Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦ આચાર્ય શ્રીમદ્ વિજયદેસરપુરીશ્વરજી સ્મારક ગ્રન્થમાળા ૧૦-૧
સ મ્ય ગ દ ી ન
લેખક :
સ્વ આચાર્ય શ્રોમાં વિજય સરસૂરીશ્વરજી
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
આચાય શ્રીમદ્ વિજયકેસર સૂરીશ્વરજી સ્મારક ગ્રંથમાળા-૧
॥ ૐ અમઃ ॥
॥ श्री शंखेश्वर पार्श्वनाथाय नमः ॥
|| आचार्य श्रीमद् विजयकमलसूरीश्वरेभ्यो नमः ॥
સમ્યગ્ દર્શન
: લેખક :
સ્વ. આચાર્ય શ્રીમદ્ વિજયકેસરસૂરીશ્વરજી
આવૃત્તિ ૩ જી
સંવત ૨૦૨૩
: મૂલ્ય ઃ
ચિંતન, મનન, નિદિધ્યાસન.
પ્રત ૨૦૦૦
સને ૧૯૬૭
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખલ બ્રહ્મચારી આચાર્ય શ્રીમદ્વિજય કમલસૂરિના અદ્વિતીય પટ્ટધર શિષ્ય
યેાગનિષ્ટ ખાલ બ્રહ્મચારી અનેક ગ્રંથાના પ્રણેતા આચાર્ય શ્રીમદ્ વિજય કેશરસૂરિશ્વરજી મહારાજ પન્યાસપ૬: સ. ૧૯૬૪, મુંબઈ સૂરિષદ : સ. ૧૯૮૩, ભાવનગર સ્વગમનઃ સ. ૧૯૮૭, શ્રાવણ વદ ૫,
અમદાવાદ
જન્મઃ
સ. ૧૯૩૨, પાલીતાણા દીક્ષા : સ. ૧૯૫૦, વડાદરા ગણીષદ; સ’. ૧૯૬૩, સુરત
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
ॐ अर्ह नमः
પ્રથમ આવૃત્તિની પ્રસ્તાવના.
જ્યાં સુધી અશુદ્ધિ મલિનતા–મનમાં વધારે હાય છે ત્યાં સુધી વસ્તુ તત્ત્વનું ખરૂં સ્વરૂપ બરાબર સમજવામાં આવતું નથી. બાળકનું મન જેમ જેમ વિકાશ કે વૃદ્ધિ પામતું જાય છે તેમ તેમ આ દુનિયાના પદાર્થીનુ જ્ઞાન તેને વધારે પ્રમાણમાં થતુ જાય છે. આજ દૃષ્ટાંતે જેમ જેમ મનની મલીનતા ઓછી થતી જાય છે તેમ તેમ વસ્તુ તત્ત્વનું—આત્મ ધર્મનું જ્ઞાન આ જીવને વધારે પ્રમાણમાં પ્રગટ થતું રહે છે.
શરૂઆતમાં નીતિમય જીવન ગુજારવાથી મનની વિશુદ્ધિ થતી જાય છે. આ વિશુદ્ધિથી સત્ય શું છે? સત્ય શું હોઈ શકે? કત્તવ્ય શું છે? પ્રાપ્તવ્ય શું હોઈ શકે ? ઈત્યાદિ વિચાશ સ્ફુરે છે. આ વિચારા પછી સત્ય શોધવા પ્રયત્ન કરાય છે. સત્ય સમજાયા પછી કત્તવ્ય તરફ પ્રવૃત્તિ થાય છે. આ ગ્રંથ સત્યને સમજાવનાર છે. કર્ત્તવ્યને આળખાવનાર છે. પ્રાપ્તવ્યને બતાવનાર છે. આ વાત વધારે વિશુદ્ધિ મેળવેલા માટેની છે. તેવી વિશુદ્ધિ નહિ ધરાવતા છતાં પણ તે પહેલાં વ્યના કામાં જોડાયેલા જીવાએ ગૃહસ્થ ધર્માંતે લાયકનાં શુભ કાર્યમાં પ્રવૃત્તિ કરવી. ઉદારતાનાં અને પરોપકારનાં કાર્યો કરતાં કરતાં તેમનામાં વિશુદ્ધિ વધતી જશે, તેમ તેમ તેઓ પણ સત્ય સ્વરૂપની પ્રાપ્તિને માટે લાયક થશે. દેવ, ગુરૂની ભક્તિ, ગુણાનુરાગ, દ્રવ્યના સન્માર્ગે વ્યય, અને વિવિધ પ્રકારનાં તપ, જપ, નિયમ, વ્રતાદિ નિષ્કામ બુદ્ધિથી કરવાં. આ સર્વે મનના ઉત્તમ પ્રકારના વિકાશમાં ઉપયાગી સાધના છે, આ સ્થિતિ પ્રાપ્ત થયા પછી આ ગ્રંથ તેમને વિશેષ ઉપયાગી થઈ પડશે.
આ કહેવાનું રહસ્ય એ છે કે વિશુદ્ધ મનવાળાએ પ્રથમથીજ સત્ય આત્મસ્વરૂપને સમજવું અને તેના તરફ નિશાન રાખીને પછી ક્રિયાકાંડની પ્રવૃત્તિ કરવી. તપ, જપ, વ્રતાદિના આરંભ પછીથીજ કરવા કેમકે મનની નિર્મળતા અને દુનિયાના વિષયેાની અસારતા સમજાયા વિના કરી બંધન ભૂત ન થાય તેવી નિષ્કામ ભાવથી ક્રિયા કરાતી નથી.
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪ )
અથવા આવી મનની નિમળતા જેની ન થઈ હોય તેમણે નીતિમય જીવન ગુજારવા સાથે ગૃહસ્થ ધર્મને લાયક વ્રત, તપ, જપ, નિયમાદિ ધર્મકાંડ કરવાની શરૂઆત પૂર્ણ લાગણીથી કરવી. અને તેમ કરતાં કરતાં મનને નિર્માંળ વિચારશકિતને લાયક બનાવવું, ત્યાર પછીથી આત્માને ઓળખવા પ્રયન કરવા. અને તે પ્રયત્ન ઘણી થાડી મહેનતથીજ પાર પડશે કારણકે તેનું મન તે વસ્તુ તત્ત્વને સમજવા અને ગ્રહણ કરવાને લાયક થઈ ચુકયું છે. એટલે આ ગૃહસ્થ ધ પછી આ સમ્યગ્દર્શન ગ્રંથ તેવા અધિકારીને ઉપયાગી છે. અથવા નીતિમય જીવન ગુજારનાર પવિત્ર વિચારવાળાને ગૃહસ્થ ધા આદર કર્યો. પહેલાં આ ગ્રંથ ઉપયોગી છે.
આ ગ્રંથનું નામ સમ્યગ્દર્શન છે. અર્થાત વસ્તુને તેના મૂળ સ્વરૂપે, સત્ય સ્વરૂપે જાણવી દેખવી તે છે. તે વસ્તુ તે આત્મ સ્વરૂપ છે. આ વસ્તુતત્ત્વના આધ સ કાઈને એક સરખા નહિં થાય કારણ કે જીવાના કર્મોના ક્ષયાપશમ વિચિત્ર પ્રકારના છે. એકની એકજ વસ્તુ ઝુકી અને લાંખી દૃષ્ટિવાળાને એક સરખી જણાતી નથી. નિળ નેત્રવાળા, પડળવાળા, કમળાવાળા, રતાંધળા, ફુલાવાળા વિગેરે મનુષ્યાને તે તે વસ્તુનું એક રૂપે એક સરખું ભાન નહિંજ થાય. હાથી ઘણું મા પ્રાણિ છે તથાપિ તેની આંખા એવી છે કે તેને સન્મુખ આવતી નાની વસ્તુ પણ ઘણા મોટા પ્રમાણવાળી દેખાય છે, આ સવ કની અવિશુદ્ધિ અને વિશુદ્ધિનાજ ભેદો છે. સૂર્ય કે ચંદ્રના ઉય થયા હોય અથવા સન્મુખ વસ્તુ પડી હોય છતાં વર્ષાઋતુના વખત, અંધારી રાત્રી, વાદળની ધનધેાળ ઘટા, વૃદ્ માણસ, આંખે થાડું જોનાર ઈત્યાદિ વિરૂદ્ધ કારણાને લઈ વસ્તુનું યથા સ્થિત સ્વરૂપ તે મનુષ્ય નહિ જોઈ શકે, આથી વિપરીત રીતે ઉનાળાને
શરદ ઋતુના વખત, અજવાળા પક્ષ કે દિવસને વખત, નિળ આકાશ, યુવાન મનુષ્ય, નિર્મળ નેત્રો ઈત્યાદિ અનુકુળ સયાગાને લઈ તે મનુષ્ય ઘણી સહેલાઈથી તે વસ્તુનું જ્ઞાન કરી શકશે.
આજ દૃષ્ટાંતે મિથ્યાદષ્ટિ અને સમ્યગૂદૃષ્ટિ, દૂરભવી અને નિકટ ભવી, ક્ષયેાપશમ દનવાળા અને ક્ષાયક દનવાળા, ચરમ શરીરી અને અચરમ શરીરી ઈત્યાદિ અધિકારવાળા જીવામાં વિવિધ પ્રકારની તારતમ્યતા દેખાય છે. આ પ્રમાણે પ્રાપ્ત કરવા ચાગ્ય આત્મતત્ત્વ છે. તેને સમજવામાં જે મનુષ્યનું જેટલું હૃદય પવિત્ર થયું હશે, જેટલા કર્મના ક્ષય, કે ઉપશમ થયા હશે, જેટલી આત્મદૃષ્ટિ વિકાસ પામી હશે તેટલા પ્રમાણમાં સત્ય તત્ત્વતા ખરા ખાધ તેને પરિણમશે. ઉપર જણાવેલ હેતુએ બરાબર
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમજવાથી આત્મબોધમાં પણ અધિકારી ભેદે જે જે તારતમ્યતા રહેલી છે તે સહેલાઈથી સમજાશે.
વ્યવહારમાં પણ આજ અનુભવ થાય છે કે તળાવનું પાણી એકનું એકજ હોય છે છતાં પાત્ર ભેદે તે પાણીની અસર અને ફળ ઘણાંજ જુદા જુદા રૂપે પ્રગટ થાય છે. જેમકે તે પાણી ગાયના પેટમાં જવાથી દુધ થશે, સપના પેટમાં જવાથી ઝેરને પિષણ આપશે, આંબાને પાવાથી મીઠાં ફળો આવશે, લીમડાને પાવાથી કડવાં ફળ વિગેરે પ્રાપ્ત થશે. બાવળને પાવાથી કાંટા આવશે. ગુલાબ, મોગરે, માલતી આદિને પાવાથી સુગંધીવાળા સુંદર પુષ્પ આવશે.
આત્મમાર્ગમાં પણ એક જ વસ્તુને પિતાની નિર્મળતા–પવિત્રતાના પ્રમાણમાં જુદા જુદા છ જુદા જુદા રૂપે અનુભવશે.
એક ગાયને દેખીને મહાત્માની દષ્ટિ તેની પવિત્રતા ઉપર જશે. ભરવાડની દષ્ટિ દુધ ઉપર જશે. કસાઈની દૃષ્ટિ માંસ ઉપર જશે ત્યારે ચમાર ઢેડની–દષ્ટિ તેના ચામડા ઉપર જશે. આવી જ રીતે પવિત્ર હૃદય અને અપવિત્ર હૃદયવાળા અર્થાત સમ્યગૃદૃષ્ટિ અને મિથ્યા દષ્ટિવાળા છે આ દુનિયાની કોઈ પણ વસ્તુને કે કોઈ પણ ક્રિયા કે સાધનને જુદા જુદા રૂપે
શે–અનુભવશે. એક જ્યારે તે સાધનો ઉપયોગ વિષય ઉપભોગ માટે કરશે ત્યારે બીજે કર્મથી મુક્ત થવા અર્થાત આત્માને ઉજ્વળ કરવામાં વાપરશે અને અધ્યવસાયના પ્રમાણમાં ફળ તેવાજ અનુભવશે.
આ સમ્યગુદર્શને ગ્રંથમાં આત્મા સન્મુખ દૃષ્ટિ રાખીને જ સર્વ સાધનોની વ્યાખ્યા કરવામાં આવી છે. આત્મા ને જ નિશાન રાખી સર્વ સાધનાનો ઉપયોગ તેની પ્રાપ્તિ માટે જ કરવાનું સૂચવવામાં આવ્યું છે અને તેને લઈને જ તેનું નામ સમ્યગ્ગદર્શન તે યથાર્થ ગુણનિષ્પન્ન છે.
આ ગ્રંથ આત્મદષ્ટિથી લખવામાં આવેલ છે તેથી આવી દૃષ્ટિવાળા જીવોને જ તે ઉપયોગી છે. તેઓજ આ ગ્રંથને આશય સમજી શકશે. જેઓ શુકલપક્ષી, અલ્પસંસારી, નીકટભવી, પવિત્ર હૃદયવાળા, આત્મ દૃષ્ટિવાળા યોગ્ય અધિકારી હશે. અર્થાત ધર્મ પ્રાપ્તિની ભર યુવાન અવસ્થા જે સમ્યગ્દષ્ટિ છે તે સાથે વિવાહિત થવાને લાયક હશે અને તેમ કરીને જેઓ શુદ્ધ સ્વરૂપની પ્રાપ્તિરૂપ ફળને ઈચ્છતા હશે તે જ આ ગ્રંથના અધિકારી છે, તેને જ આ ગ્રંથ અમૂલ્ય ફાયદોક્ત થશે. તે સિવાયના જે દુનિયાના પગલિક સુખના અભિલાષી હોઈ હજી ધર્મપ્રાપ્તિ માટે
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
($)
બાળક અવસ્થા અનુભવે છે તેને માટે આ ગ્રંથ નથી. તે આ ગ્રંથના અધિકારી નથી એટલે તેવી કાઢીના પુદ્ગલાનદી જીવાએ આ ગ્રંથ વાંચવા માટે જરાપણ તસ્દી લેવી નહિ. કેમકે તે અધિકારી ન હોવાથી આ શાસ્ત્ર રસાયણરૂપ છતાં, તેમના પેટમાં વિષયાની વાસના રૂપ મળ ભરેલા હાવાથી તે જ્યાં સુધી જુલાબ લઇ કાઢી નાખવામાં નહિ આવે તે પહેલાં આ રસાયણ તેમને ફુટી નીકળવાનીજ. મતલબ કે રસાયણ પુષ્ટિકર્તા છે પણ અધિકારી માણસનેજ. તે સિવાયના બીનઅધિકારીઓને તેમની અપવિત્રતાને અંગે તે દુઃખરૂપજ થવાની, તેઓ આ ગ્રંથમાંથી ગુણુ લેવાને બદલે ઉલટા દોષો શોધશે. આવા ખીન અધિકારી જીવાએ તેા નિતીમય જીવન અને ગૃહસ્થ ધ જે આ ગ્રંથ પહેલાં તેવા અધિકારીઓ માટે લખાયેલા છે તે પ્રમાણે વન કરવા રૂપ ક્રિયા માના જુલાબ લઈ મલીન વાસના રૂપ કમ મળને બહાર કાઢી નાખવા પ્રયત્ન કરવા અને ત્યાર પછી આગળ આત્મધર્મીમાં પ્રવેશ કરવા માટે આ ગ્રંથ વાંચવા ભણવા અને તે પ્રમાણે વન કરવું.
આ ગ્રંથ ઉત્તમ અધિકારી માટે છે છતાં તેની અંદર પણ ત્યાગ કરવા યાગ્ય, જાણવા યોગ્ય અને ગ્રહણ કરવા યોગ્ય માજ બતાવેલા છે. અશુદ્ધ વ્યવહારના માર્ગ કરતા આ શુદ્ધ વ્યવહારના માગ છે. અને તેને લઈ તે તે ઉત્તમ છે.
જે વિવિધ પ્રકારના જન્મ મરણથી, સયેાગ વિયોગથી, આધિ, વ્યાધિ અને ઉપાધિથી વિરકત થયેલ છે, જેને સત્યની જરૂર છે અને તે સત્ય પોતાના આત્માજ છે તે મેળવવા માટે સર્વ પ્રકારની આશા કે ઈચ્છાઓને જેણે તિલાંજલી આપી છે, તે મેળવવા માટે સર્વ પ્રકારના સુખ, વૈભવ, જાન, માલ, કીર્ત્તિ, માન આદિથી હાથ ધેાઈ નાખ્યા છે. અર્થાત્ તેની જેને પરવા નથી, અંતરના ઊંડા હ્રદયથી તે આશાઓને જેણે ત્યાગ કરેલ છે તે ગમે તે ગૃહસ્થ । કે ત્યાગી હા તે ઉત્તમ અધિકારી છે. આ ગ્રંથના અધિકારી પણ તેજ છે.
જૈન, શ્રાવક ઈત્યાદિ અધિકાર છે. તે અધિકાર કાઈ નાત, જાત, કે કુળની અપેક્ષા રાખતો નથી. પૌદ્ગલિક વિષયામાંથી આસક્તિ ઉડાવીને આત્માના સન્મુખ થવું તેનીજ તે અપેક્ષા રાખે છે.
જેની વિશાળદષ્ટિ જેટલી વિકાશ પામી હશે તેના પ્રમાણમાં આ
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
(0)
અધિકાર તેનેજ પ્રાપ્ત થશે. ખરી રીતે કહીએ તે જડ ચૈતન્યને ભિન્ન સમજીને આત્માના સન્મુખ વલણ થાય ત્યારેજ આ જૈન માગ માં પ્રવેશ કરી શકાય છે અને તેમાં આગળ વધ્યા પછીથીજ શ્રાવક અને શ્રમણુ આદિની ભૂમિકાઓ-અધિકારી—શરૂ થાય છે. આ શ્રાવકઆદિની ભૂમિકામાં પ્રવેશ કર્યાં પહેલાંજ આ ગ્રંથના અધિકારી તે થઈ ચૂકે છે. આ ખરેખરા અધિકારનીજ વાત છે. બાકી ઉમેદવાર રિકે પહેલાં તે ભૂમિકાને લાયક સદ્ગુણા મેળવવા કે ક્રિયા કરવા કાઈ પ્રયત્ન કરે તે કરી શકાય છે કૅમકે તેવી લાયકાત આ ક્રિયા કે સદ્ગુણી દ્વારા પ્રાપ્ત થઈ શકે છે. પણ મુખ્ય રાજમા તા આજ છે કે, પૌદ્ગલિક સુખ ઉપરની આસકિતને દૂર કરી આત્માના સન્મુખ થઈને પછીજ આ માના ક્રિયાકાંડમાં પ્રવેશ કરવે.
