhapramAH zabdazAbdapratyakSAnumAnAni / pRthaka . vyavasthita lakSaNAni / bhrAMtAva yadi bhrAMtisvarUpe vyavatiSTheran na tu varteranniti vAkyazeSaH / tataH ko doSaH syAdityAha-pramAbhrAMto sarveSAM pramANAnAM bAhyApekSAyAM dvaividhye sati pramANayoH pratyakSApratyakSayoH pratyakSAnumAnayorvA bhrAMtI bhrAMtisvarUpatAyAM satyAmapi / bAhyArthoM bAhyavizeSoM dRzyAnumeyAkhyau / tAdRzAtprastutAddhAMtasvarUpAditarAvanyAvabhrAMtasvarUpau kramAkramAnekAMtAtmako saMto vibhAvanIyau syAtAM / atha vA pramAbhrAMtI yau bhrAMtAbhrAMtI bAhyAau~ bhrAMtAveva tata idaM bhrAMtAmidamabhrAMtamiti vicAro'narthakaH syAt // 86 / / bAhyArthe sati pramANamapramANaM ca yujyate nAnyathA'ta Aha
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtanajanagraMthamAlAyAM aSTazatI-bahirarthAbhAvAd vaktrAditrayaM na buddheH pRthakkRtaM tato'siddhatAdidoSaH sAdhanasyeti tanna rUpAdehikasya tadvyatiriktavijJAnasaMtAnakAlasya ca svAMzamAtrAvalaMbinaH pramANasya vibhramakalpanAyAM sAkalyenAsiddhiH aMta yAbhyupagamavirodhAt / tau hi grAhakApekSayA bAhyArthI bhrAMtAveva kutastatra heyopAdeyavivekaH 86 buddhizabdapramANatvaM bAhyArthe sati nAsati / satyAnRtavyavasthaivaM yujyateAptyanAptiSu // 87 // vRttiH buddhizca zabdazca tayoH prAmANyamarthapratipAdakatvaM bAjhArthe sati bhavatyasatyavidyamAne ca na bhavati / satyamavitadhamanRtaM vitathaM tayorvyavasthA arthasyApyanAptiSu grahaNAgrahaNeSu satsu yujyate nAnyathA / vacanasya tadA satyatA bhavati yadA bAhyAthai tAdRgbhUtaM prApayati / anyathA'satyaM // 87 / / tasya bAhyArthasya kathaM prAptirbhavatIti pRSTa kazcidAha daivAdeva, kazcitpunaH pauruSAdevaitatpakSadvayaM vighaTayannAha___aSTazatI-svaparapratipattyartha sAdhanaM buddhizabdAtmakaM svasaMvittyaiva parapratipAdanAyogAt / tasya ca sati bahirarthe pramANatvamarthaprAptitaH siddhayet / asati pramANAbhAsatvaM-arthAnAptita iti / tadevaM paramArthasan bahirarthaH sAdhanadUSaNaprayogAt / anyathA svapnetarAvizeSAt kiM kiM na sAdhitaM dUSitaM ceti kutaH saMtAnAMtaramanyadvA / taimirikaddhayAvacaMdradarzanavat bhAMtaH sarvo vyavahAra ityatrApi tattvajJAnaM zaraNaM / anyathA bahirarthavadabhisaMhitasyApi nirAkaraNApattestathA paramANvAdidUSaNe'pi pratipattavyaM-anyathA tatkRtamakRtaM syAditi sarvatra yojyaM / tadime vijJAnasaMtAnAH saMti na saMtIti tatvApratipatteH dRSTApahnutiranibaMdhanaiva adRzye nAtmanA kathaMcidadRzyAnAmapi paramANUnAM bahirapi samavasthAnavipratiSedhAbhAvAt aMtajJeyavat / tatra pUrvAdidigbhAgabhedena SaDaMzAdikalpanayA vRttivikalpena vA parapakSopAlaMbhe svapakSAkSepAta, kathaMcidvirodhaparihArasya punarAyAzayatAmapyazakteH tatsAkSAtparaMparayA vA vimatyadhikaraNabhAvApannaM jJAnaM svarUpavyatiriktArthAvalaMbanaM prAAgrAhakAkAratvAt saMtAnAMtarasiddhavat / na hi vyApAravyAhAranirbhAso'pi vipluto nAsti tadanyatrApi vAsanAbhedo gamyate na saMtAnAMtaraM // 87 // ityAptamImAMsAbhASye saptamaH paricchedaH / daivAdevArthasiddhizvedevaM pauruSataH kathaM / / daivatazcedanirmokSaH pauruSaM niSphalaM bhavet / / 88 // vattiH-arthasya kAryasya prazastAprazastazarIreMdriyAdestathA jJAnasukhAderajJAnaduHkhAdervA siddhiniSpatti. yadi daivAdeva sarvathA syAt tadaivaM karmAkhyaM pauruSAnmanovAkkAyavyApAralakSaNAcchubhAzubharAgAdiprAyAtpuruSakArAttarhi kathaM syAt / atha daivAMtarAdeva daivaM syAdityatrocyate / daivatazcedyadi daivAdeva daivaM syAttadAnImanirmokSo'siddhiH syAt / daivasya kAraNabhUtasya kAryabhUtasya ca satataM saMtatito vicchedaM prtyupaayaasNbhvaat| tadA dAnazIlapravrajyArthaH kRSyAdyarthazca puruSakAro'pyanarthaH syAt // 88 // . aSTazatI-yogyatApUrvakarmatA vA daivamubhayamadRSTaM, pauruSaM punariha ceSTitaM dRSTa tAbhyAmarthasiddhiH tadanyatarApAye'ghaTanAt / pauruSamAtre arthAdarzanAt daivamAtre vA samIhAnarthakyaprasaMgAt // 8 // pauruSAdeva siddhizcet pauruSaM devataH kathaM / pauruSAcedamoghaM syAt sarvaprANiSu pauruSaM // 89 // vRttiH-atha pauruSAdeva siddhizcet sarvathA yadi pauruSamAtrAdevArthasiddhiH syAt / tatpauruSaM daivAIva
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ Apta miimaaNsaa| prAmANyAtkathamaphalaM syAt / tathAhi samAne hi samAnAnAM kecidartheSu yujyaMte kacinna prasiddhametat / anyathA daivamaMtareNa pauruSAdeva pauruSasya pravRttau satyAM sarvaprANiSu pauruSamamoghameva saphalameva syAt daivahInAnAmapi tadbhavati // 9 // ubhayakAMte'pi na yuktaMaSTazatI-tAddha pauruSaM vinA devasaMpadA na syAt taduktaM __tAdRzI jAyate buddhirvyavasAyazca tAdRzaH / sahAyAstAdRzAH saMti yAdRzI bhavitavyatA // 1 // iti tatsarvaM pauruSApAditamiti cet tadvyabhicAradarzino na vai zradadhIran / / 89 // virodhAnobhayaikAtmyaM syAdvAdanyAyavidviSAM / avAcyataikAMte'pyuktinAvAcyamiti yujyate // 90 // vRttiH-ubhayadoSaprasaMgAt / avAcyatvadoSAcca // 9 // daivAtkevalAtpauruSAca kevalAdarthasiddhiryadi na bhavati kathaM tarhi syAdata AhabhaSTazatI-daivetarayoH sahakAMtAbhyupagame vyAghAtAt , avAcyatAyAM ca svavacanavirodhAt syaadvaadniitiH||90|| acuddhipUrvApekSAyAmiSTAniSTaM svadevataH / buddhipUrvavyapekSAyAmiSTAniSTaM svapauruSAt // 91 // vRttiH--buddhirvicAraH pUrva prathamaM kAraNaM yasyAH sA tathA na buddhipUrvA abuddhipUrvA sA cAsAvapekSA ca AlocanaM ca sA tathA tsyaamtrkitopsthitnyaayenetyrthH| iSTamabhilaSitaM sukhAdi aniSTamanabhilaSitaM duHkhAdi / svadevataH svapuNyapApaphalAtpUrvajanmanibaddhakarmaNaH / yadyapi pauruSamAtraM vidyate tathApi mukhyAbhAvo vivakSito nAtyaMtAbhAvaH / tathA buddhipUrvavyapekSAyAM vicArapUrvakatvenAnuSThAnAdiSTamaniSTaM ca svapauruSAtsvakIyapuruSakArAt / atrApi daivamapradhAnatvena vivakSitaM nAtyaMtAbhAvatvena / parasparApekSayaiva kAryasiddhiryato deva AtmA tasya karma daivamiti // 91 // nanu paraduHkhe pApaM tasyaiva sukhe puNyaM svaduHkhAtpuNyaM svasukhAtpApamityevaM kaizcidabhANi na devAditi tanmatanirAkaraNAyAha___ assttshtii-atrkitopsthitmnukuulN pratikUlaM vA daivakRtaM tadviparItaM hi pauruSApAditaM / apekSAkRtatvAttavyasthAyAH // 91 // ityAptamImAMsAbhASye aSTamaH paricchedaH / pApaM dhavaM pare duHkhAt puNyaM ca sukhato yadi / acetanAkaSAyau ca badhyeyAtAM nimittataH // 92 // ttiH-pare'nyasmin prANini duHkhamAtrAdyadi pApaM syAt / tasminneva sukhamAtrAca puNyaM yadi syAt / tadAnImacetano viSazastrAdirakaSAyo vItarAgaH tAvapi badhyeyAtAM karmabaMdhasya kartArau bhavataH / nimittattvAt / pratyayamaMtareNApi bhAvapradhAnatvAnirdezasya // 92 // tthaa| vivakSAyamityapi paatthH| 6
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 sanAtanajanaMgrathamALAyoaSTazatI-paratra sukhaduHkhotpAdanAt puNyapApabaMdhai krate kathamacetanA na badhyaran ? vItarAgo vA ! sannimittatvAt // 92 // puNyaM dhruvaM svato duHkhAtpApaM ca sukhato yadi / vItarAgo munirvidvAMstAbhyAM yuMjyAnimittataH // 93 // vRttiH--svasmin duHkhAt dhruvaM nizcitaM puNyaM yadi syAttasminnevAtmani sukhA to pApaM ca yadi syAt / tataH kiM syAt ? tAbhyAM vItarAgo muniyuMjyAdbaddho bhavet / kutaH ? nimittatvAt // 93 // athAbhayakAMtastadbhayAdiSyate tatrApi doSa eva virodhAt / nApyavAcyatvaM vacanavirodhAt aSTazatI-AtmasukhaduHkhAbhyAM pApetaraikAMtakRtAMte punarakaSAyasyApi dhravameva baMdhaHsyAt tato na kazcinmoktumarhati tadubhayAbhAvasaMbhAvAt // 93 // virodhAnobhayakAtmyaM syAdvAdanyAyavidviSAM / avAcyataikAMte'pyuktirnAvAcyamiti yujyate // 94 // vRttiH -sugamaM // 94 // kathaM tadyata AhaaSTazatI prastutekAMtadvayasiddhAMte vyAhateHanabhidheyatAyAM-anabhidheyAbhidhAnavirodhAtU kathaM cideveti yuktaM / vizuddhisaMklezAMgaM cet svaparasthaM sukhAsukhaM / puNyapApAsravau yuktau na cedvayarthastavAhetaH // 95 // vRttiH-sva AtmA paro'nyastayostiSThatIti svaparasthaM sukhaM cAsukhaM ca sukhAsukhaM jIvapradezAhAdanAnAhvAdanaM / vizuddhiH pramodAdizubhapariNAmaH / yadyapi niravazeSarAgAdivirahalakSaNAyAM vizuddhau vizuddhizabdo vartate tathApi kuzalazabdavat zubhapariNAmAdau vartamAno vizuddhizabdo gRhyate / saMklezaH-ArtaraudradhyAne tayoraMga kAraNaM vizuddhisaMklezAMga-cedyadi svaparasthaM sukhAsukhaM vizuddhisaMkkezAlaMbanaM yadi bhavati tadA puNyaM ca pApaM ca tayorAsravau yuktau / na cedevaM yadyevaM na syAt / puNyAsravaH pApAnavazva vyartho niSphalaH / arhato vItarA-gasya taveva vA zuSkakuDyanipatitacUrNamuSTivat baMdhAbhAvAt / etena maskaripUraNamataM nirAkRtaM bhavati / siddheSu saklezakAraNAbhAvAt // 95 // atha puNyapApAnavakAraNamajJAnamiSyate cettanmatanirAkaraNAyAha aSTazAtI-AtmanaH parasya vA sukhaduHkhayorvizuddhisaMklezAMgayoreva puNyapApAsravahetutvaM nacAnyathA atiprasaMgAt / ArauidrabhyAnapariNAmaH saMklezaH tadabhAvo vizuddhiH-AtmanaH svAtmanyavasthAnaM // 95 // ityAptamImAMsAbhASye navamaH paricchedaH / ajJAnAcceddhavo baMdho zeyAnaMtyAnna kevalI / zAnastokAdvimokSadhedajJAnAhuto'nyathA // 96 // battiH-yadyajJAnAjjADyasvarUpAbaMdho dhruvo na kevalI muktaH / kutaH jJeyAnaMtyAtprameyasyAnaMtyaM yataH / atha kadAcit jJAnastokAdbodhanirhAsAnmokSo'bhyupagamyate cedvahuto vipulAdajJAnAdanyathA'nyena prakAreNA
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ AptamImAMsA / 43. tizayena vimokSaH syAditi saMbaMdha: / athavA prAguktAnmokSaprakArAdanyena prakAreNApi saha janmano yogaH syAt / tathA ca sati na bandho nApi mokSastasya vicArAkSamatvAt // 96 // aSTazatI - yadi baMdho'yamavijJAnAt nedAnIM kazcinmucyeta sarvasyaiva kvacidajJAnopapatterjJeyAnaMtyAt / yadi punarjJAnanirhrAsAdUbrahmaprAptiH - ajJAnAtsutarAM prasajyeta / duHkha nivRtteriva sukhaprAptiH // 96 // virodhAnnobhayaikAtmyaM syAdvAdanyAyavidviSAM / avAcyataikAMte'pyuktirnAvAcyamiti yujyate // 97 // vRttiH- ubhayaikAMtAvaktavyamapi duSTaM virodhAt // kathaM tarhi tau syAtAmata Aha aSTazatI - nahi sarvAtmanaikasyaikadA jJAnastokAnmokSo vahutarAjJAnAdvedha ityekAMtayeoravirodhaH syAdvAdanyAyavidviSAM siddhyati yena tadubhayaikAtmyaM syAt // 97 // ajJAnAnmahato baMdho nAjJAnAdvItamohataH / vAnastokAcca mokSaH syAdamohA-mohito'nyathA // 98 // vRttiH - jJAnAtpunarapi kiMviziSTAt mohato midhyAtvarUpAdvadho bhavati vinaSTamithyAtvarUpAdajJAnAga baMdho bhavati jJAnastokAdapi mokSaH syAdyadyamohAdbhavet yadi punarmohitaH syAttasya mokSAbhAva eva // 98 // atha kadAcinmanuSe na devAnnApi pauruSAnna jJAnAnnApyajJAnAt kiM tu IzvarapreraNAdityasya matasya nirA-karaNAyAha-athavA kAmAdInAM kamarNazca vaicitryamanAditvaM ca darzayitumAha aSTazatI-mohanIyakarmaprakRtilakSaNAdajJAnAd yuktaH karmabaMdhaH tato'nyato'pi baMdhAbhyupagame'tiprasaMgAt / tathaiva buddherapakarSAt mohanIyaparikSayalakSaNAnmokSamiti / viparyaye'pi viparyAsAdityadhigaMtavyaM // 98 // kAmAdiprabhavazcitraH karmabaMdhAnurUpataH / tacca karma svahetubhyo jIvAste zuddhayazuddhitaH // 99 // vRttiH - kAmAdInAM rAgAdInAM prabhava utpAdaH kAryarUpazcitroM nAnAprakAraH / karmabandhAnurUpataHjJAnAvaraNadikarmaNaH kAraNAdbhavati tacca karma jJAnAvaraNAdikaM svahetubhyo bhavati / kuta etat ? anAdirbaMdhabaMdhahetusaMtAno bIjAMkuravat na punarIzvarAdestasyAvastutvAt virAgAkSamatvena / na tarhi keSAMcinmuktiranyeSAM saMsArazca ... karmabaMdhanimittavizeSAditi cedAha - te bhagavato'rhato jIvA dviprakArAH saMsAriNaH saMti / kutaH zuddhayazuddhito bhavyAbhavyazakteH / ata eva na sarveSAM mokSaH / etenAnyadapi matAMtaraM nirAkRtaM veditavyaM // 99 // zuddhayazuddhisvarUpapratipAdanAyAha aSTazatI - saMsAro'yaM naikasvabhAvezvarakRtaH tatkAryasukhadukhAdivaicitryAt / na hi kAraNasyaikarUpatve kAryanAnAtvaM yuktaM zAlibIjavat / apariNAminaH sarvathArthakriyAsaMbhavAt tallakSaNatvAcca vastunaH sadbhAvameva / tAvanna saMbhAvayAmaH / tatra kAladezAvasthAsvabhAvabhinnAnAM tanukaraNabhuvanAdInAM kilAyaM karteti mahaccitrAM etenezvarecchA pratyuktA / nacaitenAsyAH saMbaMdhaH tatkRtopakArAnapekSaNAt tato vyapadezoM'pi mAbhUt abhisaMdheranityatve'pi samAnaH prasaMga: / sakRdutpattyAdiprasaMgAdvicitratvAnupapatteriti / tayorakerUpatve'pi karma - citryAtkAmAdiprabhavavaicitryamiti cet ? yuktametat / kiMtu naizvarecchAbhyAM kiMcittAvatArthaparisamApteH / etena viramya pravRttisannivezavizeSAdibhyaH pRthivyAderbuddhimatkAraNapUrvakatva jJAnenezvarapramANaM pratyuktaM / prAkkAya 1 / mohinaH ityapi pAThaH 2 / patrApi mohina iti pAThaH /
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtanajainagraMthamAlAyAMkaraNotpattarAtmano dharmAdharmayozca svayamacetanatvAt vicitropbhogyogytnukrnnaadisNpaadnkaashlaasNbhvaat| tannimittamAtmAMtaraM mRtpiDAdikulAlavaditi cenna tasyApi vitanukaraNasya tatkRtetarasaMbhavAtAtAdRzo'pi nimittabhAve karmaNAmacetanatve'pi tannimittatvamavipratiSiddhaM sarvathA dRSTAMtavyatikramAt / sthitvA pravartamAnArthakriyAdicetanAdhiSThAnAditi niyame punarIzvarAderapi mAbhUt / nAyaM prasaMgo buddhimattvAditicet .? tata eva tarhi prahINatanukaraNAdayaH prANino mAbhUvan / karmaNAM vaicitryAditi cet teSAmIzvarajJAnanimittatve samAnaH prsNgH| tadanimitatve tanukaraNAderapi tannimittatvaM mAbhUdvizeSAbhAvAt / arthakriyAderapi tAbhyAmanaikAMtikatvaM / tataH karmabaMdhavizeSavazAt citrAH kAmAdayaH tataH karmavaicitryaM / nahi bhAvasvabhAvopalaMbha: karaNIyaH anyatrApi tatprasaMganivRtteH / na tarhi keSAMcinmuktiritareSAM saMsArazca / karmabaMdhanimittavizeSAditi cenna teSAM zuddhAzuddhitaH pratimuktItarasaMbhavAt-AtmanAM // 99 // zuddhayazuddhI punaH zaktI te pAkyApAkyazaktivat / sAdhanAdI tayorvyaktI svabhAvo'tarkagocaraH // 100 // vRttiH-zuddhayazuddhI ye zaktI bhavyAbhavyatvarUpe te anAditattvArthazraddhAnAzraddhAnayogyake kaTuketaramudgapAkyApAkyazaktivat tayorbhavyatvAbhavyatvazaktyorvyaktI tattvArthazraddhAnapriyadharmatvAdipariNatyapariNatI sAdyanAdI / kuto'yaM zaktibhedo'tarkagocaraH svabhAvo yataH // 10 // evaM tAvatpramANaparatantraprameyavicAraH kRtaH / adhunA pramANatvanirUpaNArthamAha aSTazatI-bhavyetarasvabhAvo teSAM sAmarthyAsAmarthya mASAdipAkyAparazaktivat / zaktaH prAdurbhAvApekSayA sAditvamevamabhisaMdhinAnAtvaM zuddhayazuddhizaktayoriti bhedamAcAryaH prAha / tato'nyatrApi sAdyanAdI prakRtazaktayorvyaktI / kutaH zaktipratiniyama iti cet ? na hi bhAvasvabhAvAH paryanuyoktavyAH // 10 // tattvajJAnaM pramANaM te yugapatsarvabhAsanaM / kramamAvi ca yajzAnaM syAdvAdanayasaMskRtaM // 101 // vRttiH-tatvajJAnaM parArthabodhaH punarapi kathaMbhUtaM yugapatsarvArthamavabhAsata iti yugapatsarvabhAsanaM akramaNa paricchedAtmakamityarthaH tatpramANameva / kramabhAvi ca tajjJAnaM chadmasthIyaM cakSurAdikaM cakArAdakramabhAvi ca dIrghazaSkulyAdibhakSaNe saMbhavAt / sarvathA sadasadekAnekanityAnityAdisakalaikAMtapratyanIkAnekAMtatattvaviSayaH syAdvAdo jAtiyuktinibaMdhano vitarko nayastAbhyAM saMskRtaM pramANagocaraM nItaM tadapi pramANaM syAdvAdanayasaMskRtaM yataste tava / / 101 // pramANaphalaM darzayannAha:__ aSTazatI-buddheranekAMtAt yenAkAreNa tatvaparicchedaH tadapekSayA prAmANyaM / tataH pratyakSatadAbhAsayorapi prAyazaH saMkIrNA prAmANyetarasthitirunnetavyA / prasiddhAnupahateMdriyadRSTerapi caMdrArkAdiSu dezapratyAsatyAdya bhUtAkArAvabhAsanAt / tathopahatAkSAderapi saMkhyAdivisaMvAde'pi caMdrAdiSvabhAvatattvopalabhAt / tatprakarSApekSayA vyavadezavyavasthA gaMdhadravyAdivat / tathAnumAnAderapi kathaMcinmithyApratibhAse'pi tattvapratipatyaiva prAmANyaM / ekAMtakalpanAyAM tu nAMtarbahistattvasaMvedanaM svayamadvayAdeIyAdipratibhAsamAnAt rUpAdi svalakSaNAnAM ca tathaivAdarzanAt yathA vyAvaya'te / tadvizeSopalaMbhAbhyupagame'pi tadvyavasAyavaikalye kaciddharmAdharmasaMvedanavat parIkSatvopapatteH / vikalpAnAmatattvaviSayatvAt kutastattvapratipattiH ? maNipradIpaprabhAdRSTAMto'pi svapakSaghAtI mANaprabhAdarzanasyApi saMvAdakatvena prAmANyaprAptyA pramANAMtIvavighaTanAt / na hi prayakSaM svaviSaye visaMvAdanAt zaktikAdarzanavadrajatabhrAMtau / nApi laiMgikaM liMgaliMgisaMbadhApratipatteH-anyathA dRSTAMtetarayorekatvAt kiM kena kRtaM syAt / kAdAcitkArthaprAptarorekAderapi saMbhavAt /
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ AptamImAMsA | na hi mithyAjJAnasya saMvAdanaikAMtaH / tathA na laiMgikaM sarvathaivAvisaMvAdakatvAt / tasmAtsUktaM tattvajJAnameva pramANaM / kAraNasya sAmigrIbhedAtpratibhAsabhede'pi iti / pramANameva vA tattvajJAnaM / tataH svalakSaNadarzanAnaMtarabhAvinastattvavyavasAyasya pramANatopatteH pratyakSamanumAnamiti pramANe evetyadhAraNaM pratyAcaSTe anadhigatArthadhigamAbhAvAt, tadapramANatve laiMgikasyApi mAbhUdvizeSAbhAvAt / anadhigatasvalakSaNAvyavasAyAt anumiteratizayakalpanAyAM prakRtasyApi na vai prAmANyaM pratiSedhyaM -- anirNIta nirNayAtmakatvAt kSaNabhaMgAnumAnavat / dhvanerakhaMDazaH zratraNAdhigamo'pi prAthamakalpikastattvanirNItireva / tadatyaye dRSTerapi visaMvAdakatvena prAmANyAnupapatteradarzanAtizAyanAt / taddarzanAbhAve'pi tasvanizcaye tadanyasamAropavyacchedalakSaNapramA NalakSaNAMgIkaraNAt / kacitkutazciddhUmaketulaiMgikavannirNItArthamAtrasmRteradhigatArthAdhigamAt prAmANyaM maabhuut| pramitivizeSAbhAvAt, prakRtInarNayasya prAmANye hi na kiMcidatiprasajyate nirNIte'pi kathaMcidatizAyanAt / pratyabhijJAnaM pramANaM vyavasAyAtizayopapatteH tatmAmarthyAdhInatvAt pramANatvasiddheH, anyathA hi visaMvAdaH syAt liMgaliMgisabaMdhajJAnaM pramANamanizcitanizcayAdanumAnavat / sattvakSaNikatvayordhUmatatkAraNayorvA sAkalyena vyAptipratipattau na pratyakSatvamutsahate sannihitArthAnukAritvAt aparIkSAkSamatvAcca / nAnumAnamanavasthAnuSaMgAt / sUdUramapi gatvA tadubhayavyatiriktaM vyavasthAnimittamabhyupagaMtavyaM / upamAnAdikaM pramANAMtarabhAvamicchatAM tattvanirNayapratyavamarzapratibaMdhAdhigamapramANatvapratiSedhaH prAyazo vakturjaDimAnamAviSkaroti iti pratyakSaM parokSamityedvitayaM pramANaM arthApattyAderanumAnavyatireke'pi parokSe'tarbhAvAt / tatra sakalajJAnAvaraNaparikSayavibhitaM kevalajJAnaM yugapatsarvArthaviSayaM / tathAcoktaM ' sarvadravyaparyAyeSu kevalasya' iti / tajjJAnadarzanayoH kramavRttau hi sarvajJatvaM kAdAcitkaM syAt / kutastatsiddhiriti cet ? sAmAnyavizeSaviSayayorvigatAvaraNayorayugapatpratibhAsAyeogAt pratibaMdhAMtarAbhAvAt / zeSaM sarva kramavRtti prakArAMtarAsaMbhavAt / cakSurAdijJAnapaMcakasyApi parasparavyavadhAne'pi vicchedAnupalakSaNaM kSaNakSayavat / yaugapadye hi saMtAnabhedAtparasparaparAmarzAbhAvaH saMtAnAMtaravat / mAnasapratyakSe'pi cakSurAdijJAnAnaMtarapratyayodbhavena kazcidvizeSaH kramavRtto vyavadhAnapratibhAsavikalpapratipatterasaMbhavAt / yaugapadye hi sparzAdipratyavamarzavirodhaH puruSAMtaravadviSayasyAnekAMtAtmakatvAt / matijJAnAdi syAdvAdanayalAkSataM pratipattavyaM // 101 // upekSA phalamAdyasya zeSasyAdAnahAnadhIH / pUrva vA'jJAnanAzo vA sarvasyAsya svagocare / / 102 // 45 vRttiH- [ : - Adyasya pramANasya kevalajJAnasya phalamupekSA rAgamohAbhAvaH / zeSasya pramANasya chanasthIyajJA. nasya, AdAnaM grahaNaM hAnaM tyAgastayordhIrbuddhiH tatphalaM / pUrve vA upekSA vetyarthaH / sAmAnyApekSAyAM napuMsakaligatA / pUrvA veti pAThAMtaraM / vA ajJAnanAzaH phalaM jJAnatetyarthaH / sarvasyAsya matyAdibhedabhinnasya hitAhitabhedabhinne svagocare svaviSaye vartamAnasyautsargikaM phalamajJAnanAza ityuktaM // 102 // prastutasyAdvAdAkhyaparArthasAdhanasamarthanArthamAha aSTazatI - siddhaprayojanatvAt kevalinAM sarvatropekSA / karuNAvataH paraduHkhajihAsoH kathamupekSA tadabhAve kathaM vAptiH ? iti cet svaduHkhanivartanavadakaruNayApi vRtteranyaduHkhanirAcikarSAiyAM / dayAlore'vAtmaduHkhanivartanAdasamAdhiriti cet ? na vai pradIpaH kRpAlutayA AtmAnaM paraM vA tamasA nivartayati iti / kalpayitvApi kRpAlutAM tatkaraNasya svabhAvasAmarthya mRgyaM / evaM hi paraMparAparizramaM pariharet / matyAdeH sAkSAtphalaM svArthavyAmohavicchedaH tadabhAve darzanasyApi sannikarSAvizeSAt / kSaNapariNAmApalaMbhavadavisaMvAdakatvAsaMbhavAt / paraMparayA hAnopAdAnasaMvittiH / tathAhi - karaNasya kriyAyAzca kathaMcidakatvaM pradIpatamovigamavat / nAnAtvaM ca parazvAdivat / tasmAdgrAhyasaMvidAkArayoH pramANaphalavyavasthAyAmapi visaMvAdanirAka
