________________
(૧૩) સ્પર્શજ્ઞાન અંતરને ભેદીને થવું જોઈએ. મતલબ કે મનને તેની ચેકસ ખાત્રી થવી જોઈએ પછી તે જ્ઞાનમાંથી પડવાને કે આવેલ જ્ઞાન જવાને પ્રસંગ કદાચ ભાગ્યેજ બનવા પામે છે.
તે જાતિ જ્યારે ઘણુંજ ગાઢ આવરણવાળા સ્થળમાં - અજ્ઞાનતાથી પુરાય છે ત્યારે તેને એક ઇંદ્રિય કહે છે. કારણ કે તે કિલ્લા રૂપ શરીર ઘણું જ ગાઢ, મલીન, ઘટ્ટ છિદ્રોવાળું અને કર્મના ક્ષપશમ રૂપ ઉજવળતા વિનાનું હોય છે તેથી તે જાતિને પ્રકાશ સારી રીતે બહાર પ્રકાશીત થઈ શકતો નથી.
તેથી સહેજ ઓછા ગાઢ આવરણવાળા તથા એક વધારે છિદ્રવાળા શરીર રૂપ સ્લિામાં જીવ આવે છે ત્યારે તેને બે ઇંદ્રિય કહે છે. આમ કર્મના ક્ષપશમના પ્રમાણમાં વિશુદ્ધતા વધતા એક એક ઇંદ્રિય, એક એક છિદ્રદ્વારા વધતા પ્રકાશવાળા શરીરમાં આ જાતિ આવતાં તેને ત્રણ ઇંદ્રિય, ચાર ઇંદ્રિય, અને પાંચ ઇન્દ્રિયવાળા જી કહેવામાં આવે છે. મતલબ કે બહારના જ્ઞાનમાં વધારો કરનાર ઇંદ્રિયની પ્રાપ્તિથી તે તે ઇદ્રિયોની જાતિથી તે ઓળખાય છે.
આત્મા પ્રકાશ સ્વરૂપ છે એમ જાણવા છતાં તેને પ્રત્યક્ષ અનુભવ થતો નથી તેનું કારણ એ છે કે આ જાણવા રૂપ જ્ઞાન તે પરોક્ષ જ્ઞાન છે. સ્ફટિક લાલપુષ્પાદિની ઉપાધિથી લાલ દેખાય છે. ખરી રીતે તે લાલ નથી, એ જ્ઞાન જેમ મનુષ્યને શરૂઆતમાં થાય છે તેમ અત્યારે આત્મજ્ઞાન પ્રથમ શરૂઆતમાં તેવું જ થાય છે પણ જેમ સ્ફટિક પાસેથી પુષ્પાદિ લાલ ઉપાધિ લઈ લેતાં અથવા દૂર થતાં તે ફાટિકનું ખરૂં નિર્મળ સ્વરૂપ પ્રગટ થાય છે તેમ આ કર્મની ઉપાધિ જવા પછીથી જ સર્વથા જયોતિ સ્વરૂપ આત્માને પ્રત્યક્ષ અનુભવ થાય છે. તે સિવાય આત્મા શુદ્ધ છે એવું પરોક્ષ જ્ઞાન જ થાય છે.