આવેા અધિકાર મનુષ્યા પ્રાપ્ત કરી શકે તે માટે પ્રથમના પ્રવેશ દ્વાર જેએ આ ગ્રંથ છે. તેમા જડ-ચૈતન્યની ભિન્નતા પ્રથમ બતાવી છે. સાચેા હું કાણુ ...? તે સમજાવ્યા છે. કિલ્લાના અને જયાતિના દૃષ્ટાંતથી, જડ દેહથી ચૈતન્ય આત્માને જુદો હૃદયથી અનુભવવા પ્રયત્ન કરાયા છે, અને ત્યાર પછી સમ્યગૂદનના સડસઠ ભેદો બતાવ્યા છે. આ ભેદ્યમાંથી સભ્યગુષ્ટિ જીવાએ શું શું સમજવાનુ છે? શું શું ત્યાગ કરવા યોગ્ય છે? અને કેવી કેવી રીતે કેવા કેવા પ્રસંગેામાં વર્તન કરવાનું છે? તે તે બાબતા પ્રસંગાપાત દૃષ્ટાંતો સાથે બતાવવામાં આવી છે. ટુંકામાં હેય, જ્ઞેય, અને ઉપાય બાબતે સમજાવી છે. આ ગ્રંથના ઘણા લાંબા વખત સુધી પરિચય કરી, તેમાં કહેલ તત્વોને અરેાબર સમજી, ખરેખર જેને સમ્યગૂદન કહીએ છીએ તેવું દર્શીન પ્રાપ્ત કર્યાં પછી, આગળની ભૂમિકા તરીકે આ પછીના ગ્રંથ · ધ્યાનદીપિકા ' નામને જે ચારીત્ર ગ્રંથ છે, તે વાંચી ભણી સમજીને પોતાનું જીવન તે માર્ગે પ્રવાહીત કરવુ. આગળ વધવા માટે શું શું કરવુ જોઈએ તે તે બાબતાને બતાવનારા તે ગ્રંથ છે તેને અભ્યાસ કરી તે પ્રમાણે વન કરવું. તેથી ' સમ્યગ્દર્શન, જ્ઞાન ચારીત્ર મેાક્ષને માર્ગ છે એમ જે જૈન સિધ્ધાંતનું રહસ્ય છે તે પ્રાપ્ત થશે.
.
આ ઉપરથી એમ જણાવવામાં આવ્યુ છે કે શરૂઆતના ગ્રંથ તરીકે નીતિમય જીવન, અને ગૃહસ્થ ધર્મ છે. તેથી મલીનતા દુર થઇ, અશુભમળ ઓછા થશે. એટલે મલીન વાસનાને દુર કરવા માટે જુલાબની ગરજ સારશે. ત્યાર પછી સમ્યગ્ જ્ઞાનમાગને બતાવનારા આ સમ્યગ્દર્શન ગ્થ છે. તેથી સમ્યગૂદાન પ્રાપ્ત થવા સાથેજ સમ્યગૂદન પ્રાપ્ત થશે, અને ત્યાર પછી
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮ )
સમ્યક્ચારિત્રની જરૂરીઆત છે તે પ્રાપ્ત કરવા માટે ધ્યાનદીપિકા ગ્રંથ છે. આમ એકબીજાને સબધ હોવાથી આ ચારે ગ્રંથા લાંબા વખતના પરિશ્રમે એકી સાથે તૈયાર કરી બહાર મૂકવામાં આવેલ છે. આ સાથે નીતિવિચારી રત્નમાલા નામના ગ્રંથ પણ બહાર મૂકવામાં આવેલ છે. તે ગ્રંથમાં પોતાના કર્ત્તવ્યને સમજાવે તેવા જુદા જુદા એક હજાર ઉપરાંત વાકયાને સંગ્રહ કરેલ છે અને તે વાકયામાંથી પોતાને પોતાની ભૂમિકાને લાયક જે જે વાકયા જણાય તે તે વાકયા ગ્રહણ કરી તેના ઉપર લાંબા વખત સુધી મનન કરવામાં આવશે, ઉંડા વિચારા કરવામાં આવશે તે જરૂર તેની વિચારદૃષ્ટિ વિકાસ પામવા સાથે પોતાના ચાલુ ભાગમાં તે વચનામૃત અપૂર્વ મદદગાર સદ્ગુરૂની પણ ગરજ સારશે.
નિરંતર શુદ્ધ આત્મા સન્મુખ થયેલ સદ્ગુરૂના સમાગમમાં આવતા રહેવું, તેઓના અભાવના પ્રસંગમાં આ વાકયા વાંચી, મનન કરી તે પ્રમાણે વન કરવું તેપણુ ક્રાયદાજનક છે. આવાં વાકયા પેતાના કર્તવ્યને યાદ આપે છે. લક્ષને જાગૃત રખાવે છે અને વિક્ષેપવાળા પ્રસંગે વિક્ષેપને દુર કરી પરમ શાંતિ આપે છે.
આ ગ્રંથ વિક્રમ સંવત ૧૯૭૧ ઓગણીસા એકાતેરનું ચેામાસું જ્યારે હું વાંકાનેરમાં હતા ત્યારે લખવામાં આવ્યા છે. આ ગ્રંથ કાંઈ ખાસ ગ્રંથ તરિકે લખ્યા ન હતા પણ ત્યાં ઉત્તમ વિચારવાળા શ્રોતા સન્મુખ જે કાંઈ વંચાતું હતું તેને સાર વાંચ્યા બાદ લખી લેવામાં આવતા હતા અતે તેને સંગ્રહ તે આ સમ્યગ્દર્શન તરિકે પ્રગટ કરવામાં આવેલ છે. તેમાંથી જે કાંઈ ભાગ અધુરા હતા તે આ ૧૯૭૨ ના ગોધાવીના ચોમાસામાં પૂ કરવામાં આવેલ છે.
વાંચનારને સત્ય સમજાય અને તે સત્ય સમજીને તે પ્રમાણે વન કરી તેમના આત્મા શાંતિ પામે એજ આ ગ્રંથ લખવાના ઉદ્દેશ છે. લેખક અને વાચકના આત્માને પરમ શાંતિ મળે! એજ હૃદયની પ્રબળ ઈચ્છા છે.
લી. પ’. કેશરવિજયજી ગણિ,
૧૯૦૩, માગસર વદ ૭
અમદાવાદ.
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચેાગનિષ્ઠ પ. પૂ. આચાર્ય મહારાજ શ્રી શ્રી શ્રી વિજય કેશરસૂરિશ્વરજી મ. સા. ના આજ્ઞાતિ દીર્ઘ ચારિત્રશાળી પ્રવૃતિની મહત્તરા પ. પૂ. સૌભાગ્યશ્રીજી મહારાજ સાહેબ
જન્મ : સંવત ૧૯૩૧, ગામ લુણી દીક્ષા: સંવત ૧૯૬૦, જામનગર
23
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂજય પ્રવતિની મહત્તરા શ્રી સૌભાગ્યશ્રજી મહારાજની જીવન સૌરભ
સૃષ્ટિના સૌંદર્યને નિહાળવામાં કિંગ્મૂઢ બનેલી માનવ પ્રજા એ સુંદરતાની ક્ષણભંગુરતાના વિચાર લાવી શક્તિ નથી. નાવે, સ્વીડન કે અમેરિકાના કુદરતી સૌને જોવામાં કદાચ પ્રત્યક્ષ રીતે ન પહોંચે તે · પરાક્ષ રીતે, ન્યુમસ્ટરાદિ દ્વારા પણ જોઇને આનંદ માણી રહેલા માનવીઓ જાણી શકતાં નથી કે આ રળિયામણું રૂપ તરેહ તરેહના સ્વરૂપમાં પલટાઇ જઇ કયારે બીહામણું રુપ પકડશે. ?
પ્રકૃતિની એ શેાભાને માનવીના મેાભા સાથે સરખાવીએ તો લેશમાત્ર પણ તફાવત નહિં પડે. માનવી માને છે કે, વિશ્વના પ્રત્યેક પ્રાણીઓમાં સૌથી મોટા “ હું ! હા, હશે કદાચ, બુદ્ધિધનનું બૃહદ્ હથિયાર તેની પાસે છે; તેથી ધારે તો દુનિયાના સર્વાં દેશના ઝપાટાબંધ સંહાર કરી નાંખે; પણ આ અભિમાન શા કારણે ?
""
મહાન જોમવાળા રાજા રાવણ કે રાણા પ્રતાપ જેવા કઈક મહારથી એ અભિમાનના પૂરમાં તણાઇ ગયાં ! દિલ્હીની સહતનતને ભાગવતા રાજા અક્બર કે ઔર`ગઝેબ જેવા કંઇક ખાદશાહેાની મહેલાત ખખડધામ થઈ ગઈ ! આ બધામાં મૂળ કારણ કયુ છુપાયેલુ છે ?
ન ભૂલશો, કે હૈયામાં પરમાત્મા વિતરાગ ભગવંતનું શાસન વસ્યુ નથી. જે જીવાએ શાસનની વાદારી સ્વીકારી છે, તે કયારેય પણ આ સંસારના જીવાના વિનાશથી પોતાના વિકાસને ઈચ્છે જ નહિ. ખીજાના દુઃખથી પોતે સુખી થવાના સંકલ્પ કરે જ નહિં, એની સાક્ષાત સાખીતીને માટે એક પવિત્ર મહાત્માના જીવનની રૂપરેખા અહીં રજૂ કરૂ છું.
ભારત વર્ષમાં વિસ્તારની દૃષ્ટિએ સૌથી નાનામાં નાના ગણાતા કચ્છ દેશ છે. વિસ્તારમાં નાના ભલે, પણ ભાવનામાં મોટા ણે. ઉત્તમ પુરૂષોને જન્મદાતા, એ કચ્છ દેશ, દાનવીર જગડુશાહ એને અખંડ બ્રહ્મચારી એવા વિજય શેષ તથા વિજ્યા શેઠાણી જેવા રત્નાને ધારણ કરતા, આર્યાં.
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦)
વના એક ખૂણામાં રહેલા મૂક ભાવે ગૌરવ અનુભવી રહ્યો છે.
એ જ પ્રાંતમાં લુણી નામનું નાનુ સરખુ ગામ છે. જ્યાં વીસા એસવાલ જ્ઞાતિના ધર્મપ્રેમી શેઠ વીરપાલભાઈ રહેતાં હતાં. એમના ધર્મ પત્નીનું નામ પુરબાઈ હતુ. ધંધાના કારણે મુંબઈવાસી બનેલા તેમને ત્યાં, ૧૯૬૧માં એક પુત્રીના જન્મ થયા. જેમનું નામ સેજકુવરબાઈ પાડયું. મા-ખાપના માથાને ઝીલવાના સમય થતાં પહેલાં જ સાત વર્ષીના શૈશવકાળમાં તેમના માતા-પિતાને કાળે કાળીયા કરી લીધા. !
મુશીબતના પડછાયા પણ ન પડે, તે માટે આ નાની બાલિકાને કાકા અને મામાએ સભાળી લીધી. સ્થાનકવાસી સંપ્રદાયમાં કચ્છના છસરા ગામમાં તેમના લગ્ન કરવામાં આવ્યાં. આ સમયે તેમની અગિયાર વર્ષની કૂમળી વય હતી. એ બાલ્યવયમાં જૈન દર્શનનું જ્ઞાન તે કયાં તીત્ર હતું ? પણ ભાવિમાં ઉજ્જવળ કારકીર્દિ કરનાર વ્યકિતને, કુદરત, એવા સંજોગામાં લાવી મૂકે છે કે સગા-સંબધે સત્રે મેહનીયના જોરે સંસારક સુખામાં દોરવણી આપે પણ કુદરત તે તરફથી પીછે હઠ કરાવે.
કસત્તાના બળથી વૈધવ્ય દશા આવીને ઉભી રહી; કિંતુ ધસત્તાના દળથી વૈરાગ્યને વેગ પણ પૂરબહારમાં આવી ઉભા. જેથી જીંદગીના ચૌદમા વર્ષે જ તેમણે સ્થાનકવાસી સંપ્રદાયના વીરબાઈ સ્વામીજી પાસે સંયમની સ્વીકાર કર્યો.
વિદ્યાના વિલાસી અને વિનયના અભ્યાસી આ સેજકુંવરબા સહુને પ્રિય થઈ પડયાં. નવ ગુરૂબહેને હાવા છતાં પોતાના ગુરૂવની અમીદ્રષ્ટિને આકવાને સેજકુ વરબાઇના પુણ્યાઘ્ય સાળે કળાએ ખીલી ઊઠયા.
આગમના અધ્યયનમાં આગળ વધેલા સેજકુવરબાઈને મૂર્તિ પૂજાનુ મહત્વ સમજાયું. પાર્શ્વનાથની પ્રતિમાથી પવિત્ર પ્રેરણા મળશે એમ નક્કી કર્યું. ગુરૂમહારાજની પરવાનગી પ્રાપ્ત કરીને સેજ વાઈ તપાગચ્છ સંધના સુકાની થવા તત્પર બન્યાં.
ગચ્છાધિપતિ પૂ. મૂલચંદજી મહારાજ ( મુકિíવજ્યજી ગણીવર્યાં )ના પ્રશિષ્ય આ શૈશવ બ્રહ્મચારિ યોગનિષ્ઠ . કલાચા પરમ પૂજ્ય વિજય
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧)
કેશરસૂરીશ્વરજી મહારાજ સાહેબના આજ્ઞાવતીની અશાકશ્રીજી મહારાજ સાહેબના શિષ્યા તરીકે નામ સૌભાગ્યશ્રીજી રાખવામાં આવ્યું.
આ
વિધવિધ શાસ્ત્રાભ્યાસ અને અનેકવિધ દેશાના લાંબા પ્રવાસને ખેડતા પૂ. સૌભાગ્યશ્રીજી મહારાજ પોતાના ગુરૂની નિશ્રામાં ઘણાં વિદુષી બન્યાં. પ્રવચન શૈલીની કુદરતી બક્ષીસને લીધે જોરદાર વ્યાખ્યાન આપી કંઈક શ્રોતાજનોને ડોલાવી નાંખતાં. કચ્છ, કાઠિયાવાડ અને મારવાડના યાત્રાપ્રવાસથી અનુભવ જ્ઞાનને સંપાદન કરતાં તેઓશ્રીની સરળ સ્વભાવી પ્રકૃતિ સૌને ચિત્તર’જન કરવામાં સહાયક બનતી.
સાધ્વીજી મહારાજ શ્રી સેજકુંવરબાઇનુ શુભ
પરમેષ્ટિની સ ંખ્યા પાંચ અને જ્ઞાનના પ્રકાર પણ પાંચ. તેમ અમારા આ પૂજય ગુરૂણીજી સૌભાગ્યશ્રીજી મહારાજની શિષ્યાએ પણ પાંચ થઈ. જાણે પોતાને પંચાચારનું પાલન કરવાની પ્રેરણા વાળી સંખ્યા ન હોય !
ગંગા, યમુના અને શાણુ નદીના ત્રિવેણી સંગમથી જેમ પ્રયાગ શાબે છે; તેમ પાપકાર, પ્રેમ અને પરમાથી તેમનું જીવન દીપી ઉયુ. સહન શિલતા, શાંતિ અને સમતાના સાગરમાં સ્નાન કરવાથી તેમનો અંતરઆત્મા ઘણા ઘણા પવિત્ર બન્યા. વિવેક, વિરાગ અને વાત્સલ્યનો વારિધિ તેમની રગેરગમાં ધોધમાર રીતે ઉછાળા મારતો. નાનકડું બાળક પણ તેમની પાસેથી ઉદાસીન મુખે પ્રતિનિવૃત્ત નહિં થાય. નીલ ગગનનું પંખી તેમની નજરે આવે તે તેઓશ્રીજી કરૂણાનો ભડાર ખૂલ્લા મૂકશે. હંમેશા તેઓશ્રી દીનોને દિલાસા આપતાં, પણ દીનતાને દેશવટા દેવામાં કમીના ન રાખતાં.
સ્વરૂપની સંપત્તિના સપાદન માટે સદા અંતર આત્માના અતલ ઊંડાણથી અરિહંતના સ્મરણમાં એકાકાર બની જતાં અમારા એ પૂ. ગુરૂવને પ્રાય: પંચાસી વર્ષની વય ઘણીખરી શાતા વેદનીયના સમાગમ વાળી હતી. પરંતુ એ ઉંમરની અનુપમ આરાધનાની કસોટી કરવા જ ન હોય જાણે ! તેમ ત્યારબાદ ધીરે ધીરે અશાતા વેદનીયના ઉદય થયા. સહિષ્ણુતા ક્ષમા અને સમતાનું સાનુ કસોટીના પાષાણે ચડયું. તેમણે વિચાર્યું કે,
ધીંગ ધણી માથે કીયા, કુણ ગુંજે નર ખેટ. ”
"
.વિમલજિત......
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨)
પૂજ્ય આન ધનજી મહારાજે જબ્બર માન આપ્યું છે; તો આવા સમયે ગાત્રો શિથિલ બનશે, આત્મા કયાં તેમાં ભળવાના છે ? આત્મા અનંત શકિતના ધણી છે. શરીરની સાવચેતીમાં સપડાઈ જઈશ, તે મુકિતના મિનારા પર ચડવું મુશ્કેલ પડશે.
તેઓશ્રી સ્પષ્ટ રીતે સમજતાં હતાં, કે જો આ સમયે સમતાના સેાપાનથી ચુકી જઇશ તા મમતાના મહાસાગરમાં ડૂબી જઈશ. અરે ખબેંક મુનિની ચામડી ઉતારી ગજસુકુમાળના મસ્તકે અંગારા મૂકાયાં, મેતારજ મુનિને વાધર બાંધવામાં આવ્યો. એથી પણ આગળ – મગધાધિપ શ્રેણીક મહારાજા જેલમાં જકડાયાં. આ બધા મહાપુરૂષોની તે તે સમયની સમતા કેવી હતી. ? અને એજ સાધનામાં રકત બનેલા મહાત્માઓ જળહળતી જચેાત જલાવી ગયા. દિવ્ય તેજ ફેલાવી ગયા. પવિત્ર પ્રકાશ પ્રસરાવી ગયા. અને અનુપમ યાદી મૂકી ગયા.
આવા વિચાર વમળમાં ગૂંથાઇ રહેલા અમારા પૂજય ૯૨ વર્ષના ગુરૂણીજી સૌભાગ્યશ્રીજી મહારાજ અશાતા વેદનીયના ઘેરાવામાં હોવા છતાં તેમની રમણતા શાતાની સાખત શાધી રહી છે. આ તાદ્દશ્ય ચિતારને જોતાં અને દૂર રહેલા જયારે સાંભળતાં ત્યારે સહુ કેાઈના મુખમાંથી સહેજે શબ્દો સરી પડતાં કે વાહ ! તેમની ધીરજને ધન્યવાદ !! પરમાત્માના શાસનને જે હૈયામાં વસાવેલ છે; તેનું આત્મબળ કેટલુ અજોડ હાય છે, તે સચોટ રીતે સમજી શકાય છે.