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtanajainagraMthamAlAyayaMraNe tadajJasyeva viSadRSTiH pramANatvaM na pratipattamahati / tAvataiva pramANatve kSaNikatvAdyanumAna-adhigatA - dhigamalakSaNatvAnna vai pramANaM // 102 // vAkyeSvanekAMtadyotI gamyaM prati vizeSakaH / syAnipAto'rthayogitvAttava kevalinAmapi // 103 // vRttiH-padAnAM parasparApekSANAM nirapekSAH samudAyA vAkyAni teSu vAkyeSyanekAMtaM dyotayati prakaTayatIti anekAMtadyotI / syAcchabdo nirAto'vyayaM / gamyamabhidheyamasti ghaTa ityAdivAkye'stitvAdi tatprati vizeSakaH samarthakaH / athavA gamyaM heyAdeyabhedabhinna vastu yathA yadavasthitaM tathaiva tasya vizeSakaH / arthasya tattadAtmakasya yogitvaM ghaTanaM tasmAdanyeSAM punardharmANAM guNIbhUtatvAt / tava bhavata etaduktaM kevalinAM zrutakevalinAM ca apizabdAttacchiSyapraziSyANAM ca nAnyeSAM tathAbhUtasya vastubhAvAt // 103 // ___ punarapi tadeva samarthayati___ aSTazatI-padAnAM parasparApekSaNAM nirapekSaH samudAyo na tarhi tadAnImidaM bhavati-yathA yatsattatsarvaM pariNAmi yathA ghaTaH saMzca zabdaH, tasmAtpariNAmatyiAkAMkSaNAt / pratipatturdharmo'yaM vAkyeSvadhyAropyate sacepratipattA tAvatArtha pratyeti kimiti zeSamAkAMkSati / prakaraNAdinA vAkyakalpanApyarthaprAtapattau na vA prAthamakalpikavAkyalakSaNaparihAraH satyabhAmAdipadavat / sadasannityAnityAdisarvathaikAMtapratikSepalakSaNo naikAMtaH / kvacitprayujyamAnaH syAcchabdaH tadvizeSaNatayA prakRtArthatattvamanavayavena suucyti| prAyazo nipAtAnAM tatsvabhAvatvAt evakArAdivat / na hi kevalajJAnavadakhilamakramamavagAhate vAcaH kramavRttitvAt tabuddherapi . tathAbhAvAt // 103 // syAdvAdaH srvthaikaaNttyaagaatkivRttcidvidhiH| saptabhaMganayApekSo heyAdeyavizeSakaH // 104 // vRttiH-syAdvAdo'rthaprakaraNAdInAM ghaTAdizabdArthavizeSasthApanahetUnAmanukUlaH / kutaH sarvathaikAMtatyAgAtteSAmarthaprakaraNAdInAM pratikUlasyaikAMtasya tyAgAt / atha kathaM prakAraH syAdvAdaH kiMvRttacidvidhiH kimo. vRttaM kiM niSpanaM vRttaM kiMvRttaM ca taccicca kiMvRttacit tadeva vidhiH prakAro yasya kathaMcit kutazcidityAdi / saptabhaMgAzca te nayAzca tAnapekSata iti syAdasti syAnnAstyAdi / heyAdeyayorvizeSakaH guNamukhyakalpanayA // 104 // syAdvAdakevalajJAnayoH kathaMcitsAmAnya darzayannAha aSTazatI-kathaMcidityAdi kiM vRttacidvidhiH syAdvAThaparyAyaH so'yamanekAMtamabhipretya saptabhaMganayApekSaH svabhAvaparabhAvAmyAM sadasadAdivyavasthA pratipAdayati / saptabhaMgI proktA dravyArthikaparyAyArthikapravibhAgavazAnaigamAdayaH zabdArthanayA bahuvikalpA mUlanayadvayazuddhayazuddhibhyAM // 104 / / syAdvAdakevalajJAne sarvatattvaprakAzane / bhedaH sAkSAdasAkSAca gavastvanyatamaM bhavet // 105 // patti:-sarvANi ca tAni tattvAni ca jIvAjIvAdIni tAni prakAzata iti sarvatattvaprakAzane ke te dve syAdvAdazca kevalajJAnaM ca te dve pramANe / tayormadhye'nyatamaM paraiH parikalpitamavastu bhavedyataH kathaM tayobhaidaH sAkSAtpratyakSAdasAkSAdapratyakSAt / / 105 // pramANaM carcitamatha ko nayo nAmetyAha aSTazatI-syAdvAdakevalajJAne iti nirdezAt tayorabhyarhitatvAnniyamaM darzayati parasparahetukatvAdabhyahite vA pUnipAte'vyabhicAraM sUcayati / kathaM punaH syAdvAdaH sarvatattvaprakAzano yAvatA "matizrutayonikdho
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ aaptmiimaaNsaa| 47 drvyessvsrvpryaayessu"| jIvAdayaH saptapadArthAstattvaM tatpratipAdanAvizeSAt / tathA hi bhedaH sAbhAdasAbhAcceti sAkSAtkRtereva sarvadravyaparyAyAn parichinatti nAnyata iti yAvat // 105 // sadharmaNaiva sAdhyasya sAdhAdavirodhataH / syAdvAdapravibhaktArthavizeSavyaMjako nayaH // 106 // vRttiH- samAno guNo yasya sa sadharmA tena sadharmaNaiva evakArAdvipakSInarAkaraNaM sAdhyasyAnityatvAdeH zakyAbhipretAprasiddhasya / sadharmaNo bhAvaH sAdhayaM tasmAtsAdhAt / syAdvAdaH zrutajJAnaM tena pravibhakto viSayIkRto'rthastasya vizeSo nityatvAdistadvyaMjakaH prakaTako dyotako nayo yuktito'rthaparigrahaH / ityanenAnvayavyatirekapakSadharmA uktAH / avirodhAdityanenAnyathAnupapattyekalakSaNo hetuH pradarzitaH / kimuktaM bhavatiaMtarvyAptimaMtareNa trilakSaNo heturna gamaka iti / atha ko nayapramANayorvizeSaH ? anekAMtapratipattiH pramANaM, ekadharmapratipattirnayaH // tadviSayasya dravyasya svarUpapratipAdanArthamAha aSTazatI-sapakSaNava sAdhyasya sAdhAdityanena hetostrailakSaNyamavirodhAta ityanyathAnupapattiM ca darzayatA kevalasya trilakSaNasyAsAdhanatvamuktaM tatputratvAdivat / ekalakSaNasya tu gamakatvaM "nityatvaikAMtapakSe'pi vikriyA nApapadyata iti" bahulamanyathAnupapattereva samAzrayaNAt / yatrAkriyA na saMbhavati tanna vastu yathA vinAzakAMtaH tathA ca nityatve'pi kramayaupadyAbhyAmakriyA na saMbhavati nAparaM prakArAMtaraM-iti trilakSaNayoge'pi pradhAnamekalaNaM tatraiva sAdhanasAmarthya pariniSThiteH / tadeva pratibaMdhaH pUrvavadvItasaMyogyAdisakalahetupratiSThApakaM / tataH syAdvAdetyAdinAnumitamanekAMtAtmakamarthatattvamAdazaryati / tasya vizeSo nityatvAdiH pRthak pRthaktvasya pratipAdako nayaH / tathA coktaM arthasyAnekarUpasya dhIH pramANaM tadaMzadhIH nayaH dharmAtarApekSI durNayastannirAkRtiH // 1 / tadanekAMtapratipattiH pramANaM / ekadharmapratipattirnayaH / tatpratyanIkapratikSepo durNayaH kevalaM vipakSavirodhadarzanena svapakSAbhinivezanAt // 106 // nayopanayakAMtAnAM trikAlAnAM samuccayaH / avibhrAT bhAvasaMbaMdho dranyamekamanekadhA // 107 // bRttiH-nayA naigamAdayaH sapta upanayAsta dopabhedArthaparyAyAsta evaikAMtAH pradhAnadharmAstadgrAhyatvAttavyapadezaH / trayaH kAlA viSayo yeSAM te tathAbhUtAsteSAM samuccaya ekasminnavasthAnam / avibhrAT apRthak bhAvasaMbaMdhaH sattAsaMbaMdho yasya sa tathAbhUtastadravyamekamabhedApekSayA punaranekaprakAraM // 107 // tadartha codya parihArAyAha aSTazatI-uktalakSaNo dravyaparyAyasthAnaH saMgrahAdirnayaH / tacchAkhAprazAkhAtmopanayaH / tadekAMtAtAtmanAM vipakSApakSAlakSaNAnAM trikAlalakSaNAnAM trikAlaviSayANAM samitirdravyaM / tatasteSAmapoddhArAt guNaguNyAdivat // 107 // mithyAsamUho mithyA cena mithyakAMtatA'sti naH / nirapekSA nayA mithyA sApekSA vastu terthakRt // 108 // vRttiH-nityAnityAstitvAdInAM mithyAdharmANAM yo'yaM samUhaH samudAyaH sa mithyA'satyarUpa iti cedevaM bhavato'bhiprAyaH / mithyetyekAMtaH saMgrahastasya bhAvo mithryakAMtatA sA no'smAkaM nAsti na vidyate /
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 sanAtanajainagraMthamAlAyAMkutaH: yato nirapekSA nayAH mithyA parasparamapekSA ghaTanA tasyA nirgatAH pRthagbhUtA dharmA vyalIkAH / sApekSAH parasparasaMbaddhAste nayA vastu paramArthatattvaM yato'rthakRt kramAkramAbhyAmarthakAritvAdato na codyasyAvatAraH / punarapi tamarthaM samarthayannAha aSTazatI-sunayadurNayayoryathAsmAbhilakSaNaM vyAkhyAtaM tathA na prabodhyaM na parihAraH / tathAhi-nirapekSatvaM pratyanIkadharmasya nirAkRtiH / sApekSatvamupekSA anyathA pramANanayAvizeSaprasaMgAt / dharmAtarAdAnopekSAhAnilakSaNatvAt pramANanayadurNayANAM prakArAMtarAsaMbhavAcca / tadatatsvabhAvapratipattestatpratipattiranyanirAkRtizceti vizvopasaMhRtiH // 108 // niyamyate'rtho vAkyena vidhinA dhAraNena vA / tathA'nyathA ca so'vazyamavizeSyatvamanyathA // 109 // bRttiH-vAkyena, asti ghaTo nAsti veti vidhipratiSedharUpeNArtho niyamyate niyaMtryate vizeSaviSaya nIyate tasmAtso'rthastathA ca tadatadAtmaka ityabhyupagaMtavyaH / yadi punaranyathAnyena prakAreNaikAMtarUpeNAbhyupagamyate tadAnImavizeSyatvamavastutvaM syAdekadharmAkrAMtatvena vastvasti yataH / vAk dviviSayA na bhavatItyasya nirAkaraNAyAha-- aSTazatI-yatsat tatsarvamanekAMtAtmakaM vastutattvaM sarvathA tadarthakriyAkaritvAt / svaviSayAkArasaMvittivat / na kiMcidekAMtaM vastutattvaM sarvathA tadarthakriyAsaMbhavAt gaganakusumAdivat / nAsti sadekAMtaH sarvavyApAravirodhaprasaMgAt asadekAMtavaditi vidhinA pratiSedhena vA vastutasvaM niyamyate / anyathA tadviziSTamarthatattvaM na syAt ityanena vidhipratiSedhayorguNapradhAnabhAvena sadasadAdivAkyeSu vRttiriti lakSayati // 109 / / tadatadvastu vAgeSA tadevetyanuzAsati / na satyA syAnmRSAvAkyaiH kathaM tattvArthadezanA // 110 // battiH-eSA vAgetadvacanaM sarvAbhyupagataM taccAtacca tadatat astitvanAstitvAtmakaM vastutattvaM tadeva tAdRgbhUtameva naikAMtAtmakamevetyevamanuzAsati kathayati pratipAdayati / yadi na satyA sadbhatA syaadbhvet| evaM sati mRSA vAkyAni asatyarUpANi vAkyAni syuH / tathA sati tattvArthasya paramArthasya pramANahetuphalapratipAdakasya yeyaM dezanA kathanaM parapratipAdanaM kathaM syAt ! kiM tu na bhavedeva / tathA ca vizIrNa pramANAdilakSaNaM varma / tasmAdyatsattadanekAMtAtmakaM hetujJAnaM pramANavaditi vacanasya pramANyameSitavyaM // 110 // punarapi vacolakSaNamAha aSTazatI-pratyakSAdipramANaviSayabhUtaM viruddhadharmAdhyAsalakSaNaM vA'viruddhaM vastu / tadevetyekAMtena pratipAdayaMtI midhyaiva bhAratI kathamanayArthadezanaM ? ityekAMtavAkyArthAnupapattirAlakSyate // 110 // vaaksvbhaavo'nyvaagrthprtissedhnirNkushH| Aha ca svArthasAmAnyaM tAdRgvAcyaM khapuSpavat // 111 // - battiH-vAcaH svabhAva AtmIyaM rUpamanyeSAM vAcyatvenAbhipretatarANAM vAgvacanaM tasyA arthastasya pratiSedho nirAkaraNaM tasmin niraMkuzaH samartho ghaTazabdaH paTAdInAM nirAkaraNaM karoti svArthe ca pratipAdayati ato'nekAMtaH, yadi punaH sarvathA svasya jJAnArthasya bAhyArthasya sAmAnyaM parApararUpamapohaM cArvAka Aha AcaSTa ityabhyupagamaH syAt tAdRgvAcyaM vizeSarahitaM sAmAnyaM khapuSpavat gaganakusumasamAnamato na kiMcitsyAt // 11 //
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ aaptmiimaaNsaa| nanu sAmAnyameva vAco'rtho yaduta vizeSe vartate sAmAnye'rthakriyAbhAvAditi saMsargabodhamataM tannirAkaraNArthamAha-- aSTazatI-vAcaH svabhAvo'yaM yena svArthasAmAnyaM pratipAdayaMtI tadaparaM nirAkaroti / anyatarApAye 'nuktAnatizAyanAt / idaM tadAneyaM tadyAvAn pratIyeta tadarthaH / kUrmaromAdivat naca sAmAnya vizeSaparihAreNa kvacidupalabhAmahe / anupalabhamAnAzca kathaM svAtmAnaM paraM vA tathAbhinivezena vipralabhAmahe ? / / 111 // sAmAnyavAgvizeSe cenna zabdArthA mRSA hi sA / abhipretavizeSApteH syAtkAraH satyalAMchanaH // 112 // vRttiH-sAmAnyasaMbaMdhinI vAk vizeSe vartate-vizeSamAcaSTe tattvArthakriyAbhAvAt cedevaM bhavato'bhiprAyaH ? tarhi zabdasyArtho'bhidheyaH kutaH ? tAdRgbhUtA vAk mRSA palIkA sA / yasmAnna hyanyasya vAcako'nyamAha / ghaTazabdaH paTArthasya na kadAcidapi pratipAdakaH / nApyapoho'syArthaH, apoho hi paravyAvRttiH sA ca tucchA tato bhedakSANikaikAMtapakSe na vAcyaM nApi vAcako nAnumAnaM nApyAgamaH sarvAbhAvo'taH syAtkAraH syAdvAdaH satyalAMchanaH satyabhUto'bhipretavizeSasyAptenimittamiSTArthaprAptihetorAzrayaNIyaH sarvadoSakalaMkAtItatvAt / tasyaiva svarUpamAha aTazatI-astIti kevalamabhAvavyavacchedAdapohamAheti cet ? kaH punarapohaH? parato vyAvRttirabhAvaH / kathamebaM satyabhAvaM pratipAdayati bhAvaM na pratipAdayatItyevamanuktasamaM na syAt / tadvikalpo mithyAbhinivezavazAditi cena caitattasya pratipAdakaM mithyAvikalpahetutvAd vyalIkavacanavat / tataH syAdvAda eva satyalAMchano na vAdAtaramityanuzAyayati // 112 // vidheyamIpsitArthAgaM pratiSedhyAvirodhi yat / tathaivAdeyaheyatvamiti syAdvAdasaMsthitiH // 113 // . vRttiH-vidheyamastItyAdi pratiSedhyasya nAstitvAderavirodhenAviruddhaM yattadIpsitArthasyAbhipretakAryasyAMgaM kAraNaM / tathaivAdeyaM vastu heyAttyAjyAdaviruddhaM / ityanena prakAreNa syAdvAdasya saMsthitiH sarvapramANairaviruddhA siddhiriti pramANahetudRSTAMtAbhAsAH paravAdiparikalpitapramANahetudRSTAMtA veditavyAH / kutaH ? tallakSaNAbhAvAt / vastvapi tairyatparikalpitaM tadapi nAsti lakSaNAbhAvAt / tasmAdyadanekAMtAtmakaM tatsatyaM lakSaNayogAditi / zAstrArthopasaMhArakArikAmAha azAtI-astItyAdi vidheyamabhipretya vidhAnAt nAstitvAdibhiraviruddhaM vidhipratiSedhayoranyonyAvivinAbhAvalakSaNatvAt svArthajJAnavat / tadvidheyapratiSedhyAtmavizeSAt syAdvAdaH prakriyate saptabhaMgIsamAzrayAt // 113 // ..... itIyamAptamImAMsA vihitA hitamicchatA / samyamithyopadezArthavizeSapratipattaye // 114 // vRttiH-ityanena prakAreNeyaM pratyakSatazca yo'yamupadezastasyArthaH svarUpaM tasya vizeSo yAthAtmyaM tasya pratipattiravagamastasyai samyagupadezo'yaM mithyati sarvajJena jJAyate yasmAt / ____ kRtakRtyo niDhUMDhatattvaprItajJa AcAryaH zrImatsamaMtabhadrakesarI pramANanayatIkSNanakharadaMSTrAvidAritapravAdikunayamadavihvalakuMbhikuMbhasthalapATanapaTuridamAha
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 50 sanAtanajanaprathamAlAyoaSTazatI-iti svoktaparicchedavihiteyamAptamImAMsA sarvajJavizeSaparIkSAniHzreyasakAminAM / abhavyAnAM tadanupayogAt / tattvetaraparIkSA prati bhavyAnAmeva hi niyatAdhikRtiH // 114 // zrIbarddhamAnamakalaMkamAnaMdyavaMdya pAdAraviMdayugalaM praNipatya mUrdhA bhavyakalokanayanaM paripAlayaMtaMsyAdvAdavama pariNaumi samaMtabhadraM // 1 // ityaSTazatI smaaptaa| jayati jayati klezAvezaprapaMcahimAMzumAn vihataviSamaikAMtadhvAMtapramANanayAMzumAn / yatipatirajo yasyAdhRSTAnmatAMbunidhelavAn svamatamatayastI. nAnA pare samupAsate // 115 // vRttiH--yasya bhaTTArakasya matAMbudherAgamodadhelavAn kaNAn adhRSTAnakharIkRtAn pare nAnA tIrthyAH pravAdinaH sugatAdayaH svamate matiryeSAM te svamatamatayaH kRtAtmabuddhayaH samupAsate sevaMte so'jo jAtijarAmaraNarahito yatipatiH pradhAnasvAmI jayati trailokyasvAmitvaM karoti bAhyAbhyaMtarazatrUn nihatya jayati loke| punarapi kiMviziSTaH ? klezasya duHkhasya AvezaH kadarthanA tasya prapaMco vistAraH sa eva himaM prAleyaH tasyAMzumAnAdityaH / ekAMta eva dhvAMtaM tamaH viSamaM ca tadekAMtadhvAMtaM ca viSamaikAMtadhvAMtaM pramANaM ca nayAzca pramANanayA uktalakSaNA vihataM nirAkRtaM viSamaikAMtadhvAMtaM yaiste tathAbhUtAste ca te pramANanayAzca ta evAMzavaH kiraNAste vidyate yasya sa tathAbhUta iti yatipatervizeSaNaM // // 115 // zrImatsamaMtabhadrAcAryasya tribhuvanalabdhajayAtAkasya pramANanayacakSuSaH syAdvAdazarIrasya devAgamAkhyA-kateH saMkSepabhUtaM vivaraNaM kRtaM zrutavismaraNazIlena vasunaMdinA jaDamatinA''tmopakArAya / samaMtabhadradevAya prmaarthviklpine| samaMtabhadradevAya namo'stu paramAtmane // 1 // sukhAya jAyate loke vasunaMdisamAgamaH / tasmAt niSevyatAM bhavyairvasunaMdisamAgamaH // 2 // iti zrIvasunaMdyAcAryakRtA devAgamavRtiH samAptAH / samApto'yaM grNthH| IMARARAS 1 naitatpadyasthASTazatyupalabdhA /
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtanajainagraMthamAlA syAdvAdapatizrIvidyAnaMdasvAmiviracitA 'prmaannpriikssaa| jayaMti nirjitAzeSasarvathaikAMtItayaH / / satyavAkyAdhipAH zazvavidyAnaMdA jinezvarAH // 1 // atha pramANa-parIkSA-tatra pramANalakSaNaM parIkSyate___'samyagjJAnaM pramANaM pramANatvAnyathAnupapatteH / sannikarSAdirajJAnamapi pramANaM svArthapramitau sAdhakatamatvAt / iti nAzaMkanIyaM / tasya svapramitau sAdhakatamatvAsaMbhAvAt / na hyacetano'rthaH svapramitau karaNaM paTAdivat / so'rthapramitau karaNamityaSyanAlocitavacanaM naiyAyikAnAM svapramitAvasAdhakatamasyArthapramitau sAdhakatamatvAnupapatteH / tathAhi-na sannikarSAdirarthapramitau sAdhakatamaH svapramitAvasAdhakatamatvAtpaTavat / pradIpAdibhirvyabhicAraH sAdhanasya ? iti na maMtavyaM / teSAmarthaparicchattAvakaraNatvAt / tatra nayanamanasoreva karaNatayA skyamabhimatatvAt / pradIpAdInAM tatsahakAritayopacAstaH karaNavyavahArAnusaraNAt / na copacArato'rthaprakAzana eva pradIpAdiH karaNaM na punaH svaprakAzana iti manyamAno nirmalamanA manISibhiH, anumanyate / nayAnAdeH-arthasaMvedanamiva pradIpAdisaMvedanamapyupajanayataH pradIpAdInAM sahakAritvAvizeSAt / teSAmarthaprakAzanavat svaprakAzane'pi karaNatopacAravyavasthiteH / nayanAdinA-anekAMta ityapi na mananIyaM tasyApyupakaraNarUpasyAcetanasvabhAvasyArthapratipattau karaNatopacArAt / paramArthato bhAveMdriyasyaiva-arthagrahaNazaktilakSaNasya sAdhakatamatayA karaNatAdhyavasanAt / na caitadasiddhaM vizuddhadhiSaNajanamanasi yuktiyuktatayA parivartamAnatvAt / tathAhi 'yadasannidhAne kArakAMtarasannidhAne'pi yannopapadyate tat tatkaraNakaM / yathA kuThArAsannidhAne kASTachedanamanutpadyamAnaM kuThArakaraNakaM / notpadyate ca bhAveMdriyAsamavadhAne'rthasaMvedanamupakaraNasadbhAve'pi, iti tadbhAveMdriyakaraNakaM / bahiHkaraNasannikarSAdhInatAyAM hi padArthasaMvedanasya, nayanasannikarSAt kalaza iva nabhasi nAyanasaMvedanodayaH kuto na bhavet / na hi nayananabhasoranyatarakarmajaH saMyogo na vidyate eveti vaktuM yuktaM sakalamUrtimadvyasaMyogAnabhasi sarvagatatvasAdhanavirodhAt / na ca nayanamamUrtimadeva ? tasya paraiautikatayopagatatvAt / paudgalikatayAsmAbhirupakaraNasyAbhimatatvAt / nanu nabhasi nayanasannikarSasya yogyatAvirahAna saMvedananimittatA ? ityapi na sAdhIyaH tadyogyatAyA eva sAdhakatamatvAnuSaMgAt / kA ceyaM sannikarSasya yogyatA nAma ! viziSTA zaktiriti cet ! sA tahiM sahakArisannidhilakSaNA anumaMtavyA /
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtanajainagraMthamAlAyAM'sahakArisAMnidhya zaktiH' ityudyotakaravacanAt / sahakArikAraNaM ca dravyaM guNaH karmAdi vA syAt ? na tAvadAtmadravyaM sahakAri tatsannidhAnasya nayananabhaHsannikarSe'pi samAnatvAt / etena kAladravyaM digdravyaM ca sahakAri nirAkRtaM tatsAnnidhyasyApi sarvasAdharaNatvAt / manodravyaM sahakAri ityapi na saMgataM tatsannidharapi samAnatvAt / kadAcittadgatamanasaH puruSasyAkSArthasannikarSasya saMbhavAt / etena AtmA manasA yujyate, mana iMdiyeNa, iMdriyamartheneti catuSTayasannikarSo'rthapramitau sAdhakatama. iti sAmigrIpramANavAdo dUSitaH-tatsAmigyazca nabhasi sadbhAvAt / kAlAdinimittakAraNasAmigrIvat / yadi punastejodravyaM sahakAri tatsannidhAnAt cAkSuSAdijJAnaprabhavAditi mataM tadApi na vizeSaH ghaTAdAviva gagane'pi locanasannikarSasyAlokasannidhiprasiddheH saMvedanAnuSaMgasya durnivAratvAt / athAdRSTavizeSo guNaH sahakArI tatsAnnidhyaM saMyuktasamavAyena, cakSuSA saMyukta puruSe tvadRSTavizeSasya samavAyAt iti manyadhvaM tarhi kadAcinnabhAsa nAyanaMsavedanodayaH kuto na bhavet / sarvadA sarvasya tatrAdRSTavizeSasya sahakAriNo'sanidhAnAt iti cet ! kathamevamIzvarasya nabhasi cakSuSA jJAnaM zrotrAdibhiriva ghaTate ? samAdhivizeSopajanitadharmavizeSAnugRhItena manasA gaganAdyazeSapadArthasaMvedanodaye tu mahezvarasya bahiHkaraNamanarthakatAmiyAt / phalAsaMbhavAt / bahiHkaraNarahitasya ca nAMtaHkaraNamupapadyata paranivRttAtmavat / tataH kathamaMtaHkaraNena dharmAdigrahaNaM manaso'saMbhave ca na samAdhivizeSastadupajanitadharmavizeSo vA ghaTAmaTATyate tasyAtmAMtaHkaraNasaMyoganibaMdhanAt / syAnmataM zizirarazmizekharasya samAdhivizeSasaMtatidharmavizeSasaMtatizca sarvArthajJAnasaMtatiheturanAdyaparyavasAnA, satatamenomalairaspRSTatvAt / tasya saMsArisAdimuktivilakSaNatvAt sarvathA muktatayaiva prasiddhatvAt iti tadapyasamIcInaM evamIzvarasyApi enomalavilayAderevArthasaMvedanodbhavaprasakteH / satatamenomalAbhAvo hi yathA satatamarthajJAnasaMtAnahetururarIkriyate tathA kAdacitkainomalAbhAvaH kadAcidarthapramitinimittayuktamutpazyAmaH tasyaiva sannikarSasahakAritopapatteH / tatsAnnidhyasyaiva ca sannikarSazaktirUpatvasiddheH / tadbhAvAdeva ca nayanasannikarSe'pi nabhasi saMvedanAnutpattighaTanAt / tatra viziSTadharmo'pi na pApamalApAyAdaparaH pratipadyate bhAvAMtarasvabhAvatvAdabhAvasya, niHsvabhAvasya sakalapramANagocarAtikrAMtatvena vyavasthApayitumazakyatvAt iti puruSaguNavizeSasadbhAva eva pApamalAbhAvo vibhaavyt| sa cAtmavizuddhivizeSo jJAnAvaraNavIryAtarAyakSayopazamabhedaH svArthapramitau zaktiryogyateti ca syAdvAdavedibhirabhidhIyate / pramAturupalabdhilakSaNaprAptatApi nAtorthAtarabhAvamanubhavati puMsaH saMvedanAvaraNavIryAMtarAyalakSaNapApamalApagamavirahe kacidupalabdhilakSaNaprAptatAnupalabdheH, nayanonmIlanAdikarmaNo dRzyAdRzyayoH sAdhAraNatvAt pradyotAdikaraNasAkalyavat / etena nayanonmIlanAdikarmasannikarSasahakAriviSayagataM copalabhyatvasAmAnyamiti pratyAkhyAtaM tatsannidhAne satyapi kvacitkasyacit pramityanupapatteH kAlAkAzAdivat / na hi tatropalabhyatvasAmAnyamasaMbhAvyaM yogino'pyanupalabdhiprasaMgAt / asmAdRzApekSayopalabhyatvasAmAnyamanyadeva yogazvirApekSAdupalabhyatAsAmAnyAditicet ? tatkimanyat? anyatra yogyatAvizeSAt / pratipuruSaM bhedamAstighnavAnAditi(?) sa eva pramAtuH pramityupajanane sAdhakatamo'numaMtavyaH sannikarSAdau satyapi kacitsaMvidupajananAbhAvavibhAvanAt / sa ca yogyatAvizeSaH svArthagrahaNazaktiH / Atmano bhAvakaraNaM jJAnameva phalarUpatvAt svArthajJAnAtkathaMcidabhinnatvAt sarvathApi tato bhede nAtmasvabhAvatvopatteH / na caivamupagaMtuM yuktaM ? Atmana evobhayanimittavazAttathApariNAmAt / Atmano hi jAnAtyaneneti karaNasAdhanAta bhedopavarNanaM kathaM cidabhinnakartRkasya karaNasya prasiddhaH agniroSNyena dahatIMdhanamiti yathA / svAtaMtryavivakSAyAM tu jAnAtIti jJAnamAtmaiva, kartRsAdhanatvAttadAtmajJAnayorabhedaprAdhAnyAt Atmana eva svArthagrahaNapariNAmamApannasya jJAnavyapadezasiddheH auSNyapariNAmamApamasyAgnegaSNyavyapadezavat / tena jJAnAtmA jJAnAtmanA jJeyaM jAnAti iti vyavahArasya pratItisiddhatvAt / yathA ca
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANaparakSiA / jJAnAtmaiva pramAtA syAt , ajJAnAtmanaH khAdaH pramAtRtvAyogAt tathA jJAnAtmaiva pramANaM svArthapramitau jJAnakriyAtmikAyAM karaNatvAt / ajJAnAtmanastatra sAdhakatamatvAghaTanAnAjJAnaM pramANaM, anyatropacArataH / tatonAjJAnena iMdriyasannikarSaliMgazabdAdinA sAdhanasya vybhicaarH| nApi vyatirakAsiddhiH samyagjJAnatvasya sAdhyasya nivRttau pramANatvasya sAdhanasya paTAdau vinivRttivinizcayAt / kevalavyatirekiNo'pi sAdhanasya samarthanAt / tataH sUktaM samyagjJAnameva pramANamajJAnasya pramANatvAyogAnmithyAjJAnavaditi / kiM punaH samyAgjJanaM ? abhidhIyate-svArthavyavasAyAtmakaM samyagjJAnaM samyagjJAnatvAt / yattu na svArthavyavasAyAtmakaM tanna samyagjJAnaM yathA sNshyvipryaasaandhyvsaayaaH| samyagjJAnaMca vivAdApannaM tasmAtsvArthavyavasAyAtmakamiti sunizcitAnyathAnupapattiniyamanizcayalakSaNo hetuH prasiddha eva samyagavabodhAdInAM sAdhyadharmiNi sadbhAvAt / svasaMvedaneMdriyamanoyogipratyakSaiH samyagjJAna:-avyavasAyAtmakairvyabhicArI hetuH iti svamanorathamAtraM saugatasya teSAM smygjnyaantvvirodhaat| samyagjJAnatvaM hyavisaMvAdakatvena vyAptaM tadabhAve tadasaMbhavAt / tadapi pravartakatvena vyAptaM tadabhAve tadasaMbhavAt / tadapyarthaprApakatvena arthaprApakasyAvisaMvaditvAt / nirviSayajJAnavat / tadapi pravartakatvena vyApta apravartakasyArthApratyAyakatvAt / tadvat pravartakatvamapi vizvaviSayopadarzakatvena vyAptaM svaviSayamapadarzayataH pravartakavyavahAraviSayatvasiddheH / na hi puruSaM haste gRhItvA jJAnaM pravartayati / svaviSayaM rUpaM darzayat pravartakamucyate arthaprApakaM ca ityavisaMvAdakaM samyagvedakaM pramANaM tadviparItasya mithyAjJAnatvaprasiddheH saMzayavaditi dharmottaramataM / tatrAvyavasAyAtmakasya caturvidhasyApi samakSasya samyagvedanatvaM na vyavatiSThate tasya svaviSayopadarzakatvA'siddheH / tatsiddhau vA nIlAdAviva kSaNakSayAdAvapi tadupadarzakatvaprasakteH / tato yadavyavasAyAtmakaM jJAnaM na tatsvaviSayopadarzakaM yathA gacchataH tRNasparzasaMvedanaM / adhyavasAyi prasiddhamavyavasAyAtmakaM ca saugatAbhimatadarzanamiti vyApakAnupalabdhiH siddhaa| vyavasAyAtmakasya vyApakasyAbhAve tadvyApyatvasya svaviSayopadarzakatvasyAnanubhavAt / syAdAkUtaM-- tena vyavasAyAtmakatvena svaviSayopadarzakatvasya vyAptiH siddhimadhivasati tasya vyavasAyajanakatvena vyAptatvAt / nIladhavalAdau vyavasAyajananAddarzanasya tdupdrshktvvyvsthiteH| kSaNakSayasvargaprApaNazaktyAdI vyavasAyAjanakatvAt tadanupadarzakatvavyavasthAnAt / gacchattRNasparzasaMvedanasyApi tata eva svaviSayopadarzakatvAbhAvasiddheH mithyAjJAnatvavyavahArAt anyathAnadhyavasAyitvAghaTanAt iti ? tadetadavicAritaramaNIyaM tAthAgatasya vyavasAyo hi darzajanyaH / sa kiM darzanaviSayasyopadarzako'nupadarzako vA ? iti vicAryate- yadyapadarzakastadA sa eva tatra pravartakaH prApakazca syAt saMvAdakatvAt samyaksaMvedanavat / na tu tannimittaM darzanaM sannikarSAdivat / athAnupadarzakaH ? kathaM darzanaM tajjananAt svaviSayopadarzakaM ? atiprasaMgAt / saMzayaviparyAsakAraNasyApi svaviSayopadarzakatvApatteH / darzanaviSayasAmAnyAdhyavasAyitvAdvikalpatajanakaM darzanaM svaviSayopadarzakamiti ca na cetasi sthApanIyaM darzanaviSayasAmAnyasyAnyApohalakSaNasyAvastutvAt / tadviSayavyavasAyajanakasya vastUpadarzakatvavirodhAt / dRzyasAmAnyayorekatvAdhyavasAyAdvastUpadarzaka eva vyavasAya ityapi mithyA tayorekatvAdhyavasAyAsaMbhavAt / tadekatvaM hi darzanamadhyavasyati tatpRSThajovyavasAyo vA jJAnAMtaraM vA ? na tAvadarzanaM tasya vikalpAviSayatvAt / nApi tatpRSThajo vyavasAyaH tasya dRzyAgocaratvAt / tadubhayaviSayaM jJAnAMtaraM tu nirvikalpakaM vikalpAtmakaM vA ? na tAvannirvikalpakaM tasya dRzya vikalpyadvayaviSayatvavirodhAt / nApi vikalpAtmakaM tata eva / naca tad dvayAviSayaM saMvedanaM tadubhayaikatvamadhyavasAtuM samartha / tathAhi- yadyana viSayI kurute na tattadekatvamadhyavasyati yathA rasasaMvedanaM sparza rUpobhayaM / na viSayI kurute ca dRzyavikalpyobhayaM kiMcitsaMvedanaM, iti na kutazcidRzyavikalpyayorekatvAdhyavasAyaH siddhayet tato na vyavasAyo vastUpadarzakaH syAt / nApi tadupajananAdarzanaM svaviSayavastUpadarzakaM yogipratyakSasya vidhUtakalpanAjAlasya sarvadA vastuvikalpAjanakatvAt tadupadarzakatvavirodhAt / svasaMvedanamapi na tasya svarUpopa
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 sanAtAnajainagraMthamAlAyAMdarzakaM tadvikalpAnutpAdakatvAt iti kutaH svarUpasya svato gatiravatiSTheta / kiM ca darzanapRSThabhAvino vikalpasya svasaMvedanavaTAtsiddhau tatsvasaMvedanaM kutaH pramANaM syAt / tadyadi svarUpopadarzanAdeva pramANamAsthIyate ? tadA svargaprApaNazaktyAdAvapi pramANatAmAskaMdet / tat svasaMvidAkAra eva pramANaM tadvyavasAya jananAt-na punaranyatreti parikalpanAyAM tadvyavasAyasvasaMvedanasyApi vyavasAyAMtaropajananAt svarUpopadarzanena bhavitavyamityanavasthAnAt , nAdyavyavasAyasvasaMvedanasya prAmANyaM / tadaprAmANye ca na tata eva vyavasAyasiddhiH / tadasiddhau ca na tajananAdarzanasya svaviSayopadarzakatvaM / tadabhAve ca na tasya pravartakatvaM | apravartakasya nArthaprAptinimittatvaM / tadasaMbhave ca nAvisaMvAdakatvaM tadvirahe ca na samyagjJAnatvaM svasaMvedanoMdriyamano yogijJAnAnAmiti na tairvyabhicAraH sAdhanasya saMbhavati / syAnmataM-arthasAmarthyAdutpattiH-arthasArUpyaM ca darzanasya svaviSayopadarzakatvaM tacca sakalasamakSavedanAnAmavyavasAyAtmakatve'pi saMbhavatpravartakatvamarthaprApakatvamavisaMvAdakatvaM samyagjJAnalakSaNamiti taiH samIcInainaiirvyabhicAra eva hetoriti ? tadapi durghaTameva kSaNakSayAdAvapi tadupadezakatvaprasaMgAt / tatrAkSaNikatvAdisamAropAnupravezAdayoginaH pratipatturnopadezakatvamavatiSThate / yoginastu samAropAsaMbhanAt kSaNakSayAdAvapi darzanaM tadupadezakameveti samAdhAnamapi na dhImaddhatikaraM nIlAdAvapyayoginastadviparItasamAropaprasakteH / kathamanyathA viruddhadharmAdhyAsAttadarzanabhedo na bhavet ? na hi-abhinnamekadarzanaM kacitsamAropAkrAMtaM kacinneti vaktuM yuktaM / tatA yadyatra viparItasamAropaviruddhaM tattatra nizcAyAtmakaM yathAnumeye'rthe'numAnajJAnaM / vipatisamAropaviruddhaM ca nIlAdau darzanamiti vyavasAyAtmakameva buddhyAmahe / nizcayahetutvAddarzanaM nIlAdo viparItasamAropaviruddhaM na punarnizcayAtmakatvAt tato'nyathAnupapattiH sAdhanasyAnizciteti mAmasthAH yogipratyakSe'sya viparItasamAropasya prasaMgAt tena tasyAvirodhAt / pareSAM tu tasyApi nizcayAtmakatvAttena virodhaH siddha eva / tathA nizcayahetunA darzanena viruddha pratipAdayataH svamatavirodhaH syAt / nizcayAropamanasorbAdhyabAdhakabhAva iti. dharmakIrterabhimatatvAt darzanAropayorvirodhAbhAvAsaddheH / nanu cArthadarzanasya nizcayAtmakatve sAdhye pratyakSavirodhaH saMhRtasakalavikalpadazAyAM rUpAdidarzanasyAnizcayAtmakasyAnubhavAt / taduktaM-- saMhRtya sarvatazciMtAM stimitenAMtarAtmanA / / sthito'pi cakSuSA rUpamIkSate sAkSajA matiH // 1 // iti / tathAnumAnavirodho'pi vyucchittaciMtAvasthAyAM-iMdriyAdarthagatau kalpanAnupalabdheH / tatra kalpanAsadbhAve punastatsmRtiprasaMgaH tadA vikalpitakalpanAvat-tadapyuktaM-- punarvikalpayan kiMcidAsInme kalpanezI / iti vetti na pUrvoktAvasthAyAmaMdriyAdgatau ||1||-iti tadetadapi dharmakIrteraparIkSitAbhidhAnaM pratyakSato nirvikalpadarzanAprasiddhatvAt / saMhRtasakalavikalpAvasthA hyazvaM vikalpayato godarzanAvasthA / na ca tadA godarzanamavyavasAyAtmakaM punaH smaraNAbhAvaprasaMgAt / tasya saMskArakAraNatvavirodhAt kSaNikatvAdivat / vyavasAyAtmana eva darzanAt / saMskArasya smaraNasya ca saMbhavAt anyatastadanupapatteH / daduktaM-- vyavasAyAtnano dRSTeH saMskAraH smRtireva vA / dRSTe dRSTasajAtIye nAnyathA kSaNikAdivat // 1 // ___ atha mataM-abhyAsaprakaraNabuddhipATavArthitvebhyo nirvikalpakAdapi darzanAnIlAdau saMskAraH smaraNaM cotpadyate na punaH kSaNikAdau tadabhAvAt / vyavasAyAtmano'pi pratyakSAttata eva saMskArasmaraNopapatteH / teSAmabhAve nizcite'pi vastuni niyamena saMskArAderabhAvAt teSAM vyavasAyAtmakasamakSavAdino'pi niyamato
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ prmaannpriikssaa| 'bhyupagamanIyatvAt iti ? tadapi phalguprAyaM bhUyodarzanalakSaNasyAbhyAsasya kSaNakSayAdau sutarAM sadbhAvAt / punapunarvikalpotpAdarUpasya cAbhyAsasya paraM pratyasiddhatvAt tatraiva vivadAt / kSaNikAkSaNikavicAraNAyAM kSaNikaprakaraNasyApi bhAvAt / buddhipATavaM tu nIlAdau kSaNakSayAdau ca samAnaM tadarzanasyAnaMzatvAt / tatra pATavApATavayorbhade tadbaddharapi bhedApatteH, viruddhadharmAdhyAsAt / tathAvidhatadvAsanAkhyakarmavazAdbaddhaH paTavApATave syAtAM, ityapyanenApAstaM tatkarmasadbhAvayorapi viruddhadharmayoranaMzabuddhAvekasyAmasaMbhavAt / yatpunararthitvaM jijJAsitatvaM tatkSaNikavAdinaH kSaNikatve'styeva nIlAdivat / yatpunarabhilaSitRtvamarthitvaM tanna vyavasAyajanananibaMdhanaM kacidanabhilaSite'pi vastuni kasya cidudAsInasya smaraNapratIteH-iti nAbhyAsAdibhyaH kacideva saMskArajananaM-anaMzajJAnajJeyavAdino ghaTate / parasya tu bahiraMtaranekAtmakatattvavAdino na kiMcidanupapannaM sarvathaikatra vyavasAyAvyavasAyayoH, avAyAnavAyAkhyayoH, saMskArAsaMskArayoH, dhAraNetarAbhidhAnayoH, smaraNAsmaraNayozcAnabhyupagamAt / tdbhedaatkthNcidbodhbodhyyorbhedprsiddhH| saugatasyApi vyAvRttibhedAr3hedopagamAdadoSoyaM tathAhi-nIlatvamanIlatvavyAvRttiH,kSANikatvamakSaNikatvavyAvRttirucyate tatrAnIlavyAvRttau nIlavyavasAyastadvAsanAprabodhAdutpanno na punarakSaNikavyAvRttau kSaNikavyavasAyastatra tdvaasnaaprbodhaabhaavaat| na cAnayoAvRttyorabhedaH saMbhavati vyAvartyamAnayorabhedaprasaMgAt / na ca tadbhedAdastuno bhedaH tasya niraMzatvAt anyathA anavasthAprasaMgAt iti pare manyate tepi na satyavAdinaH svabhAvabhedAbhAve vastuno vyAvRttibhedAsaMbhavAt / nIlasvalakSaNaM hi yena svabhAvenAnIlAdvyAvRttaM tenaiva yadyakSaNikAvyAvarteta tadA nIlAkSaNikayorekatvApattestavyAvRttyorekatvaprasaMgaH / svabhAvAMtareNa tattato vyAvRttamiti vacane tu siddhaH svalakSasya svabhAvabhedaH kathaM nirAkriyate ? / yadi punaH svabhAvabhedo'pi vastuno tatsvabhAvavyAvRttyA kalpita eveti mataM? tadA parikalpitasvabhAvAMtarakalpanAyAmanavasthAnuSajyeta / tathAhi-anIlasvabhAvAnyavyAvRttirapi svabhAvAMtareNa anyavyAvRttirUpeNa vktvyaa| sApi tadanyavyAvRttisvabhAvAMtareNa tathAvidheneti na kacid vyavatiSThate / kazcidAha-tata eva sakalavikalpavAgagocarAtItaM vastu vikalpazabdAnAM viSayasyAnyavyAvRttirUpasya anAdyavidyopakalpitasya sarvathA vicArA'mahatvAt / vicArasahatve vA tadavastutvavirodhAt iti soni na samyagvAdI darzanaviSayasyApyavastutvaprasaMgAt tasyApi zabdavikalpaviSayavat vicArAsahatvAvirodhAt / tathAhi-nIlasvalakSaNaM sugatetarajanadarzanaviSayatAmupagacchat kimekena svabhAvena nAnAsvabhAvena vA dRzyaM syAt ? tadyayekena svabhAvena tadA yadeva sugatadRzyatvaM tadevetarajanadRzyatvamityAyAtaM azeSasya jagataH sugatatvaM / yaccetarajanadRzyatvaM tadeva sugatadRzyatvamiti sakalasya sugatasyetarajanatvApatteH sugatarahitamakhilaM syAta / athaitasmAddoSAdvibhyatA nAnAsvabhAvana sagatetarajanadRzyatvaM pratipAdyate tadAnIlasvalakSaNasya dRzyasvabhAvabhedaH kathamapahvayeta ! na ca dRzyaM rUpamanekaM kalpitamiti zakyaM vaktaM dRzyasya kalpitatvavirodhAt / atha manyethAH svalakSaNasya dRzyatvaM svAkArArpakatvavyAvRttirUpaM nAnAdRSTvyapekSayA'neka ghaTAmaTatyeva tadabhAva nAnAdRSTadarzanaviSayatAM svalakSaNaM nAskaMdet / na ca paramArthato darzanaM dRzyaviSaya sarvajJAnAM svarUpamAtraparyavasitatvAt / upacArAdeva bahirviSayatAvyavahArAt iti tadapyasat vastunaH svAkArArpakatvasyApi pUrvaparyanuyogAnatikramAt / taddhi svalakSaNaM yena svabhAvena sugatadarzanAya svAkAramarpayati tenaivatarajanadarzanAya svabhAvAMtareNa vA ! yadi tenaiva tadA tadeva sugatetarajanadarzanaikatvamApanIpadyate tathA ca sarvasya sugatatvaM itarajanatvaM vA durnivAratAmAcanIskaMdyate / svabhAvAMtareNa svAkArArpakatve sa eva vAstavaH svabhAvabhedaH svalakSaNasyAkSuNNtayA kathaM pratikSipyate / yatpunaH svAkArArpakatvamapi na vastunaH paramArthapathaprasthAyi samavasthApyate svarUpamAtraviSayatvAt sakalasaMvedanAnAmiti mataM tadapi
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 sanAtanajainagraMthamAlAyAMdurupapAdameva teSAM vaiyaryaprasagAMt / jJAna hi jJeyaprasiddhayarthaM prekSAvatAmanviSyate prakAzyaprasiddhayarthaM pradIpAdivat / na punaH svarUpaprasiddhayarthaM pradIpavadeveti / bahirAviSayatve sakalasaMvedanAnAM kathamiva vaiyarthya na syAt ? nirviSayasvapnAdisaMvedanAnAmapi sArthakatvaprasaMgAt svarUpaprakAzanasya prayojanasya sarvatra bhAvAt / kiM ca sugatasaMvedanasyApi svarUpamAtraparyavasitAyAM kathamiva sugataH sarvadarzISyate pRthagjanavat / pRthagjano vA kathaM na sarvadarzI sugatavadanumanyeta ? svarUpamAtraparyavasitAyAH tatsaMvedane'pi sadbhAvAt / yadi punarvAstavatvaM sakalaveditvaM tAthAgatasyorarIkriyate saMvRttyA tasya vyavahAribhiH saMvyavaharaNAt tadavyaharaNe tadvacanasya satyatAvyavahArAnupapatteH sakalajJAnarahitapuruSopadezAdvipralaMbhanazaMkanaprasaMgAt / taduktaM jJAnavAn mRgyate kazcittaduktapratipattaye / ajJopadezakaraNe vipralaMbhanazAMkabhiH // 1 // iti pratipadyeta tathApi sugatetaravyavahArasiddhiH. sugatavaditarajanasyApi saMvRttyA sakalavaditvakalpanAnuSaMgAt / sakalapadArthebhyaH sugatasya saMvedanodayAt sakalArthajJatA yuktA kalpayituM na punaritarajanasya pratiniyatapadArthAdeva tadvedanotpatteriti cet ? na sugatajJAnasyApi sakalapadArthajanyatvAsiddheH / samasamayavartipadArthajanyatvAsaMbhavAt / yadi punaranAdyatItapadArthebhyo bhaviSyadanaMtArthebhyaH sAMpratikArthabhyazca sakalebhyaH sugatasaMvedanasyotpattiH akhilAvidyAtRSNAvinAzAdupapadyata eva asmadAdisaMvedanAdviziSTatvAttasyeti mataM ? tadA kimekena svabhAvena kAlatrayavartipadArthaiH sugatavijJAnamutpadyate nAnAsvabhAvairvA ? yadyekena svabhAvena, ekenArthena sugatajJAnamupajanyate tenaiva sakalapadArthaiH tadA sakalapadArthAnAmekarUpatApattiH / sugatavijJAnasya vA tadekapadArthajanyatvasiddhiriti netarajanasaMvedanAttasya vizeSaH siddhyet / athAnyena svabhAvenaikArthaH sugatajJAnamupajanayati padArthAMtarANi tu svabhAvAMtaraistadupajanayaMti iti matirbhavatAM tarhi sugatajJAnamanaMtasvabhAvamekamAyAtaM / tadvatsakalaM vastu kathamanaMtAtmakatAM na svIkuryAditi ciMtanIyaM / ekasyAnekasvabhAvatvavirodhAnnaikamanekAtmakamiti cet ? kathabhidAnI sugatavijJAnamekapadArthajanyaM nAnArUpatAM vibharti ? / yadi punaratajanyarUpavyAvRttyA tajjanyarUpaparikalpanAnna tattvataH sugatasaMvedanamanekarUpatAkrAMtamityAkUtaM ? tadA na paramArthataH suddhodanitanayavijJAnamakhilapadArthajanyaM, iti kutaH pRthagjanasaMvedanAdasya vizeSaH samavatiSThate ? / tataH sugatavijJAnadRzyatAmitarajanavijJAnaviSayatAM ca ekasya nIlAdisvalakSaNasyAnekAkArAmapi svayamurarIkurvatA nIlasvalakSaNakAdirUpatApi dRzyAdRzyatvalakSaNA svIkartavyA, tathA ca nIlAdau darzanamanyavyavasAyAtmakaM saMskArasmaraNakAraNaM tadviparIdarzanAdavaboddhavyaM, iti na pratyakSaprasiddhaM nirvyavasAyAtmakatvamadhyakSajJAnasya / nApyanumAnaprasiddha godarzanasamaye'zvakalpanAvat godarzanasyApi vyavasAyAtmakatvopapatteH / punarvikalpayataH tadanusmaraNasyAnyathAnupapatteH / tathA hi yannirvyavasAyAtmakaM jJAnaM tannottarakAlamanusmaraNajananasamarthaM yathA parAbhimataM svargaprApaNazaktyAdidarzanaM tathA cAzvavikalpakAle godarzanamiti tadanusmaraNajananasamarthe na syAt bhavati ca punarvikalpayatastadanusmaraNaM tasmAdvyavasAyAtmakamiti nizcayaH / tadevaM vyavasAyAtmakatve sAdhye samyagjJAnaM sAdhanaM na vyabhicarati kasya cidapi samyagjJAnasyAvyavasAyAtmakatvapramANabAdhitatvAditi sthitaM / __ ye tvAhu:-svArthavyavasAyAtmakatve sAdhye samyagjJAnasya hetorna prayojakatvaM sarvasya samyagjJAnasyArthavyavasAyayamaMtaraNaiva samyagjJAnatvasiddhaH / tathA hi-vivAdAdhyAsitaM samyagjJAnaM nArthavyavasAyAtmakaM jJAnatvAt, svavyasAyAtmakatvAt / yadjJAnaM svavyasAyAtmakaM vA tannArthavyavasAyAtmakaM yathA svapnAdijJAna tathA ca vipadAvannaM jJAnaM jinapatimatAnusAribhaH, abhyanujJAtaM tasmAnnArthavyavasAyAtmakamiti tepi na prAtIti
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANaparIkSA | kavAdinaH jAgRddazAbhAvina: samIcInavijJAnasyArthavyavasAyAtmakatvapratIteH / tasyArthAvyavasAyAtmakatvetato'rthe pravRttyabhAvaprasaMgAt / pratIyate ca samyagjJAnAdarthe pravRttiravisaMvAdinI tasmAdarthavyavasAyAtmakaM tadarthe pravRttyanyathAnupapatteH / mithyAjJAnAdapyarthe pravRttidarzanAdanekAMtaH ? iti cenna tasyAH pravRttyAbhAsasvAt, vyavasitArthaprAptinimittatvAbhAvAt / vyavasitamarthe prApayituM samarthA hi samyak pravRttiH sA ca mithyAjJAnAnnopapadyata iti na vyabhicAraH / yaccArthavyavasAyAtmakatvanirAkaraNapravaNamanumAnaM tatsvArthe vyavasyati vA navA ? prathamavikalpe tenaivAnakAMtikaM sAdhanamApadyeta tasya jJAnatve svavyavasAyAtmakatve'pi svsaadhyaarthvyvsaayaatmktvsiddheH| dvitIyavikalpe'pi nAto'numAnAdiSTasiddhiH svasAdhyArthavyavasAyAtmakatvAt anumAnAbhAsavat / tataH kiM bahunA sarvasya kiMcidiSTaM sAdhayataH svayamAneSTaM vA dUSayataH kutazcitpramANAt tasyArthavyavasAyAtmakatvAbhyanujJAnamavazyaMbhAvi tasyArthAvyavasAyAtmakatve sveSTAniSTasAdhanadUSaNAnupapatteH / paraprasiddhyArthavyavasAyinaH pramANasyAbhyanujJAnAdadoSa iti cet ? tarhi paraM pratipAdyase vA na vA ? yadi na pratipAdyase kathaM paraprasiddhyA kAcidabhyanujJAnaM ? taM na pratipAdyase tatprasiddhyA ca kiMcidabhyanujAnAsIti kathamanunmattaH ? / atha paraM pratipAdyase tarhi yataH pramANAttatpratipattiH tatsvakIyArthavyavasAyAtmakaM siddhaM tasyAvyasAyAtmakatve tena parapratipatterayogAt / yadi punaH parAbhyupagamAMtarAtparapratipattiriti mataM tadApyanivRtta: paryanuyogaH tasyApi parAbhyupagamAMtarasya pratipattyapratipattipUrvakatve pUrvoktadUSaNAnatikramAt / 57 syAnmataM na bahirarthAH paramArthataH saMti tatpratyayAnAM nirAlaMbanatvAt svaprapratyayavat satAnAMtaravijJAnAnAmapi asattvAt / tatra svarUpamAtravyavasAyAtmakameva vijJAnamiti tadapyasAraM tathAhi - sarvapratyayAnAM nirAlaMbanatvaM na tAvatpratyakSataH siddhyati tasya tadviSayatvAt / vivAdApannAH pratyayA nirAlaMbanA eva pratyayatvAt svapmeMdrajAlAdivaditi anumAnAnnirAlaMbanastrasiddhirityapi mithyA svasaMtAnapratyayena vyabhicArAt / tasyApi saMtAnAMtara pratyayavatpakSIkaraNaM kimidamanumAnajJAnaM svasAdhyArthAlaMbanaM nirAlaMbanaM vA ? prathamapakSe tenaivAnaikAMtikatvaM pratyayasvaM / dvitIyakalpanAyAM nAto nirAlaMbanatvasiddhiH / parabrahmasvarUpasiddhireva sakalabhedapratyayAnAM nirAlaMbanatvasiddhiH ? ityapi na vyavatiSThate parabrahmaNa evAprasiddheH / tadbhi svato vA siddhyet parato vA ? na tAvatsvata eva vipratipattyabhAvaprasaMgAt / paratazcedanumAnAdAgamAdvA ? yadyanumAnAt kimatrAnumAnamityabhidhIyatAM / vivAdApanno'rthaH pratibhAsAMtaH praviSTa eva pratibhAsamAnatvAt / yo yaH pratibhAsamAnaH sa sa pratibhAsAMtaH praviSTa eva dRSTaH yathA pratibhAsasyAtmA pratibhAsamAnazca sakalo'rthazcetanAcetanAtmako vivAdApannaH tasmAtpratibhAsAMtaH praviSTha evetyanumAnaM na samyak dharmi- hetu dRSTAMtAnAM pratibhAsatiH praviSTatve sAdhyAMtaH pAtitvena anumAnotthAnAyogAt / pratibhAsAMtaH praviSTatvAbhAve taireveti hetorvyabhicArAt / yadi punaranAdyavi - dyAvAsanAvalAddharmi- hetu dRSTAMtAH pratibhAsabahirbhUtA iva nizcIyate pratipAdyapratipAdaka sabhyasabhApatijanavat / tato'numAnamapi saMbhavatyeva sakalAnAdyAvidyAvilAsavilaye tu pratibhAsAMtaH praviSTamAkhalaM pratibhAsameveti vipratipattyasaMbhavAt / pratipAdyapratipAdakabhAvAbhAvAt sAdhyasAdhanabhAvAnupapatterna kiMcidanumAnopanyAsaphalaM / svayamanubhUyamAne parabrahmaNi pratibhAsAtmani dezakAlAkArAvIcchannasvarUpe nirvyabhicAre sakalakAlAvasthAvyApini - anumAnAprayogAt iti samabhidhIyate tadA sApyanAdyavidyA yadi pratibhAsAMtaH praviSTA tadAvidhaiva kathamasaMtaM dharmadRSTAMtAdibheda darzayet / atha pratibhAsabahirbhUtAstadA sA'pratibhAsamAnA pratibhAsamAnA vA ? na tAvadapratibhAsamAnA bhede pratibhAsarUpatvAt tasyA / pratibhAsamAnA cet tayaiva hetorvyabhicAraH pratibhAsabahirbhUtve'pi tasyAH pratibhAsamAnatvAt / syAdAkUtaM - na pratibhAsamAnA nApratibhAsamAnA na pratibhAsabahirbhUtA nApi pratibhAsAMtaH praviSTA naikA nacAnekA na nityA nApyanityA na vyabhicAriNI nApyavyabhicAriNI sarvathA vicAryamANAyogAt / sakalavicArAtikrAMtasvarUpaiva rUpAMtarAbhAvAt avidyAyA nIrUpatAlakSaNatvAt iti / tadetadapyavidyAvibhitameva tathAvidhanarUpatAstra bhAvAyAH kena cidavidyAyAH kathaMcidapratibhAsamAnAyAH vaktumazakteH / pratimAsamAnAyAstu tathAvacane kathamasau sarvathA nIrUpA syAt ! yena svarUpeNa yaH pratibhAsate tasyaiva 8