ગુલાબ કે મોગરાની સુવાસ ધણી મનમાહક હોય છે, છતાં એ પુષ્પાના પરિમલની ઈમારત ચણાતી નથી. સૃષ્ટિનુ સૌદય પણ આકર્ષક હોય છે, છતાં તેનું વહાણુ કદી ભરાતું નથી. તેમ અમારા પૂજ્ય ગુરૂદેવ શ્રી સૌભાગ્યશ્રીજી મહારાજના જીવનમાં બીજા સેંકડા ગુણા છે; આટલા શબ્દોથી તેમનું ગુણકીન કરી મન ભરાતું નથી. છતાં ખાલમુદ્ધિથી જે કંઈ વર્ણન કરૂં છું તેનાથી હું મારી જાતને અહાભાગ્ય માનુ છેં.
આવા સંતા દીર્ધાયુષી અનેા એ જ અભ્યર્થના ! કે જેથી અમે તેમના જીવન દ્વારા નવી નવી પ્રેરણા પ્રાપ્ત કરી અધ્યાત્મના, પંથે પ્રયાણ
કરીયે.
વંદન હૈા એ વાત્સલ્યભાવી ગુરૂદેવને !
લી. પૂજય ગુરૂવની ચરણાપાસિકા સા. તેમશ્રીજી
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
ॐ अहं नमः
અધ્ય
જેમની પવિત્ર છત્રછાયામાં ૩૮ વર્ષ સુધી સંયમયાત્રાનુ સુખ પૂર્વક વહન કર્યું. અધ્યાત્મ ચેાગ, ભાવના ચાગ અને ધ્યાનયેાગની સાધનામાં જેમની અપૂર્વ સહાય મળી રહી છે. વળી શાન્તને સૌમ્ય સ્વભાવવાળા, અમી ઝરતી વાણીવાળા જેએ જ્ઞાન દર્શન ચારિત્રરૂપી રત્નત્રયીની આરાધનામાં હુંમેશા જાગ્રત છે દીર્ઘકાળ સંયમની આરાધના કરી અમાપ વાત્સલ્યની સરિતામાં સર્વ પરિવારને સ્નાન કરાવતા જેઓશ્રી દરેકને ત્યાગ ભાવથી રહેવા અને આત્મકલ્યાણ સાધવા સતત પ્રેરણા આપી રહ્યા છે. એવા પરમકૃપાળુ પ્રાતઃસ્મરણીય, પરમેાપકારી, પ્રશાન્તમૂર્તિ સદ્ગુરૂણીજી પ્રવૃતિની સાધ્વીજી શ્રી. સૌભાગ્યશ્રીજી મહારાજ સાહેબના પુનિત કરકમલમાં આ સમ્યગ્દર્શનનું પુસ્તક રૂપી અધ્ય ભવ્યજીવાને સમ્યગ્ દનની પ્રાપ્તિમાં સહાયભૂત અને એ શુભેચ્છાપૂવ ક સમર્પી કૃતાથ થાઉં છું.
લિ. તેઓશ્રીની ચરણાપાસિકા, સા. જ્ઞાનશ્રીજી
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુદ્રકઃ
પોપટલાલ સામચંદ શાહ અનિલ આર્ટ પ્રિન્ટરી, રીલીક્રાડ, ઝકરીયા મસ્જીદ સામે,
અમદાવાદ–૧.
પ્રાપ્તિસ્થાન : પારી ચંપકલાલ હીરાલાલ
૩ ૬૫, વાલકેશ્વર રોડ, સાગર મહાલ, બ્લેકન.જી. –ર. (ગ્રાઉન્ડ ફ્લોર ) સુબઈ ૬.
પ્રકાશક :
કાંતીલાલ મણીલાલ ખડખડ કે. ૨૮૯૩, રતનપોળ, વાઘણપોળ
અમદાવાદ–૧.
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિષય
જડ ચૈતન્યની ભિન્નતા. જડ ચૈતન્યના વિવેક. શુદ્ધ હુ અને અશુદ્ધ હુ. સમ્યગ્દર્શન. પરમા સસ્તવ.
પરમા જાણનારનું સેવન. વ્યાપન્ન દર્શન વર્જન કુદન વન.
સાધુ વિનય. ધર્મ વિનય.
શ્રુત વિનય.
ચૈત્ય વિનય.
વિષયાનુક્રમ.
અરિહંતને વિનય.
સિદ્ધના વિનય. ત્રણ શુદ્ધિ.
શંકા.
કાંક્ષા.
પુ
ધમ સાંભળવાની જીજ્ઞાસા.
ધ કરવામાં પૂર્ણ પ્રીતિ.
૩૩
દેવ ગુરૂની વૈયા વચ્ચને નિયમ. ૩૯
દન વિનય.
૫૦
૫૮
૬૦
૬૧
૬૭
૬૮
૬૯
७०
૭}
૮૪
વિચિકિત્સા
કુદૃષ્ટિની પ્રશંસા ન કરવી. કુર્દિષ્ટના સંસગ ન કરવેા.
૧
૧૫
૨૧
૨૩
૨૬
૨૭
r
૩૧
८८
૯૪
૯૮
વિષય
પુષ્ટ
નંદનમણિયાર.
૧૦૦
શાશન પ્રભાવક.
૧૧૪
અદ્દનમાં કુશલપણું. ૧૨૦
તી સેવા.
૧૨૫
૧૩૨
૧૩૩
૧૪
૧૪:
૧૪૯
૧૫૦
૧૫૭
૧૬૭
૧૬૯
૧૭૦
૧૭૧
૧૦૩
૧૭૮
૧૮૨
૧૮૫
૧૮૬
૧૮૭
૧૮૮
૧૯૦
૧૯૧
સ્થિરતા.
શાણી સુલસા
ગુરૂદેવની ભક્તિ
પ્રભાવના.
સમ્યગ્દષ્ટિનાં ૫ લક્ષણો.
ઉપશમ.
દમસાર મુનિ.
સવેગ.
નિવેદ.
અનુકંપા આસ્તિકતા.
૭ મતની.
છ અભિયાગ.
૭ ભાવના.
છ સ્થાન આત્મા છે
નિત્ય છે.
કર્મના કર્તા છે.
કા ભાક્તા છે
મેાક્ષ છે.
મેાક્ષના ઉપાય છે.
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
શુદ્ધિ પત્રક
—–
કૃષ્ટ
પંકિત
છે
અશુદ્ધિ શુદ્ધિ
જીવન સૌરભ એને
અને શેઠશ્રી પાસે ક્યારેય વિષાદની લાગણી નહીં અનુભવે નિરાધાર માનવી
તેમની પાસેથી વિમલજિત વિમલજિન
૧૧
૧૦
પાસેથી
સમ્યગૂ દશન અંતરમુક્ષુ
અંતરચક્ષુ કલ્પનાને કપનાઓ નિલેષપણે નિર્લેપપણે સાટે
માટે સ્થિતિ થઈ મુંઝવણ વાલી મુંઝવણ વાલી સ્થિતિ થઈ કોણ છે? કાણું છે? આ સર્વ વિચાર
છે. તે વિચારોને
પણ જાણનાર કેશુ છે ? તે સર્વ સમ્યગ તે સર્વ સમ્યગ ક્રિયા છે
દૃષ્ટિ છે તે સમ્યગ્ર દૃષ્ટિ છે વજન દંડ ધ્વજા દંડ આસ્વરૂપ આત્મ સ્વરૂપ નિધુરતા નિષ્ફરતા તે
જે સ્વરૂમ
સ્વરૂપ કરે છે, એટલે દેખાવમાં લાલ દેખાય છે. અને સ્વભાવમાં દાહકશકિત ધારણ કરે છે
૪૦
૬
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
< = * # # ૨ ૪ ૪ ૪ ૪ ૪ ૪ ૪
૪૫
૧૭
૫૯
૫૯
૬૦
1
૬૧
૬૩
}e
૬૮
૭૧
૭૪
७८
७८
૭૯
૭૯
૮૪
પંકિત
૧૭
* ૐ હૈં ૭ ૭ =
૨૫
૧૦
૧
८
૧૨
૧
૨૦
ર
૧૪
૩
૧૧
૧૩
PPPUNT -
૧૧
૧૨
૫
૧૦
८
૧૫
૧૦
૨૫
८
અશુદ્ધિ
જેથી
શરીરમાં
અરાધના
વાસના
એમને
ચેટાયુ
કે ઉત્તમ
જાવિ
છીજો
પહાપુરૂષો
પ્રાથ
નબળને
હૃશ્યમાં
દુઃખદુપ સ્ફાટિકથી
કરૂણના
પ્રારબ્ધયાગે
સાતે
પ્રવિત્ર
માનીક
સ્વનુ
ગુ અભમાની
હાત તા
શુદ્ધ થયાના
માસાં
આગળ
વિના
તરફ ચાલવાને
શુદ્ધિ
જેવી
શરીરમાંથી
આરાધના વાસનાઓને
।
અમને
ચોટાડયુ
કે ઉત્તમ ધ્યેયાકારે પરિણમવાનો
જાગૃતિ
છીએ
મહાપુરૂષા
પદા નબળાત
હંદમાં
દુઃખરૂપ
સ્ફાટિકની
કરૂણાના
પ્રારબ્ધયેાગે
સામે
પવિત્ર
વૈમાનીક
સ્વરૂપનુ
શુધ્ધ અભિમાન
હોત કે સુખા આવ્યા હોત તો
શુધ્ધ થયાંના, તમારા મનની મલીનતા ઓછી થયાના
ભાગ માં
આમ
વિદ્યાના
તરફ આગળ ચાલવાના
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
શુદ્ધિ
પંકિત
૧ ૬
૮૫ ૮૬ ૮૭ ૮૮ ૯૦
આવરણના ઠગાય છે તેના કરતાં નિવડે તેવા તેવા કે મંદરસે તે કર્મ ઉદય
૧૨
૧૨ ૧૯
6
૯૧
કદી
X
કે
અશુદ્ધિ આવરણુતા થાય છે તે કરતાં નિવેડે તેવા કે મંદરસ તે ઉદય કરી રૂપવાળા કે મનુષ્યો પ્રવૃષિાળા ધર્મ નિમિત્ત શીતળાની વક્ષ ઉત્પન્ન ત્રિવિધ સમ્યગૂ દષ્ટિને પૌષધનો નંદમણિયારની નંદમણિયારે પુરૂષે પણ
૯૭ ૨૫. ૯૮ ૯૮ ૧૪ ૯૮ - ૧૭ ૯૮ ૧૮
૨૮ ૧૦૧
૧૮ ૧૦૬ ૧૦૮ ૯ ૧૧૧
સ્વરૂપવાળા કે જે મનુષ્ય પ્રવૃત્તિવાળા ધર્મ નિમિત્તે શીતળતાની વૃક્ષ ઉત્પન્ન થયેલા વિવિધ સમ્યગૂ દષ્ટિ પણાને અને પિષધને નંદનમણિયારની નંદનમણિયારે પુરૂષ પાસે હેયો કોઈ અલૌકિક જાગૃતિ રહ્યા કરે છે. આત્મજ્ઞાની પુરૂષો આશક્તિવાળી બતાવનાર ધર્મ ચર્ચામાં
૧૧૧ - ૧૨ ૧૨૫
૧૮
૧૨૯
૨૪
.
.
૧૩૨
૧૧
૧૩૬ ૧૪૦ ૧૪૫ ૧૫૦
અશક્તિવાળી બનાવનાર ધમ ચર્ચામાં શુત દેખાય જાઈએ ધમ ચર્યા મરળતા વધારવા
૬ ૧૬
દેખાય છે. જોઈએ ધર્મ ચર્ચા સરળતા વધવા
૧૫૮
૧૫
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
પંક્તિ ૨૧ ૩
પૃષ્ટ ૧૫૮ ૧૫૯ ૧૭૭ ૧૮ ૧૯૦ ૧૯૩ ૧૯૫
અશુદ્ધિ ચલાવવાવી* ઉત્પત તપાસને તપાસને નિર્ધામ
- શુદ્ધિ ચલાવવાની ઉત્પન્ન તાપસને તાપસને નિર્વાણ વિરોધી विरचितः
૧૭
વિરોધ
૧૧ -
विरक्तिः
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
સહાય કે ની શુભ નામાવલી
ه
ه
س
રૂ. ૬૦] પારી ચંપકલાલ હીરાલાલ
મુંબઈ રૂ. ૫૦૫ ડે. કે. એમ. ભણસાલી
મુંબઈ રૂ. ૫૦] પારી કીર્તિલાલ ડાહ્યાભાઈ
મુંબઈ ૪૦૬ મૃતભક્તિ પરાયણ એક સગ્રહસ્થ મુંબઈ
૨૫૬ રસીકલાલ કેશવલાલ ભણસાલી કલકત્તા રૂ. ૨૫ પિોપટલાલ પાનાચંદ કોઠારી
મુંબઈ રૂ. ૨૫] વૈદરાજ ભેગીલાલ નગીનદાસ ઉંઝા ફાર્મસી વાલા રૂ. ૪૦° સૌભાગ્યશ્રીજી મ. સા. ની પુણ્ય સ્મૃતિનિમિતે
જ્ઞાન. ખાતાના. પાટણ રૂ. ૧૦૫ શા. ઉજમશી નાનચંદ
મુંબઈ રૂ. ૧૦, અમરચંદભાઈ
મુંબઈ ૧૦૦] રતીલાલ વર્ધમાન રૂ. ૧૦૦) સુમતિચન્દ્ર રામલાલ એડવોકેટ દહેગામ રૂ. ૧૦૦] પ્રેમચંદ ખેમચંદ
સુદામડા રૂ. ૫૭ ફતેચંદ પરસોતમ
મુંબઈ ૫૦૬.
સાધ્વીજીશ્રી નેમશ્રીજીના ઉપદેશથી રૂ. ૨૫૧૭ રૂક્ષમણીબહેન લાલભાઈ બક્ષી
મુંબઈ રૂ. ૧૦૧ મોતીલાલ કસ્તુરચંદ
કલકત્તા રૂ. ૧૦૧] ચીમનલાલ લહેરચંદ
મુંબઈ
મુંબઈ
س
س
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
» અમ નમઃ જ
સભ્ય દર્શન
જડ-ચેતન્યની ભિન્નતા. काष्टे यथाग्निधरणीतले के सपिर्यथाऽदनि तिलेषु तैलं । आमोदबिन्दुकुसुमारकरेषु तथा यमात्मागि शरीरदेशे ॥१॥
લાકડામાં જેમ અગ્નિ રહેલું છે, જમીનમાં જેમ પાણી રહેલું છે, દહીંમાં જેમ ઘી રહેલું છે, તલમાં જેમ તેલ રહેલું છે, પુષ્પના બગીચાઓમાં જેમ સુગધનું બિન્દુ (ભાગ) રહેલું છે તેમ આ આત્મા પ્રાણિઓના શરીરમાં રહેલું છે. ૧
આત્મા અને જીવ એ સંસારી જીના પર્યાયવાચક નામે છે. જીવ આદિ અને અંત વિનાનો છે. તેની ઉત્પત્તિ કયારે થઈ? તે કોઈપણ રીતે કહી શકાય તેમ નથી, એટલે અનાદિ છે. તેમ તેને સર્વથા નાશ પણ થતું નથી એટલે અંત વિનાનો અર્થાત નાશ ન પામે તેવો છે. તેને અવિનાશી અક્ષય ધ્રુવ નિત્ય એવાં નામેથી પણ બોલાવાય છે.
આ જીવ મૂલ વસ્તુની અપેક્ષાએ એટલે દ્રવ્યની અપેક્ષાએ નિત્ય છે. અને પર્યાયની અપેક્ષાએ અનિત્ય છે. જેમ સુવર્ણથી મુગટ, કુંડલ આદિ પર્યાયે ઉત્પન્ન થાય છે. આમાં મૂલ દ્રવ્ય સેનું છે. અને મુગટ, કંડલ, વીંટી, કડું ઈત્યાદિ નામ માત્રથી
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨ ) પર્યાયે જુદા છે. સેનું એ સામાન્ય છે. મુગટ, કંડલાદિ પર્યાયે વિશેષ છે. આવી રીતે ચાર ગતિમાં પ્રવાસ કરતા જીવ રૂપ સોનાના, એકેંદ્રિય, બેઈદ્રિય, ત્રણઇંદ્રિય, ચાર ઇંદ્રિય પશુ, મનુષ્ય, નારકી, દેવ ઇત્યાદિ અનેક નામવાળા અનેક પ્રકારના પર્યાયે થાય છે. તથા આ સર્વમાં જીવ દ્રવ્ય તે તેનું તેજ કાયમ રહે છે. આ પર્યાની અપેક્ષાએ જીવ અનિત્ય કહેવાય છે. કારણકે તે રૂપાંતર પામે છે. વિવિધ નામ રૂપે બદલાતું રહે છે. પણ મૂલ છવદ્રવ્ય તે સર્વ પર્યાયમાં કાયમ રહે છે તે મૂળ દ્રવ્યની અપેક્ષાએ જીવ નિત્ય છે.
જેમ પાંજરાથી પાંજરામાં રહેનાર પક્ષી જુદું છે, ઝાડથી ઝાડ ઉપર રહેનાર પક્ષી શું છે પહેરેલ અંગરખા કે કોટથી પહેરનાર પુરુષ જુદે છે, તેવી જ રીતે આ જીવ શરીરથી જુદો છે આ સ્કૂલ બુદ્ધિવાળા પણ સમજી શકે તેવાં દૃષ્ટાંતો છે. તેનાથી કાંઈક વધારે સુમ બુદ્ધિવાળાઓ માટે આ દષ્ટાંત છે કે, દુધ અને પાણી, તલ અને તેલ, પુષ્પ અને સુગંધ એએનો ભેદ દેખાતે નથી છતાં તેઓ જુદાં જુદાં છે. તેમ આ દેહથી જીવને અત્યંત ભેદ આપણે પ્રત્યક્ષ જોઈ શકતા નથી તથાપિ તેઓ તેનાથી જુદાં છે.
જીવમાં એક સંકેચવિકાશ નામને ગુણ રહેલે છે. તેને લઈને આ જીવ કેટલે મોટો છે? કે કેટલે માને છે એ કહીશકાય તેમ નથી. એટલે તેને શરીર પ્રમાણ અસંખ્યાત્ પ્રદેશવાળ માનવામાં આવે છે. એક હાથીના શરીરમાં અને એક કંથવા જેટલા નાના શરીરમાં પણ તે રહી શકે છે. તેવી જ રીતે આ માનવ દેહમાં તેમજ આ સંપૂર્ણ લેકમાં સંકેચ વિકાસના કારણથી તે સમાઈ શકે છે. તથાપિ સર્વ સ્થળે તેની પ્રદેશસંખ્યા સરખી જ હોય છે.