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtanajainagraMthamAlAyAMtadrUpatvAt / tathA sakalavicArAtikrAMtatayA kimasau vicAragocarA avicAragocarA vA syAt ? prathamakalpanAyAM sakalavicArAtikrAMtatayA vicArAnatikrAMtatvAbhyupagamavyAghAtaH / dvitIyakalpanAyAM na sakalavicArAtikrAMtatA vyavatiSThate sakalavicArAtikrAMtatAyAmapi tasyAstayA vyavasthAne sarvathaikAnekarUpatAyA api vyavasthAnaprasaMgAn / tasmAtsatsvabhAvaivAvidyAbhyupagaMtavyA vidyAit / tathA ca vidyA'vidyAdvaitaprasiddheH kutaH paramabrahmaNo'numAnAsiddhiH / / etenopaniSadvAkyAtparamapuruSasiddhiH pratyAkhyAtA / sarva vai khalvidaM brahmatyAdivAkyasya paramAtmanoM'thAMtarabhAve dvaitaprasakteravizeSAt / tasyAnAdyavidyAtmakatve'pi pUrvoditadUSaNaprasaMgAt tato na paramapuruSAdvaitasiddhiH svataH parato vA yena samyagjJAnaM svavyavasAyAtmakameva na punararthavyavasAyAtmakaM-arthAbhAvAditi vadan avadheyavacanaH syAt / . yattu svapnajJAnaM svavyavasAyAtmakamevetyuktaM tadapi na saMgataM tasya sAkSAtparaMparayA vArthavyavasAyAtmakatvAghaTanAt / dvividho hi svapnaH satyo'satyazca tatra satyo devatAkRtaH syAt dharmAdharmakRto vA kasyacitsAkSAvyavasAyAtmakaH prasiddhaH svapnadazAyAM yaddezakAlAkAratayArthaH pratipannaH punarjAgRddazAyAmapi taddeza yavasIyamAnatvAt / kazcitsatyaH svapnaH paraMparayArtha-vyavasAyI svapnAdhyAyanigaditArthaprApakatvAt / taduktaM yastu pazyati rojyaMte rAjAnaM kujaraM yaM / suvarNa vRSabhaM gAM ca kuTaMba tasya vardhate // 1 // iti kuTuMbavardhanAvinAbhAvinaH svapne rAjAdidarzanasya kathamanizcApakatA na syAt ? pAvakAvinAbhAvidhUmadarzanavata / dRSTArthAvyavasAyAtmakatvAnna svapnabodho'rthavyavasAyI iti vacane laiMgiko'pi bodho'rthavyavasAyI mAbhUta / tata eva tadvat / anumAnabAdho'numitArthavyavasAyI saMbhavatIti vacane svapnAgamagamyA sAyI svapnabodho'pi kathaM nAbhyanujJAyate ? | kadAcidRvyabhicAradarzanAnnaivamabhyupagamaH kartuM suzakya iti canna dezakAlAkAravizeSaM yathArthAgamoditamapekSyamANasya kvacitkadAcitkathaMcidvyabhicArAbhAvAt / tadapekSAvikalastu na samIcInaH svapnaH tasya svapnAbhAsatvAn / pratipatturaparAdhAca vyabhicAraH saMbhAvyate na punaranaparAdhAt yathA cAdhUmaH dhUmabuddhyA pratipadyamAnasya tataH pAvakAnumAnaM nyabhicArIti pratipatturevAparAdho na dhUmasya dhImadbhirabhidhIyate / tathaivAsvapnaM svapnabuddhyAdhyavasya tatastadviSayAdhyavasAyo na vyabhicaratIti na svapnAgamasyAparAdhaH pratipattarevAparAdhAt / yaH punarasatyaH svapnaH pittAzudrekajanitaH sa kimarthasAmAnya vyabhicarati arthavizeSaM vA ? na tAvadarthasAmAnyaM dezakAlAkAravizeSANAmeva vyabhicArAt sarvatra sarvadA sarvathArthasAmAnyasya sadbhAvAt / tadabhAve'rthavizeSaSu saMzayaviparyAsasvapnAyathArthajJAnAnAmanutpatteH na hi kiMcid jJAnaM sattAmAtraM vyabhicarati. tasyAnutpattiprasakteH tato'satyasvapnasyApyarthasAmAnyavyavasAyAtmakatvAsaddheH na kiMcid jJa.namavyavasAyAtmakaM / vizeSaM tu yata eva vyabhicarati tata eva asatyaH kathamanyathA satyetaravya. vasthitiH syAt ? tasyAH svArthavizeSaprAptyaprAptinimittatvAdityalaM prasaMgena svavyavasAyAtmakatvavat samyagjJAnasyArthavyavasAyAtmakatvaprasiddheH / atrAparaH prAha-samyagjJAnamarthavyavasAyAtmakameva na svavyavasAyAtmakaM svAtmani kriyAvirodhAt ekasya jJAnasyAnekAkArAnupapatteH / na hi jJAnamekamAkAraM karmatAmApannaM vyavasyati karmAtmanAkAreNeti vaktuM yaktaM tAbhyAM karmakaraNAkArAbhyAM jJAnasyAbhede bhedaprasaMgAt / na hi bhinnAbhyAM tAbhyAmabhinnamekaM nAma atiprasaMgAt / tayorvAkArayA nAdabhede bhedaprasaMgAt nayabhinnAdabhinnayorbhedaHsaMbhAvyate atiprasaMgAt / evaM tAbhyAM vijJAnasya bhedopagame na vijJAnamAtmanAtmAnaM vyavasyati parAtmanA parAtmana eva vyavasAyAt tau cAkArau yadi jJAnasyAtmAnau tadA jJAnaM vyavasyati vA na vA ? prathamapakSe kimekenAkArAMtareNa dvAbhyAM vA'kArAMtarAbhyAM tatto vyavasyeta / na tAvadekenAkArAMtareNa virodhaat| dvAmyAM vyavasyati iti cet tayorapyAkArAMtarayorjJAnAdabhedo bhedo vA syAt svapnAMte iti pAThAMtaraM / 2 arthavyavasAyaH pAThAMtaraM /
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ prmaannpriikssaa| ityanivRttaH paryanuyogaH--anavasthA ca mahIyasI / kathaMcidbhedaH kathaMcidabhedaH ityu bhayapakSAlaMbanamapi anenaivApAstaM pakSadvayanikSiptadoSAnuSaMgAt pakSAMtarA'saMbhavAceti so'pi na nyAyakuzala: pratItyatilaMghanAt / loka hi jJAnasya svavyavasAyina evArthavyavasAyitvena pratItiH siddhA / naceyaM mithyA bAdhakAbhAvAt / svAtmani kriyAvirodho bAdhaka iti cet kA punaHkriyA ? kimutpattiptirvA ? yadyutpattiH sA svAtmani virudhyatAM / na hi vayamabhyanujAnImahe jJAnamAtmAnamutpAdayati iti / naikaM svasmAtmajAyate iti samaMtabhadravAmibhirabhidhAnAt / atha jJAptiH kriyA sA svAtmani viruddhA tadAtmanaiva jJAnasya svakAraNakalApAdutpAdAt / prakAzAtmanaiva prakAzasya pradIpAdeH / na hi svakAraNasAmigrItaH pradIpAdiprakAzaH samupajAyamAnaH svaprakAzAtmanA notpadyata iti prAtItikaM tatsvarUpaprakAzena prakAzAMtarApekSAprasaMgAt / nacAyaM pradIpAdyAlokaH kalazAdijJAnaM svarUpajJAnaM ca cakSuSojanayataH sahakAritvaM nAtmasAtkurute yena svaprakAzako na syAt / cakSuSaH sahakAritvaM hi pradIpAdeH prakAzatvaM tacca kalazAdAviva svAtmanyapi dIpAdevidyata eveti siddhA svAtmani prakAzanakriyA / tadvadvijJAnasyArthaprakAzanamiva svaprakAzanamapyaviruddhamavabudhyatAM / etena 'jJAnaM na svaprakAzakaM, arthaprakAzakatvAdityanumAnamapAstaM pradIpAdinA hetoranekAMtAt / pradIpAdiH- upacArAta prakAzako na paramArthata iti tenAvyabhicAre cakSurAderapi paramArthato'rthA'prakAzakatvAt sAdhanazUnyo dRSTAMtaH jJAnasyaiva paramArthato'rthaprakAzatvopapatteH / tato 'jJAnaM svaprakAzakaM, arthaprakAzakanvAt yattu na svaprakAzakaM tannArthaprakAzakaM dRSTaM yathA kuDyAdikaM / arthaprakAzakaM ca jJAnaM tasmAtsvaprakAzakamiti kevalavyatirekyanumAna mavinAbhAvaniyamanizcayalakSaNAddhetorutpadyamAnaM niravadyameveti budhyAmahe / cakSurAdibhiH paramArthato'rthaprakAzakatvAsiddhestena sAdhanasyAnekAMtikatAnupapatteH / kuDyAderapi svAvinAbhAvipadArthAMtaraprakAzakatvAdamAdivat sAdhanAvyatireko dRSTAMta ityapi samutsAritamanena tasyApyupacArAdarthaprakAzakatvasiddheH anyathA tajjanitavi. jJAnavaiyarthyApatteH / yatpurjJAnamAtmAnamAtmanA jAnAtIti karmakaraNAkAradvayaparikalpanAyAmanavasthAdidoSA nupaMgo bAdhaka iti mataM tadapi na sudarataraM tathApratItisiddhatvAt / jAtyataratvAdAkAravatobhadAbhedaM pratyanekAMtAt / karmakaraNAkArayorjJAnAMt kathaMcidabhedaH kathaMcidbhedaH iti naikAMtena bhedAbhedapakSopakSiptadoSopAnapAtaH syAdvAdilA salakSyate / naca kathaMcidityaMdhapadamAnaM jJAnAtmanA tadabhedasya kathaMcidabhedazabdenAbhidhAnAt / karmakaraNAtmanA ca bheda iti kathaMcidbhadadhvaninA darzitatvAt / tathA ca jJAnAtmanA tada. bheda iti jJAnabhedAbhedastato bhinnasya jJAnAtmano'pratIteH / karmakaraNAkAratayA ca bheda iti karmakaraNAkArAveva bhedasya dravyavyatiriktasyAkArasyApratIyamAnatvAt iti / yenAtmanA jJAnAt karmakaraNAkArayorabhedo yena ca bhedastI jJAnatkimabhinnau bhinnau vA iti na paryanuyogasyAvakAzo'sti yayA'navasthA mahIyasI saMprasajyata / naca bhinnAbhyAmeva karmakaraNAbhyAM bhavitavyamiti niyamo'sti karaNasya bhinnakartRkasyApi darzanAt bhinnakartRkaraNavat / yathaiva hi devadattaH parazunA chinatti kASTamityatra devadattAtkarturbhinnaM parazulakSaNaM karaNamapalabhyate / tathAgnirdahati dahanAtmanetyatrAgneH karturdahanAtmalakSaNaM karaNamabhinnamupalabhyata evaM dahanAtmApyuSNalakSaNaH sa cAgnerguNino bhinna eveti na maMtavyaM sarvathA tayorvirodhe guNaguNIbhAvavirodhAt sahyavidhyavat / guNini guNasya samavAyAt tayostadbhAva ityapi na satyaM samavAyasya kathaMcidavizvagbhAvAt anyasya vicArAsahatvAt / samityekIbhAvenAvAyanamavagamanaM hi samavAyaH tacca samavAyanaM karmasthaM samaveyamAnatvaM samavAyitAdAtmyaM pratIyate, kartRsthaM punaH samavAyanaM samavAyakatvaM pramAtustAdAtmyena samavAyinAhikatvaM na cAnyA gatirasti kriyAyAH kartRkarmasthatayaiva pratipAdanAt tatra karmasthA kriyA karmaNo'nanyA katRsthA karturananyA iti vacanAt / tato nAbhinnakartRkaM karaNamaprasiddhaM / nApi karma tasyApi bhinnakartRkasyevAbhinnakartRkasyApi pratIteH / yathaiva hi kaTaM karotItyatra kartubhinna karmAnumanyate / tathA pradIpaH prakAzayatyAtmAnami
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 sanAtana jainagraMthamAlAyAM L tyatra karturabhinnaM karma saMpratIyata eva / na hi pradIpAtmA pradIpAdbhinna eva pradIpasyApradIpatvaprasaMgAt ghaTavat / pradIpe pradIpAtmanobhinnasyApi samavAyAt pradIpatvasiddhiriticat na apradIpe'pi ghaTAdau tatsamavAyaprasaMgAt / pratyAsattivizeSAtpradIpAtmanaH pradIpa eva samavAyo nAnyatreti cet ? sa pratyAsattivizeSo'tra koDanyatra kathaMcittAdAtmyAtM ? tataH pradIpAdabhinna eva pradIpAtmA karmeti siddhamabhinnakartRkaM karma / tathA ca jJAnAtmAtmAnamAtmanA jAnAtIti na svAtmani jJaptilakSaNAyA: kriyAyA virodhaH siddhaH, yataH svavyavasAyAtmakaM jJAnaM na syAt / syAnmataM - arthajJAnaM jJAnAMtaravedyaM prameyatvAt ghaTAdivadityanumAnaM svArthavyavasAyAtmakatvapratIterbA - dhakamiti tadapi phalguprAyaM mahezvarArthajJAnena hetorvyabhicArAn / tasya jJAnatirAvedyatve'pi prameyatvAt / yadi punarIzvarArthajJAnamapi jJAnAMtara pratyakSaM - asaMvedyatvAt iti mitistadA tadapyarthajJAnajJAnamIzvarasya pratya - kSamapratyakSaM vA ? yadi pratyakSaM tadA svato jJAnAMtarAdvA ? / svatazcet prathamamapyarthajJAnaM svataH pratyakSamastu kiM vijJAnAMtareNa ? | yadi tu jJAnAMtarAtpratyakSaM tadapISyate tadA tadapi jJAnAMtaraM kimIzvarasya pratyakSamapratyakSaM veti sa eva paryanuyogo 'navasthAnaM ca duHzakyaM parihartuM / yadi punarapratyakSamevezvarArthajJAnajJAnaM tadezvarasya . sarvajJatva virodhaH svajJAnasyApratyakSatvAt / tadapratyakSatve ca prathamArthajJAnamapi na tena pratyakSaM svayamapratyakSeNa jJAnAMtareNa tasyArthajJAnasya sAkSAtkaraNavirodhAt / kathamanyathA AtmAMtarajJAnenApi kasyacitsAkSAtkaraNaM na syAt / tathA cAnIzvarasyApi sakalasya prANinaH svayamapratyakSeNApIzvarajJAnena sarvaviSayeNa sarvArthasAkSAtkaraNaM saMgaccheta tataH sarvasya sarvArthaveditvAsiddha: - IzvarAnIzvaravibhAgAbhAvo bhUyate / yadA cArthajJAnamapi prathama mIzvarasyApratyakSameva kakSIkriyate tadA tenApi svayamapratyakSeNa mahezvarasya sakalo'rthaH pratyakSaM kathaM samarthyeta tena sakalaprANigaNasya sarvArthasAkSAtkaraNaprasaMgasya tadavasthatvAt / tadanena vAdinA mahezvarasyApi kiMcijjJatvaM sarvasya vA sarvajJatvamanujJAtavyaM nyAyavalAyAtatvAt / tathAbhyanujJAne vA naiyAyikasya naiyAyikatva - virodhaH kenAsya vAryeta / yadi punarIzvarasya jJAnaM sakalArthavadAtmAnamapi sAkSAtkurute nityaikarUpatvAt, kramabhAvyanekAnityajJAneopagame mahezvarasya sakRtsarvArthasAkSAtkaraNavidhAnAt sarvajJatvAvyavasthiteriti mataM tadA kathamanenaivAkAMtiko heturna syAt / syAnmatireSA yuSmAkamasmadAdijJAnApekSayArthajJAnasya jJAnAMtavedyatvaM prameyatvena hetunA sAdhyate tato nezvarajJAnena vyabhicAraH tasyAspadAdijJAnAdviziSTatvAt / na hi viziSTe dRSTaM dharmaviziSTe'pi ghaTayan prekSAvattAM labhate iti sApi na parIkSAsahA jJAnAMtarasyApi prajJAnena vedyatve 'navasthAnuSaMgAt / tasya jJAnAMtaraNa vedyatve tenaiva hetorvyabhicAraH / na ca tadaprameyamaMtra sarvasyeti vaktuM zakyaM pratipattuH pramANavalAttadUvyavasthAnavirodhAt / sarvajJajJAnenApi tasyAprameyatve sarvajJasya sarvajJatAbhyAghAtAt / tato'smadAdijJAnApekSayApi na jJAnaM jJAnAMtarapratyakSaM prameyatvAddhetoH sAdhayituM zakyaM, jJAnasya svArthavyavasAyAtmanaH pratyakSasiddhatvAcca / pratyakSavAdhitapakSatayA hetoH kAlAtyayApadiSTatvaprasaMgAcca / etenArthajJAnena jJAnAMtaravedye sAdhye kAlatrayatrilokavartipuruSapariSatsaMprayukta sakalahetunikarasya kAlAtyayApadiSTatvaM vyakhyAtaM / tadanena yaduktamekAtmasamavetAnaMtara vijJAnagrAhyamarthajJAnamiti tatsamutsAritaM / yo'pyAha na svArthavyavasAyAtmakaM jJAnaM parokSatvAt arthasyaiva pratyakSatvAn / apratyakSA no buddhiH pratyakSo'rthaH / sa hi bahirdeza saMbaddha: pratyakSamanubhUyate / jJAte tvarthe anumAnAdavagacchati buddhiriti sAvarabhASye zravaNAt / tathA jJAnasyArthavat pratyakSatve karmatvaprasaMgAt jJAnAMtarasya karaNasyAvazyaM parikalpanIyatvAt / tasya cApratyakSatve prathame ko'paritoSa: ? / pratyakSatve tasyApi pUrvavatkarmatApatteH karaNAtmano'nyavijJAnasya parikalpanAyAmanavasthAyA durnivAratvAt / tathaikasya jJAnasya karmakaraNadvayAkArapratItivirodhAcca na jJAnaM pratyakSaM parIkSakairanumaMtavyamiti so'pi na yathArthamImAMsakatAmanusartumutsahate jJAnasyApratyakSatve sarvArthasya pratyakSatvavirodhAt / saMtAnAMtarajJAnenApi sarvasyArthasya pratyakSatvaprasaMgAt / tathA ca na kasyacitkadAcidarthapratyakSaH syAt /
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ prmaannpriikssaa| syAdAkUtaM bhavartA yasyAtmano'rthe paricchittiH prAdurbhavati tasya jJAnena so'rthaH pratIyate na sarvasya jJAnena sarvo'rthaH pratyakSaH sarvasya pramAtuH sarvatrArthe paricchitterasaMbhavAt iti tadapi svagRhamAnya mImAMsakAnAM kacidarthaparicchitteH pratyakSatvApratyakSatvavikalpAnatikramAt / sA hi na tAvatpratyakSA jJAnadharmakatvAt / karmavenApratItizca karaNajJAnavat / tasyAH karmatvenApratItAvapi kriyAtvena pratIteH / pratyakSatve karaNa jJAnasya karmatvenApratIyamAnasyApi karaNatvena pratIyamAnatvAt / pratyakSattvamastu karaNatvena pratIyamAnaM karaNajJAnaM karaNameva syAt / na pratyakSa karmalakSaNamiti cet tarhi padArthaparicchittirapi kriyAtvena pratibhAsamAnA kriyeva syAt na pratyakSA karmatvAbhAvAditi pratipattavyaM / yadi punararthadharmatvAdarthaparicchitteH pratyakSateSyate tadA sArthaprAkavyamucyate / na caitadarthagrahaNavijJAnasya prAkavyAbhAve ghaTAmaTati atiprasaMgAt / na hyaprakaTe 'rthajJAne saMtAnAMtaravartinikarasya cidarthasya prAkavyaM ghaTate pramAturAtmanaH svayaM prakAzamAnasya pratyakSasyArtha paricchedakasya prAkAThyAdarthe prAkavyaM paricchittilakSaNaM saMlakSyate / paricchitteH paricchedakasvarUpAyAH kartRsthayAH kriyAyA kartRdharmatvAdupacArAdarthadharmasvavacanAt paricchidyamAnatArUpAyAH paricchitteH karmasthAyAH kriyAyA eva paramArthato'rthadharmatvasiddhaH / karaNajJAnadharmatAnucchitterneSyate eva cakSuSA rUpaM pazyati devadatta ityatra cakSuSaH prAkavyAbhAve'pi arthaprAkavyaM sughaTameva loke'tIMdriyasyApi karaNatvasiddheH iti kecit samabhyamaMsata mImAMsakAH, te'pyaMdhasarpavilapravezanyAyena syAdvAdimatamevAnupravizati, syAdvAdibhirapi svArthaparicchedakasya pratyakSasyAtmanaH kartRsAdhanajJAnazabdenAbhidhAnAt / svArthajJAnapariNatasyAtmana eva svataMtrasya jJAnatvopapatteH, sa hi jAnAtIti jJAnamiti vyapadizyate / taddharmastu paricchittiH phalajJAnaM kathaMcitpramANAdinnamabhidhIyate / yattu parokSamatIMdriyatayA karaNajJAnaM parairuktaM tadapi syAdvAdibhirbhAveMdriyatayA karaNamupapayogalakSaNaM procyate 'labdhyupayogI bhAveMdriyaM / iti vacanAt / tatrArthagrahaNazaktirlabdhiH / bharthagrahaNavyApAra upayogaH iti vyAkhyAnAt kevalaM tasya kathaMcidAtmanoM'nAMtarabhAvAdAtmatayA pratyakSavopapatteH apratyakSatakAMto nirasyate iti prAtItikaM parIkSakairanumaMtavyaM / ye tu manyate nAtmA pratyakSaH karmatvenApratIyamAnatvAt karaNajJAnavaditi teSAM phalajJAnahetorvyabhicAraH karmatvenApratIyamAnasyApi phalajJAnasya prAbhAkaraiH pratyakSatvavacanAt / tasya kriyAtvena pratibhAsamAnAt pratyakSatve pramAturapyAtmanaH kartRtvena prati bhAsamAnatvAt pratyakSatvamastu / tacca phalajJAnaM-Atmano'rthAtarabhUtamanarthAtarabhUtamubhayaM vA ! na tAvatsa vArthAtarabhUtamanarthAtarabhUtaM vA matAMtarapravezAnuSaMgAt / nApyubhayaM pakSadvayanigaditadUSaNAnuSakteH / kathaMcidanItaratve tu phalajJAnAdAtmanaH kathaMcipratyakSatvamanivArya pratyakSAdabhinnasya kathaMcidapratyakSatvaikAMtavirodhAt / etenApratyakSa evAtmeti prabhAkaramatamapAstaM / yasya tu karaNajJAnavatphalajJAnamapi parokSaM puruSaH pratyakSa iti mataM tasyApi puruSAtpratyakSAt kathaMcidabhinnasya phalajJAnasya karaNajJAnasya ca pratyakSatApattiH kathaMcitkathamapAkriyate ! tato na bhaTTamatamapi vicAraNAM prAMcati iti svavyavasAyAtmakaM samyagjJAnaM, arthaparicchittinimittatvAt Atmavaditi vyavatiSTate / netrAlokAdibhirvyabhicAraH sAdhanasyeti na maMtavyaM teSAmupacArato'rtha paricchittinimittatvavacanAt, paramArthataH pramAtuH pramANasya ca tannimittatvaghaTanAt / atrAparaH kapilamatAnusArI prAha-na samyagjJAnaM svavyavasAyAtmakaM, acetanatvAt ghaTAdivat na tacceta namanityatvAt / tadvadanityaM cotpattinimittatvAt vidyudAdivat / yattu svasaMvedyaM taccetanaM nityamanutpattidharmakaM ca siddhaM yathA puruSatattvamiti so'pi na nyAyavedI vyabhicArisAdhanAbhidhAnAt / utpattimattvaM hi tAvadanityatAM vyabhicarati nirvANasyAnaMtasyApyutpattimattvAt / tathaivAnityatvamacetanatvaM vyabhicarati puruSabhogasya kAdAcitkatvasya buddhyadhyavAsatArthApekSasya cetanatve'pyanityatvasamarthanAt / acetanatvaM tu samyagjJAnasyAzuddhameva tasmAdacetanAdvivekakhyAtivirodhAt / cetanasaMsargAccetanaM jJAnamityapi vAta zarIrAderapi cetanatvasaMgAta / jJAnasya cetanasaMsargo viziSTa iti cet sa ko'nyaH kthNcittaadaatmyaat| tatazcetanAtmakameva jJAnamanumaMtanya. mityacetanamasiddhaM /
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtanajainagraMthamAlAyAyadapyabhyadhAyi sAMkhyaiH-jJAnamacetanaM pradhAnapariNAmatvAn mahAbhUtavaditi tadapi na zreyaH pakSasya svasaMvedanapratyakSabAdhitatvAt / prativAdinaH kAlAtyayApadiSTatvAcca sAdhanasya / tathAnumAnabAdhitaH pakSaH paraM prati cetanaM jJAnaM svasaMvedyatvAt puruSavat / yattu na cetanaM na tatsvasaMvedyaM yathA kalazAdIti vyatirekanizcayAt nedamanumAnamagamakaM / jJAnasya svasaMvedyatvamasiddha ? iti cetna tasyAsvasaMvedyatve arthasaMvedanavirodhAdityuktaprAyaM / etena na svasaMvedyaM vijJAnaM kAyAkArapariNatabhUtapariNAmatvAt pittAdivaditi vadaMzcArvAkaH pratikSiptaH / na cedaM sAdhanaM siddhaM bhUtavizeSapariNAmatvAsiddheH saMvadanasya bAyeMdriyapratyakSatvaprasaMgAt gadhAdivat / sUkSmabhUtavizeSapariNAmatvAt na bAyeMdriyapratyakSaM jJAnamiti cet sa tarhi sUkSmavizeSaH sparzAdibhiH parivarjitaH svayamaspAdimAn saMvedanopAdAnahetuH sarvadA bADeMdriyAviSayaH kathamAtmaiva nAmAMtareNa nigadito na bhavet / tasya tato'nyatve bhUtacatuSTayAvalakSaNatvAt tattvAMtarApattiradRSTaparikalpanA ca prasajyeta tathAtmanaH pramANasiddhatvAta tatpariNAmasyaiva jJAnasya ghaTanAt / tata idaM vyavatiSTate svavyavasAyAtmakaM samyagjJAnaM cetanAtmapariNAmatve satyarthaparicchedakatvAta yattu na svavyavasAyAtmakaM na tattathA yathA ghaTa: tathA ca samyagjJAnaM tasmAtsvavyavasAyAtmakaM iti samyagjJAnalakSaNaM pramANasiddha / nanu pramANatattvasya prameyatattvavadupaplutatvAta na tattvataH kiMcitpramANaM saMbhavati iti kasya lakSaNamAbhidhIyate lakSyAnuvAdapUrvakatvAlakSaNAbhidhAnasya / prasiddha lakSyamanUdya lakSaNaM vidhIyata iti lakSyalakSaNabhAvavAdibhirabhyupagamAt iti kecidamaMsata teSAM tattvopaplabamAtramiSTaM sAdhayituM tadA sAdhanamabhyupagaMtavyaM / tacca pramANameva bhavati tathA cedamabhidhIyate-tattvopaplavavAdino'pyasti pramANaM, iSTasAdhanAnyathAnupapatteH / pramANAbhAve'pISTasiddhau sarvaM sarvasya yatheSTaM siddhyeta ityanupaplutatattvasiddhirapi kiM na syAt sarvathA vizeSAbhAvAt / _syAdAkRtaM na sveSTaM vidhiprAdhAnyena sAdhyate yena tattvopaplavaM sAdhayataH pramANasiddhiH prasajyeta / kiM tAhi ? parAbhyupagatapramANAditattvanirAkaraNasAmarthyAta parIkSakajanayatastattvopaplavamanusarati gatyaMtarAbhAvAta / tathAhi-pramANatvaM kasya citkimaduSTakAraNajanyatvena bAdhArahitatvena vA pravRttisAmarthyena vA arthakriyAprAptinimittatvena vA vyavatiSTate ? na tAvadaduSTajanyatvena tasya pratyakSato gRhItumazakteH karaNakuzalAderapi pramANakAraNatvAt / tasya cAtIMdriyatvopagamAt / na cAnumAnamaduSTaM kAraNamunnetuM samartha tadavinAbhAviliMgAbhAvAt / satyajJAnaM liMgamiti cet na parasparAzrayaNAt / sati jJAnasya satyatve tatkAraNasyAduSTatvanizcayAta / tasminsati jJAnasya satyatvasiddheH / yadi punarbAdhArahitatvena saMvedanasya prAmANyaM sAdhyate tadA kiM kadAcitkacidbAdhakAnutpattyA tasiddhirAhosvit sarvatra sarvadA sarvasya pratipatturvAdhakAnutpateriti pakSadvayamavatarati / prathamapakSe marIcikAcake salilasaMvedanamapi pamANamAsajyate dUrasthitasya tasaMvedanakAle kasya citpratipattu vakAnutpatteH / dvitIyapakSe tu sakaladezakAlapuruSANAM bodhakAnutpatti:kathamasarvavido'vaboddhuM zakyeta tattatpratipattuH sarvaveditvaprasaMgAt / yadi punaH pravRttisAmarthyena jJAnasya prAmANyamunnIyate tadA pramANenArthamupalabdhavatastadarthe pravRttiryadISyate taddezopasarpaNalakSaNA tasyAH sAmarthya ca phalenAbhisaMbaMdhaH sajAtIyajJAnotpattirvA tadetarAzrayadoSo duruttaraH syAt / sati saMvedanapramANatvanizcaye tenArthapratipattau pravRtteH / tatsAmarthyasya ca ghaTanAna pravRttisAmarthyasya nizcaye ca tenArthasaMvedanasya pramANatvanirNIte: prakArAMtarAsaMbhavAt / athArthakriyAnimittatvena saMvedanaM pramANatAmAskaMdati tadA kutastasya tannizcayaH syAt ? / pratipatturarthakriyAjJAnAditi cet kutastasya pramANatvAsaddhiH ? / paramArthakriyAjJAnAMtarAccet kathamanavasthA na bhavet ! / athAdyasavedanAdevArthakriyAjJAnasya mANyaM manyate tadA parasparAzrayadoSaH / satyarthakriyAjJAnasya pramANatvanizcaye tadvalAdAdyasaMvedanasyArthakriyAprAptinimittatvena prAmANyanizcayastatprAmANyanizcayAcca arthakriyAsaMvedanasya pramANatAsiddhiH kAraNAMtarAbhAvAt / tato na pramANatvaM vicAryamANaM vA vyavatiSThate tadavasthAnAbhAve ca na prameyatvasiddhiH iti tadetatsakalaM pralApamAtraM parAbhimatapramANatattvanirAkaraNasya svayamiSTasya pramANamaMtareNa siddhyayogAta tasya svayAmaSTatve sAdhanAnupapatte paraparyanuyogamAtrasya karaNAdadoSo'yaM /
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANaparIkSA / paraparyanuyogaparANi hi vRhaspateH sUtrANi iti vacanAt sarvatra svAtaMtryAbhAvAdityetadapi yatkiMcana bhASaNameva / kimaduSTakAraNajanyatvana prAmANyaM sAdhyate bAdhArahitatvenevetyAdi pakSANAM kvacinnirNayAbhAve saMdahAbhAvAt paraparyanuyogAyogAt / syAdAkUtaM parAbhyupagamAt tannizcayasiddheH saMzayotpatteryuktaH praznaH, tathAhi-mImAMsakAbhyupagamAt tAvadaduSTakAraNajanyatvaM bAdhAvarjitatvaM ca nirNItaM nizcitatvApUrmarthatvalokasammatatvavan / taduktaM rthivijJAnaM nizcitaM bAdhavavarjitaM / aduSTakAraNArabdhaM pramANaM lokasammataM // 1 // iti tathA pravRttisAmarthyamapi naiyAyikAbhyupagamAnirNItaM pramANato'rthapratipatto pravRttisAmAdarthavatpramANaM iti vacanAt / tathArthakriyAprAptinimittatvamavisaMvAditvalakSaNaM saugatAbhyupagamAnnirNItameva pramANamavisaMvAdijJAnaM arthakriyAsthitiH avisaMvAdanaM zabdo'pyabhiprAyanivedanAditi vacanAt / tadidAnI cArvAkamatAnusAreNa saMdihya paryanuyujyamAnaM na kiMcidupAlaMbhamarhati iti tadetadapi na vyavasthAM pratipadyate parAbhyupagamasya pUmANApUmANapUrvakatve saMzayApravRtteH tathAhi yadi pareSAmabhyupagamaH pramANapUrvakaH tadA kathaM saMdehaH ? pramANapUrvakasya nirNItatvAt / nirNIteH saMzayavirodhAt / athApramANapUrvakaH tathApi na saMdehaH prarvatate tasya kacitkadAcitkathaMcit nirNayapUrvakatvAt / tannirNayasyApi pramANapUrvakatvAt / pramANAbhAve pramANyanizcayAt tannizcayanibaMdhanasya ca pramANAMtarasyAbhyastaviSayatve sarvathA tadanupapatterityalaM prasaMgena sarvasyaSTasya saMsiddheH pramANaprasiddherabAdhanAt anyathAtiprasaMgasamarthanAditi / etana sarvathA zUnyaM saMvidadvaitaM puruSAdvaitaM zabdAdvaitaM vA samAzritya pramANaprameyabhAgaM nirAkurvANAH pratyAkhyAtAH svayamAzritasya sarvathA zUnyasya saMvidadvaitAdervA kathaMcidiSTatve pramANasaMsiddharvyavasthApanAt / tasyApyaniSTatve tadvAditvavirodhAt / pralApamAtrAnusaraNApatteH parIkSakatvavyAghAtAt iti / tadevaM pramANatattvanirNIto prameyatattvasiddhirnirbAdhA vyavatiSThata eva / nana caiva pramANasiddhamapi kiM svataH pramANyamAtmasAtkurvIti parato vA ? na tAvatsvataH sarvatra sarvadA sarvasya tadvipratipattyabhAvaprasaMgAt / nApi parataH-anavasthAnuSaMgAn parAparapramANAnveSaNAt kvcidvsthiteryogaat| prathamapUmANAdvitIyasya prAma NyasAdhane dvitIyAcca prathamasya parasparAzrayANApatteH prakArAMtarAbhAvAditi kecitte'pyasamIkSitavacasaH saMlakSyaMte svayamabhyastaviSaye pamANasya svataH prAmANyasiddheH sakalavipratipattInAmapi pratipatturabhAvAt anyathA tasya prameye nissaMzayaM pravRttyayogAt / tathAnabhyastaviSaye parataH pramANasya prAmANyanizcayAta tannizcayanimittasya ca pramANAMtarasyAbhyastaviSayatve svataH pramANatvasiddheH anavasthAparastharAzrayaNayoranavakAzAt / tasyApyanabhyastaviSayatva parataH pramANAdabhyastaviSayAt svataHsiddhaprAmANyAta pramANatvanizcayAt sUdaramapi gatvA kasyacidabhyastaviSayasya pramANasyAvazyaMbhAvitvAt anyathA pramANatadAbhAsavyavasthAnupapatteH tadabhAvavyavasthAnupapattivat / kutaH punaH pratipattuH kvacidviSaye'bhyAsaH kvacidanabhyAsaH syAt ? iti cat tatpratibaMdhakadazAvizeSavigamAbhyAM kacidabhyAsAnabhyAsau syAtAM iti brUmeha paridRSTakAraNavyabhicArAdadRSTasya kAraNaspa siddheH tannaH karma jJAnAvaraNavIyA~tarAyAkhyaM siddhaM taspa kSayopazamAkasya cit kacidabhyAsajJAnaM tatkSayopazamAbhAve vA 'nabhyAsajJAnamiti suvyavasthitaM pramANasya pramANyaM sunizvitAsaMbhavadbAdhakapramANatvAt svayamiSTavastuvat sarvatreSTasiddhestanmAtranibaMdhanasvAdanyathA sarvasya tattvaparIkSAyAmanadhikArAditi sthitametat-- prAmANAdiSTasasiddhiranyathAtiprasaMgataH / prAmANya tu svataHsiddhamabhyAsAtparato'nyathA // 1 // iti evaM pramANalakSaNaM vyavasAyAtmakaM samyagjJAnaM parIkSitaM tatpratyakSaM parIkSaM veti saMkSepAd dvitayameva vyavatiSThate
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtanajainagraMthamAlAyAMsakalapramANAnAmatraivAMtarbhAvAditi vibhAvanAt / paraparikalpitaikadvitryAdipramANasaMkhyAniyame tadaghaTanAt / tathAhi-yeSAM pratyakSamekameva pramANaM na teSAmanumAnAdipramANAMtarasyAMtarbhAvaH saMbhavati tadvilakSaNatvAt / pratyakSapUrvakatvAdanumAnAdeH pratyakSabhAvaH ityayuktaM pratyakSasyApi kcidnumaanpuurvktvaadnumaanaadishvNtrbhaavprsNgaat| yathaiva hi dharmihetudRSTAMtapratyakSapUrvakamanumAnaM zrotrapratyayapUrvakaM ca zAbdaM / sAdRzyAnanyathAbhAvaniSedhyAdhAravastuprAhi pratyakSapUrvakANi caupamAnAthApattyabhAvapramANAni tathA-anumAnena kRzAnuM nizcitya tatra prarvatamAnasya pratyakSamanumAnapUrvakaM rUpAdrasaM saMpratipadya rase rAsanasamakSavat / zabdAcca mRSTaM pAnakamavagamya tatra pravRttau pratyakSaM zAbdapUrvakaM / kSIrasya saMtarpaNazaktimarthApattyAdhigamya bhIre pravRttasya tadAtmake pratyakSamApattipUrvakaM / gosAdRzyAdvayamavasAya ta vyavaharataH pratyakSanumAnapUrvakaM / gRhe sarpAbhAvamabhAvapramANAdvibhAvya pravizataH pratyakSamabhAvapUrvakaM pratIyate eva tataH pratyakSameva gauNatvAdapramANaM na punaranumAnAdikaM tasyAgauNatvAditi zuSke patiSyAmi iti jAtaH pAtaH kardame / syAdAkUtaM na pratyakSaM-anumAnAgamArthApattyupamAnAbhAvasAmagrIpUrvakaM tadabhAve'pi cakSurAdisAmagrImAtrAttasya prasUteH prasiddhatvAt / tadabhAva eva abhAvaniyamAditi tadapyasat laiMgikAdInAmapi pratyakSapUrvakatvAbhAvAt / liMgazabdAnanyathAbhAvasAdRzyapratiyogismaraNAdisAmagrIsadbhAva eva bhAvAt / satyapi pratyakSe svasAmiprayabhAve'numAnAdInAmabhAvAt / tataH kiM bahunoktena pratiniyatasAmagrIprabhavatayA pramANabhedamabhimanyamAne pratyakSavadanumAnAdInAmapi agauNatvamanumaMtavyaM pratiniyatasvaviSayavyavasthAyAM parApekSAvirahAt / yathaiva hi pratyakSaM sAkSAtsvArtha paricchittau nAnumAnAdyapekSaM tathAnumAnamanumeyaniNItau na pratyakSApekSamutprekSate pratyakSasya dharmihetudRSTAMtagrahaNamAtre paryavasitatvAt / nApi zAbdaM zabdapratipAdye'rthe pratyakSamanumAnaM cApekSate tayoH zabdazravaNamAtre zabdArthasaMbaMdhAnumAtre vyApArAt / natvApattiH pratyakSamanumAnamAgamaM cApekSate abhAvopamAnavat / tasyAzca pratyakSAdipramANapramitArthAvinAbhAvinyadRSTe'rthe nirNayanibaMdha tvAt / pratyakSAdInAmApattyutthApaka padArthanizcayamAtre vyAvRttatvAt / nacApamAnaM pratyakSAdInyapekSate tasyopameye'rthe nizcayakAraNe pratyakSAdi nirapekSatvAt / pratyakSAdeH sAdRzyapratipattimAtre'nadhikArAt / nacAbhAvapramANaM pratyakSAdisApekSaM niSedhyAdhAravastugrahaNa tasya sAmarthyAt / paraMparayAnumAnAdInAM pratyakSapUrvakatvaM pratyakSasyApyanumAnAdipUrvakatvaM duHzakyaM parihaMta / kathaM cAyaM pratyakSa pramANaM vyavasthApayet svata eveti cet kimAtmasabaMdhi sarvasaMbaMdhi vA ? prathamakalpanAyAM na sakaladezakAlapuruSapariSatpratyakSaM pramANaM siddhayet / dvitIyakalpanAyAmapi na svapratyakSAtsakalaparapratyakSANAM prAmANyaM sAdhayitumIza: teSAmanIMdriyatvAt kAdipratyakSAgocaratvAt / yadi punaH sakalapuruSapratyakSANi svasmin svasmin viSaye svataH prAmANyamanubhavaMti iti tadA kutastatsiddhiH / vivAdAdhyAsitAni sakaladezakAlavartipuruSapratyakSANi svataH prAmANyamApadyate pratyakSatvAt yadyatpratyakSaM tattatsvataH prAmANyamApadyamAnaM siddhaM yathA matpratyakSaM pratyakSANi ca vivAdAdhyAsitAni tasmAtsvataH prAmANyamApadyate sakalapratyakSANAM svataHprAmaNyasAdhane siddhamanumAnaM pratyakSatvena svabhAvahetunA pratyakSasya svataH prAmANyasAdhanAt / zizupAtvena vanaspateH vRkSatvasAdhanavat / pratipAdyabuddhyA tathAnumAnavacanAdadoSa iti cet ? pratipAdyabuddhi pratipadya apratipadya vA tayAnumAnaprayogaH syAt ? na tAvadapratipadya atiprasaMgAt / pratipadya tabuddhitayAnumAnaprayoge kutastatpratipattiH ? vyavahArAdikAryavizeSAditi cat siddha kAryAtkAraNAnumAnaM dhUmAtpAvakAnumAnavat / yadi punarlokavyavahArAt pratipadyata evAnumAnaM lokAyAtakaiH paralokAdevAnumAnasya nirAkaraNAt tasyAbhAvAditi mataM tadApi kuta: paralokAdyabhAvapratipattiH na tAvatpratyakSAt tasya tadagocaratvAt nAsti paralokAdiH anupalabdhaH khapuSpavaditi tadabhAvasAdhane'nupalabdhilakSaNamanumAnamAyAtaM / taduktaM dharmakIrtinA pramANetarasAmAnyasthitaranyadhiyogataH / pramANAMtarasadbhAvaH pratiSedhAca kasyacit // 1 // iti
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANaparIkSA | 69 tataH pratyakSamanumAnamiti dve eva pramANe prameyadvaividhyAt / na hyAbhyAmarthaM paricchidya pravartamAno'rtha kriyAyAM visaMvAdyata iti pramANasaMkhyAniyamaM saugatAH pratipadyaMte teSAmAgamopamAnAdInAM pramANabhedAnAma* saMgraha eva teSAM pratyakSAnumAnayoraMtarbhAvayitumazakteH / syAnmatireSA bhavatAM tadarthasya dvaividhyAt dvayoraMtarbhAvaH syAt / dvividho hyarthaH pratyakSaH parokSazca / tatra pratyakSaviSayaH sAkSAtkriyamANaH pratyakSaH / parokSaH punarasAkSAtparicchidyamAno'numeyatvAdanumAnaviSayaH sa hi padArthAMtarAtsAkSAtkriyamANAta pratipadyate tacca padArthAMtaraM tena parokSeNArthena sabaddhaM pratyAyayituM samartha nAsaMbaddhaM gavAderapyazvAdeH pratItiprasaMgAt / saMbaddhaM cArthAMtaraM liMgameva zabdAdi tajjanitaM ca jJAnamanumAnameva tato na parokSe'rthe'numAnAdanyatpramANamasti zabdopamAnAdInAmapi tathAnumAnatvasiddheH / anyathA tato'rthapratipattau atiprasaMgAt iti tadetadapi na parIkSAkSamaM pratyakSasyApi tathAnumAnatvaprasaMgAt / pratyakSamapi hi svaviSaye saMbaddhaM tatpratyAyanasamarthaM / tatrAsaMbaddhasyApi tatpratyAyanasAmarthye sarvapratyakSaM sarvasya nuH sarvArthapratyAyanasamarthaM syAditi kathamatiprasaMgo na syAt / yadi punaH saMbaMdhAdhInatvAvizeSe'pi pratyakSaparokSArtha pratipatteH sAkSAdasAkSAtpratibhAsabhedAt bhedo'bhyupagamyate pramANAMtaratvena tadeMdriyasvasaMvedanamAnasayogipratyakSANAmapi pramANAMtaratvAnuSaMgaH pratibhAsabhedAvizeSAt / na hi yAdRza: pratibhAso yogipratyakSasya vizadatamastAdRzo'kSajJAnasyAsti svasaMvedanasya manovijJAnasya vA ? yathAbhUtazca svasaMvedanapratyakSAMtarmukho vizadataraH na tathAbhUto'kSajJAnasya / yAdRzazvAkSajJAnasya bahirmukhaH sphuTa: pratibhAso na tAdRzo manovi - jJAnasyeti kathaM pramANAMtaratA na bhavet ? atha pratibhAsavizeSe'pi taccaturvidhamapi pratyakSameva na pramANAMtaraM tarhi pratyakSAnumAnayoH pratibhAsabhedepi svAvarSayasaMbaMdhAvizeSAtva pramANAMtaratvaM mAbhUt / yadi punaH svaviSayasaMbaddhatvAvizeSe'pi pratyakSAnumAnayoH sAmagrIbhedAt pramANAMtaratvamurarIkriyate tadA zAbdo - pamAnAdInAmapi tata eva pramANAMtaratvamurarIkriyatAM / yathaiva hi akSAdisAmaprItaH pratyakSaM, liMgasAmagrIto'numAnaM prabhavatIti tayoH sAmigrIbhedaH / tathAgamaH zabdasAmiprItaH prabhavati / upamAnaM sAdRzyasAmagrItaH / arthApattizca parokSArthAvinAbhUtArthamAtrasAmagrayAH / pratiSedhyAdhAravastugrahaNapratiSedhyasmara sAmagrayAzcAbhAva iti prasiddhaH zAbdAdInAmapi sAmagrIbhedaH / tata evAkSajJAnAdipratyakSa catuSTayasya prabhedaprasiddheH nahi tasyArthabhedo'sti sAkSAtkriyamANasyArthasyAvizeSAt tadvaliMgazabdAdisAmagrIbhedAtparokSArthaviSayatvAvizeSepyanumAnAgamAdInAM bhedaprasiddhiriti nAnumAneM'tarbhAvaH saMbhavati / tathA sAdhyasAdhanasaMbaMdhavyAptipratipattau na pratyakSaM samarthaM / yAvAn kazciddhUmaH sa sarvaH kAlAMtare dezAMtare ca pAvakajanmA, anyajanmA vA na bhavati ityetAvato vyApArAn kartumasamarthatvAt / sannihitArthamAtrAdutpatteravicArakatvAt yogipratyakSaM tatra samarthamiti cet na dezakAlayogipratyakSadvayAnatikramAt / dezayoginaH pratyakSaM vyAptipratipattau samarthamityayuktaM tatrAnumAnavaiyarthyAt / na hi yogipratyakSeNa sAkSAtkRteSu sAdhyasAdhanavizeSeSu azeSeSu phalavadanumAnaM / atha sakalayogipratyakSeNa vyAptipratipattAvadoSa iti cenna uktadoSasyAtrApi tadavasthatvAt / parArthaphalavadanumAnamiti cet ? na tasya svArthAnumAnapUrvakatvAt / svArthAnumAnAbhAve ca yoginaH kathaM parArthAnumAnaM nAma / yadi punaH sakalayoginaH parAnugrahAya pravRttatvAt parAnugrahasya ca zabdAtmakaparArthAnumAnamaMtaraNa kartumazakteH parArthAnumAnasiddhiH, tasyAzca svArthAnumAnAsaMbhave'nutpadyamAnatvAt svArthAnumAnAsaddhirapi parapratipAdanapravRttasya saMbhAvyata eveti mataM tadA sa yogI svArthAnumAne caturAsatyAni nizcitya parArthAnumAnena paraM pratipAdayan grahItavyAptikamagRhItavyAptikaM vA pratipAdayet ? yadi gRhItavyAptikaM tadA kutastena gRhItA vyAptiH ? na tAvAdIMdriyasvasaMvedanamanovijJAnaisteSAM tadaviSayatvAt / yogipratyakSeNa gRhyate vyAptiH pareNa tasyApi dezayogitvAt iti cet tarhi yAvatsu sAdhyasAdhanabhedeSu yogipratyakSaM dezayoginastAvatsu vyarthamanumAnaM spaSTaM pratibhAtezvapi anumAne sakalayoginaH srvtraanumaanprsNgaat| samAropavyavacchedArthamapi na tatrAnumAnaM yogipratyakSaviSaye samAropAnavakAzAt sugatapratyakSaviSayavat / tato na gRhItavyAptikaM paraM sakalayogI pratipAdayitumarhati / nApyagRhItavyAptikaM
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtanajainagraMthamAlAyAMatiprasaMgAt iti parapratipAdanAnupapattiH / tasyAM ca na parArthAnumAnaM saMbhavati tadasaMbhave ca na svArthAnumAnamavatiSThate sakalayoginastadavyavasthAne ca na sakalayogipratyakSeNa vyAptigrahaNaM yuktimadhivasati / pratyakSAnupalaMbhAbhyAM sAdhyasAdhanayorvyAptipratipattirityapyanenApAstaM pratyakSeNa vyAptipratipattinirAkRtau pratyakSAtaralakSaNenAnupalabhena tatpratipattinirAkRtisiddheH / yopyAha kAraNAnupalaMbhAt kAryakAraNabhAvavyAptiH / vyApakAnupalaMbhAd nyApyavyApakabhAvaH sAkasyena pratipadyata ityanumAnasiddhA sAdhyasAdhanavyAptiH / tathAhi yAvAn kazcidbhUmaH sa sarvopyagnijanmA mahAhRdAdiSvagneranupalaMbhAdbhUmAbhAvasiddheriti kAraNAnupalaMbhAnumAnaM / yAvaMtI ziMzapA sA sarvA vRkSasvabhAvA / vRkSAnupalabdhau ziMzapAtvAbhAvasiddha iti vyApakAnupalaMbho liMgaM, etAvatA sAkalyena sAdhyasAdhanavyAptisiddhiH iti so'pi na yuktavAdI tathAnavasthAnuSaMgAt / kAraNAnupalaMbhavyApakAnupalaMbhayorapi hi svasAdhyena vyAptina pratyakSataH siddhyet puurvoditdossaaskteH| parasmAdanumAnAttatsiddhau kathamanavasthA na syAt ? pratyakSAnupalaMbhapRSTabhAvino vikalpAt svayamapramANakAt sAdhyasAdhanavyAptisiddhau kimakAraNaM pratyakSAnumAnapramANapoSaNaM kriyate ? mithyAjJAnAdeva prasakSAnumeyArthasiddheAptisiddhivata / tasmAdyathA pratyakSa pramANamicchatA sAmastyena tatprAmANyasAdhanamanumAnamaMtaraNa nopapadyate ityanumAnamiSTaM / tathA sAdhyasAdhanavyAptijJAtapramANamaMtareNa nAnumAnotthAnamasti iti tadapyanujJAtavyaM taccohAkhyamavisaMvAdakaM pramANAMtaraM siddhamiti, na pratyakSAnumAne eva pramANe iti pramANasaMkhyAniyamo vyavatiSThate / etena vaizeSikapramANasaMkhyAniyamo pratyAkhyAtaH / syAnmataM sAdhyasAdhanasAmAnyayoH kvacidvyaktivizeSe pratyakSata eva saMbaMdhasiddherna pramANAMtaramanveSaNIyaM yAvAn kazcidbhUmaH sa sarvo'pi agnijanmAnagnijanmA vA na bhavati ityUhApohavikalpajJAnasya pramANAM taratvaM saMbaMdhagrAhisamakSapramANaphalatvAt / kacidanumitAnumAne sAdhyasAdhane Adityagamanazaktirasti gatimattvAt / Adityo gatimAn dezAddezAMtaraprApteH devadattavat saMbaMdhabodhanibaMdhanAnumAnaM phalavat tataH pratyakSamanumAnamiti pramANadvayasaMkhyAniyamaH kaNacaramatAnusAriNAM vyavatiSThata eveti tadapyasAraM savikalpakenApi pratyakSeNa sAkalyena sAdhyasAdhanasaMbaMdhagRhItumazakteH / sAdhyaM hi kimagnisAmAnyaM, bhagnivizeSognisAmAnyavizeSo vA ? na tAvadAgnasAmAnyaM siddhasAdhyatApatteH / nApyagnivizeSastasyAnanvayAt / banhisAmAnyavizeSasya hi sAdhyatve tena dhUmasya saMbaMdhaH sakaladezakAlavyApyadhyakSataH kathaM siddhyet ? tathA tatsaMbadhAsiddhau ca yatra yatra yadA yadA dhUmopalaMmaH tatra tatra tadA tadA'gnisAmAnyavizeSaviSayamanumAnaM nodayamAsAdayet / na jhanyathA saMbaMdhagrahaNamanyathAnumAnotthAnaM nAmAtiprasaMgAt tataH saMbaMdhajJAnaM pramANAMtarameva pratyakSAnumAnayostadaviSayatvAt / yaccoktaM pratyakSaphalatvAdahApohavijJAnasyApramANatvami samyak vizeSaNajJAnaphalatvAdvizeSyajJAnasyApramANatvAnuSaMgAt hAnApAdAnApekSAbuddhiphalakAraNatvAdvizeSyajJAnasya pramANatve tata evohApohavijJAnasya pramANatvamastu sarvathA vizeSAbhAvAt / pramANaviSayatvaparizodhakatvAmohaH pramANamityapi vAtaM pramANaviSayasyApramANena parizodhanavirodhAt / tathA tarkaH pramANaM pramANaviSayaparizodhakatvAt yastu na pramANaM sa na pramANaviSayaparizodhako dRSTo yathA prameyo'rthaHpramANaviSayaparizodhakazca tarkastasmAtpramANamiti kevalavyatirokaNAnumAnenAnyathAnupapattiniyamanizcayalakSaNena takasya pramANatvasiddheH, na vaizeSikANAM pramANadvayasaMkhyAniyamaH siddhayet / etena dvitricatuHpaMcaSadapramANavAdinA pramANasaMkhyAniyamaH pratidhvastaH saMkhyAnAM pratyakSAnumAnAbhyAmivAgamAdapi sAdhyasAdhanasaMbaMdhAsiddheH tarkasya tasiddhinibaMdhanasya pramANAMtaratvopapatteH / naiyAyikAnAM ca pratyakSAnumAnAgamairivopamAnenApi liMgaliMgigrahaNAsaMbhavAt / prabhAkarANAM caM pratyakSAnumAnApamAnAgamairiva arthApattyApi hetuhetumatsaMbaMdhasiddharasaMbhavAt / bhaTTamatAnusAriNAmapi pratyakSAnumAnopamAnAgamArthApattibhiriva abhAvapramANenApi vyAptinizcayAnupapattestannizcayanibaMdhanasyohajJAnasya pramANAMtarasya siddhiravazyaMbhAvinI duHzakyA nirAkartuM / nanUhaH svaviSaye saMbaddho'saMbaddho vA na tAvadasaMbaddhastaM pratyAyayitumIzo'tiprasaMgAt / saMbaddhazcet kutastatpratipattiH ? na tAvatpratyakSAta tasya tadaviSayatvAt / nApyanumAnAdanavasthAnuSaMgAt / yadi punaruhAMtarAtta