કાળ જેમ ભૂત, ભવિષ્ય અને વર્તમાન એ ત્રણે કાળમાં અનાદિ
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨ )
અનંત છે તેમ જીવ પણ ત્રણે કાળમાં અનાદિ અનંત છે. આકાશ જેમ અપિ છે, તથાપિ જડ, ચૈતન્યને અવકાશ (મા) આપ વાના ગુણથી છે’ તેમ જાણી શકાય છે. એવીજ રીતે જીવ અરૂપ છે તથાપિ જ્ઞાન ગુણથી ‘છે' એમ જાણી શકાય છે.
C
આ પૃથ્વી જેમ ખીજા દ્રબ્યાના આધારભૂત છે તેમ જ્ઞાનાદિ ગુણાના આધારભૂત આ જીવ છે. આધાર વિના આધેય ટકી શકતું નથી તેમ જીવ વિના જ્ઞાનાદિ ગુણા ટકી શકતા નથી. અહીં આધાર એ પ્રકારના છે. એક સયાગ રૂપ આધાર અને ખીજો સમવાય સંબંધરૂપ (તદ્રુપ) આધાર છે. પૃથ્વી અને તેના ઉપર રહેલા પદાર્થો તેમના સંચાગ સબંધ રૂપ આધાર છે. પણ પૃથ્વી અને તેમાં રહેલા મીઠાશ, ખારાશ, ધેાળાશ, રતાશ વિગેરે ગુણાના સમવાય સબંધ છે. તદ્રુપ સબંધ છે. તેમ અહીં જીવ અને તેમાં રહેલા જ્ઞાનાદિ ગુણ્ણાના સંચાગ સખંધ નથી પણ સમવાય ( તદ્રુપ ) સબંધ છે.
આત્મા દ્રવ્ય છે. દ્રવ્ય, ગુણપર્યાય સહિત હોય છે. નિત્ય સાથે રહે તે ગુણાનુ લક્ષણ છે. તે દ્રવ્યમાં સદાકાળ વિદ્યમાન રહે છે. જ્ઞાન, દનાદિ જીવના અસાધારણ ગુણ છે.
પર્યાયનું લક્ષણ ક્રમતિ છે. એટલે તે દ્રવ્યમાં અનુક્રમે ઉત્પન્ન થાય છે. નર, નારકી આદિ આતિ રૂપ પાંચા અથવા સિદ્ધાકૃતિરૂપ પર્યાયને વ્યંજન પર્યાય કહે છે. અને રાગદ્વેષાદિ રૂપે પરિણમન અથવા ષગુણ હાનીવૃદ્ધિ થવાવાળા પર્યાયને અથ પર્યાય કહે છે.
આ નવીન અ પર્યાય કે વ્યંજનપર્યાયને ઉત્પાદ કહે છે. પૂ પર્યાયના નાશને વ્યય કહે છે. અને ગુણની અપેક્ષાએ અથવા પર્યાયની અપેક્ષાએ જે પીળાપણું કે સુવર્ણત્વને કાયમ અની રહેવાપણું છે તેને ધ્રુવ કહે છે. દરેક દ્રવ્યમાં ઉત્પત્તિ, વિનાશ,
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪) અને ધ્રોગ્ય, આ ત્રણેનું કાયમ રહેવાપણું છે. આત્મા આ ઉત્પત્તિ, વિનાશ અને ધ્રૌવ્ય ત્રણ ગુણેસહિત છે.
આકાશ ત્રણે કાળમાં અક્ષય, અનંત અને અતુલ છે તેમ જીવ પણ ત્રણે કાળમાં અવિનાશી અને અવસ્થિત છે.
જેમ નોકર પિતાની નોકરી પુરતું કામ કરી, કામના પ્રમLણુમાં, પગાર રૂપ ફળ મેળવે છે, ભગવે છે, તેમ આ જીવ
અનેક પ્રકારનાં કર્મ કરી તેનાં ફળ પણ અનેક રીતે પિતાની , મહેનતના પ્રમાણમાં ભેગવે છે.
સૂર્ય જેમ દિવસે પ્રકાશ આપી પાછો અસ્ત થઈ જાય છે. અને અન્ય ક્ષેત્રોમાં પ્રકાશ આપતાં અમુક વખત સુધી આ સ્થળે પ્રકાશ કરતો દેખાતું નથી. સૂર્ય તેમ આ જીવ, આ દેહ રૂપ દિવસમાં પ્રકાશ આપી પાછે અન્ય ક્ષેત્રમાં-પ્રકાશ આપવા રૂપ ભવાંતરમાં અન્ય દેહમાં જઈ પ્રકાશીત થાય છે. વળી આ સૂર્ય રૂપ જીવ અનેક દેહમાં જઈને પ્રકાશીત થાય છે અને અસ્ત થાય છે. છતાં પણ સૂર્યને જેમ અસ્ત થવાથી સર્વથા નાશ થતું નથી તેમ આ દેહનો ત્યાગ કરી અન્ય દેહને પ્રકાશીત કરનાર જીવને પણ નાશ થતું નથી.
. વિકાશીત પુષ્પ, કમલ, ચંદન, અગર, કસ્તુરી ઈત્યાદિને - સુરભી ગંધ ગુણ નાસીકાથી ગ્રહણ કરી શકાય છે. છતાં તે ગધેનું રૂપ દૃષ્ટિથી દેખી શકાતું નથી. તેવી જ રીતે બુદ્ધિમાન જીવ જ્ઞાન ગુણથી જીવને જાણી શકે છે. ગંધ તેમ જીવ, સુગંધ પદાર્થોથી અને જીવ દેહથી પ્રગટ જુદા દેખાડી શકાતા નથી. છતાં બને જુદા છે એમ અનુભવથી જાણી શકાય છે.
.. ભા, મૃદંગ, મર્દાલ, પણવ, મકુંદ, શંખ ઈત્યાદિને કેવળ શબ્દ આપણું કાનથી સાંભળી શકાય છે. છતાં તે શબ્દનું રૂપ
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૫ )
આપણે જોઈ શકતા નથી. તેવીજ રીતે ગુણવડે જીવને જાણી શકાય છે પણ તેનું રૂપ પ્રત્યક્ષ દેખી શકાતું નથી.
ભૃત, પિશાચાદિથી ગ્રસાયેલા વળગાડવાળા મનુષ્ય પ્રત્યક્ષ દેખાય છે. પણ પિશાચાદિ દેખાતા નથી તેવીજ રીતે દેહમાં રહેલા જીવ હસે છે, રીસાય છે, નાચે છે. ગાય છે, આનંદ કરે છે, રૂવે છે ઈત્યાદિ સુખ દુઃખ ને આ દેહમાં રહ્યાં છતાં વિવિધ પ્રકારની ચેષ્ટા દ્વારા પ્રકાશીત કરે છે. પણ નેત્રદ્વારા પ્રગટ જોઈ શકાતા નથી.
જેમ ખાધેલા આહાર જીવને ચરખી,લેાહી,માંસ,હાડકાં,મજ્જા, મેદ અને વી` રૂપ સાત ધાતુ પણે પરિણમે છે. તેમ જીવે ગ્રહણ કરેલું કર્મ જુદાજુદા જ્ઞાનાવરણાદિ આઠ પ્રકારે પરિણમે છે.
જેમ સાનાને અને પથ્થરને અનાદિકાળના સંચાગ અનેલે છે પણ ખીણમાં સેનુ અને પથ્થર ક્યારે સાથે જોડાયા તે કહી શકાતું નથી. મતલખ તેમને સંચાગ આદિ વિનાનેા છે તેમ જીવના અનેકના સંચાગ પણ અનાદિ છે. સેાનાને અને પથ્થરના સંચાગ અનાદ્ધિ છતાં ઉપાય વડે બન્નેને જુદા પાડી શકાય છે, તેવીજ રીતે અનાદિ સ ંચાગવાળા કમ અને જીવને જ્ઞાન ધ્યાનાદિ ઉપાય દ્વારા જુદા કરી શકાય છે.
પહેલું કર્મો કે પહેલા જીવ ?
પહેલું ક કે પહેલા જીવ ? બે માંથી એક પહેલુ હાવું જોઈએ. ” આમ પૂછનારાઓએ પ્રથમ આટલા ઉત્તર આપવા જોઈએ કે, પહેલી કુકડી કે પહેલું ઈંડુ ? બેલે આને શુ ઉત્તર આપશે ?
જેમ ઇંડામાંથી કુકડી ઉત્પન થાય છે અને ટુકડીમાંથી ઇંડુ
''
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૬ )
પ્રગટ થાય છે પણ આ બન્નેમાં પહેલુ આ કે પેલું તે એમ પૂર્વ-અપર ભાવ કહી શકાતા નથી તેમ ક અને જીવના સબંધમાં પણ પહેલું કમ કે પહેલે જીવ એમ કહી શકાતુ નથી. મને અનાદિ છે. છતાં સેના અને પથ્થરના ઉપર કહેલ દૃષ્ટાંતથી ઉપાય દ્વારા બન્ને જુદાં થઈ શકે છે.
જ્યાં સુધી આત્મનેત્રો (અંતર્ચુન્નુ) જ્ઞાન દ્વારા પ્રગટ થતાં નથી ત્યાં સુધી આ ચમચક્ષુવાળા જીવાએ આત્માને અનુમાન-કે હેતુદ્વારા પ્રતીત કરવા જોઈએ. વીતરાગ દેવા તે આત્માને પ્રત્યક્ષ જ્ઞાનદ્વારા જાણી અનુભવી શકે છે. હે, ગુણવાન જીવા! અનાદિ અક્ષય સ્વરૂપ આત્મતત્વનેા તમે પુરુષાર્થ દ્વારા પ્રત્યક્ષ અનુભવ કરે.
જડ ચૈતન્યના વિવેક.
દેહમાં આત્મા કેવી રીતે રહેલ છે ?
જે વસ્તુ પ્રત્યક્ષ રીતે જુદી ખતાવી શકાતી નથી તે વસ્તુ દૃષ્ટાંતની કલ્પનાવર્ડ કેટલીકવાર સામાના હૃદયમાં ઘણી સારી રીતે ઠસાવી શકાય છે. અપ્રત્યક્ષ પણ અનુભવમાં આવતી વસ્તુ અન્યને સમજાવવા માટે ઘણીવાર શાસ્ત્રકારાએ તથા જ્ઞાનીઓએ વિવિધ પ્રકારનાં અનુમાને, દૃષ્ટાંતા અને કલ્પનાના વડે ખાળ જીવાને સમજાવી છે. તેમ આત્માને દેહથી પૃથક્ સમજાવવા ખાતર અહી પણ એક કલ્પના કરવી પડે છે. તેને સમજવા ખાતર ઉપયેાગ કરવાથી તે વસ્તુ સારી રીતે સમજાશે. કલ્પનાને સિદ્ધાંત તરીકે માનવાની ભૂલ ન થાય પણ કાયરૂપ વસ્તુને એધ થાય એ તરફ વાંચનારાઓને ખાસ લક્ષ આપવા વિનંતિ છે.
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાચના કિલ્લાની કલ્પના. એક જાડા, આંધળા કાચના કિલ્લાની કલ્પના કરે. તે ઉપરથી ઢંકાયેલું છે. શ્યામ, વેત, લાલ, કે પીળાવણને તે છે. તેની અંદર એક બીજે બારિક પાતળે પણ લાલવર્ણવાળા સ્વચ્છ કાચને કિલ્લો છે. તેની અંદર એક ત્રીજે સ્વચ્છ કાચને કિલ્લો છે. આ કિલ્લે વિવિધ પ્રકારના પુદ્ગલથી મલીન થયેલ છે. તેની અંદર એક સુંદર સ્વચ્છ જાતિ પ્રકાશી રહેલી છે. આ જયોતિને પ્રકાશ ત્રણે કિલ્લાઓને તે કિલ્લાની સ્વચ્છતા જાડાઈ અને વર્ણના પ્રમાણમાં ભેદીને બહાર આવે છે. તે જ્યોતિ પોતાના પ્રકાશવાળા કિરણ વડે પિતાને પ્રકાશ તે કિલ્લાઓની બહાર કાઢવા, બહારનાં પદાર્થોને પ્રકાશીત કરવા, અથવા તેનું નિરક્ષણ કરવા માટે પ્રયત્ન કરે છે. તથાપિ તે કિલ્લાની મલીનતાના વ્યવધાનને લઈને કે તેની અપારદર્શક્તાને લઈને તે પદાર્થો જોઈ શકતા નથી. પિતે બહાર આવી શકતી નથી, જોઈ શકતી નથી, છતાં તે કિલ્લામાં અમુક સ્થળે છિદ્રો પડેલા છે. આ છિદ્રો વસ્ત્રમાં રહેલાં સુક્ષ્મ છિદ્રોથી પણ વધારે બારિક છે કોઈ સ્થળે પારદર્શક કાચમાં રહેલાં છિદ્રો જેવાં છિદ્રો છે. કાચમાં છિદ્ર દેખાતાં નથી પણ પ્રકાશ તેને ભેદીને બહાર આવે છે એથી નિશ્ચય કરાય છે કે પ્રકાશ જઈ શકે તેવાં છિદ્રો કાચમાં રહેલાં છે. તે કિલ્લામાં કઈ સ્થળે નાના ગેખલા જેવાં પણ પારદર્શક જાળીવાળાં છિદ્રો રહેલાં છે. તે દ્વારા જ્યોતિને પ્રકાશ બહારના પદાર્થોને જોઈ શકે છે અને તેને અનુભવ મેળવે છે.
આ જાતિ તે આત્મા. પહેલે કિલે તે આપણું આ ઔદારિક સ્કૂલ શરીર. બીજે કિલે તે તેજસ શરીર. ત્રીજે કિલ્લે તે કર્મના સંસ્કારવાળું કાશ્મણ શરીર આ ત્રણ કિલ્લાની અંદર આત્મતિ રહેલી છે. આ કિલ્લાઓ (શરીર)ને ભેદીને આત્મજ્યોતિનો પ્રકાશ બહાર આવે છે. તેમાં પડેલા છિદ્રો તે કર્મના
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮ )
ક્ષય કે પશમની નિર્મળતા છે. આંખનાં છિદ્રો મટા ગેખ જેવાં ગણાય છે. કારણ તે સ્થળે કર્મને ક્ષયે પશમ વધારે હોવાથી વધારે પ્રકાશ શકિત બહાર આવે છે. કાન, નાક, જીહા એ છિદ્રો તેનાથી નાનાં છે અને બાકીનાં બારિક છિદ્રો તે સ્પર્શન ઇંદ્રિય કે જે દ્વારા સ્પર્શ થતાં શરીરનાં બધા ભાગમાંથી બહારના હળવા, ભારે, શીત, ઉષ્ણ આદિ પ્રદાર્થોનું જ્ઞાન થાય છે.
આ ત્રીજા કાર્મણ શરીર નામના કિલ્લાને તદ્દન નિર્મળ અને પવિત્ર બનાવવો જોઈએ તેમાં રહેલાં મલીન સંસ્કાર, વિવિધ વાસનાઓ, જેમ જેમ ઓછી થાય તેમ તેમ તે નિર્મળ થાય છે. અને તેની નિર્મળતાથી આત્મતિ વધારે પ્રમાણમાં બહાર આવે છે. પ્રકાશે છે. અનુભવે છે.
આ આત્મતિને પ્રકાશ ત્રીજા દારિક સ્કૂલ શરીર સુધીમાં પ્રકાશીત થાય છે. તે જાગ્રત દશા છે. તેમાં રહીને જીવ અનેક પ્રકારના વ્યવહારિ અનુભવ કરે છે. નવીન બંધને પણ-જાતિને આવરણ રૂપ સંસ્કારે પણ આ સ્થિતિમાં તે વધારે મેળવે છે. તેમ તેને અટકાવવાના વ્યવહારૂ ઉપાએ પણ આ સ્થિતિમાં કરી શકાય છે.
આ શરીરમાં પ્રકાશ કરવાથી પાછો હટીને તે જાતિ તેજસ શરીર સુધીજ પ્રકાશ આપે છે, ત્યારે મનને સ્વપ્ન દશા થાય છે. જેમાં માનસીક સંસ્કાર અનેક પ્રકારના નાના મોટા આકારમાં રૂપ ધારણ કરી આત્માની સમક્ષ ખડા થાય છે, અને પ્રબળ વાસનાઓ કે જે સ્થૂળ શરીરમાં અનુભવ કરવાનું કેટલાંક કારણેથી અશકય જેવું થયું હોય છે, તેને અનુભવ કરાવે છે.
આ શરીરમાંથી પણ તે આત્મ તિ ગાઢ આવરણના કારણે (દર્શન વરણીય કર્મના ઉદયથી) પાછી હઠીને જયારે કેવળ કામણ શરીરમાં રહે છે, ત્યારે મનને પણ ગાઢનિદ્રા આવે
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૯) છે. તે દિશામાં મન પણ મૂર્શિત થયેલું હોવાથી કઈ પણ પ્રકારના સંકલ્પ વિકલપ કરતું નથી. પણ કેવળ અજ્ઞાન દશાનેઆત્મા વિનાને અંધકાર ફેલાઈ રહેલું હોય છે. તે દશામાં બહારના સઘળા વ્યાપાર કે આખું વિશ્વ તેને માટે તે હૈયાતિ વિનાનું હોય તેવું થઈ રહે છે. મતલબ કે આ વિશ્વનું કાંઈ પણ ભાન તે સ્થિતિમાં થતું નથી.
- અથવા એક નળી તે જતિની સાથે જોડવામાં આવી છે. આ નળી કાર્પણ, તૈજસ કિલ્લાને ( શરીરને ) ભેદીને ઔદારિક સ્કૂલ શરીરમાં આવે છે. તે નળી દ્વારા આત્મ જયંતિને પ્રકાશ ત્રણે શરીરને પ્રકાશીત કરે છે. સ્કૂલ શરીરમાં પાંચે ઇંદ્રિયની સાથે તે નળીને જયારે સંબંધ થાય છે ત્યારે જ તે પ્રકાશીત હોય છે અર્થાત તે દ્વારા કરાતે વસ્તુને જુદી જુદી રીતે બેધ યા નિર્ણય તે, નળીને તે ઇંદ્રિયો સાથે સંબંધ થયો હોય તેજ થઈ શકે છે. જેમ પાણીને નળ ખુલ્લે ન હોય તે પાણી બહાર આવતું નથી અથવા મૂળ પાણીના દ્વાર સાથે સંબંધિત ન હોય ત્યારે તેમાંથી પ્રકાશ બહાર આવતે નથી.
આ નળી તે મન છે. તે મન આત્મજયંતિ સાથે ઘણેજ નજીકનો સંબંધ ધરાવે છે. તે મન દ્વારાજ આત્મજતિને પ્રકાશ આ શરીરને પ્રબોધિત કરે છે, જાગ્રત રાખે છે. મન ઇદ્રિ સાથે જોડાયેલું નથી હોતું ત્યારે સાંભળવા જેવા વિગેરે ઇદ્રિનાં કાર્યો થતાં નથી,
આ મનને ઇતિ સાથેનો સંબંધ જયારે બંધ થાય છે ત્યારે નિદ્રા આવે છે, આ વખતે સ્કૂલ શરીર સાથેને મનને સંબંધ તુટે છે તેથી ઇંદ્રિ સંબંધી કાંઈ બેધ તે વખતે થતું નથી, છતાં તેજસ્ શરીર સાથે હજી મનને સંબંધ રહે છે
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૦ )
તેથી સ્વપ્નાઓ આવે છે. આ સંબંધ પણ તુટતાં તે મનને કામણુ શરીર સાથે સબંધ રહે છે એટલે ગાઢ નિદ્રા આવે છે. આ કાણુ શરીરમાં લીન થયેલુ’-અજ્ઞાનમાં લીન થયેલું મન હવે કાંઇ પણસંકલ્પ-વિકલ્પની ચપળતા કરી શકતુ ં નથી. આ પ્રસ ંગે મન આ તા મહાન પડદો છે. કેવળ જયેાતિ પ્રકાશી રહે છે. પણ તે કામ ણુના મલીન અંધનમાં ઝકડાયેલ હાવાથી હતી તેના કરતાં પણ વળી વધારે અધકાર અજ્ઞાનમાં રહેલી છે. આ વખતે બહારના સમાચાર લાવનાર મનને સબંધ તુટી ગયા હૈાવાથી અથવા ખંધ થયેલ હાવાથી મુંગી શાંતિજ હાય છે. પાછા તે મનનેા જચેાતિ સાથે સંબંધ જોડતાં જાગ્રત થયા એમ કહેવાય છે. સ્થૂલ શરીર સાથેને સખંધ જોડાઇ જતાં ઇંદ્રિયામાં ચૈતન્ય આવે છે. અને મનને તેઓ સાથે સંબંધ થતાં પોતાના વ્યાપારામાં ઇંદ્રિયા લાગી જાય છે. ઉજડ કે શૂન્ય થયેલું આ દેહજગત્ પાછું સ્વસ્થ થઈ ચાલુ થઈ જાય છે.
આ દૃષ્ટાંતે વિચાર કરતાં દેહ ઇંદ્રિયા, મન એ સર્વનાં લક્ષણાથી આત્મજાતિનું લક્ષણ કાઇ વિલક્ષણ યાને તદૃન જુદું છે. અને તે વચ્ચેનું આંતરૂ સહેલાઇથી સમજી શકાય છે. આવુ' ભેદ જ્ઞાન અને આત્મ ન્યાતિ તે હું એવુ અભેદ જ્ઞાન જ્યારે થાય છે ત્યારે સમ્યગદન થયુ કહેવાય છે.
કામણુ તથા તૈજસ શરીરને સાથે લઇને તે જ્યાતિ આ ઔદારિક શરીરના ત્યાગ કરી અન્ય ઔદારિક શરીરમાં ચાલી જાય છે. તેને મનુષ્યા મરણદશા કહે છે કામણુ અને તૈજસ તથા ઔદારિક શરીરને આંહીજ પડતા રહેવા દઈને તે જચેાતિ તેનાથી તદૃન અલગ ખસી જાય છે તે નિર્વાણુ યા મેાદશા છે.
પૂર્વ કહેલી વ્યવહારની જાગ્રત દશા તે આત્મભાન ભૂલાયેલી છે. આ સ્થળે આ ત્રણે શરીરમાં રહેલ જ્ગ્યાતિજ
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૧ )
પ્રકાશ કરે છે. આ તેનેાજ પ્રકાશ અથવા એધ-જ્ઞાન છે. ગમે તેવી સ્થિતિમાં પણ તે ચૈાતિજ છા અને જ્ઞાતા છે. આ ચૈાતિની મદદ કે નિમિત્તથીજ શરીરાદિ દ્વારા કાર્ય કરાય છે.
ચૈાતિ પેાતાના સ્વભાવમાં સ્વરૂપસ્થ રહે તેજ તેને આનદ અને તેજ તેનું કર્તા ભેાકતાપણુ” છે.
આત્મ ભાન
વ્યવહાર આ સ્થૂલ શરીરદ્વારા થાય ભૂલાયેલ આ દેહને અભિમાની આત્મા તે આ વ્યવહારને કોં અને તાકતા છે.
આ મૂળ જચેાતિ તરફ લક્ષ ખેંચાય, જ્ઞાતા અને દા આ ચેાતિજ મનાય, અનુભવાય-સમજાય, ત્યારે તેને સમ્યગ્ જ્ઞાન તથા સમ્યગ્ દર્શન થયુ કહેવાય. આ જ્ઞાતા, દૃષ્ટા તેજ છે. અન્યમાં તે સામર્થ્ય નથીજ આવા દૃઢ નિશ્ચય થાય તેજ સમ્યક્ શ્રદ્ધાન છે. તે નિશ્ચય કર્યો પછી તે ચૈાતિ તેજહું છું. એમ વારંવાર અનુભવવું. તેમાં વ્યવહારના પ્રસંગે ભાન ભૂલાઈ જાય, પાછી જાગ્રતિ આવે એમ વારવાર મ મ જાગ્રુતિ રહે તે ક્ષચેાપશમિક સમ્યકૃત્વ છે. અંતર મુહૂત્ત ( મેઘડી લગભગ ) ટ્રુડાભિમાન છુટી જઇ તે જચેાતિમાં મન લીન થાય, આત્માકારે મન પરિણમી રહે તે ઉપશમ સમ્યકત્વ છે. તે આત્મ જચેાતિના એધ કાયમ અન્યા રહે કે ગમે તેવા વ્યવહારપ્રપંચની જાળમાં કે વિષમ પ્રસંગેામાં પણ હું તે શુદ્ધ આત્માતિજ છું, અને આત્મ દેહભાવ-દેહાધ્યાસા દેહમાં આત્મભાન ભૂલી આત્મામાંજ અખંડ આત્મભાન રહે તે તે ક્ષાયિક સમ્યકત્વ છે
જેમ જાણ્યું છે. તેમ વન થાય તે ચારિત્ર છે. એટલુ ધ્યાનમાં રાખવાનું છે કે જાણ્યા પછી ચારિત્રમાં આવતાં વખત લાગે છે. જાણવું સત્ય સમજવું તે દન મેાહનીયના ઉપશમ,
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨)
ક્ષયેાપશમ, કે ક્ષય ઉપર આધાર રાખે છે અને અનુભવવુ વનમાં લાવવું તેના ચારિત્ર માહનીયના ક્ષય ઉપર આધાર છે.
આ આત્મ જયેાતિને ભૂલી જઇ, જે દેહાવાળા કિલ્લાએ, જેમાં આત્મચેાતિ પ્રકાશી રહી છે તે દેહાર્દિની જયોતિરૂપ માની તેમાં અશકત થવું તે મિથ્યાત્વ છે, આ ભૂલ આત્મ ભ્રાંતિ અનેક ભલે ઉત્પન્ન કરાવે છે.
દેહનું ભાન ભૂલી જઇ, આત્મઉપયોગે નિરંતર ઉપયુકત રહેતાં આ દેહમાં રહેવા છતાં તે જયોતિની પૂર્ણ સત્તા શકિત ખીલી નીક્ળ, તેના ઉપરના કામ ણુ શરીરવાળા જ્ઞાન, દર્શન, આનંદ અને વીય (કિત) ને રાકવાવાળા પડદાએ પીગળી જઈ વિખરાઈ જાય તે કેવળજ્ઞાન છે.
તે અખંડ જ્યેાતિસ્વરૂપ પરમાત્મા શુદ્ધઆત્મા આ દેહ નિવાસને મૂકીઇ, ખાકી રહેલ ચાર કમના ખારિક પદાઓને બાળીનાખી, આ દેહથી તદ્ન અલગ થઇ રહે, પ્રકાશ સ્વરૂપ અની રહે તે માક્ષ છે.
આ ચૈાતિના પ્રકાશ જ્યારે આત્મભાન ભૂલાયેલુ હોય ત્યારે પણ પાતે તે જે સ્વરૂપે છે તેજ સ્વરૂપે પ્રકાશી રહેલ છે. તે હું છુ. એવુ... જીવને ભાન ન પણ હાય ત્યારે પણ તે દેહદેવળની અંદર પ્રકાશીતજ છે. તે જચેતિ કેઈપણુ વખત બુઝાતીજ નથી. છતાં માલીકને પેાતાના ઘરમાં રહેલા ખજાનાનુ ભાન ન ાય ત્યારે પૈસા ઘરમાં હેાવા છતાં પૈસાથી મળતા ઉપભાગના સાધનાના અભાવે આનંદ મળી શકતા નથી તેમ સત્તામાં જચેાતિ પ્રકાશીત હાવા છતાં અજ્ઞાનતાને લીધે તેના આનંદના અનુભવ મળતા નથી આ અજ્ઞાનદશા કહેવાય છે. અને તેનું જ્ઞાન-જાણપણું થવુ' તેજ જ્ઞાન દશા છે. અજ્ઞાન દશાથી જ્ઞાન દશામાં આવતાં આટલા વખત લાગે છે, પણ આ જ્ઞાન
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩) સ્પર્શજ્ઞાન અંતરને ભેદીને થવું જોઈએ. મતલબ કે મનને તેની ચેકસ ખાત્રી થવી જોઈએ પછી તે જ્ઞાનમાંથી પડવાને કે આવેલ જ્ઞાન જવાને પ્રસંગ કદાચ ભાગ્યેજ બનવા પામે છે.
તે જાતિ જ્યારે ઘણુંજ ગાઢ આવરણવાળા સ્થળમાં - અજ્ઞાનતાથી પુરાય છે ત્યારે તેને એક ઇંદ્રિય કહે છે. કારણ કે તે કિલ્લા રૂપ શરીર ઘણું જ ગાઢ, મલીન, ઘટ્ટ છિદ્રોવાળું અને કર્મના ક્ષપશમ રૂપ ઉજવળતા વિનાનું હોય છે તેથી તે જાતિને પ્રકાશ સારી રીતે બહાર પ્રકાશીત થઈ શકતો નથી.
તેથી સહેજ ઓછા ગાઢ આવરણવાળા તથા એક વધારે છિદ્રવાળા શરીર રૂપ સ્લિામાં જીવ આવે છે ત્યારે તેને બે ઇંદ્રિય કહે છે. આમ કર્મના ક્ષપશમના પ્રમાણમાં વિશુદ્ધતા વધતા એક એક ઇંદ્રિય, એક એક છિદ્રદ્વારા વધતા પ્રકાશવાળા શરીરમાં આ જાતિ આવતાં તેને ત્રણ ઇંદ્રિય, ચાર ઇંદ્રિય, અને પાંચ ઇન્દ્રિયવાળા જી કહેવામાં આવે છે. મતલબ કે બહારના જ્ઞાનમાં વધારો કરનાર ઇંદ્રિયની પ્રાપ્તિથી તે તે ઇદ્રિયોની જાતિથી તે ઓળખાય છે.
આત્મા પ્રકાશ સ્વરૂપ છે એમ જાણવા છતાં તેને પ્રત્યક્ષ અનુભવ થતો નથી તેનું કારણ એ છે કે આ જાણવા રૂપ જ્ઞાન તે પરોક્ષ જ્ઞાન છે. સ્ફટિક લાલપુષ્પાદિની ઉપાધિથી લાલ દેખાય છે. ખરી રીતે તે લાલ નથી, એ જ્ઞાન જેમ મનુષ્યને શરૂઆતમાં થાય છે તેમ અત્યારે આત્મજ્ઞાન પ્રથમ શરૂઆતમાં તેવું જ થાય છે પણ જેમ સ્ફટિક પાસેથી પુષ્પાદિ લાલ ઉપાધિ લઈ લેતાં અથવા દૂર થતાં તે ફાટિકનું ખરૂં નિર્મળ સ્વરૂપ પ્રગટ થાય છે તેમ આ કર્મની ઉપાધિ જવા પછીથી જ સર્વથા જયોતિ સ્વરૂપ આત્માને પ્રત્યક્ષ અનુભવ થાય છે. તે સિવાય આત્મા શુદ્ધ છે એવું પરોક્ષ જ્ઞાન જ થાય છે.
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪)
જેવી રીતે આ પેાતાના દેહમાં આત્મજ્ગ્યાતિ રહેલી છે તેવીજ રીતે આ પ્રત્યક્ષ જણાતાં પૃથ્વી, પાણી, અગ્નિ, વાયુ, વનસ્પતિ, વિકલેંદ્રિય અને પાંચ ઇંદ્રિયવાળા સદેહેાની અંદર પણ તેવીજ જ્યેાતિ પ્રકાશી રહેલી છે તે જ્ઞાન પણ પેાતાના દેહની ચૈાતિનું જ્ઞાન કરવાની સાથે કરવાનુ છે, અને તે સવ માં તે જ્ઞાન થવાથીજ ખરૂ સભ્યજ્ઞાન-દન થાય છે. જો બીજા સવમાં તે જ્ઞાનને નિશ્ચય કરવામાં નથી આવતા-અથવા તે સવમાં આત્મયૈાતિ છે એવી લાગણી જાગૃત રાખવામાં નથી આવતી તેા તેએ તરફ આત્મભાવવાળું વર્તન રાખી શકાતુ નથી તેમ તે પેાતાના એક દેશ-એક ભાગનું જ્ઞાન થવાથી જગના સ જીવેાનું જ્ઞાન થતું નથી. તેમ દરેક પ્રસંગે તેમના સહવાસમાં કે સ્મરણ પથમાં આવતાં તેમાં જે આત્મ જયેાતિની ભાવના કરવામાં નથી આવતી તેા રાગદ્વેષની પરિણતિ મંદ પડતી નથી. કેમકે આત્મજયાતિની લાગણી કે જાગૃતિ વિના આપણે સામાને ઢેડ ભાવેજ જોવાના. અને જેમ જેમ દેહભાવના ઉપયાગમાં વધારે રહેવામાં આવે છે તેમ તેમ દેહાધ્યાસ દૃઢ થાય છે. વળી એમ પણ બનવા ચેાગ્ય છે કે જેમ ખીજાનું મુખ ઘણીવાર જોવામાં આવે છે અને પેાતાનુ મુખ તેાકેાઈકવાર જોવામાં આવે છે તેમ જેએ બહારના દેહામાં રહેલ આત્માને જોઈ શકતા નથી તે પેાતાના આત્માને કેવી રીતે જાણી શકશે ? અર્થાત સામે આરિસેા છતાં જે તેમાં પેાતાનુ' મુખ જોઇ શકતા નથી તે અંતરના આરિસામાં જોઈ નહિં શકે. કહેવાને મતલખ એ છે કે જ્યાં માહ્ય કાઈ પણ દેહ ઉપર દૃષ્ટિ પડી કે તે ઉપર દૃષ્ટિ ન ચેાટાડતાં કે તે સંબંધી વિચાર ન કરતાં તે શરીરને ભેદીને તેની અંદર રહેલ ચૈાતિ ઉપર દૃષ્ટિ આપવી કે આ દેહ નથી પણ ચેાતિ રૂપે છે અને તેમાં જેટલું રટણ દૃઢ થશે તેટલુંજ પેાતાના આત્માનું રટણ દૃઢ થશે. કારણ કે જેટલા
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫) વખત તે અન્ય શરીરમાં આત્મદર્શન કરે છે તેટલે વખત તે આત્મઉપયોગે રહેલ છે. તેનું મન આત્માકારે પરિણમેલ છે એટલે તે તેને પ્રસંગે પણ આત્મભાન ભૂલેલ નથી. ત્યાર પછી તેને ફક્ત એટલું જ કરવાનું બાકી રહે છે કે તે ઉપગને તે જેતિ પરથી ખસેડી પિતાની જ્યોતિ પર સ્થિર કરવાને છે. આ પ્રમાણે સર્વમાં અને પિતામાં આત્મદષ્ટિને અભ્યાસ કરતાં આત્મસ્વરૂપ થઈ રહેવાશે.
આ કાર્મણશરીરની મલીનતા હઠાવવા નિમિત્ત શરૂઆતમાં વિવિધ પ્રકારનાં શુભ કર્મો કરવાની જરૂર છે, પણ ઉદ્દે સર્વ કર્યાવરણને નાશ કરવા સિવાય બીજે કઈ હે જોઈએ નહિ. જેઓ દુનિયામાં સુખની ઈચ્છાથી શુભ કર્મો કરે છે તેને પુણ્યબંધ તે થાય છે. પણ તેનાથી આ છે પેળે પડદે મૂલ
તિની આડે મજબુત થાય છે. મતલબ કે તેનાથી જાતિ દબાય છે પણ ખુલ્લી થતી નથી. જેમ પાપને પડદો કાળે છે, તેમ પુન્યને પડદો ધોળો છે. બને આવરણ કરનાર છે. વળી પુણ્યથી મળતા સંસારના સુખમાં દુઃખનાં બીજે રહેલાં છે. અને સુખ પાછળ દુઃખ, દુઃખ પાછળ સુખ આવી ઘટમાળા ચાલ્યા જ કરે છે. માટે પિતાને ઉદ્દેશ કર્મક્ષય કરવાને રાખી તે નિમિત્તે શરૂઆતમાં શુભ કર્મો કરવાં, તેથી કર્મની મલીનતા ઓછી થશે. ત્યાર પછી શુદ્ધ ઉપગ રૂપ આત્મ દષ્ટિથી સર્વ કમળને નાશ થતા શુદ્ધ, પવિત્ર, નિર્મળ, અખંડ તિ સદાને માટે ખુલ્લી થશે.
શુદ્ધ હું અને અશુદ્ધ હું. નિરંજન, નિરાકાર, નિર્વિકાર, નિર્વિકલ્પ, નિર્ભય, સંત, ચિ, આનંદ એ શુદ્ધાત્માનું સ્વરૂપ છે.
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬)
પેાતાનું ભાન ભુલીને પાતેજ વિસ્તારેલી પેાતાની મનેામય જાળમાં આ જીવ સાય છે. પેાતાનું ભાન પાતાને હાય તે તેવી જાળમાં થેાડા વખત રમણ કરી પાછે પેાતાના સ્વરૂપની વિશ્રાંતિ લઈ શકે છે. ભાન ભુલી કર્તા, ભેાકતા થવા જતાં પેાતાનાજ વિચારેાની કે પાતેજ ઉભી કરેલી ત્રિપુટીની જાળમાં સપડાઈને અસહ્ય શારીરિક કે માનસીક દુઃખ અનુભવે છે.
જગત એટલે રચના. જગત્ એ પ્રકારનાં છે. આ દૃશ્ય થતું સ્થૂલ, બાહ્ય જગત્ અને ખીજું માનસીકલ્પનાઓથી ઉત્પન્ન થયેલું, સૂક્ષ્મ, આકારવાળું મનેામય જગત્.