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 67 prmaannpriikssaa| tsaMbaMdhasiddhiH tadohAMtarasyApi svaviSayasabaMdhasiddhipUrvakatvAt tasyAzcAparohanibaMdhanatvAt saivAnavasthA / pramANAMtarAttatsiddhau ca sa eva paryanuyogaH parAparapramANAMtaraparikalpanAnuSaMgAt keyaM pramANasaMkhyA vyavatiSThateti kecit teSAmapi pratyakSaM svaviSayaM pratibodhayat tatsaMbaMdhazca nAnumAnAdeH siddhyati tasya tadaviSayatvAt / pratyakSAMtarAttatsiddhau tatrApi prakRtaparyanuyogAnivRtteH kathamanavasthA na syAt yataH pratyakSaM pramANamabhyupagamanIyamiti pratipadyAmahe / syAnmatireSA pratyakSaM svaviSayasaMbaMdhAvabodhanibaMdhanaM prAmANyamAtmasAtkurute tasya svaviSaye svayogyatAvalAdeva pramANatvavyavasthiteH anyathA kacidapUrvArthagrAhiNaH pratyakSasyApramANatvAnuSaMgAt iti sApi na sAdhIyasI tathohasyApi svayogyatAvizeSasAmarthyAdeva svaviSayapratyAyanasiddharbhavadudbhAvitadUSaNavaiyarthyavyavasthAnAt / yogyatAvizeSaH punaH pratyakSasyeva svaviSayajJAnAvaraNavIryAtarAyakSayopazamavizeSa evohasyApi pratipadyate sakalabAdhakavaidhuryAt / yathA ca pratyakSasyotpattau mano'kSAdisAmigrI yogyatAyAH sahakAriNI bahiraMganimittatvAt tathohasyApi samudbhUtau bhUyaH pratyakSAnupalaMbhasAmigrIbahiraMganimitabhUtAnumanyate tadanvayavyatirekAnuvidhAyitvAdUhasyeti sarvaniravadyasiddhe cAnumAnapramANAnyathAnupapattyA tarkasya pramANatve-pratyAbhajJAnaM pramANaM tarkapramANatvAnyathAnupapatteH na hyapratyabhijJAne viSaye tarkaH pravartate atiprasaMgAt / naca gRhItagrahaNAtpratyabhijJAnasyApramANatvaM zaMkanIyaM tadviSayasyAsmaryamANadRzyamAnaparyAyavyApyekadravyasya smaraNapratyakSAgocaratvAt apUrvArthagrAhitvAsiddheH / nacedaM pratyakSe'tarbhavati pratyakSasya vartamAnaparyAyaviSayatvAt / nApyanumAne liMgAnapekSatvAt / na zAbde zabdanirapekSatvAt / nopamAne sAdRzyamaMtareNApi bhAvAt / nArthApattau pratyakSAdipramANaSaTkavijJAtArthapratipattimaMtareNApi prAdurbhAvAt / nAbhAve niSedhyAdhAravastugrahaNena niSedhyasmaraNena ca vinaivotpAdAditi sarveSAmekadvitricatuHpaMcaSadpramANasaMkhyAniyamaM vighaTayati / etena smRtiH pramANAMtaramuktaM tasyAzca pratyakSAdiSvaMtarbhAvayitumazakteH / na cAsAvapramANameva saMvAdakatvAt kathaMcidapUrvArthagrAhitvAt bAdhAbarjitatvAccAnumAnavaditi / yeSAM tu smaraNamapramANaM teSAM pUrvapratipannasya sAdhyasAdhanasaMbaMdhasya vAcyavAcakasaMbaMdhasya ca smaraNasAmarthyAdavyavasthiteH kuto'numAnaM zAbdaM vA pramAgaM siddhayet / tadaprasiddhau ca na saMvAdakatvAsaMvAdakatvAbhyAM pratyakSatadAbhAsavyavasthitiriti sakalapramANavilopApattiH tataH pramANavyavasthAmabhyanujAnatA smRtirapi pramANayitavyA iti na pareSAM saMkhyAniyamaH siddhyet / syAdvAdinAM tu saMkSepAtpratyakSaparokSavikalpAt pramANadvayaM siddhatyeva tatra sakalapramANabhedAnAM saMgrahAditi sUktaM / kiM punaH pratyakSamityucyate vizadajJAnAtmakaM pratyakSaM pratyakSatvAt yattu na vizadajJAnAtmakaM tanna pratyakSaM yathAnumAnAdijJAnaM pratyakSaM ca vivAdAdhyAsitaM tasmAdvizadajJAnAtmakaM / na tAvadatrAprasiddho dharmI pratyakSarmiNi kevalapratyakSavAdinAmavipratipatteH / zUnyasaMvedanAdvaitavAdinAmapi svarUpapratibhAsanasya pratyakSasyAbhISTeH / pratyakSatvasya hetorasiddhatApi. anena samutsAritA pratyakSamicchadbhiH pratyakSatvasya taddharmasya svayamiSTatvAt / pratijJArthaMkadezAsiddhatvaM sAdhanasya syAditi cet kA punaH pratijJA tadekadezo vA yasyAsiddhatvaM zaMkyeta ? dharmadharmisasudAyaH pratijJA tadekadezo dharmI heturyathA nazvaraH zabdo zabdatvAditi tathA sAdhyadharmaH pratijaikadezo yathA nazvaraH zabdo nazvaratvAt soyaM dvividho pratijJArthaMkadezAsiddhau hetuH syAditi cet ! na dharmiNo hetutve kasya cidasiddhatAnupapatteH / yathaiva hi pratyakSaprayogakAle vAdiprativAdi prasiddho dharmI tathA tasya hetutvavacane'pi nAsiddhiH / sAdhyadharmastu hetutvenopAdIyamAno na pratijJAtArthaMkadezatvenAsiddho dharmiNo'pyasiddhiprasaMgAt / kiM tarhi ? svarUpeNa vAsiddha iti na pratijJArthaMkadezAsiddho 'nAma hetvAbhAsaH saMbhavatIti kathaM prakRtahetau pratijJArthaMkadezAsiddhatvaM samudbhAvayan bhAvitAnumAnasvabhAvaH / dharmiNo hetutve'nanvayaprasaMga iti cet na vizeSa dharmiNaM kRtvA sAmAnyaM hetuM bruvatAM doSAsaMbhavAt / pratyakSaMhi vizeSarUpaM dharmI pratyakSasAmAnyaM hetuH sa kathamananvayaH syAt sakalapratyakSavizeSasya vyApitvAt / dRSTAMte kacidabhAvAt ananvaya iti can na sarve bhAvAH kSaNikAH sattvAt ityAderapi hetorananvayatvaprasakteH /
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtanajainagraMthamAlAyAMathAsya dRSTAMtena anvayasyApi sAdhyadharmiNi sarvatrAnvayasiddharvipakSe bAdhakapramANasadbhAvAcca nirdoSatAmumanyate tata eva pratyakSatvasya hetornidoSatAstu sarvathA vizeSAbhAvAt kevalavyatirekiNo'pi hetoravinAbhAvanirNayAt sAdhyasAdhanasAmarthyAnna kAzcadupAlaMbhastato niravadyo'yaM hetuH pratyakSasya vizadajJAnAtmakatvaM sAdhayatyeva / nacaitadasaMbhavi sAdhyamAtmAnaM pratiniyatasya jJAnasya pratyakSazabdavAcyasyArthasAkSAtkAriNaH sarvasya kAsnyena ekadezena vA vaizadyasiddhebarbAdhakAbhAvAt / akSNoti vyApnoti jAnAtItyakSo hi-AtmAnameva kSINAvaraNaM kSINopazAMtAvaraNaM vA pratiniyatasya jJAnasya pratyakSazabdavAcyasya kathaMcidapi vaizA saMbhAvyamiti sUktaM vizadajJAnAtmakaM pratyakSaM / tatrividhaM-iMdriyAnidriyAtIMdriyapratyakSavikalpanAt / tatraMdriyapratyakSaM sAMvyavahArikaM dezatovizadatvAt / tadvadanidriyapratyakSaM tasyAMtarmukhAkArasya kathaM cidvaizadyAsiddheH / atIMdriyapratyakSaM tu dvividhaM vikalapratyakSaM sakalapratyakSaM ceti / vikalapratyakSamapi dvividhaM-avadhijJAnaM manaHparyayajJAnaM ceti sakalapratyakSa tu kevalajJAnaM tadetattritayamapi mukhyaM pratyakSaM mano'kSAnapekSatvAt atItavyavabhicAritvAt sAkAravastuprAhitvAt sarvathA svaviSayaSu vaizadyAcca / tathA coktaM tattvArthavArtikakAraiH / iMdriyAnidriyAnapekSamatItavyabhicAraM sAkAragrahaNaM pratyakSamiti tatroMdrayAnidriyAnapekSamiti vacanAt sAMvyavahArikasyeMdriyapratyakSasyAnidriyasya ca dezato vizadasya vyavacchedasiddheH / atItavyabhicAramiti vacanAt vibhaMgajJAnasyAvadhipratyakSAbhAsasya nivRttaH / sAkAragrahaNamiti pratipAdanAt nirAkAragrahaNasya darzanasya pratyakSatvavyAvartanAn / sUktaM mukhyaM pratyakSatrayaM nanu svasaMdenapratyakSaM caturthaM syAditi na maMtavyaM tasya sakalajJAnasAdharaNasvarUpatvAt / yathaiva hIMdriyapratyakSasya svarUpasaMvedanamiMdriyapratyakSameva anyathA tasya svaparasvarUpasaMvedakatvavirodhAt saMvedanadvayaprasaMgAcca / tathAnIMdriyapratyakSasya mAnasasya svarUpasaMvedanamAnidriyapratyakSameva tata eva tadvadatIMdriyapratyakSatritayameveti na tato'rthAtaraM svasaMvedanapratyakSaM / etena zrutajJAnasya svarUpasaMvedanamanidriyapratyakSamuktaM pratipattavyaM tasyAnidriyanimittatvAt vibhramajJAnasvarUpasaMvedanavat / tathA ca sakalaM jJAnaM svarUpasaMvedanApekSayA pramANaM siddhaM bhAvaprameyApekSAyAM pramANAbhAsaninhavaH / kiM punAraMdriyapratyakSaM ? iMdriyapradhAnyAdiMdriyavalAdhAnAdupajAyamAnaM matijJAnaM tadidriyAnidriyAnimittaM / iti vacanAt / taccaturvidha-avagrahehAvAyadhAraNAvikalpAt / tatra viSayaviSayisannipAtAnaM. taramAdyagrahaNamavagrahaH / tdgRhiitvstuvishessaakaaNkssnnmiihaa| bhavitavyatApratyayarUpAttadIhitaki. shessnishcyo'vaayH| sAvadhAraNaM jJa naM kAlAMtarAvismaraNakAraNaM dhAraNAjJAnaM / tadetaccatuSTayamapi akSavyApArApekSaM akSavyApArAbhAve tadanudbhavanAt / mano'pekSaM ca pratihatamanasastadanutpatteH / tata eveMdriyapratyakSaM dezato vizadamavisaMvAdakaM pratipattavyaM sparzanAdIndriyanimittasya bahubahuvidhakSiprAnisRtAnuktadhruveSu taditareSvartheSu vartamAnasya pratIMdriyamaSTacatvAriMzadbhedasya vyaMjanAvagrahabhedairaSTacatvAriMzatA sahiMtasya saMkhyASTAzItyuttaradvizatI pratipattavyA / tathA anidriyapratyakSaM bahvAdidvAdazaprakArArthaviSayamavagrahAdivikalpamaSTacavAriMzatsaMkhyaM pratipattavyaM / yatpunaratIMdriyapratyakSavikalpamavadhijJAnaM tat SaDDidhaM anugAmi-ananugAmivardhamAna-hIyamAna-avasthita-anavasthitavikalpAt / sapratipAtApratipAtayoratraivAMtarbhAvAt / saMkSepatastu trividhaM dezAvadhi-paramAvadhi-sarvAvadhibhedAt / tatra dezAvadhiJcAnaM SaDvikalpamapi saMbhavati paramAvadhijJAnaM tu saMyamavizeSaikArthasamavAyibhavAMtarApekSayAnanugAmi pratipAtaM ca pratyeyaM / tadbhavApekSayA ca tadanugAmyeva nAnanugAmi / vardhamAnameva na hIyamAnaM / avasthitameva nAnavasthitaM / apratipAtameva napratipAtaM tathAvidhavizuddhinibaMdhanatvAt / etena sarvAvadhijJAnaM vyAkhyAtaM / kevalaM tadvardhamAnamapi na bhavati paramaprakarSaprAptatvAt sakalAvadhijJAnAvaraNavIryAtarAyakSayopazamavazAtprasUtatvAt / atisaMkSepatastu dvividhamavadhijJAnaM bhavapratyaya
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ prmaannpriikssaa| guNapratyayaM ceti / tatra bhavapratyayaM bahiraMgadevabhavanArakabhavapratyayanimittatvAt / tadbhAve bhAvAt tadabhAve'bhAvAt tattu dezAvadhijJAnameva / guNapratyayaM tu samyagdarzanaguNanimittamasaMyatasamyagdRSTeH / saMyamAsaMyamaguNahetukaM saMyatAsaMyatasya / saMyamaguNanibaMdhanaM saMyatasya / satyaMtaraMgahetau bahiraMgasya guNapratyayasya bhAve bhAvAt / tadabhAve cAbhAvAt / tathA manaHparyayajJAnaM vikalamatIMdriyapratyakSaM dvedhA RjumativikalpAt / tatrarjumatimanaHparyayajJAnaM nirvartitapraguNavAkkAyamanaskRtArthasya paramanogatasya paricchedakatvAtrividhaM / nipulamatimanaH paryayajJAnaM tu nirvartitAnivartitapraguNApraguNavAkkAyamanaskRtArthasya paramanasi sthitasya sphuTataramavabodhakatvAt SaTprakAra, tathAvidhamanaHparyayajJAnAvaraNavIryAtarAyakSayopazamAvazeSavalAt prAdurbhUtatvAt / sakalamatIMdriyapratyakSaM kevalajJAnaM sakalamohakSayAt sakalajJAnadarzanAvaraNavIryAMtarAyakSayAca samudbhUtatvAt sakalavaizadya sadbhAvAt sakalaviSayatvAcca / tadvAn kazcitpuruSavizeSo bhavatyeva sunirNItAsaMbhadbAdhakapramANatvAt / tathA zAstrajJAnena tadvAnubhayavAdiprasiddhaH / nacAtrAsiddhaM sAdhanaM sarvAtIMdriyapratyakSavataH puruSasya pratyakSAdipramANairabAdhyamAnasya sakaladezakAlapuruSapariSadapekSayApi siddhatvAt sukhAdisaMvedanasyApi tathaiva prmaanntvopptteH| anyathA kasyacidiSTasiddharasaMbhavAt / iti saMkSepato vizadaM jJAnaM sAMvyavahArikaM mukhyaM ca prarUpitaM vistaratastu tattvArthAlaMkAre parIkSitamiha dRSTavyaM / saMprati parokSamucyate-parokSamavizadajJAnAtmakaM parokSatvAt yannAvizadajJAnAtmakaM tanna parokSaM yathAtIMdriyapratyakSaM parokSaM ca vivAdAdhyAsitaM jJAnaM tasmAdavizadajJAnAtmakaM / nacAsya parokSatvamAsaddha-akSebhyaH parAvRttatvAt / tathopAttAnupAttaparapratyayApekSa parokSamiti tattvArthavArtikakArairabhidhAnAt / upAtto hi pratyayaH karmavazAdAtmanA karaNatvena gRhItaH sparzanAdiH / tato'nyaH punarbahiraMgaH sahakArI pratyayo'nupAttaH zabdaliMgAdiH tadapekSaM jJAnaM parokSamityabhidhIyate / tadapi saMkSepato dvadhA matijJAnaM zrutajJAnaM ceti Aye parokSaM iti vacanAt / matizrutAvadhimanaHparyayakevalAni hi jJAnaM / tatrAye matizrute sUtrapAThApekSayA lakSyete te ca parApekSatayA parokSe pratipAdite / parAnapekSANyavadhimanaHpayaryakevalAni yathA pratyakSANIti / tatrAvagrahAdidhAraNAparyaMta matijJAnamapi dezatovaizadyasadbhAvAtsAMvyavahArikaM, iMdriyapratyakSamatIMdriyapratyakSaM cAbhidhIyamAnaM na virudhyate tataH zeSasya matijJAnasya smRtisaMjJAciMtAbhinibodhalakSaNasya zrutasya ca parokSatvanyavasthiteH / taduktamakalaMkadevaiH pratyakSaM vizadaM jJAnaM mukhysNvyvhaartH| parokSaM zeSavijJAnaM pramANamiti saMgrahaH // 1 // tatra tadityAkArAnubhUtArthaviSayA smRtiH aniMdriyapratyakSaM vizadatvAt sukhAdisaMvedanavadityeke tada. sat / tasmAttatra vaizadyAsiddheH punarbhAvayato vaizadyapratIte vanAjJAnatvAt tasya ca bhrAMtatvAta svapnajJAnavat / pUrvAnubhUte'tIte'rthe vaizadyAsaMbhavAt smRtiH parokSameva zrutAnumitasmRtivat ityapare tadityullekhasya sarvasyAM smRtau sadbhAvAt / sA ca pramANamAvasaMvAdakatvAt pratyakSavat yatra tu visaMvAdaH sA smRtyAbhAsA pratyakSAbhAsavat / tathA tadevedAmatyAkAraM jJAnaM saMjJA pratyAbhajJA tAdRzamevedamityAkAra vA vijJAna saMjJocyate / tasyA ekasvasAdRzyaviSayatvAdvaividhyopapatteH / dvividhaM hi pratyabhijJAnaM tadevedamityekatvanibaMdhanaM / tAdRzamevedati sAdRzyanibaMdhanaM ca / nanu ca tadevetyatItapratibhAsasya smaraNarUpatvAt idamiti saMvedanasya pratyakSarUpatvAt saMvedanadvitayamevaitat tAdRzamevedamiti smaraNapratyakSasaMvedanadvitayavat tato naikaM jJAnaM pratyabhijJAkhyAM pratipadyamAnaM saMbhavatIti kazcit so'pi na saMvedanavizeSavipazcit smaraNapratyakSajanyasya pUrvottaravivartavaryekadravyaviSayasya pratyabhijJAnasyaikasya supratItatvAt / na hi taditi smaraNaM tathAvidhadravyavyavasAyAtmakaM tasyAtItavivartamAtragocaratvAt / nApIdamiti saMvedanaM tasya vartamAnavivartamAtraviSayatvAt / tAbhyAmupajanyaM tu sakalajJAnaM tadanuvAdapurassaraM dravyaM pratyavamRzat / tato miimaaNskaaH| 2saavaadinH|
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 sanAtana jainagraMthamAlAyAM 'nyadeva pratyabhijJAnamekatvaviSayaM tadapahnave kacidekAnvayAvyavasthAnAt saMtAnaikatvasiddhirapi na syAt / nacaisadagRhItapramANAdapramANamiti zaMkanIyaM tasya kathaMcidapUrvArthatvAt / na hi tadviSayabhUtamekaM dravyaM smRtipratyakSagrAhyaM yena tatra pravartamAnaM pratyabhijJAnaM gRhItagrAhi manyeta tadgRhItAtItavartamAnavivartatAdAtmyAt / dravyasya kathaMcidapUrvArthatve'pi pratyabhijJAnasya tadviSayasya nApramANatvaM laiMgikAderapyapramANatvaprasaMgAt tasyApi sarvathaivApUrvArthatvAsiddheH / saMbaMdhagrAhivijJAnaviSayAt sAdhyAdisAmAnyAt kathaMcidabhinnasyAnumeyasya dezakAlaviziSTasya tadviSayatvAt kathaMcidapUrvArthatvasiddheH bAdhakapramANAnna pramANaM pratyabhijJAnamiti cAyuktaM tdvaadhksyaasNbhvaat| nahi pratyakSaM tadbAdhakaM tasya tadviSaye pravRttyasaMbhavAt / sAdhakatvavadbAdhakatvavirodhAt / yathA hi yadyatra viSaye na pravartate na tattasya sAdhakaM bAdhakaM vA yathA rUpajJAnasya rasajJAnaM na pravartate ca pratyabhijJAnasya viSaye pratyakSaM tasmAnna tadbAdhakaM / pratyakSaM hi na pratyabhijJAnaviSaye pUrvadRSTadRzyamAnaparyAyavyApini dravye pravartate tasya dRzyamAnaparyAyaviSayatvAt iti nAsiddhaM sAdhanaM / etenAnumAnaM pratyabhijJAnasya bAdhakaM pratyAkhyAtaM tasyApi pratyabhijJAnaviSaye pravRttyayogAt, kacidanumeyamAtre pravRttisiddheH / tasya tadviSaye pravRttau vA sarvathA bAdhakatvavirodhAt / tataH pratyabhijJAnaM svaviSaye dravye pramANaM sakalabAdhArahitatvAt pratyakSavat smRtivadvA etena sAdRzyanibaMdhanaM pratyabhijJAnaM pramANamAveditaM boddhavyaM tasyApi svaviSaye bodhAkArarahitatvAsiddheH / yathaiva hi pratyakSaM svaviSaye sAkSAtkriyamANe smaraNaM ca smaryamANe'rthe bAdhAvidhuraM tathA pratyabhijJAnamekatra dravye sAdRzye ca svaviSaye na saMbhavadbAdhakamiti kathamapramANamanumanyemahi / yatpunaH svaviSaye bAdhyamAnaM tatpratyabhijJAnAbhAsaM yathA pratyakSAbhAsaM smaraNAbhAsaM vA na ca tasyApramANatve sarvathA pramANatvaM yuktaM pratyakSasyApyapramANatvaprasaMgAt / tasmAdyathA zukle zaMkhe pItAbhAsaM pratyakSaM tatraiva zuklAbhAsena pratyakSAMtareNa bAdhyamAnatvAt apramANaM na punaH pIte kanakAdau pItAbhAsaM pratyakSaM / tathA tasminneva svaputrAdau tAdRzeoyamiti pratyabhijJAnaM sAdRzyanibaMdha: sa evAyamityekatva nibaMdhanena pratyabhijJAnena bAdhyamAnamapramANaM siddhaM na punaH sAdRzya eva pravartamAnaM svaputrAdinA sAdRzye'nyaputrAdau tAdRzo'yamiti pratyabhijJAnaM tasyAbAdhyatvena pramANatvAt / evaM lUnapu narjAtanakha~kezAdiriti sAdRzyapratyavamarzipratyabhijJAnaM tatra tasyAbAdhyamAnatayA pramANatvasiddheH / tathaiva pUrvA * nubhUte hi hiraNyAdau pradezavizeSaviziSThe smaraNaM viparItadezatayA tatsmaraNasya bAdhakamiti na tattatra pramANaM / yathAnubhUtapradeze tu tathaiva smaraNaM pramANamiti boddhavyaM / tata idamabhidhIyate yato yatortha paricchidya pravartamAno'rthakriyAyAM na visaMvAdyate tattatpramANaM yathA pratyakSamanumAnaM vA / smaraNAt pratyabhijJAnAcca artha paricchidya pravartamAno'rthakriyAyAM na visaMvAdyate ca tasmAtpramANaM smaraNaM pratyabhijJAnaM ceti / tathA parokSametadavisaMvAditvAt / anumAnavat / sAdhyasAdhanasaMbaMdhaprAhitarkavadvA vizadasya bhAvanAjJAnatvAt / yAvAn kazciddhUmaH sa sarvaH pAvakajanmaiva apAvakajanmA vA na bhavatIti sakaladezakAlavyAptasAdhyasAdhanasaMbaddhAhApoha lakSaNo hi tarkaH pramANayitavyaH tasya kathaMcidapUrvArthatvAt / pratyakSAnupalaMbhagRhItapratiniyatadezakAlasAdhyasA - dhanavyaktimAtragrAhitvAbhAvAt gRhItagrahaNasaMbhavAt bAdhakavarjitatvAcca / nahi tarkasya pratyakSaM bAdhakaM tadviSaye tasyApravRtteranumAnavat pravRttau vA sarvathA tadbAdhakatvavirodhAt kvacideva tadvAdhakeopapatteH / yasya tu tadbAdhakaM sa tarkAbhAso na pramANamitISTaM ziSTaiH smaraNapratyabhijJAnAbhAsavat / pratyakSAnumAnAbhAsavadvA tathA pramANaM tarkastato'rthaM paricchidya pravartamAnasyArthakriyAyAM visaMvAdAbhAvAt pratyakSAnumAnavaditi pratipattavyaM / parokSaM cedaM tarkajJAnaM avisaMvAdakatvAt anumAnavat / kiM punaranumAnaM nAma ? sAdhanAtsAdhya vijJAnamanumAnaM / tatra sAdhanaM sAdhyAvinAbhAviniyamanizcayaikalakSaNaM lakSaNAMtarasya sAdhanAbhAse'pi bhAvAt / svalakSa Nasya sAdhanasya sAdhananupapatteH paMcAdilakSaNavat / naca sapakSe sattvaM pakSadharmatvaM vipakSe cAsattvamAtraM sAdhanalakSaNaM pazyAmastatputratvAditaratatputravadityatra sAdhanAbhAse tatsadbhAvasiddheH / sapakSe hItaratra tatputre tatputratvasya sAdhanasya zyAmatvavyAptasya sattvaM prasiddhaM / vivAdAdhyAsite ca tatputre pakSIkRte tatputratvasya sadbhAvAt pakSadharmatvaM / vipakSe vA zyAme kacidanyaputre tatputratvasyAbhAvAt vipakSe'sattvamAtraM ca / naca tAvatA sAdhyasAdha