આ ખાદ્ઘ દેખાતા જગા જેવુજ દરેક જીવ પાતાના મનેાવિકાશ અને વિસ્તાર પામેલી ભાવનાના પ્રમાણમાં થડે કે ઘણે અંશે અથવા પૂર્ણ પણે મનેામય જગત્ખનાવી શકે છે. આ મનેામય જગતની ઉત્પત્તિ, અને તેમાં ઉત્પન્ન થયેલા જીવા, અને વિવિધ આકૃતિવાળાં પુદ્ગલે તેની ઉત્પત્તિનું સ્થાન આ આત્મા સિવાય ખીજું કાઈ કલ્પી શકાતુ નથી. આત્મપ્રકાશથી મનદ્વારા આ સર્વે મનેામય કાલ્પનીક જગત્ ઉત્પન્ન થાય છે અને પાછું તેમાંજ વિલય પામે છે.
જાગૃતિવિનાના અજ્ઞાની મનેામય જગત્ત્ના કર્તા અભિમાની ખની આ મનેામય જગત્ના વિવિધ વિકારને જોઈ ઈષ્ટાનિષ્ટમાં રાગદ્વેષ કે હષ શાક કરી, મારૂ તારૂ માની, પેાતાનીજ બનાવટને હિત-અહિત, શત્રુ, મિત્ર સમજી પાતાનીજ ખાજીમાં રાગદ્વેષ અભિમાન કરી નવીન અજ્ઞાનતાને વધારનાર કર્મ બંધ પામે છે. જેમ આ મનેામય જગત છે તેમ અંધ પણ મનેામય છે. જો પેાતાનું ખરૂ ભાન પેાતાને થાય તે આ મનેામય જગત અને તેમાં કરાયેલા રાગદ્વેષથી ઉત્પન્ન થયેલા કર્માંધ નાશ પામે. તે ખંધનમાંથી મુક્ત થાય-મુક્તિ પામે.
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૭ ) જે પિતાને પિતાની જાગૃતિ હોય તે આ બાહ્ય જગત જે આ નેત્રો દ્વારા જોઈ શકાય છે. તે જરાપણ દુઃખરૂપ કે કર્મ બંધનના કારણભૂત થઈ શકતું નથી. જે આ જગત્ કર્મબંધનું કારણ હોય તે જ્ઞાની પુરૂષોને પણ તેમ થવું જોઈએ. અને શાસ્ત્રો દ્વારા આપણને સમજાય છે કે તેઓ હજારો વર્ષ પર્યત નિર્લેષપણે આ જગતમાં વિચરતા હતા. આ ઉપરથી નિશ્ચય થાય છે કે, પોતાનું ભાન ભૂલીને આ મન દ્વારા પ્રવૃત્તિ કરનાર પિતાની અજ્ઞાનતાને લઈને જ પોતાની મને કલ્પનાથી રાગદ્વેષ કરી મમય જગત ઉત્પન્ન કરી (અનેક વિચારોની આકૃતિઓ ઉભી કરી) તેમાંથી કર્મબંધ ઉત્પન્ન કરે છે.
** ખરો જ્ઞાતા તો સત્ય આત્મા જ છે, અને વ્યવહારિક જ્ઞાતા, કર્તા, ભક્તા તે અંતઃકરણમાં પ્રકાશત-બુદ્ધિરૂપ આત્મા છે. આ આત્માની પરાધીન સ્થિતિ છે એટલી જ અશુદ્ધતા છે. આંહી પર ઉપર આધાર છે. બુદ્ધિ તથા મનના ચસ્માદ્વારા તે પ્રકાશીત થાય છે. તેજ આડે મળ છે. બુદ્ધિ-મન જેટલાં મલીન અશુદ્ધ, વિપરીતતેટલું જ તેમાંથી પ્રસાર થતું જ્ઞાન મશીન, અશુદ્ધ અને વિપરીત હોય છે. આ બાહ્ય અનેક કર્તા, ભોક્તાઓ છે. અનેક દશ્ય વસ્તુઓ છે. છતાં આ મન તેમાં પરિણામ ન પામે છે તે સર્વ વસ્તુઓ કાંઈ પણ સુખ દુઃખ દેવાને સમર્થ નથી. જ્યારે આપણે ગાઢ નિંદ્રામાં પડયા હોઈએ છીએ તે વખતે આ દુનિયામાં અનંત વસ્તુઓ રહેલી છે છતાં આપણું મન તેમાં તેટલા વખતને સાટે પરિણામ પામતું નથી તે તે વખતે આ જગતની વિદ્યમાનતાની આપણું મન ઉપર જરા પણ અસર થતી નથી. વિશેષ એટલે છે કે આ નિદ્રાની સ્થીતિમાં આપણું મન અજ્ઞાનમાં લય પામ્યું છે. તેજ મન જે જાગત દશામાં આત્મજ્ઞાનમાં લય પામે તે આ દુનિયાની કોઈ પણ વસ્તુની વિવિધતાની અસર (રાગદ્વેષ રૂપ પરિણતિ અને તેથી ઉત્પન્ન થતા હર્ષ, શેક વિગેરે) આપણું ઉપર થશેજ નહિ.
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૮ )
આ ઉપરથી નિશ્ચય થાય છે કે દુનિયાની સર્વ વસ્તુની ભલે કાયમ હયાતિ હા; પણ જો આ મન તેમાં પરિણામે છે (ખરી રીતે તે વસ્તુ તે જ્યાં જેવા રૂપ છે ત્યાં તેવાજ રૂપે રહે છે. પણ મન તેના આકારા પેાતામાં ઉત્પન્ન કરે છે. તેના જેવા આકારા ઉત્પન્ન કરે છે. અને મન પાતે તેવા આકારે પરિણમી તેવી આકૃતિએ મનમાં ઉત્પન્ન કરે છે અને આત્મા આકૃતિઓમાં ભાન ભૂલી પરિણામે છે. આ આકૃતિએ પેાતાથીજ ઉત્પન્ન થયેલી છે પાતે તે રૂપે છે, છતાં તે ભાન તેને ન હેાવાથી તેમાં રાગદ્વેષ ઉત્પન્ન કરે છે. કર્તા, ક્રમ, ક્રિયારૂપ થાય છે. લેાક્તા, ભાગ્ય અને ભાગના વ્યાપારરૂપ થાય છે. દૃષ્ટા દૃશ્ય અને દૃશ્યના વેપારરૂપ થાય છે. ધ્યાતા,ધ્યાન અને ધ્યેય રૂપ થાય છે)તાજ રાગ, દ્વેષ અભિમાન, ઈચ્છા, આશા, હષ ખેદ શાક વિગેરે ઉત્પન્ન થાય છે. જો આ મન તેમાં-અગર તે રૂપ-પરિણામ ન પામે તેા, અને આત્મા પેાતાના નિરાકાર સ્વરૂપમાં જાગૃત હાય તા ગમે તેવી મેાહક કે વિવાદ ઉત્પન્ન કરનાર વસ્તુ હાય તેની જરાપણ અસર મન ઉપર થશે નહિ. મતલખ કે દુનિયા દુઃખ રૂપ નથી પણ જુલાચેલું ભાન દુઃખરૂપ છે.
આવી મનની પ્રમળ ઘુંચવાડાવાળી, સ્થિતિ થઈ મુંઝવણવાળી હાય, અનેક તર્કવિતર્કો કરી મન થાકી ગયું હાય, પેાતાના વિચારાએજ પેાતાને નાસીપાસ કરી મહા લયમાં લાવી મૂકયા હાય, એ વખતે જરાક ઉંચી ષ્ટિ કરી ખરા સત્યના સ્વરૂપ આત્મા સામી નજર કરો. કેમકે હું કાણુ? આ સ` દૃષ્ટા દૃશ્ય, ભેાક્તા ભાગ્ય, કર્તા, ક ધ્યાતા ધ્યેય ઇત્યાદિને જાણનાર કાણુ ? આ સવ કાનાવડે પ્રકાશિત થાય છે? આ સવ દશ્ય છે. મનને વિષય છે, તા તે મનને જાણનાર કાણુ છે ? આ સવને હું જાણી શકું છું. જે પદાર્થો છે, જે મન છે, જે વિચારે છે તે બધાનું ભાન મને થાય છે તેા આ સર્વ મારા દૃષ્ટાથી દૃશ્ય છે. મારા જ્ઞાતાથી જ્ઞાત છે. જાણી શકાય છે માટે આ સવને જાણનાર હું છું.
આ સ્થળે જે આત્મા મનમાં કે બુદ્ધિમાં આવીને પ્રકાશ કરતા હતા
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૯)
તે તેટલી પરત ંત્રતા મૂકીને થાડે ઉંચે આવે છે. મન અને બુદ્ધિને પણ જાણનારા થાય છે. છતાં આ પણ એક ઉંચી પણ મનેાવૃત્તિ છે, તથાપિ જાગૃતિવાળી મનાવુત્તિ હાવાથી નીચલી ભાન ભુલાયેલી મનેાવૃત્તિને તે હટાવી દેશે. આ સર્વાંના હું દૃષ્ટા છું. આ સવ વિચારાને હું' જાણનાર છું. આ સવ પર છે તેને પ્રકાશીત કરનાર–પ્રકાશ આપનાર હું છું. આટલી જાગૃતિ થતાં આ માનસીક વિચારા તથા માનસીક વિચારાથી મનમાં રચાચેલું વિવિધ આકૃતિવાળું જગત્ તત્કાળ વિલય થઈ જાય છે, નાશ પામે છે; તેના જાગૃત દૃષ્ટામાં સમાવેશ પામી જાય · છે. કેમકે તે પણ એક આધારને આધારે પ્રકાશીત થતું હતું. આધારનુંજ પરિણમન હતુ. તે પાછું જેમ અનેક અલકાર સુવણુ માં સમાવેશ પામી જાય છે તેમ સમાઈ જાય છે. અને દૃષ્ટા તેનાથી જુદા પડી જાય છે. આ વેળાએ જે માનસીક વિકારોથી અસહ્ય વેદના થતી હતી, મુંઝવણ થતી હતી તે શાંત થઈ જય છે.
આ સ્થળે કર્યાં મનમાં પરિણામ પામી ભાન ભુલ્યા હતા. અને આ કર્તાના પ્રકાશથી પ્રકાશીત થઇ મન વિવિધ આકારે પરિણામ પામતુ હતુ તે સ્વપ્ના પદાર્થની માફ્ક જાગૃત થતાં બધું વિખેરાઈ જાય છે.
સ્વપ્નમાં—જેમ મન વિવિધ પ્રકારની વાસના-ઇચ્છાઓને લઇને વિવિધ આકરા ધારણ કરે છે પણ જાગૃત થતાં તે સવ લય પામી જાય છે તેમ આ વ્યવહાર જાગૃતમાં મન વિવિધ આકૃતિએ ધારણ કરી હષ શાકમાં લીન થયું હતું તે આત્મા પેાતે પાતામાં જાગૃત થતાં મનની બધી કલ્પનાએ જાણે ખીલકુલ હતીજ નહિ પાયા વગરની હતી તેવી રીતે વિલય થઈ જાય છે.
આ વિવિધ આકૃતિઓમાં ગાઠવાયેલા માનસીક ઉપયાગ વખતે આત્માનું શુધ્ધ નિરંજન સ્વરૂપ તે અંજનવાળું લેપા
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૦ )
ચેલું હતું. સુખ દુઃખના ભાનવાળું હતું. નિરાકાર સ્વરૂપ વિવિધ પ્રકારના આકારને ધારણ કરેલું પેાતાને માનતું હતું. નિવિકાર સ્વરૂપ વિવિધ વિકારાને આધિન હતું. નિવિકલ્પ સ્વરૂપ અનેક વિકા કર્યાં કરતુ હતુ. નિર્ભય સ્વરૂપ અનેક ભયેા ધારણ કરી વિહ્વળ થયા કરતું હતુ–સત્ સ્વરૂપ છતાં અત્યારે અસત્ જેવુ' બન્યું હતું. જ્ઞાન સ્વરૂપ હાવા છતાં અજ્ઞાન કેાટીના આશ્રય લીધે। હતા. અને આનંદ સ્વરૂપ છતાં દુઃખમાં ડુબેલ' સ્વરૂપ અનુભવતું. આ સ સ્થળે હું • હતાં. પણ તે અશુદ્ધ હુ હતા.–મન–શરીર આદિને હુંપણે માનતા. અથવા તે હું-મન તથા શરીરમાં ભાન ભૂલીને પરિણમેલા હતા.
જ્યારે આ સંના દૃષ્ટા-પ્રકાશક હું છું. તે સ મારાથી દૃશ્ય તથા પ્રકાશક પામનારાં છે. આવા સાચા હુંની—વિશુધ્ધ હુંની જાગૃતિ થતાં આ સવ માનસીક–મનેામય પ્રપંચ વિલય પામે છે. સવ શાંત થઇ જાય છે. વિવિધ ઉપાધિએ વિશ્રાંતિ લે છે.
છતાં હું જ્ઞાતા, સના દૃષ્ટા છું. આ પણ એક ઉંચી વૃત્તિ છે તેટલા પણ વિકલ્પ છે. તે પણ શાંત કરી દઈ, તેટલુ પણ મનદ્વારા કરાતું અભિમાન–યા પરતંત્રપણું વચનદ્વારા ખેલાતું હુંરૂપ વચન, તેટલી પણ પરાધિનતા છે—તેટલી પણ મલીનતા છે તે પણ વ્યવહાર શાંત કરી–સ્વરૂપમાં વિશ્રાંતિ પમાય એટલે નિર'જન નિરાકાર, નિવિકાર, નિર્મા, નિર્ભીય સત્ચિહ્ન-આનંદ સ્વરૂપ થઇ રહેવાય તેજ પૂણતા છે. જ્યાં મન વાણીના વિષયથી પાર જવાય--તેજ શુદ્ધ સ્વરૂપ છે. તેજ સ્વભાવ રમણતા છે. તેજ અભેદ સ્વરૂપ છે.
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
a અ નમઃ
સભ્ય દર્શન जोवादिश्रद्दधनं सम्यक्त्वं जिनवरैः निदिष्टम् । व्यवहाराद् निश्चियतः आत्मा भवति सम्यक्त्वम् ।।१।। सूत्रार्थ जिनभणितं जीवाजीवादि बहुविधमर्थम् । हेयाहेयं च तथा योजनाति सस्फुटं सदुद्दष्टिः ॥२॥
મનરૂપિ ભૂમિ ખેડીને સાફ રાખવી. જેમ ખેડુતે અનાજ વાવવા પહેલાં જમીનને ખેડીને સાફ કરે છે. તેમાંથી કાંટા, કાંકરા, જાળાં, ઝાંખરાં કાઢી નાખી તૈયાર કરે છે. હળદ્રશ જમીનમાં ઉંડી રાંપ (કેશ જેવું હથીયાર વિશેષ) નાખી જમીનને પિચી કરે છે અને તેમાં રહેલાં નિરૂપાગી મૂળીયાં કે બીજેને બહાર કાઢી નાંખે છે. જમીન પિચી કરવાથી તેમાં વરસાદનું પાણી ઉંડું ઉતરીને ભરાઈ રહે છે, જે વાવેલાં બીજેના પિષણને માટે ઉપયોગી થાય છે. બીજા મૂળીયાં કે બીજે ઉખેડી નાખવામાં આવે છે તેનું કારણ એ છે કે જે પોષણ તે પાણી દ્વારા, વાવેલા મૂળ બીજેને મળવું જોઈએ, તે આ નિરૂપણી મૂળીયાં કે બીજે લઈ લે છે, તેથી આ મૂળ બીજે વૃદ્ધિ પામતાં અટકી જાય છે અને આ ફાલતુ બીજે પોષાઈને વૃદ્ધિ પામે છે.
આવી જ રીતે ધર્મરૂપ બીજ વાવવા માટે આ મનભૂમિ ઘણી સાફ કરવી જોઈએ. તેમાં વિચારરૂપી હળની ઉંડી રપ નાખીને અંદર રહેલાં કામ, ક્રોધ, ભય, ઈર્ષા, ઈચ્છા, અભિમાન આદિ નિરૂપયોગી સંસાર પ્રવાહને આડે માર્ગે દેરનારાં બીજે છે તે કાઢી નાખવાં જોઈએ, અને તે મને ભૂમિને કાંઈક પિચી બનાવવી જોઈએ. આ જમીન નમ્રતા, અને સરલતા દ્વારા જ પિચી પડી શકે છે. જેમ જેમ નમ્રતા, અભિમાનને અભાવ-હું કાંઈ જાણતો નથી તેવી ગુરૂ આચળ નમ્ર સ્થિતિ થાય છે, તેમ
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૨).
તેમ આ પિચી-નમ્ર સરલ થયેલી હૃદય જમીનમાં ગુરૂના ઉપદેશરૂપ પાણીને પ્રવાહ ઉડે ઉતરે છે અને વ્રત, નિયમાદિ કે સત્ય સ્વરૂપના બેધરૂપિ બીજે તેમાં વવાય છે. તે આ ઉપદેશના પાણી દ્વારા પિષણ પામે છે. અને કાળાંતરે એક મહાન વૃક્ષતુલ્યમજબુત આત્મસ્વરૂપમાં સ્થીરતા થવારૂપ–વૃક્ષ બની આવે છે. જેનાં મીઠાં ફળે સ્વ-પરને ઉપકારી થઈ અનેક ના ઉપભેગમાં આવે છે. - ચોમાસામાં કટાઈ ગયેલા તાંબાના વાસણને સાફ કરવા માટે ખાર, ખટાશ, કે મુંઝની કે નાળીયેરની દેરડી દ્વારા ઘસી ઘસીને સાફ કરવામાં આવે છે તે તેથી ઉપરને મેલ-કાટ, ઉતરી જઈને તે વાસણ શુદ્ધ થાય છે એટલે વાસણને શુદ્ધ કરવા આવા પદાર્થોને ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. એવી જ રીતે આ કામ, ક્રોધ, રાગ, દ્વેષ આદિ વિભાવ ઉપાધીથી મલીન અંતઃકરણને શુદ્ધ કરવાની જરૂર છે અને તે શુદ્ધિ-આત્મદષ્ટિરૂપ ખટાશ, કે ખારવાળા, અગર ઘર્ષણ આપે તેવા પદાર્થ દ્વારાજ થઈ શકે છે. આત્મદષ્ટિ થવી-આત્મ તરફ લક્ષ આપવું, દરેક પ્રસંગે આત્મ ઉપગની જાગૃતિપૂર્વક વર્તન કરવું, તેનું નામ સમ્યગુદર્શન છે. તે દ્વારા કર્મમળ દૂર કરી શકાય છે. | સુંદર ચિત્ર કાઢવા માટે-ઓળખવા માટે પ્રથમ જમીનને શુધ્ધ કરવાની જરૂર છે. તે સિવાય કાઢેલાં ચિત્રો ઘણાં લાંબા વખત સુધી પહોંચી (ટકી) શક્તા નથી તેમ વિશેષ ભા આપવાવાળાં થતાં નથી. માટે ચિતારે પ્રથમ રાજા પ્રમુખની આજ્ઞાથી ચિત્રશાળામાં ચિત્રશાળાની જમીન સાફ કરે છે અને પછી તે જમીન કે ભીંત ઉપર ચિત્ર કાઢે છે. . આવી જ રીતે આ સંસારમાં ચિતારા સમાન ગ્ય જીવ, ગુરૂના ઉપદેશદ્વારા મને ભ્રમિરૂપ ચિત્રશાળામાં ભૂમિનાં સંસ્કારરૂપ પ્રથમ સમ્યકત્વની પ્રાપ્તિ કરે છે એટલે પિતાની સમ્યફદષ્ટિ બનાવે છે, દષ્ટિને શુદ્ધ કરે છે. રાગ, દ્વેષરૂપ ખાડા, ટેકરાઓને ઘસી ઘસીને સાફ કરે છે. રાગ દ્વેષની
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૩ )
મંદતા-અતિશય મંદતા, તેજ સમ્યકૃત્વ છે. તે દ્વારા જ સમ્યગૂદન થાય છે. રાગદ્વેષની એછાશ થવાથીજ સમ્યગૂદૃષ્ટિ પ્રગઢ થાય છે. આત્મા અમુક દરજ્જે શુદ્ધ થાય છે તેનેજ સમ્યગ્દૃષ્ટિ કહે છે. આ સૃષ્ટિ થયા પછી જ તેના ઉપર વિવિધ પ્રકારના ધર્મરૂપ ચિત્રો આળેખાય છે અને પછીજ તે ધર્મ શાણા આપે છે. આ સમ્યક્ દૃષ્ટિની શુદ્ધિ માટે શ્રદ્ધાનાદિની જરૂર છે.