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANaparIkSA / 71 natvaM saadhnsy| nanu sAkalyena sAdhyanivRttau sAdhananivRtterasaMbhavAt paratra gaure'pi tatputre tatputratvasya bhAvAta na samyak sAdhanametat iti cet tarhi kAtsnrtsnyena sAdhyanivRttau sAdhananivRtternizcayaevaikaM sAdhanalakSaNaM saevA nyathAnupapattiniyamanizcayaH syAdvAdibhiH sAdhanalakSaNamabhidhIyate tatsadbhAve pakSadharmatvAdyabhAve'pi sAdhanasya samyaktvapratIteH udeSyati zakaTaM kRttikodayAdityasya pakSadharmatvAbhAve'pi prayojakatvavyavasthiteH / na hi zakaTe dharmiNyudeSyattAyAM sAdhyAyAM kRttikAyA udayo'sti tasya kRttikAdharmatvAt tato na pakSa dharmatvaM / yadi punarAkAzaM kAlo vA dharmI tasyodeSyacchakaTavattvaM sAdhyaM kRttikodayasAdhanaM pakSadharma eveti mataM tadA dharitrIdharmiNi mahodadhyAdhArAgnimattvaM sAdhyaM mahAnasadhUmavattvaM sAdhanaM pakSadharmo'stu tathA ca mahAnasadhUmo mahodadhAvagniM gamayediti na kazcidapakSadharmo hetuH syAt / athetthametasya sAdhanasya pakSadharmatvasiddhAvapi na sAdhyasAdhanasAmarthyamavinAbhAviniyamanizcayasyAbhAvAdityabhidhIyate tarhi sa eva sAdhanalakSaNamakSUNaM parIkSAdakSairupalakSyate / yopyAha zakaTodayo bhAvikAraNaM kRttikodayasya tadanvayavyatirekAnuvidhAnAt sati hi svakAle bhaviSyati zakaTodaye kRttikodaya upalabhyate nAsatItyanvayavyatirekAnuvidhAnaM siddhaM bhaviSyacchakaTakRttikodayayoH kAryakAraNabhAvaM sAdhayati vinaSTavartamAnavadeva / yathaivAdagAdbharaNiH kRttikodayAdityatrAtIto bharayudayaH kAraNaM, kRttikAdayastatkArya svakAle'tIte sati bharaNyudaye kRttikodayasya bhAvAdasatyabhAvAcca tadanvayavyatirekAnuvidhAnAtaM kAryakAraNabhAvaH / tathA bhaviSyadvartamAnayorapi prakRtasAdhyasAdhanayornyAyasya samAnatvAt / nacaikasya kRttikodayasya bhaviSyadatItakAraNadvitayaM virudhyate bhinnadezayoriva bhinnakAlyorapi sahakAritvavirodhAt / sahaikasya kAryasya kAraNaM hi sahakAritvanibaMdhanaM nAbhinnakAlatvamabhinnadezavat / nacAtItAnAgatau bharaNyudayazakaTAdayau kRttikodayasyopAdAnakAraNaM pUrvakRttikAlakSaNasyAnudayamApannasya tadupAdAnakAraNattrasaMpratipatteH ? iti so'pi na prAtItikavacanaH tathA pratItyabhAvAt / kAryakAlamaprApnu vatorvinaSTAnAgatayoH kAraNatve hi vinaSTatamAnAgatatamayorapi kAraNatvaM kathaM vinivArya ? pratyAsattivizeSAbhAvAditi cet tarhi sa eva pratyAsattivizeSaH kAraNatvAbhimatayoratItAnAgatayoH kAraNatve heturvaktavyaH / sa cAtItasya kArye vyApArastAvanna bhavati sarvathApi kAryakAle tadasattvAdanAgatavat / tadbhAve bhAvapratyAsattivizeSa ityapyasAraM atItasyAnAgatasya cAbhAva eva kAryasya bhAvAt bhAve cAbhAvAt anyathA kAryakAraNayorekakAlatApatteH sakalasaMtAnAnAmekakSaNavartitvaprasaMga: / naikakSaNasaMtAno nAma tasyAparAmRSTabhedanAnA kAryakAraNalakSaNatvAt / yadapyabhyadhAyi kAraNasyAtItasyAnAgatasya ca svakAle bhAve kAryasya bhASAt abhAve cAbhAvAt tada bhAvAbhAvo'nvayavyatirekAnuvidhAnalakSaNaH pratyAsattivizeSo'styeva iti tadapyasaMgataM kAraNatvAnabhimatAtItAnAgatatamayorapi tathA tadbhAvaprasaMgAt / kAryasya bhinnadezasya tu kAraNatve yuktastadbhAvabhAvaH kalazakuMbhakArAdivat / kuMbhakArAdiSu hi bhinnasvadezeSu satsu kalazasya bhAvo'satsu cAbhAvasteSAM tantra vyApArAt / kAraNatvAnabhimatasya tu bhinnadezasya na kArye tadbhAvabhAvo tatra tasyAvyApArAt atItAnAgatRvat / sato hi kasya citkacidvyApAraH zreyAn na punarasataH kharaviSANAderiveti yuktaM tato bhinnadezasyApi kasyacidekasya kArye vyApriyamANasya sahakArikAraNatvaM pratItimanusarati na punarbhinnakAlasya pratItyatilaMghanAt tato na kRttikodayazakaTodayayoH kAryakAraNabhAvaH samavatiSTate vyApyavyApakabhAvavat / satyapi tayoH kAryakAraNabhAve na hetoH pakSadharmatvaM yujyate iti pakSadharmamaMtareNApi hetorgamakatvasiddherna talakSaNamutprekSyate / tathA na sapakSa eva sattvaM nizcitaM tadabhAve'pi sarvabhAvAnAmanityatve sAdhye sattvAdeH sAdhanasya svayaM sAdhutvasamarthanAt / vipakSe punarasattvameva nizcitaM sAdhyAvinAbhAviniyamanizcayarUpameveti tadeva hetoH pradhAnalakSaNamastu kimatra lakSaNAMtareNa ? atha matametatpakSadharmatvamasiddhatvamasiddhatvavyavacchedArthaM sAdhanasya lakSaNaM nizcIyate / sapakSa eva sattvaM viruddhtvvyvcchedaay| vipakSe cAsattvaM - anekAMtitvavyavacchittaye / tadanizcaye hetora siddhatvAdidoSatrayaparihArA
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtanajainagraMthamAlAyAMsaMbhavAt trairUpyaM tallakSaNaM saphalameva / taduktaM hetostriSvapi rUpeSu nirNayastena varNitaH / bhasiddhaviparItArthavyabhicArivipakSataH iti // 1 // tadapyaparIkSitAbhidhAnaM saugatasya hetoranyathAnupapattiniyamanizcayAdeva doSatrayaparihArasiddhaH svayamasiddhasyAnyathAnupapattiniyamanizcayAsaMbhavAt / anaikAMtikaviparItArthavat tasya tathopapattiniyamanizcayarUpatvAta / tasya cAsiddhavyabhicAriNa viruddhe ca hetAvasaMbhAvanIyatvAt / rUpatrayasyAvinAbhAvaniyamaprapaMcatvAt sAdhanalakSaNatve tata eva rUpaprapaMcakasya sAdhanalakSaNatvamastu / pakSavyApakatvAnvayavyatirekAbAdhitaviSayatvAsatpratipakSarUpANi hi paMcApyavinAbhAvaniyamaprapaMca eva bAdhitaviSayasya satpratipakSitasya cAvinAbhAvaniyamAnizcayAt pakSAvyApakAnanvayAvyatirekavata / na pakSadharmatve satyeva sAdhanasya siddhatvaM yenAsiddhavivekatastattasya lakSaNaM, apakSadharmasyApi siddhatvasamarthanAt / nApi sapakSe sattve eva viparItArthavivekaH sarvAnekAMtAtmakatvasAdhane sattvAdeH sapakSe sattvAbhAve'pi viruddhatvAbhAvAt parasya sarvAnityatvasAdhanavat / naca vyatirekamAtre satyapi vyabhicAriviveke zyAmatve sAdhyetatputratvAdervyabhicArasAdhanAt vyatirekavizeSastu tadevAnyathAnupapannatvamiti na trINi rUpANyavinA bhAvaniyamaprapaMcaH teSu satsu hetoranyathAnupapattidarzanAt / teSAM tatprapaMcatve kAlAkAzAdInAmapi tatprapaMcatvaprasaktisteSvapi satsu taddarzanAt / teSAM sarvasAdharaNatvAnna heturUpatvamityapi pakSadharmatvAdiSu samAnaM teSAmapi sAdhAraNatvAddhetvAbhAseSvapi bhAvAt / tato'sAdhAraNaM lakSaNamAcakSANairanyathAnupapannatvameva niyataM hetulakSaNaM pakSIkartavyaM / tathoktaM anyathAnupapannatvaM yatra tatra trayeNa kiM nAnyathAnupapannatvaM yatra tatra trayeNa kiM // 1 // iti etena paMcarUpANi hetoravinAbhAvaniyamaprapaMca eva ityetadapAstaM satyapyabAdhitaviSayatve satpratipakSa cAvinAbhAvaniyamAnavalokAt / pakSavyApakatvAnyayavyAtarakavat / sa zyAmastatputratvAditaratatpatravata ityatra tatputratvasya hetorviSaye zyAmatve bAdhakasya pratyakSAderabhAvAt avAdhitaviSayatvasiddhAvapi avinAbhAvaniyamAsattvAt azyAmena tatputreNa vyabhicArAt / tathA tasya zyAmatvasAdhanAnumAnasya pratipakSasyAsattvAt asatpratipakSatve satyapi vyabhicArAtsAdhanasya tadabhAvaH pratipattavyaH / tadatraivaM vaktavyaM anyathAnupapannatvaM rUpaiH kiM paMcabhiH kRtaM nAnyathAnupapannatvaM rUpaiH kiM paMcabhiH kRtaM // 1 // iti / tadevamanyathAnupapattiniyamanizcaya evaikaM sAdhanasya lakSaNaM pradhAnaM tasminsati trilakSaNasya paMcalakSaNasya prayogo nivAryate eveti prayogaparipATyAH pratipAdyAnurodhataH parAnugrahapravRttairabhyupagamAt / tathA cAbhyadhAyi kumAranaMdibhaTTArakaiH anyathAnupapattyekalakSaNaM liMgamaMgyate prayogaparipATI tu pratipAdyAnurodhataH // 1 // iti tacca sAdhanaM ekalakSaNaM sAmanyAdekAvadhamapi vizeSato'tisaMkSepADivavidha vidhisAdhanaM saMkSepAzrividhaMmabhidhIyate kArya kAraNasya, kAraNaM kAryasya, akAryakAraNamakAryakAraNasyeti prakArAMtarasyAtraivAMtarbhAvAt / tatra kArya hetuH, agniratra dhUmAt iti kAryakAryAderatraivAMtargatatvAt / kAraNaM hetu:-astyatra chAyA chatrAt iti kAraNakAraNAderatrAnupravezAnnArthAtaratvaM / na cAnukUlatvamAtramatyakSaNaprAptaM vA kAraNaM liMgamucyate yena pratibaMdhavaikalyasaMbhavAdvyabhicAri syAt / dvitIyakSaNe kAryasya pakSIkaraNAdanumAnAnarthakatvaM vA kAryAvinAbhAviniyamatayA nizcitasyAnumAnakAlaprAptasya kAraNasya viziSTasya liMgatvAt / akAryakAraNaM caturvidhaMvyApyaM sahacaraM pUrvacaraM, uttaracaraM ceti / tatra vyApyaliMgaM vyApakasya yathA sarvamanekAMtAtmakaM sattvAditi sattvaM hi vastutvaM
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANaparIkSA / utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat iti vacanAt / naca tadekAMtena sunayaviSayeNa vyabhicAri tasya vastvaMzatvAt / sahacaraM liMgaM yathAasti tejasi sparzasAmAnyaM (2) na rUpasAmAnyasya kArya kAraNaM vA nApi rUpasAmAnyaM sparzasAmAnyasya tayoH sarvatra sarvadA samakAlatvAt sahacaratvaprasiddheH / etena saMyogina ekArthasamavAyinazca sAdhyasamakAlasya sahacaratvaM niveditamekasAmagrayadhInasyaiva pratipattavyaM samavAyinaH kAraNatvavat / pUrvacaraM liMga yathodeSyati zakaTaM kRttikodayAt iti pUrvapUrvacarAdyanenaiva saMgRhItaM / uttaracaraliMgaM yathA-udagAdbharaNiH kRtikodayAt iti, uttarottaracarametenaiva saMgRhyate tadetatsAdhyasya vidhau sAdhanaM SaDDidhamuktaM / pratiSedhe tupratiSedhyasya viruddhaM kArya viruddha kAraNaM viruddhAkAryakAraNaM ceti / tatra viruddhakAliMga-nAstyatra zItasparzo dhUmAt iti zIta sparzena hi viruddho vanhiH tasya kArya dhUma iti viruddhakAraNaM / nAsya puMso'satyamasti samyagjJAnAt iti viruddha hyasatyena satyaM tasya kAraNaM samya jJAna yathArthajJAnaM rAgadveSarahitaM tatkutazcitsuktAbhidhAnAdeH prasiddhayat satyaM sAdhayati / tacca siddhayadasatyaM pratiSedhayati iti / viruddhAkAryakAraNaM caturvidhaM-viruddhavyApyaM viruddhasaha. caraM viruddhapUrvacaraM viruddhottaracaraM ceti tatra viruddhavyApyaM nAstyatra zItasparzaH, auSNyAt / auSNyaM hi vyApyamagneH sa ca viruddhaH zItasparzena pratiSedhyeneti / viruddhasahacaraM nAstyasya mithyAjJAnaM samyagdarzanAditi mithyAjJAnena hi samyagjJAnaM viruddhaM tatsahacaraM samyagdarzanamiti / viruddhapUrvacaraM nodeSyati muhUrtIte zaMkaTaM revtyudyaat| zakaTodayaviruddho hyazvanyudayaH tatpUrvacaro revtyudyH| viruddhottaracaraM-muhUrtAt prAGgAdagAdbharaNaH puSpodayAditi / bharaNyudayaviruddho hi punarvasUdayaH taduttaracaraH puSpodaya iti / tAnyetAni sAkSAtprAtiSedhyaviruddhakAryAdIni liMgAni vidhidvAreNa pratiSedhasAdhanAni SaDabhihitAni / paraMparayA tu kAraNaviruddhakArya vyApakaviruddhakArya kAraNavyApakaviruddhakArya vyApakakAraNaviruddhakArya kAraNaviruddhakAraNaM vyApakaviruddhakAraNaM kAraNavyApakaviruddhakAraNaM vyApakakAraNaviruddhakAraNaM ceti tathA kAraNaviruddhavyApyAdIni kAraNaviruddhacahacarAdIni ca yathApratIti vaktavyAni / tatra kAraNaviruddhakArya-nAstyasya himajanitaromaharSAdivizeSo dhramAta iti pratiSedhyasya hi romaharSAdivizeSasya kAraNaM himaM tadviruddho'gniH tatkArya dhUma iti / vyApakaviruddhakArya nAstyatra zItasAmAnyavyAptaH zItasparzavizeSo dhUmAt iti zItasparzavizeSasya hi niSedhyasya vyApakaM zItasAmAnyaM tadviruddho'gniH tasya kArya dhUma iti / kAraNavyApakaviruddhakAyeM nAstyatra himatvavyAptahimAvizeSajAnataromaharSAdivizeSo dhUmAt iti romaharSAdivizeSasya hi kAraNaM himavizeSastasya vyApakaM himatvaM tadviruddhogniH tatkAryaM dhUma iti / vyApakakAraNaviruddhakArya-nAstyatra zItasparzavizeSastavyApakazItasparzamAtrakAraNahimaviruddhAgnikAryadhUmAditi zItasparzavizeSasya hi vyApakaM zItasparzamAtraM tasya kAraNaM hima tadviruddhognistatkArya dhUma iti / kAraNAvaruddhakAraNaM-nAstyasya mithyAcaraNaM tattvArthopadezagrahaNAt mithyAcaraNasya hi kAraNaM mithyAjJAnaM tadviruddhaM tattvajJAnaM tasya kAraNaM tattvArthopadezagrahaNaM / tattvArthopadezazravaNe satyapi kasya cittattvajJAnAsaMbhavAd grahaNavacanaM / tattvArthAnAM zraddhAnapUrvakaM-avadhAraNaM hi grahaNamiSTaM, anyathAsya grahaNAbhAsatvAt / mithyAcaraNasya vAtra nAstitA sAdhyate na punaranAcaraNasya tattvArthopadezagrahaNAdutpannatattvajJAnasyApyasaMyatasamyagdRSTazcAritrAsaMbhavAt-anAcArasya prasiddheH / na tu mithyAcaraNamapyasya saMbhavati tattvajJAnavirodhAt tena saha tasyAnavasthAnAt iti / tathA vyApakaviruddhakAraNaM liMga-nAsyasyAtmani mithyAjJAnaM tattvArthopadezagrahaNAt iti Atmani mithyAjJAnavizeSasya vyApakaM mithyAjJAnamAtraM tadviruddhaM satyajJAnaM tasya kAraNaM tattvArthopadezagrahaNaM yathArthopavarNitamiti / kAraNavyApakaviruddhakAraNaM-nAstyasya mithyAcaraNaM tattvArthopadezagrahaNAditi atra mithyAcaraNasya kAraNaM mithyAjJAnavizeSaH tasya vyApakaM mithyAjJAnamAtraM tadviruddhaM tattvajJAnaM, tasya kAraNaM tattvArthopadezagrahaNamiti pratyeyaM / vyApakakAraNaviruddhakAraNaM ligaM nAstyasya mithyAcaraNavizeSastattvArthopadazagrahaNAditi mithyAcaraNa vizeSasya hi vyApakaM mithyAcaraNasAmAnyaM tasya kAraNaM mithyAjJAnaM tadviruddhaM tattvajJAnaM tasya kAraNaM tattvArthopade (?) rUpasAmAnyAt / sparzasAmAnya hi-iti zodhitaM /
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 sanAtanajanagraMthamAlAyAMzagrahaNamiti tathA kAraNaviruddhavyApyaM liMga na saMti sarvathaikotavAdinaH prazamasaMvegAnukaMpAstikyAni vaiparyAsikamithyAdarzanavizeSAt / prazamAdInAM hi kAraNaM samyagdarzanaM tadviruddhaM mithyAdarzanasAmAnya tena vyApyaM mithyAdarzanaM vaiparyAsikaviziSTamiti / vyApakaviruddhavyApyaM-na sati syAdvAdino vaiparyAsikAdimithyAdarzanavizeSAH satyajJAnavizeSAt iti vaiparyAsikAdimithyAdarzanavizeSANAM hi vyApakaM mithyAdarzanasAmAnyaM tadviruddhaM tattvajJAnasAmAnyaM tasya vyApyastattvajJAnavizeSa iti / kAraNavyApakaviruddhavyApyaM-na saMtyasya prazamAdIni mithyAjJAnavizeSAditi, prazamAdInAM hi kAraNaM samyagdarzanavizeSaH tasya vyApakaM samyagdarzanasAmAnyaM tadviruddhaM mithyAjJAnasAmAnyaM tena vyApto mithyAjJAnavizeSa iti / nyApakakAraNaviruddha vyApyaM liMgaM na saMtyasya tattvajJAnavizeSAH mithyArthopadezagrahaNavizeSAt / tattvajJAnavizeSANAM vyApakaM tattvajJAnasAmAnyaM tasya kAraNaM tattvArthopadezagrahaNaM tadviruddhaM midhyArthopadezagrahaNasAmAnyaM tena vyApto mithyArthopadezagrahaNavizeSa iti / evaM kAraNaviruddhasahacaraM liMgaM-na saMtyasya prazamAdIni mithyAjJAnAditi prazamAdInAM hi kAraNaM samyagdarzanaM tadviruddhaM mithyAdarzanaM tatsahacaraM mithyAjJAnamiti / vyApakaviruddhasahacaraM-na satyasya mithyAdarzanavizeSAH samyagjJAnAditi mithyAdarzanavizeSANAM hi vyApakaM mithyAdarzanasAmAnyaM tadviruddhaM tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanaM tatsahacaraM samyagjJAnamiti / kAraNavyApakaviruddhasahacaraMna saMtyasya prazamAdIni mithyAjJAnAditi prazamAdInAM hi kAraNaM samyagdarzanavizeSAsteSAM vyApakaM samyagdarzanasAmAnyaM tadviruddhaM mithyAdarzanaM tatsahacaraM mithyAjJAnamiti / vyApakakAraNaviruddhasahacaraM na satyasya mithyAdarzanavizeSAH satyajJAnAditi mithyAdarzanavizeSANAM hi vyApakaM mithyAdarzanasAmAnyaM tasya kAraNaM darzanamohodayastadviraddhaM samyagdarzanaM tatsahacaraM samyagjJAnamiti / tadetsAmAnyato virodhiliMgaM, prapaMcato dvAviMzatiprakAramapi bhUtamabhUtasya gamakamanyathAnupapanatvaniyamanizcayalakSaNatvAt pratipattavyaM / bhUtaM bhUtasya prayojakaM kAryAdi SaTprakAraM pUrvamuktaM / taditthaM vidhimukhena vidhAyaka pratiSedhamukhena pratiSedhakaM ca liMgamabhidhAya sAMprataM pratiSedhamukhena vidhAyaka pratiSedhakaM ca sAdhanamabhidhIyate tatrAbhUtaM bhUtasya vidhAyakaM yathAastyasya prANino vyAdhivizeSo nirAmayaceSTAnupalabdheriti / tathA-asti sarvathaikAMtavAdinAmajJAnAdirdoSaH yuktizAstrAviruddhavacanAbhAvAt iti astyasya munerAptatvaM visaMvAdakatvAbhAvAt / abhUdetasya tAlaphalasya patanakarma ghRtasaMyogAbhAvAt iti vahudhA dRSTavyaM / tathaivAbhUtamabhUtasya pratiSedhasya pratiSedhakaM yathAnAstyatra zavazarIre buddhiApAravyAhArAkAravizeSAnupalabdheriti kAryAnupalabdhiH / na saMyasya prazamAdIni tattvArthazraddhAnAnupalabdheriti kAraNAnupalabdhiH / nAstyatra ziMzapA vRkSAnupalabdheriti vyApakAnupalabdhiH / nAstyasya tattvajJAnaM samyagdarzanAbhAvAt iti sahacarAnupalabdhiH / na bhaviSyati muhUrtAte zakaTodayaH kRttikodayAnupalabdheriti pUrvacarAnupalabdhiH / nodagAdbharaNirmuhUrtAtprAkRttikodayAnupalabdheriti uttaracarAnupalabdhiH / evaM paraMparayA kAraNAdyanupalandhiH vyApakavyApakAnupalandhyAdikamapi bahudhA pratiSedhadvAreNa pratiSedhasAdhanamavadhAraNIyaM / atra saMgrahazlokAH syAtkArya kAraNavyApyaM prAk sahottaracAri ca liMgaM tallakSaNavyApterbhUtaM bhUtasya sAdhakaM // 1 // SoDhA viruddhakAryAdi sAkSAdevopavarNitaM liMgaM bhUtamabhUtasya liMgalakSaNayogataH // 2 // pAraMparyAttu kArya syAt kAraNaM vyApyameva ca sahacAri ca nirdiSTaM pratyekaM taccaturvidhaM // 3 // kAraNAhiSThakAryAdibhedenodAhRtaM purA yathA SoDazabhedaM syAt dvAviMzatividhaM tataH // 4 // ligaM samuditaM jJeyamanyathAnupapattimat
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ prmaannpriikssaa| tathA bhUtamabhUtasyApyUzamanyadapIdRzaM // 5 // abhUtaM bhUtamunnItaM bhUtasyAnekadhA budhaiH tathA 'bhUtamabhUtasya yathAyogyamudAharet // 1 // bahudhApyevamAkhyAtaM saMkSepaNa caturvidhaM atisaMkSepato dvedhopalaMbhAnupalabhabhRt // 7 // etena kAryasvabhAvAnupalaMbhavikalpAt trividhameva liMgamiti niyamaH pratyAkhyAtaH sahacarAdeliMgAMtaratvAt pratyakSapUrvakaM trividhmnumaan-puurvvcchssvtsaamaanytodRssttmitypi| yadi pUrvavaccheSavat kevalAnvayi, pUrvavatsAmAnyatodRSTaM kevalavyatiroki pUrvavaccheSavatsAmAnyatodRSTamanvayavyatireki vyAkhyAyate trisUtrIkaraNAdasya sUtrasya tadAna kiMcidviruddhaM nigaditaliMgaprakAreSu trividhasyApi saMbhavAt / ythoppttiniymaatkevlaanvyinogmktvaavirodhaat| tatra vaidharmyadRSTAMtAbhAve'pi sAdhyAvinAbhAvaniyamanizcayAt / atha pUrvavatkAraNAtkAryAnumAnaM zeSavat kAryAkAraNAnumAnaM sAmAnyato dRSTa / akAryakAraNAdakAryakAraNAnumAnaM sAmAnyato'vinAbhAvamAtrAditi vyAkhyAyate tadApi syAdvAdinAmabhimatameva tathA sarvahetuprakArasaMgrahasya saMkSepataH pratipAdanAt / yadApi pUrvavatpUrvaliMgaliMgisaMbaMdhasya kacinnizcayAdanyatra pUrvavadvartamAna zeSavatparizeSAnumAnaM prasaktapratiSedhe pariziSTasya pratipatteH / sAmAnyato dRSTaM viziSTavyaktau saMbaMdhAgrahaNAtsAmAnyena dRSTaM yathA-gatimAnAdityaH dezAdezAMtaraprAptaH devada. tavaditi vyAkhyA vidhIyate tadApi syAdvAdinA nAnavadheyaM pratipAditahetuprapaMcasyaiva vizeSaprakAzanAt / sarvaM hi liMgaM pUrvavadeva parizeSAnumAnasyApi pUrvavattvAsaddheH, prasaktapratiSedhasya pariziSTapratipattyavinAbhUtasya pUrva kacinizcitasya vivAdAdhyAsitapariziSTapratipattau sAdhanasya prayogAt / sAmAnyatodRSTasya ca pUrvavattvapratIteH kvaciddezAMtaraprApteH / gatimatyavinAbhAvinyA eva devadattAdau pratipatteranyathA tadanumAnApravRtteH / parizeSAnumAnameva vA sarva saMpratIyate pUrvavato'pi dhUmAtpAvakAnumAnasya prasaktau pAvakapratiSedhAt pravRttighaTanAta / tadapratipattau vivAdAnupapatteranumAnavaiyarthyAta tathA sAmAnyatodRSTasyApi dezAMtaraprApterAdityagatyanumAnasya tadagatimattvasya prasaktasya pratiSedhAdupapattariti / sakalaM sAmAnyatodRSTameva vA sarvatra sAmAnyenaiva liMgaliMgi saMbaMdhapratipattervizeSatastatsaMbaMdhasya pratipattumazakteH / kena cidvizeSeNa liMgabhedakalpanA na nivAryate eva prakArAMtaratastadbhedakalpanAvat / kevalamanyathAnupapannatvaniyamanizcaya eva hetoH prayojakatvanimittaM tasmin sati hetuprakArabhedaparikalpanAyAH pratipatturabhiprAyavaicitryAt / vaicitryaM nAnyatheti sunizcitaM nazcetasi tathA pratItarabAdhyamAnatvAt / yadApi-avItaM vItaM vItAvItamiti liMga trividhamanumanyate tadApi nAnyathAnupapannatva niyamanizcayalakSaNamatikramya vyavatiSThate / nApi pratipAditahetuprapaMcabahirbhUtaM samayAMtarabhASayA kevalAnvayyAdi trayasyaiva tathAvidhAnAt / kacitsAdhyasAdhanadharmayoH sAhacaryamavinAbhAvaniyamalakSaNamupalabhyAnyatra sAdhanadharmadarzanAt / sAdhyadharmapratipattirAvItamucyate yathA guNAguNinau parasparaM bhinnau bhinna pratyayaviSayatvAta ghaTapaTavadIti tacca kevalAnvayISyate kathaMcidbhadaeva sAdhye 'nyathAnupapannatvasiddhaH sarvathA bhede guNaguNibhAvavirodhAt gamakatvAsiddheH / tathA kacidekasya dharmasya vyAvRttau parasya dharmasya vyAvRttiM niyamavatImupalabhyAnyatra taddharmasya nizcayAt sAdhyasiddhirvItaM kathyate yathA sAtmakaM jIvaccharIraM prANAdimattvAt iti tadidaM kevala vyatirekISTaM pariNAminAtmanA sAtmakatvavyAvRttau bhasmami prANAdimatvavyAvRttiniyamAnazcayAt niranvaya kSaNikacittavat kUTasthenAtmanA prANAdyarthakriyAniSpAdanavirodhAt / vItAvItaM tu tadubhayalakSaNayogAdanvayavyatireki dhUmAdeH pAvakAdyanumAna prasiddhameveti na hetvaMtaramasti tataH sUktaM- anyathAnupapattiniyamanizcayalakSaNaM sAdhanaM atisaMkSepavistarato'bhihitasya sakalasAdhanavizeSasya tena vyAptatvAt / tathAvidhalakSaNAtsAdhanAtU sAdhye sAdhIyatuM zakye, abhiprete kacidaprasiddha ca vijJAnamanumAnamiti / sAdhayitumazakye sarvathaikAMte sAdhanasyApravRtteH tatra tasya viruddhatvAt svayamanabhiprete cAtiprasaMgAta prasiddha ca vaiyarthyAt tasya sAdhyAbhAsattva prasiddhaH pratyakSAdiviruddhasyAniSTasya suprasiddhasya ca sAdhanAviSayatvanizcayAt / liMgamiti pAThAMtaraM /