પરમા સંસ્તવ--૧ પરમા માતૃનું સેવન--૨ વ્યાપન્ન દન વજ્રન—૩ અને કુદન વન—૪ એમ ચાર પ્રકારે શ્રદ્ધાન છે.
પરમાર્થ સસ્તવ,
તાત્વિક જીવાજીવાદિ પદાર્થો તેમના પરિચય કરવા. પરિચય એટલે તાત્ક પૂર્વક જીવાદિ પદાર્થોને જાણવાના અભ્યાસ કરવા. પેાતે આત્મસ્વરૂપ છે, પણ તે આત્મસ્વરૂપનું પ્રત્યક્ષ ભાન થાય ત્યારેજ તે તરફ લક્ષ રાખીને આપણી પ્રવૃત્તિ જ્યાં સુધી ન થાય ત્યાં સુધી આપણી સર્વ વિપરીત પ્રવૃત્તિ લક્ષ વિનાના ફેકેલા ખાણની માફ્ક નિરક છે. પ્રથમ આત્માનું જ્ઞાન કર્યાં પછીજ તે અંધાયેલા છે અને તેને છેડાવવાના પ્રયત્ન કરી શકાય છે.
આ જીવ અપિ હાવાથી આ નેત્રાદિ દૃષ્ટિદ્વારા તેને જોઇ કે જાણી શકવા અશકય છે, એટલે તેને જાણવા માટે—અજીવ જે જીવનેા પ્રતિપક્ષી છે તેને જાણવાથી, તેના એટલે જીવને એધ સહેલાઇથી થઈ શકે છે. જે પટ્ટામાં કોઈપણ જાતનુ કાળુ, ધેાળુ, રાતું, પીળુ, કે લીલું રૂપ હાય છે. તે જડ પદાર્થ છે. જેમાં કેાઈ જાતના ખાટા, ખારા, તીખા, કડવા, કસાયેલા, મીઠા વગેરે રસ હાય છે તે અજીવ પદાર્થ છે. જેમાં કેાઈ જાતના સુગ ધી કે દુગ ધી રસ હાય છે તે જડ પ્રદા છે જેમાં કાઈ જાતનેા હલકા, ભારે. સુવાળા, ટાઢા, ઉના,
અરસટ,
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૪)
વિગેરે સ્પશ હાય છે તે જડ પદાથ છે, અને જે શબ્દ થાય છે તે શબ્દ જડ પ્રદાય છે. આ કહેવાથી રૂપ, રસ, ગંધ, સ્પ અને શબ્દ જે જે દેખાય-અનુભવાય તે તે અજીવજડ પદાર્થ છે. આનાથી વિપરીત જે બાકી રહે છે, જેમાં જ્ઞાનશક્તિ છે, જેમાં જાણવાની શક્તિ છે, આ સ જડ પદાર્થને જાણવાનું બળ જે ધરાવે છે, આ સવ જડ પદાર્થોની સત્તાના નિણ્ય જેનાથી થઈ શકે છે તે આ સવ પદાર્થને જાણનાર આત્મા છે.
આ દેહાધિષ્ઠિત આત્મા મનની વૃત્તિઓ દ્વારા જ્યારે અભિમાનપૂર્વક, શુભ પ્રવૃત્તિઓ, તન, મન, ધનદ્વારા કરે છે ત્યારે તે જે કમ દલીયાંને એકઠાં કરે છે તેને પુન્ય કહે છે.
જ્યારે મનની વૃત્તિઓ દ્વારા અશુભ કાર્ય માં શરીરાદિની પ્રવૃત્તિ થાય છે, તેમાં રહેલી રાગદ્વેષાદિની મલીનતાના પ્રમાણમાં, અભિમાન આદિની આસક્તિ દ્વારા પ્રવૃત્તિ થાય છે ત્યારે ગ્રહણ કરેલ કમ અણુઓને પાપ કહે છે.
રાગાદિ પરિણામથી મન, વચન, શરીરના ચેાગદ્વારા પુદ્ગલ પરમાણુનું આવવું થાય છે તેને સામાન્ય રીતે આશ્રવ કહે છે. આ આશ્રવ શુભાશુભદ્વારા જુદાં જુદાં ફળ આપે છે ત્યારે તેને પુન્ય, પાપ કહે છે. જે સુખ દુઃખના ફળરૂપે અનુભવાય છે. રાગ દ્વેષાદિ અશુદ્ધતાના નિમિત્તથી આવેલ આશ્રવરૂપ ક અણુઓનું આત્મપ્રદેશ સાથે સબ ંધીત થવું તેને ખંધ કહે છે. આ સત્તામાં આંધિત થયેલાં ક અણુએ ઉદય આવી જીવાને વિવિધ પ્રકારના અનુભવેા કરાવે છે. સુખ, દુઃખ, હ, શાક,
ધનાઢય, ગરીબ, દેવ, કરાવતાં, આત્મભાન
જ્ઞાન, અજ્ઞાન, યશ, અપયશ, ઉંચ, નીચ, મનુષ્ય, તિય ઇંચ, નારકી-ઇત્યાદિ અનુભવા ભૂલાવી, હ, શાક કરાવી, અભિમાન દ્વારા નવીન બંધ કરાવે છે. આત્મસ્વરૂપના અજ્ઞાનને લઈને અજાગૃત દશાની પ્રવૃત્તિ બંધરૂપ થાય છે. જાગૃતિ દશાની પ્રવૃત્તિ બંધનમુક્ત કરાવે છે.
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૫ )
આત્મ ઉપગની જાગૃતિ જ્યારે બરાબર હોય છે ત્યારે આવતાં નવીન કર્મ અટકી જાય છે. વિભાવ પરિણમનના અભાવે એટલે રાગદ્વેષાદિપણે પરિણમવાના અભાવવાળી જે આત્મસ્થીતિ હોય છે તેને સ્વરૂપ સ્થીતિ કહે છે. તેમાં કર્મ આગમન થતું નથી તેથી તેને સંવર કહે છે.
આત્મા પિતાના શુદ્ધ સ્વરૂપે વિશ્રાંતિ પામે ત્યારે આત્મબળ એટલે શુદ્ધ આત્મ ઉપગની તીવ્ર વિશુદ્ધિ પ્રગટ થાય છે. તે દ્વારા પૂર્વ સંચિત કર્મના અમુક ભાગો ખરી પડે છે તેને નિજરા કહે છે. અને સર્વથા તે કર્મઅણુઓને આત્મપ્રદેશથી વિગ છે, તેને મેક્ષ કહે છે.
જેમ સ્ફટિકરનની પાછળ લાલ, લીલે, કે પીળા કઈ કાગળ કે પદાર્થ ઉપાધી રૂપ રાખવાથી તે સ્ફટિક રત્ન લાલ કે પીળા, યા લીલા રૂપે દેખાવ આપે છે. આ ઉપાધિ છે, એમ જ કઈ તેના જાણભેદુ આગળથી જાણ્યું હોય તે તે ફાટિક અત્યારે લાલ કે પીળા આદિ રંગરૂપે દેખાય છે, છતાં તે તેવા રૂપે તાત્વિક રીતે નથી પણ વેતરૂપે છે એમ જાણવારૂપે નિર્ણય થાય છે. છતાં તેના વેતપણને ખરે બેધ તે જ્યારે તે ઉપાધિ દુર થાય ત્યારેજ અનુભવાય છે. તેમ આ જીવ જે સ્વાભાવિક સ્ફટિકની માફક શુદ્ધ નિર્મલ છે છતાં કર્મઉપાધિથી સ્ફટિકની માફક વિવિધ પ્રકારની લાલ આદિ ઉપાધિવાળો દેખાય છે, તેના શુદ્ધ સ્વરૂપને બેધ તેવા કેઈ જાણભેદુ જ્ઞાની ગુરૂદ્વારા આપણને થાય છે ત્યારે આપણે આત્માને શુધ્ધ સ્વરૂપે ફટિકની માફક માનીએ છીએ તથાપિ તેના ખરા શુદ્ધપણુને અનુભવ તે તે કર્મ ઉપાધી જવા પછી જ થાય છે, આ કર્મઉપાધિ હોવા છતાં સ્ફટિકની માફક આત્માને ગુરૂના બોધદ્વારા આપણે શુધ્ધ માનીએ તે સમ્યગદષ્ટિ થવા જેવું છે. અર્થાત્ તેને સમ્યગદષ્ટિ કહે છે અને તે કર્મઉપાધિને દુર કરી આત્માના શુધ્ધ સ્વરૂપને અનુભવ કરવો તે કેવલજ્ઞાન કે મેક્ષને સ્થાને છે.
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૬)
આત્માઅને પુદ્ગલા આ બન્નેનુંઅન્યાઅન્ય પરિણમવાપણુ -એટલે આત્મભાન ભૂલાઈને જે પ્રવૃત્તિ કરવામાં આવે છે તેને લઇને—આ ચૈતન્ય અને જડ એ બે પદાર્થો હાવા છતાં તે મિશ્રણથી પુન્ય, પાપ, આશ્રવ, સંવર, નિજ રા, અને મધ આવાં જુદાં જુદાં રૂપા ખડાં થાય છે. આત્મા આત્મભાવે પરિણમે અને પુદ્ગલ પુદ્ગલ સ્વરૂપે રહે એટલે પાતાને માટે નિર્વાણ થઈ ચુકયું સમજવું. આત્મા જે આત્મભાવે પરિણમે તે પુગલમાં એવું કાઈ ખળ નથી કે પરાણે આત્માને વળગીને આ ઉપાધિઓ વિભાવ દશાઓ પ્રગટ કરી શકે.
આત્માનેજ વસ્તુગતે જાણવાની જરૂર છે. તેને જાણ્યા એટલે ખીજું બધું જણાઈ જાય છે. આ માટેજ પહેલી શ્રદ્ધામાં જણાવ્યું છે કે “જીવાદિ પદાર્થોને જાણવાના અભ્યાસ કરવા.”તે દ્વારા લક્ષ જાણવાથી પાતાના કત્તવ્યની દિશા સમજાઈ શકાય છે. આંહી જે આત્મા કે જીવાદિ પદાની, જે સહેજ રૂપ રેખા દોરવામાં આવી છે તેના સદ્ગુરૂદ્વારા વિશેષ પ્રકારે અભ્યાસ કરવા. હવે મીજી શુદ્ધિ કહેવામાં આવે છે.
પરમાર્થ ને જાણવાવાળાનુ સેવન કરવું.
પરમા ભુત જે જીવાજીવાદિ પદાર્થો, તેમને આત્માની સાથે કેવા પ્રકારે સખંધ થાય છે, અને તેના વિચાગ એટલે છુટકો કેમ થાય? આ વાતને જાણવાવાળા આચાય –સદ્ગુરૂ તેમની સેવા કરવી. આ સેવાનું ફળ વસ્તુતત્વનું યથાર્થ જ્ઞાન કરવું તે છે.
આ આચાય કે ગુરૂ તે તત્વજ્ઞાનને જાણનારા–અનુભવનારા હાવા જોઈએ. અનુભવ વિના એકલા શાસ્ત્રપાઠી–ગુરૂએ તે તત્વાનાં ખરાં રહસ્યાને જાણી શકતા નથી. તેમ એકલા ક્રિયાકાંડમાંજ મગ્ન થયેલા ગુરૂએ પણ તત્વના ખરા રહસ્યને જાણી શકતાં નથી. શાસ્ત્રજ્ઞાન અને ક્રિયામાગમાં પ્રવૃત્તિ. આ બન્ને દ્વારા જેમણે સ્વાનુભવવાળા આધ મેળવેલા હાય છે તેવા ગુરૂઆજ મનુષ્યાને ચાગ્ય રસ્તે આગળ દોરવી શકે છે.
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૭ )
આવા ગુરૂએ આપણને એટલે તેમની નિશ્રાએ ગયેલા શિષ્યાને શું મેધ આપે છે તે તેના અનુભવ લેનારનેજ ખખર પડે છે. પથ્થર જેવા હૃદયવાળાને પણ નવપદ્મવીત કરી આપે છે. મતલઞ કે આત્મસ્વરૂપ એળખાવી, કમખધન થવાની અને નિલેપ રહેવાની કુચીએ તેએ અતાવે છે. ખરા માના રહસ્યાને તેએ બતાવીને આગળ માર્ગ તરફ તે ખેંચે છે, માટે તેવા ગુરૂની સેવા કરવી. આંહી સેવાના ખરા અર્થ તેમના વચન ઉપર પૂર્ણ શ્રદ્ધાન રાખવું અને તેમની આજ્ઞાનુસાર વન કરવું. ટુકામાં કહીએ તે તન, મન તેમને અર્પણ કરી દેવું. જ્યાં સુધી પૂર્ણ આધિનતા નથી આવતી ત્યાં સુધી નિમળતા નથી થતી, અને નિમળતાના અભાવે તેમના વચન પ્રમાણે વત્તન કરવાની ઇચ્છા થતી નથી. માટેજ કહ્યું છે કે પરમાર્થ ના જાણુ આચાર્યાદિ સદ્ગુરૂનું સેવન કરવું.
୯
વ્યાપન્ન દર્શન વજન.
ત્રીજી શ્રદ્ધાન વ્યાપન્ન દર્શન વજન, એટલે સમ્યકષ્ઠિ અમુક દરજ્જે થયા પછી પ્રમળ મેાહુના ઉદયને લઈ તે જેણે વી દીધી છે, એટલે સમ્યગ્દૃષ્ટિપણાના ગુણને જેણે ત્યાગ કર્યા છે અને સંસારની મેાહજાળમાં જે સાચેલ છે તે. તેની સેાખત ન કરવી.
કેટલાએક જીવા એવા હાય છે કે મેાહના ઉડ્ડયને લઈ. પેાતે ઉત્તમ કેાટીમાંથી ભ્રષ્ટ, કે પતિત થયા હાય છતાં અંતરમાં તેમને પશ્ચાતાપ હાય છે. પેાતે પેાતાની ભૂલ કબુલ કરે છે. પેાતાની નખળાઈ પેાતે સમજે છે, તેવાઓને માટે તે આગળ વધવાના રસ્તે ઉઘાડા છે. તત્ત્વ ઉપર શ્રદ્ધાન નથી બેસતું, તથાપિ તેવાઓ મધ્યસ્થભાવે રહીને સત્યને સમજવાની ઈચ્છા રાખે છે, તે તે તે સ્થિતિમાંથી આગળ પાછા વધી શકે છે. પણ જેઓનાં હૃદયમાં તીવ્ર કષાયના ઉદય થયેલા હાય છે તેઓ તે પાતે પતિત થયા હાય છે છતાં, પાતાના સહવાસમાં આવનારને, ઘેાડી ઘણી શ્રદ્ધાવાળાને પણ અનેક પ્રકારની કુ–યુક્તિઓથી પતિત કરી નાખે છે. માટેજ આંહી કહેવામાં
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૮)
આવ્યું છે કે જેઓએ સમ્યગદષ્ટિ એટલે આત્મશ્રદ્ધાન-આત્મપ્રેમને ત્યાગ કર્યો છે અને તેને લઈને જ જેને આ દુનિયાના પદાર્થોમાં સુખ ભાસ્યું છે–સત્ય જણાયું છે તેવા વિપરિત દષ્ટિવાળા મનુષ્યાની સોબત ન કરવી. - મેહનીય કર્મની પ્રબળતા થયા સિવાય સત્ય માર્ગથીસમ્યગદષ્ટિની સ્થિતિમાંથી પતિત થવાતું નથી. આ સમ્યગૂદષ્ટિથી પતિત થયેલ મનુષ્ય, મેહના જેરને લઈ, પિતાના દે છુપાવવા નિમિત્ત, નિર્દોષને પણ સદેષ રૂપે. વર્ણવે છે. સુખકારી ધર્મ, ગુર્નાદિકને પણ દુઃખરૂપે કથન કરે છે, પોતે તે પતિત થયેલ છે પણ બીજાને પણ સન્માર્ગથી ભ્રષ્ટ કરે છે. માટે તેવાઓની સોબત ન કરવી. સેબત તેવી અસર થયા સિવાય રહેતી નથી. એટલે તેવાઓની સોબતથી દૂર રહેવું તે શરૂઆતના આત્મધર્મના અભ્યાસીઓને માટે યોગ્ય છે.