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 sanAtanajainagraMthamAlAyAMtaduktaM-akalaMkadevaiH sAdhyaM zakyamabhipretamaprasiddha tato'paraM sAdhyAbhAsaM viruddhAdi saadhnaavissytvtH||1|| tadetsAdhanAt sAdhyavijJAnamanumAnaM svArthamabhinibodhalakSaNaM viziSTamatijJAnaM sAdhyaM pratyabhimukhAnnitthamitAtsAdhanAdupajAtabodhasya tarkaphalasyAbhinibodha iti saMjJApratipAdanAt / parArthamanumAnamanakSarazrutajJAnaMakSarazrutajJAnaM ca tasya zrotramatipUrvakasya ca tathAtvopapatteH / zabdAtmakaM tu parArthAnumAnamayuktaM zabdasya pratyavamarzino'pi sarvasya dravyAgamarUpatvapratIteH kathamanyathA pratyakSamapi zabdAtmakaM parArthaM na bhavet sarvathA vizeSAbhAvAt pratipAdakapratipAdyajanayoH svaparArthAnumAnakAryakAraNatvasiddharupacArAdanumAnaparAmarzino vAkyasya parArthAnumAnatvapratipAdanamaviruddhaM nAnyathAtiprasaMgAditi boddhavyaM / tadetparokSaM pramANamavizadatvAt zrutajJAnavat / kiM punaH zrutajJAnamityetadabhidhIyate-zrutajJAnAvaraNavIryAMtarAyakSayopazamavizeSAMtaraMge kAraNe sati bahiraMge matijJAne ca, anidriyaviSayAlaMbanaM, avizadaM jJAnaM zrutajJAnaM / kevalajJAnaM tIrthakaratvanAmapuNyAtizayodayanimittakabhagavattIrthakaradhvanivizeSAdutpannaM gaNadharadevazrutajJAnamevamasaMgRhItaM syAditi na zaMkanIyaM tasyApi zrotramatipUrvakatvAt / prasiddhamatizrutAvAdhimanaHparyayajJAnAni vacanajanitapratipAdyajanavacanazrutajJAnavat / samudraghoSajaladharasvanazrutijanitatadavinAbhAvipadArthaviSayazrutajJAnavadvA tato niravadyaM zrutajJAnalakSaNaMavyAptyativyAptyasaMbhavadoSarahitatvAt / anumAnalakSaNavat / tadevaMvidhaM zrutajJAnaM pramANamavisaMvAdakatvAt pratyakSAnumAnavat / nacAsiddhamavisaMvAdakatvamasyeti zaMkitavyaM tato'rthe paricchidya pravartamAnasya visaMvAdAbhAvAt sarvadA'rthakriyAyAM saMvAdaprasiddheH pratyakSAdivat / nanu ca zrotramatipUrvakazrutajJAnAdarthaM pratipadya vartamAnasyArthakriyAyAmavisaMvAdakasya kacidabhAvAt na prAmANyaM sarvatrAnAzvAsAditi cet ? na pratyakSAderapi zuktikAzakalaM rajatAkAratayA paricchidya tatra pravarta mAnasyArthakriyAyAM rajatasAdhyAyAmavisaMvAdavirahAt / sarvatra prtyksse'naashvaasaadpraamaannyprsNgaat| pratyakSAbhAse visaMvAdadarzanAnna pratyakSe'nAzvAso'numAnavaditi cet tarhi zrutajJAnAbhAsAdvisaMvAdaprasiddhaH satyazrutajJAne kathamanAzvAsaH? naca satyaM zrutajJAnamasiddhaM tasya loke prasiddhatvAt suyuktikasadbhAvAcca tathAhi zrotramatipUrvakaM zrutajJAnaM prakRtaM satyameva aduSTakAraNajanyatvAt pratyakSAdivat / taddvividhaM sarvajJAsarvajJavacanazravaNanimittatvAt / taccobhayamaduSTakAraNajanyaM guNavadvaktRkazabdajanitatvAt / nanu ca nadyAstIre modakarAzayaH saMtIti prahasanena guNavadvaktRkazabdAdupajanitasyApi zrutajJAnasyAsayatvasiddhervyabhicAriguNavadvaktRkazabdajanitatvamaduSTakAraNajanyatve sAdhye tato na tattadgamakamiti na maMtavyaM prahasanaparasya vakturguNavattvAsiddheH prahasanasyaiva doSatvAdajJAnAdivat / kathaM punarvivAdApamnasya zrotramatipUrvaka zratajJAnasya guNavadvaktRkazabdajanitatvaM siddhaM ? iti cet sunizcitAsaMbhavadvAdhakatvAditi bhASAmahe / pratyakSe hyarthe pratyakSasyAnumeye'numAnasyAtyaMtaparokSe cAgamasya vAdhakasyAsaMbhavAt asaMbhavadvAdhakatvaM tasya siddha / dezakAlapuruSAMtarApekSayApi saMzayAnutpatteH sunizcitatvavizeSaNamapi sAdhanasyeti nAsiddhatAzaMkAvatarati / nApyenaikAMtikatA vipakSe kvacidasaMbhavAt / na viruddhatA sunizcitAsaMbhadvAdhakasya zrutajJAnasya aguNavadvaktRka zabdajanitasya vAdiprativAdiprasiddhasyAsaMbhAvyamAnatvAt / tathA vyAhatatvAcca / kathaMcidapauruSeyazabdajanita zrutajJAnasya tu guNavadvaktRkazabdajanitatvenAduSTakAraNajanyatvaM siddhayet / tatazca satyatvamiti syAdvAdinAM sarvamanavA paryAyArthikanayaprAdhAnyAt dravyArthakanayaguNabhAvAcca zrutajJAnasya guNavadvaktRkazabdajanitatvasiddhaH dravyArthekaprAdhAnyAtparyAyArthikaguNabhAvAcca guNavadvyAkhyAtRkazabdajanitatvopapattazca / naca sarvathA pauruSeyaHzabdo'pauruSeyo vA pramANataH siddhayate / nanu ca vivAdApanaH zabdaH pauruSeya eva prayatnAnaMtarIyakatvAt paTAdivadityanumAnAt Agamasya dvAdazAMgasyAMgabAhyasya cAnekabhedasya pauruSeyatvameva yuktaM bhAratAdivaditi kazcita so'pyevaM pRSTaH sannAcaSTAM-kiM
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ prmaannpriikssaa| sarvathA prayatnAMnatarIyatvahetuH kathaMcidvA? sarvathA cet ? aprasiddhaH syAdvAdino dravyArthAdiprayatnAMnatarIyakatvAdAgamasya / kaciccedviruddhaH kathaMcidapauruSayatvasAdhanAt / prayatnAnaMtarIyakatvaM hi pravacanasyoccArakapuruSaprayatnAnaMtaropalaMbhAt syAt utpAdakapuruSaprayatnAMnataropalaMbhAdvA ? prathamakalpanAyAmuccArakapuruSApekSayA pauruSeyatvameva tasya saMprati purANapuruSotpAditakAvyaprabaMdhasyeva prsktN| na punarutpAdakapuruSApekSayA pravacanasyAnA. dinidhanasyotpAdakapuruSAbhAvAt / sarvajJa utpAdaka iti cet ? varNAtmanaH padavAkyAtmano vA pravacanasyotpAdakaH sa syAt ? na tAvadvAtmanastadvarNAnAM prAgapi bhAvAt tatsadRzAnAM pUrva bhAvo na punasteSAM ghaTAdInAmiveti cet kathamidAnAmanuvAdakasteSAmutpAdako na syAt ? tadanuvAdAt prAgapi tatsadRzAnAmeva sadbhAvAt teSAmanUdyamAnAnAM tadaiva sadbhAvAt / tathAca na kazcidutpAdako varNAnAM sarvasyotpAdakatvasiddheH / yathaiva hi kuMbhAdInAM kuMbhakArAdirutpAdaka eva na punaranukArakastathA varNAnAmapIti tadanuvAdakavyavahAravirodhaH pUrvopalabdhavarNAnAM sAMpratikavarNAnAM ca sAdRzyAdekatvopacArAtpazcAdvAdako'nuvAdaka eva / asAvAha varNAnnAhamiti svAtaMtryapariharaNAtpArataMtryAnusaraNAditi cet tarhi yathA varNAnAM paThitAnuvAdakaH tathA pAThayitApi tasyApi khAtaMtryAbhAvAt sarvasya skhopAdhyAyaparataMtratvAt tata evaM vaktavyaM neha varNAnnaraH kazcit svAtaMtryeNa prapadyate yathaivAsmai parairuktAstathaivaitAnvivakSyate // 1 // parepyevaM vivakSyaMti tasmAdeSAmanAditA prasiddhA vyavahAreNa saMpradAyAvyavacchidA // 2 // tathA ca sarvajJopyanuvAdaka eva pUrvapUrvasarvajJoditAnAmeva catuHSaSThivarNAnAmuttarottarasarvajJenAnuvAdAt / tasya pUrvasarvajJoditavarNAnupalaMbhe punarasarvajJatvaprasAktiH / tadevamanAdisarvajJasaMtatimicchatAM na kazcitsarvajJo varNAnAmutpAdakastasya tadanuvAdakatvAt / padavAkyAtmanaH pravacanasyotpAdakaH sarvajJa ityapyanenApAstaM pravacanapadavAkyAnAmapi pUrvapUrvasarvajJoditAnAmevottarottarasarvajJenAnuvAdAt sarvadAMgapraviSTAMgabAhyazrutasya zabdAtmano dvAdazavikalpAnekavikalpasyAnyAdRzavarNapadavAkyatvAsaMbhavAt tasyApUrvasyotpAdakAyogAt / __ syAnmataM-mahezvaro'nAdirekaH sarvajJo varNAnAmutpAdakaH prathamaM sRSTikAle jagatAmivopapannastasya sarvadA svataMtratvAt sarvajJAMtaraparataMtratApAyAt tadanuvAdakatvAyogAditi tadapyasatyaM tasyAnAderekasyezvarasyA ptaparIkSAyAM pratikSiptatvAt, parIkSAkSamatvAbhAvAt kapilAdivat / saMbhave vA sadaivaizvaraH sarvajJo brAhmaNa mAnena varSAzatAMte varSazatAMte jagatAM sRSTA pUrvasmin pUrvasmin sRSTikAle svayamutpAditAnAM varNapadavAkyAnAmuttarasminnuttarasmin sRSTikAle punarupadeSTA kathamanuvAdako na bhavet ? / na hyekaH kaviH khakRtakAvyasya punaH punarvaktAnuvAdako na syAt iti vaktuM yuktaM , zabdArthayoH punarvacanaM punaruktamanyatrAnuvAdAt iti vacanavirodhAt / ekasya punaH punastadeva vadato'nuvAdAsaMbhave punaruktasyaiva siddheH tataH kasyacitsvayaM kRtaM kAvyaM punaH punarvadato'nuvAdakatve mahezvaraH sarvadaivAnuvAdakaH syAt / pUrvapUrvavAdApekSayottaro. starasyAnuvAdarUpatvAt / naca pUrvapUrvavarNapadavAkyavilakSaNAnyeva varNapadavAkyAni mahezcaraH karoti iti ghaTate teSAM kutazcitpramANAdaprasiddhaH prasiddhau vA teSAM kimajJAnAttadA mahezvaro'praNetA syAt / athAzakterutaprayojanAbhAvAditi ? na tAvadajJAnAt sarvajJatvavirodhAt tasya sarvaprakAravarNapadavAkyavedityasiddheH anyathAnIzvaratvaprasaMgAt / nApyazakteH-IzvarasyAnaMtazaktitvavacanAt / yadi hyekadA kAni cideva varNAdIni praNetumIzvarasya zaktirnAnyAni tadA kathamanaMtazaktiH syAdanIzavat / prayojanAbhAvAnnAnyAni praNayatIti cet na sakalavAcakaprakAzanasyaiva prayojanatvAt sakalavAcyArthaprakAzanavat / sakalajagatkAraNavadvA pratipAdyajanAnurodhAt keSAM cideva varNAdInAM praNayane jagadupabhoktRprANyanurodhAt keSAMcideva jagatkAryANAM karaNaM syA 1 mautamIyaM sUtraM /
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 sanAtana jaina graMthamAlAyAM nna sarveSAM / tathA cezvarakRtaiH kAryaiH kAryatvAditi heturvyabhicAritvAnna sarvakAryANAmIzvaranimittatvaM sAdhayet / naca sakalaprakAravarNAdivAcakaprapaMcaM jijJAsamAnaH kazcitpratipAdya eva na saMbhavatIti vaktuM yuktaM sarvajJavacana syApratigrAhakatvaprasaMgAt / tatsaMbhave ca sarge sarge sakalavarNAdInAM praNetezvaro'nuvAdaka eva syAt na punarutpAdakaH sarvadaiveti siddhaM tato'neka eva sarvajJo'stu kimekezvarasya kalpanayA yathA caiko navamiti vadati tadevAnyaH purANamityanekasarvajJakalpanAyAM vyAghAtAt vastuvyavasthAnAsaMbhavastathaikasyApIzvarasyAnekasarga kAlapravRttAvanekopadezAbhyanujJAnAt / tatra pUrvasmin sarge navamityupadezIzvareNa tadevottarasmin sarge purANamityupadizyate na punarekadaiva navaM purANaM caikamiti vyAghAtAsaMbhave kathamanekasyApi sarvajJasya kAlabhedena navamiti purANamityupadezatastattvavacanavyAghAtaH ? ityalamanAdyekezvarakalpanayA tatsAdhanopAyAsaMbhavAt / sopAyasiddhastu sarvajJo'nekaH pramANasiddha: niratakAlocchannasya paramAgamasya prabaMdhenAbhivyaMjako'nuvAdaka iti prayatnAnaMtaramabhivyakteH kathaM citprayatnAnaMtarIyakatvaM kathaMcitpauruSeyatvaM sAdhayet - tathAhi paramAgamasaMtAnamanAdinidhanakramaM notpAdayetsvayaM kazcitsarvajJo'sarvavedivat // 1 // yathaikaH sakalArthajJaH svamahimnA prakAzayet tathAnyo'pi tamevaM cAnAdiH sarvajJasaMtatiH // 2 // siddhA tatproktazabdotthaM zrutajJAnamazeSataH pramANaM pratipattavyamaduSTopAyajatvataH // 3 // tato bAhyaM punardvadhA pauruSeyapadakramAt jAtamArSAdanArSAcca samAsavyAsatonvitAt // 4 // tatrArSamRSibhiH proktAdaduSTairvacanakramAt samudbhUtaM zrutajJAnaM pramANaM bAdhakAtyayAt // 5 // nA tu dvidhoddiSTaM samayAMtarasaMgataM laukikaM ceti tanmithyA pravAdivacanodbhavaM // 6 // duSTakAraNajanyatvAdapramANaM kathaM ca na samyagdRSTestadetatsyAt pramANaM sunayArpaNAt // 7 // nanvaduSTakAraNajanyatvena zrutajJAnasya pramANatvasAdhane codanAjJAnasya prAmANyaM syAt puruSadoSarahitAyAzcodanAyAH sarvathApyapauruSeyajanitatvAt / taduktaM codanAjanitA buddhiH pramANaM doSavarjitaiH / kAraNairjanyamAnatvAlliMgAptoktyakSabuddhivat // 1 // tadetaduktaM guNavatkAraNajanyatvasyAduSTakAraNajanyatvazabdenAbhipretatvAt liMgAptoktyakSabuddhiSu tathaiva tasya pratipatteH / na hi liMgasyApaiauruSeyatvamaduSTaM sAdhyAvinAbhAvaniyamanizcayAkhyena guNena guNavattvasyAduSTatvasya pratIteH / tathAprokteravisaMvAdakatvaguNena guNavattvasya tathAkSANAM cakSurAdInAM nairmalyAdiguNena guNavattvasyeti / nanu cAduSTatvaM doSarahitatvaM kAraNasya tacca kacidoSaviruddhasya guNasya sadbhAvAt / tathA manvAdismRtivacane kvaciddoSakAraNabhAvAt / yathA codanAyAM taduktaM-- zabde doSodbhavastAvadvaktradhInamiti sthitaM tadabhAvaH kacittAvadguNavadvaktRkatvataH // 1 // tadguNairapakRSTAnAM zabde saMkrAMtya saMbhavAt yadvA vakturabhAvena na syurdoSA nirAzrayAH // 2 // tadapyasAraM sarvatra guNAbhAvasyaiva doSavattvAt, guNasadbhAvasyaiva cAdoSapratIterabhAvasya bhAvAMtarasvabhAvatvasiddheH, anyathA prmaannvissytvvirodhaat| guNavaktRkatvasya hi doSarahitasya vaktRkatvasya saMpratyayaH kathamanyathA guNadoSayoH sahAnavasthAnaM yujyeta ? rAgadveSamohAdivakturdoSAvitathAbhidhAnahetavaH / tadviruddhAzca vairAgyakSamAtattvAvabodhAstadabhAvAtmakAH satyAbhidhAnahetavo guNA iti parIkSakajanamanasi vartate naca manvAdayaH smRtizAstrANAM praNetAro guNavaMtasteSAM tAdRzaguNAbhAvAt / nirdoSavedaparAdhInavacanatvAtteSAM guNavattvamityapyasaMbhAvanIyaM vedasya guNavattvAsiddheH puruSasya guNAzrayasyAbhAvAt / yathaiva hi doSavAn vedAnnivartamAno
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ prmaannpriikssaa| nirdoSatAmasya sAdhayet tathAsau guNavAnapi-aguNavattAmiti na vedo guNavAnnAma / yadi punarapauruSeyatvameva guNastadAnAdimlecchavyavahArasyApi guNavattvaM-apauruSeyatvAvizeSAt / tadevaM nAduSTA codanA puMso'sattvAdguNavataH sadA tadvyAkhyAtuH pravakturvA mlekSAdivyavahAravat // 1 // tayA yajanitaM jJAnaM tannAduSTanimitta siddhaM yena pramANaM syAt paramAgamabodhavat // 2 // bedasya poruSeyasyocchinnasya cirakAlataH sarvajJena vinA kazcinnoddhAtIMdriyArthadRk // 3 // syAdvAdinAM tu sarvajJasaMtAnaH syAtprakAzakaH paramAgamasaMtAnasyocchinnasya kathaMcana // 4 // sarvabhASAkubhASAzca tadvatsarvArthavedibhiH prakAzyate dhvanisteSAM sarvabhASAsvabhAvakaH // 5 // tatpramANaM zrutajJAnaM parokSaM siddhamaMjasA bhaduSTakAraNodbhUteH pratyakSavaditi sthitaM // 6 // tataH sUktaM pratyakSaM parokSaM ceti dve eva pramANe pramANAtarANAM sakalAnAmapyatra saMgrahAt iti saMkhyAvipratipattinirAkaraNamanavA svarUpavipratipattinirAkaraNavat / / viSayavipratipattinirAkaraNArthaM punaridamabhidhIyate-dravyaparyAyAtmakaH pramANaviSayaH pramANaviSayatvAnyathAnapapatteH pratyakSaviSayeNa svalakSaNena, anumAnAdiviSayeNa ca sAmAnyena hetorvyabhicAra iti na maMtavya tathApratItyabhAvAt / na hi pratyakSataH skhalakSaNaM paryAyamAtraM sanmAtramivopalabhAmahe / nApyanumAnAdeH sAmAnyadravyamAnaM vizeSamAtramiva pratipadyemahi sAmAnyavizeSAtmano dravyaparyAyAtmakasya jAtyaMtarasyopalabdheH pravartamAnasya ca tatprApteH anyathArthakriyAnupapatteH / na hi svalakSaNamakriyAsamartha kramayogapadyavirodhAta sAmAnyavat / naca tatra kramayogapadye saMbhavataH pariNAmAbhAvAt / kramAkramayoH pariNAmena vyAptatvAta sarvathApyapariNAminaH kSaNikasya nityasya ca tadvirodhasiddheH prasiddhe ca sAmAnyavizeSAtmani vastuni tadaMzamAtre vizeSe sAmAnye vA pravarttamAnaM kathaM pramANaM nAma pramANasya yathAvasthitavastugrahaNalakSaNatvAt tadekadezamAhiNaH sApekSasya sunayatvAnnirapekSasya durNayatvAt / tata eva na tadviSayeNAnekAMtaH sAdhanasya syAt / tatra pramANaviSayatvasya hetorapravRtteH / ataHsiddho dravyaparyAyAtmArthaH pramANasyeti tdviprtipttinivRttiH| - phalavipratipattinivRttyarthaM pratipAdyate-pramANAtphalaM kathaMcidbhinnamabhinnaM ca pramANaphalatvAnyathAnupapatteH / hAnopAdonopekSAbuddhirUpeNa pramANaphalenAnekAMta iti na zaMkanIyaM tasyApyekapramAtrAtmanA pramANAdabhedasiddheH pramANapariNatasyaivAtmanaH phalapariNAmapratIteH, anyathA saMtAnAMtaravatpramANaphalabhAvavirodhAt / sAkSAdajJAnanivRttilakSaNena pramANAdabhinnena pramANaphalena vyabhicAra ityapyaparIkSitAbhidhAnaM tasyApi kathaMcitpramANAdbhedaprasiddhaH pramANaphalayoniruktisAdhanavirodhAt / karaNasAdhanaM hi pramANaM svArthanirNItau sAdhakatamatvAt / svArthanirNItirajJAnanivRttiH phalaM bhAvasAdhanaM tatsAdhyatvAt / etena kartRsAdhanAt pramANAtkathaMcidredaH pratipAditaH tasya svArthanirNItau khataMtratvAt / svataMtrasya ca kartRtvAt svArthanirNItestu ajJAnanivRttisvabhAvAyAH kriyAtvAt / naca kriyAkriyAvato'rthAtaramevAnItarameva vA kriyAkriyAvadbhAvavirodhAt / bhAvasAdhanAtpramANAdajJAnanivRttirabhimaiveti,ayuktaM pramAturudAsInAvasthAyAmavyApriyamANasya pramANazaktIvasAdhana pramANasya vyavasthApitatvAt tasyAjJAnanivRttiphalatvAsaMbhavAt / svArthavyavasitau vyApriyamANaM hi pramANamajJAnAnivRttiM sAdhayet nAnyathA bhatiprasaMgAt / tataH sUktaM
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtana jainaprathamAlAyAM pramANAtkathaMcidbhinnAbhinnaM phalamiti tatastasya sarvathA bhede bAdhakavacanAt / abhedavatsaMvRtyA pramANaphalavyavahAra ityaprAtItikavacanaM paramArthataH svaSTasiddhivirodhAt tataH pAramArthikapramANaM phalaM ceSTasiddhilaNamabhyanujJAtavyaM / tataH sarva puruSArthasiddhividhAnAditi saMkSepaH / 80 iti pramANasya parIkSya lakSaNaM vizeSasaMkhyAviSayaM phalaM tataH prabudhyatattvaM dRDhazuddhadRSTayaH prayAMtu vidyAphalamiSTamuccakaiH // 1 // iti zrIsyAdvAdavidyApatizrIvidyAnaMdasvAmiviracitA pramANaparIkSA samAptA /
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ nIce likhe sanAtanajenagraMtha hamAre pAsa milate haiN| mahApurANa (jinasenAcAryakRta AdipurANa) hiMdI anuvAda sahita sadazaH prakAzita hotA hai / ameyakamalamArtaDa nyAya-pramAhAcAryakRta parIkSAmukha nyAya prameyaratnamAlA TIkA ) sanAtanajena graMthamAlAH prathamAgucchaka isameM rajakaraNDazrAvakAcAra, puruSArthasiddhyupAya, AtmAnuzAsana, samAdhizataka, nayavivaraNa yuktyanuzAsana, tattvArthasUtra (mokSazAna) tattvArya sAra, adhyAtmataraMgiNI (samayasArake kalaze) vRhatvayaMbhUtAtra, AptaparIkSA, AptamImAMsA saTIka, parIkSAmukha aura AlApapaddhati isa / prakAra 14 graMtha chape hai rezamI guTakA ) jinazataka saTIka-bhagavatsanaMtabhadrAcAryakRta ) subhASitaratnasaMdoha-amitigatyAcAryakRta isameM 23 viSayoMkA apUrva varNana va upadeza hai ) jIvadharacaMpUkAvya-mAraharicaMdrasya kSatracUr3AmaNi-do TIkAsaha vAdImAriharikRta 112 neminirvANa kAvya-mahAkavi vAgmakRta kAvyAnuzAsana saTIka 12) vAgbhaTTAlaMkAra saTIka D alaMkArArcitAmANi-bhajitasenAcAryakRta caMdrapramacarita-mahAkAvya vIranaMdI kRta dharmazAmyudaya-bhaTThAraharinaMdarA 1) dvisaMdhAnamahAkAvya-saTIka dhanaMjayakara / yazatilakacaMpUkAvya-saTIka mahAkavi somadeva sUrikRta prathama khaMDa 3) uttarakhaMDa mUla 2) pAzcAbhyudaya saTIka-mahAkavi zrIjinasenAcArya / kRta isameM meghadUta ke pratyeka lokake pratyeka pAda gomasAra-karmakAMDa) hiMdI TIkAsahita pravacanasAra saskRta hiMdI TokAsahita nyAyIpikA-hiMdI TIkAsaha puruSAsighyupAya-hiMdI TokAsaha vRhadravyasaMgraha-saTIka va hiMdI TIkA sahita ) zAnArNava-(yogapradIpa) hiMdI TIkA sahita saptabhaMgItaraMgiNI-hiMdI TIkA saha paMcAstikAya samayasAra-hiM. TI0 saha samayasAra-kuMdakurda khAmIkRta hiMnTI saha vizvalAcanakoza-zrIvarasenakRta hiMTI0sa01) zAkaTAyana prakriyAsaMgraha abhayacaMdra kRta ) bhagavatI ArAdhanAsAra-prA. Ii0TI0sa04) SaTapADa kuMda kuMdAcArya-kRta dharmasaMgrahazrAvakAcAraparamAtmAprakAza prAkRta gaNaratnamahodadhi-(zabdArNavaSThA gaNapATha) nItivAkyAmRtaM.somadevasUrikRta, yazodharacarita kAvya-vAdirAjasUrikRta gacitAmaNi-vAdImasiMhasari kRta ratnakaraMDa shraavkaacaar-saanyaathe| dravyasaMgraha-sAnyArtha maktAmarastotra-AdinAthastotra sAnvayArtha bhaTTAkalaMkacaritra-aura sakalaMkastotra hiMdI ) sUktamuktAvalI-haMdI padya va sAnvayArya bArasaaNuvekvA kuMdakudakhAmI kRta hiMdI ) jainanityapAThasaMgraha-16 pAThoMkA guTakA 10) prANapriyakAvya-makAmarastotrakI samasyApUrti) bhadrabAhucaritra-hiMdIbhASAanuvAda sahita ) vasunazriAvakAcAra prAkRta ) prazzAttararatnamAlikA-mahArAja amoghavarSa taka) mokSazAkhA tattvArthasUtra) mUla i nake sivAya hiMdIbhASAmeM aneka graMtha milate haiM) milanekA patApainejara-zrIjainagraMtharanAkara kAryAlaya hIrAbAga-poSTa-giragAMva (jaMbaI ) | yaritsutsuririririririsu jIcaMgharacaritra-bhagavadguNabhadrAcArya kRta pacAdhyAyI-janasiddhAMtoMkA apUrva graMtha mokSazAA -(jainadarzana) hiMdITIkAsaha umAsvAmIury jinasahasranAma-jinasena aura AzAdharakRta gAmasAra-jIvakAMDa) utyAnikA malagAthA aura saMskRta chAyA ahita (guTakA)
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa graMthamAlAmeM nIce likhe graMtha chpeNge| graMthakartAoM ke nAma / ullkh / ntaatr'itym hiy'aar' ugrbndhaoi / 4000 shuk) aaalbaamii kbrsthaa'| yaaraanistaakaai zrImadbhaTTAkalaMkadeva taa thaakaay' hy'raar'i thaar' siim hilaalbaam| jaina siddhAMtapaya / aamrmaay', hjj| aaphmhaabhaassaa gomaTusAra TIkA zrIkazavavarNa eibhaaiy'aangkaa raakh zrIyAMgodradeva lATakavara saTIka sumnkumaa annyaa susth kyaathaabligryaanddN zrImadbhahAkalaMkadeva jyAyakumudacaMdrodaya aalismaai bhy'aadhr'aakiik jaakaashi (luks chu krmii) - mbaay' byaasaal miliy'aamii -jainavyAkaraNagraMtha / aay'laanthaaddhy' ( chaatrthl tttb) phhitmiiilr maathaay' haalaaluy'aak baa phaangt em phmaatraay' ) chaabhaabsiddh bhy). somadevasUri praar|ntb ( ll, gurjhulish abhiy, } zrImatpUjyapAdasvAmI devanaMdyAcArya dbaar'tnr' (i| oh aa m ) zrImatyamAcaMdrAcArya jainasAhityagraMtha / jaahaanaaiji sbiikaar sultaanr' kr'aabhaay' baangaali chbi li jr'ikaar' tbiiy' shj shHkaal hli clche aasl sbaarth sh naa; haathiibbigunn h ekk aythaa baahaa / l| hthaa hol, eythaa, aiy'aabr' smiiptraan an k sh m me 2 yaa haaphij jaatgh| khriH jaagitaay' bhaaluy'aam (raaju) sbaacn suijaar chaayhaatuy gaar', 2Nhgythaa , anuss| jlkd hy' 2004 gutaa ) sr' tr'aathaay'| abhiypujaay' ( haate smucch hy' ykhn ytm gum aaahimiig|ti ati gntaani jilyaakgrsth 3jibaai hli aaNtaache bhakIkasAra saTIka vAkRta zrInimicaMdrAcArya jaina siddhAMta cakravarti jaanuy'aarii beter 0 maami utmr'ai haar' mn nrhaan| jiitb bhraapt imaaly'aathaay' sbaay'tu brn ky, anyaay'|