કુદર્શનવર્જન મિથ્યાત્વીઓની સેબત ન કરવી. જેને સમ્યક્દષ્ટિ પ્રાપ્ત નથી થઈ તે મિથ્યાત્વી કહેવાય છે. પહેલામાં અને આમાં એટલે તફાવત છે કે પહેલાએ સમ્યગદષ્ટિ પ્રાપ્ત કરીને તેને ત્યાગ કર્યો છે. તેનાથી પતિત થયેલ છે. અને આ મિથ્યાત્વીએ તે હજી સુધી તે સમ્યગદાઝ મેળવી પણ નથી. ધર્મ એ શું વસ્તુ છે? તેની જરૂરિયાત શા માટે છે? તે સિવાય આપણને શું નુકશાન થાય છે? વિગેરે સંબંધી તેને કાંઈ વિચારોજ આવતા નથી. કદાચ એઘ સંજ્ઞાએ ધર્મ તરફ દેરવાય છે તે અસત્યમાં સત્યને આગ્રહ કરી બેસે છે. આત્મદષ્ટિ ખીલવ્યા સિવાય કેવળ ક્રિયાકાંડમાં મચી રહી શુભ આશ્રવને વધારે કરતે રહે છે. જેનાથી સંસારની વૃદ્ધિ થાય છે તે ન સમજતાં ઉલટું ધાર્મિકપણાનું અભિમાન રાખે જાય છે. ક્રિયાના અભિમાનને લઈ જ્ઞાની પુરુષોની નિંદા પણ કરે છે. તેને પિતાને હજી સત્યને માર્ગ હાથ આવ્યું નથી છતાં પિતે બીજાને
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૯ )
આગળ વધારવા પ્રયત્ન કરી પાતે ડુબે છે અને ખીજાને પણ ડુબાડે છે. જ્યાં સુધી આત્માને આળખી, આત્મામાં લક્ષ રાખી, વિશુદ્ધ થવાને ક્રિયા કરાતી નથી ત્યાં સુધી તે મિથ્યાત્વી ગણાય છે. સંસારના પાંચ ઇંદ્રિયાના સુખમાં જેમને સત્ય સુખપણાની ભ્રાંતિ છે, અને તેને લઈ રાગ, દ્વેષ કે અભિમાનપૂર્વક તેને માટે પ્રયત્ન કરી રહ્યો છે ત્યાં સુધી તે સત્ય માથી વેગળાજ રહે છે. અને મિથ્યાત્વ કે જે આત્મભાવથી વિપરીત છે તેને પાષણ આપતાજ રહે છે, અમુક મત, પંથના આગ્રહી છે તે પણ મિથ્યાત્વજ છે. એક સત્ય સ્વરૂપ આત્મા તેને વિશુદ્ધ કરવા, તેને સમજવા, જેટલા જેટલા પ્રયત્ના કરાય છે, જે જે ક્રિયાઓ કરાય છે, જે જે સદ્ગુણેાનુ સેવન કરવામાં આવે છે, તે સ` સમ્યગદૃષ્ટિ છે, અને આત્મા સિવાય, આત્માની વિશુદ્ધિ કરવા સિવાય, વિષયાના પાષણને માટે માન પાનની તૃપ્તિ માટે, મત કદાગ્રહી વધારવા નિમિતે, મનાવા પૂજાવાની ઇચ્છાને લીધે રાગદ્વેષ કે અભિમાનપૂર્વક આત્મલક્ષ ભૂલાઈને જે જે કર્મો કરવામાં આવે છે તે સર્વે મિથ્યાત્વની ક્રિયા છે અને અધનને માટે થાય છે.
આવા મિથ્યાત્વીએની સેાખત કરવી નહિ. તેમની સેાખત કરતાં જે કાઈ અંશે આપણામાં સમ્યગ્દૃષ્ટિ પ્રગટ થઈ હાય છે, અથવા તે પ્રાપ્ત કરવાની ઇચ્છા પ્રગટ થઈ હોય છે તે સ નાશ પામે છે. કારણ કે મનુષ્યને ચડવાનાં નિમિત્તો કરતાં પડવાનાં નિમિત્તો વિશેષ ભૂલાવા ખવરાવનારાં થાય છે. ચડવાનાં નિમિત્તો તેા કાઇ વખત અસર કરે છે પણ પડવાનાં નિમિત્તો તેા જલદી અસર કરી દે છે. અનાદિ કાળથી વિષયવાસના તરફ જીવાની પ્રવૃત્તિ થયેલી હાય છે તેને લઈ અનુકુળ ઉપદેશ-કે અનુકૂળ વત્તનનું અનુકરણ કરવાનું સહેલાઈથી બની શકે છે. ગંગા નદીનું પવિત્ર અને મીઠું પાણી પણ સમુદ્રના ખારા પાણીની સાખતથી ખારૂં થઈ જાય છે. તેવી રીતે આવા મિથ્યાત્વીએની સેાખતથી મનુષ્યેા પેાતાનેા પવિત્ર ગુણ ખાઈ બેસે છે અને ઉલટા પાતામાં દુગુ ણેાના સંચય કરી લે છે. આ વાડ છે. નાનાં કુમળાં ઝાડને-છેડવાને વાડની જરૂરીયાત છે. જેઓ માટી સ્થીતિને મજબુત અવસ્થાને પ્રાપ્ત થયેલાં છે
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૦)
તેવાં મોટાં ઝાડને વાડની કાંઈ પણ જરૂરીયાત હોતી નથી. તેમ હજી જેઓ આત્મજાગૃતિમાંથી મજબુત સ્થિર થયા નથી, તેવાએને માટે તો આ પ્રતિબંધની વાડની જરૂરીયાત છે. કારણ કે યુક્તિ કરતાં કુયુક્તિઓ કેટલીક વખત બળવાન હેઈ સામા મનુષ્ય ઉપર અસર કરી નાખે છે, અને તેનું કારણ એ છે કે સામે મનુષ્ય હજી તે બુધ્ધિમાન, વિલક્ષણ કે આત્મમાર્ગમાં મજબુતાઈવાળી શક્તિ ધરાવતો હોતો નથી, એટલે અનાદિ અભ્યાસવાળા આ વિષય વિકારના વિચારે કે ઉન્માના વિચારે તેને પિતાના કર્તવ્યમાંથી બીજી બાજુ તરફ ઘસડી જાય છે. જે મનુષ્ય આત્મનિશ્ચયમાં મજબુત થયેલ છે તેવાઓને માટે તે આ મિથ્યાત્નીઓની સોબત ત્યાગ કરવાનું કહેવાની કોઈ જરૂર નથી. તે તે પિતાનો સત્યની પ્રબળતાને લઈ સામાનું મિથ્યાત્વ પણ દુર કરી ઉલટ તેને સન્માર્ગ તરફ ખેંચી લાવશે. એટલે તેના ઉપર આ આજ્ઞાની જરૂર નથી.
. . આ ચાર શ્રદ્ધાનમાં પહેલાં બે શ્રધ્ધાન, તત્ત્વનું જ્ઞાન કરવાનો અભ્યાસ કરે અને તત્વના જાણનાર ગુરૂની સેવા કરવી તે પોતાને સમ્યગૂદષ્ટિ ન થઈ હોય તે થવાનાં નિમિત્તો છે. જો સમ્યગૃદૃષ્ટિ થયેલી હોય તે તેને પોષણ આપનાર ઉત્તમ મદદગાર સહાયકે છે. પાછળનાં બે નિમિત્તે સમ્યદષ્ટિથી પતિત થયેલની સબત ન કરવી, અને મિથ્યાત્વીની સબત ન કરવી તે. પિતાના સમ્યકૂદષ્ટિ ગુણને બચાવ કરનાર છે તથા ઉત્પન્ન થયેલ થોડા પણ ગુણનું રક્ષણ કરાવનાર છે. માટે આ ચારે શ્રધ્ધાને વિશેષ ઉપયોગી હોઈ તે પ્રમાણે વર્તન કરવાની ખાસ જરૂર છે.
ત્રણ લિંગ લિંગ એટલે ચિલ્ડ-નિશાની. જેમ ધુંવાડા ઉપરથી અગ્નિને નિર્ણય કરાય છે, ધ્વજાદંડ ઉપરથી મંદિરને નિશ્ચય કરાય છે, તેમ આ ત્રણ જાતના ચિન્હ ઉપરથી સમ્યકત્વને-સમ્યફદષ્ટિ થઈ છે કે નહિ તેને નિર્ણય કરી શકાય છે.
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧ )
ધર્મ સાંભળવાની જીજ્ઞાસા પહેલું ચિન્હ ધર્મ સાંભળવાની પૂર્ણ જીજ્ઞાસા હેવી તે છે. આ જીજ્ઞાસા ઘણીજ તીવ્ર લાગણીવાળી હોવી જોઈએ. આત્માને શુદ્ધ સ્વભાવ તેજ ધર્મ છે. જેમાં પ્રબળ ક્રોધ, માન, માયા, લેભનો અભાવ છે તેજ સત્ય ધર્મ છે, આત્માની નિર્મળતા સિવાય આત્માનો બીજો ધર્મ શું હોઈ શકે? જેમાં પોતાનું
લ્યાણ રહેલું છે, જેમાં પિતાને સ્વાર્થ રહે છે, અને જે પિતેજ પિતા સ્વરૂપે છે, તે પોતાનું સ્વરૂપ જાણવામાં મનુષ્યને કેટલી બધી લાગણી હેવી જોઈએ? અનાદિ કાળથી પિતાનું સ્વરૂપ ભૂલાયેલું છે, જેને અભાવે અનંતકાળથી વિવિધ પ્રકારનાં સુખ દુઃખને અનુભવ કરતાં અનેક ભ ધારણ કરવા પડયા છે તે પોતાના સત્ય સ્વરૂપરૂપ રૂપ ધર્મને જાણવાને એાછી જીજ્ઞાસા શા માટે હોઈ શકે?
વ્યવહાર ધર્મ-કે જે આત્મ ધર્મપ્રાપ્તિના કેટલેક અંશે કારણભૂત છે, તે સાંભળવાના પ્રસંગે તે કેટલીકવાર આ જીવને મળી આવે છે અને તેનાથી વ્યવહાર માર્ગમાં સુખી થવારૂપ પુન્યબંધ થઈ શકે છે. પણ ખરેખર કર્મ નિર્જરાના કારણભૂત આત્મ ધર્મ છે તેની પ્રાપ્તિ થવી, કે તેને સંભળાવનાર આત્માનુભવી--આત્મજ્ઞાની ગુરૂઓ મળવા ઘણુજ મુશ્કેલ છે. તેને સમા- ' ગમ પામીને આત્મ ધર્મ સાંભળવામાં જે પ્રમાદ કરે છે તેના જે નિર્ભાગી મનુષ્ય બીજો કોણ હોઈ શકે?
લેકલાજને લીધે, પિતાની મેટાઈ કહેવરાવવાના લીધે, હું પણ કાંઈક જાણું છું આવી માન્યતાને લીધે, પ્રસંગે વાદવિવાદ કરવાને યુક્તિઓ કામ લાગે તેને લીધે, મનુષ્યો અનેકવાર ધર્મ સાંભળે છે. પણ તેમાં અભિમાનને આડો બંધ હોવાથી તે ઉપદેશની અસર આ મલીન હદયમાં કાંઈ પણ થઈ શકતી નથી. ધર્મ આત્મસ્વરૂપ પ્રગટ કરવા કે આસ્વરૂપ જાણવા માટે, અજ્ઞાન હઠાવવા માટે અથવા આત્મ શાંતિ અનુભવવા માટે જાણવાની કે સાંભળવાની જરૂરીયાત છે.
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૨)
ધર્મ શ્રવણ કરવા પહેલાં હૃદયને મહુજ કોમળ બનાવવુ જોઇએ, અભિમાન કે નિસ્ફુફ્તા અથવા નિર્દયતાથી કઠેર રાખવું ન જોઇએ. નહિતર તેવા નિય પથ્થર જેવા હૃદયામાં ઉપદેશની અસર ટકતી નથી, હૃદય ખાંડ જેવું કે કાળી માટી જેવું મનાવવું જોઈએ કે જેમાં ઉપદેશનું પાણી પડતાં-ઉપદેશાકારે-પાણી આકારે એક રસ થઈ જવું જોઈએ, તેવા હૃદયમાં જ ઉપદેશની અસર થઈ શકે છે. બાકી મગશેલીયા પથ્થર ઉપર હેારા વર્ષ સુધી વરસાદ વરસ્યા કરે તે પણ પાણી સુકાતાં મરે ને કારે રહે છે, અંદર જરાપણ ભેદાત નથી.
ધમ સાંભળતા હાઇએ ત્યારે આંખા ચારે માજી ભમતી હાય, મન ઘરવ્યવહારના કામકાજમાં ક્રતું હાય, સહેજ સંચાશ્ય થયા કે કાઈ આવ્યું હાય તે તરતજ કાન-કે દૃષ્ટિ તે તરફ કારવાઈ જતી હાય, ઘરનું કાંઈ કામકાજ આવ્યું કે કેઇએ સામાન્ય પ્રસંગે ખેાલાન્ગેા એટલે તરતજ ધર્મ ક્થા પડતી મૂકી ધમ શ્રવણથી તે કામને અધિક માની તે તરફ પ્રયાણ થતું હાય ધમ સાંભળવા ઘરથી નીકળ્યે કે રસ્તામાં કાંઈ સહજસાજના પ્રસંગે રાકાઈ જવાતું હાય, પૂર્વાપર સંબંધ તૂટી જાય તેની પણ પરવા ન રાખતાં ધર્મકથા ચાલુ થઇ ગયા પછી અવાતુ હાય, અધી ધમ કથા સાંભળી ન સાંભળી તેટલામાં ઘરનું કાંઈ કામકાજ સાંભરી આવવાથી ચાલુ સમજવાની ખાખતાને પડતી મૂકી ઘર તરફ ચાલ્યું જવાતું હાય, આ સવ કાંઈ ધમ સાંભળવાની જીજ્ઞાસા કે ઉત્કટ ઇચ્છા કહેવાય નહિ અને તેથી તે ઉપદેશ પરિણમે પણ નહિ. ધર્મ શ્રવણ કરવા તે કાંઈ વ્યવહારની લેવડદેવડ જેવું કામ નથી કે તેમાં ગમે તેમ ચલાવી શકાય. આ તા પોતાનું ભલું કરવા માટેનું કામ છે, તે તે લાગણીપૂર્વક થવું જોઈએ.
ધમ સાંભળવામાં એટલી પ્રખળ ઇચ્છા જોઈએ કે, જેમ
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૩)
કોઈ એક યુવાન પુરૂષ હેય, ધનાદિથી સુખી હેય, પૂર્ણ વિદ્વાન હાય, રાગ રાગણીના તાલ સુરમાં પ્રવીણ હેય, શરીર નિરોગી હાય, યુવાન સ્ત્રીના પરિવારથી પરિવરેલ હોય, અને ત્યાં દિવ્ય ગાયન સાથે નૃત્ય થતું હોય તે સાંભળવામાં તે યુવાન પુરુષની જેટલી જીજ્ઞાસા હોય–જેટલી પ્રબળ ઈચ્છા હોય તેના કરતાં પણ હજારગણી અધિક ઈચ્છા આત્મધર્મ સાંભળવાની હોય ત્યારે તે ધર્મશ્રવણની લાગણ કહેવાય છે. આવી લાગણીવાળાને ધર્મમાં જે પ્રકારે પરિણમે છે, તેને જે પ્રકારે તેને લાભ થાય છે, તે લાભની તેવી લાગણી વગરનાને શું ખબર પડે? કાલે ધર્મના વ્યાખ્યાનમાં શું વાત આવી હતી? તેટલી વાત પણ જેને યાદ રહેતી નથી, તે યાદ રાખવા માટે જે પ્રયત્ન કરતા નથી, ધર્મકથા સાંભળ્યા પછી તે વાતને જેઓ યાદ કરી શક્તા નથી, તેઓ તે પ્રમાણે વર્તન કરશે એવી આશા તેના તરફથી રાખી શકાયજ નહિં એટલે આવી લાગણી વિના ઉપર ઉપરનું, લેકલાજથી કે કોઈ તેવાજ કારણથી ધર્મકથાનું સાંભળવું થાય છે તે સાંભળનારને વિશેષ ફાયદાકારક થતું નથી. માટે ધર્મ સાંભળવામાં પૂર્ણ જીજ્ઞાસા રાખવી.
બીજું ચિન્હ.
ધર્મ કરવામાં પૂર્ણ પ્રીતિ. આત્મધર્મ સાંભળ્યા પછી જ તે પ્રમાણે કરવાનું થાય છે. લક્ષ વિનાનું બાણ ફેંકવું તે જેમ નકામું છે તેમ આત્મ નિર્ણય કર્યા વિના તેને બંધનમુક્ત કરવા ક્રિયા કરવી તે પણ નિરૂપયેગી છે. ત્યારે ધર્મ શ્રવણ કરવાથી નિશ્ચય થયું કે આત્મા શુધ્ધ, નિર્મલ, સુખરૂપ છે. પણ તેટલું જાણવાથી કાંઈ તેને અનુભવ થવાને નથી સત્તાગતે આત્મા તે જ શુધ્ધ સ્વરૂપે છે. પણ અત્યારે અનુભવ
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૪)
રૂપે તા વિવધ પ્રકારની ઉપષીગ્રસ્ત જણાય છે, અનુભવાય છે. આ ઉપાધી જ્યાં સુધી દૂર ન થાય ત્યાં સુધી તે આત્મસુખને અનુભવ આપણને મળે નહિ. માટે કમ ઉપાધી દૂર કરવા પ્રયત્ન કરવા જોઈએ.
આ અમુક
ગુરૂશ્રી પાસેથી આપણે આપણા આત્માનું શુદ્ધ સ્વરૂપ સમજ્યા એટલે સત્તાના બેધ થયા. સ્ફાટિકરત્ન સ્વભાવથી શુધ્ધ છે, છતાં તેની પાછળ લાલ, કાળી, કે લીલી જેવી કાગળ કે કાચ પ્રમુખની ઉપાધી મૂકી હાય તેવા તે દેખાય છે. એક અજાણ્યા મનુષ્યને કાઈ એ સમજાવ્યું કે હું આ સ્ફાટિક ખરી રીતે આવા લાલ કે લીલેા નથી પણ તેની પાછળ ઉપાધી સૂકી છે રહેલી છે, તેથી તે તેમ દેખાય છે. આ ઉપરથી તે મનુષ્યને સ્ફાટિકના સ્વભાવની ખખર પડે છે પણ અત્યારે તેની દ્રષ્ટિમાં તે તે ઉપાધી દેખાવાનીજ, તથાપિ તેના મનમાં નિશ્ચય થયેા છે કે સ્ફાટિક ઉપાધી વિનાના શુદ્ધજ છે. આવી જ રીતે સદ્ગુરૂદ્વારા આપણે જાણ્યુ કે આત્મા શુદ્ધ ચૈતન્ય, જ્ઞાન, આનંદસ્વરૂપ છે, પણ અત્યારે તેા કામી, ક્રોધી, રાગી, દ્વેષી, અભિમાની, પ્રવૃત્તિ કરનાર વિગેરે અનેકરૂપે ભાસવાનેાજ. છતાં તે એપથી એટલે મનમાં નિશ્ચય તે થયા જ કે આ સર્વ ઉપાધીને લઈનેજ વિવિધ પ્રકારના આભાસેા આપણને દેખાય છે. જો આ ઉપાધી દૂર થાય તેા આત્મા સ્ફાટિકની માફક શુદ્ધ સ્વરૂપ તેવા જાણવામાં આવ્યે છે તેવા અનુભવમાં આવી શકે.
આ
આત્માને જેવા રૂપે જાણ્યા છે તેવા રૂપે અનુભવવા માટે આ મલીન કમ મળની ઉપાધી દૂર કરવી જોઈએ. કમળ ઉપાધિ દૂર કરવા પ્રથમ સારાં શુભ કાર્યોં કરવાની શરૂઆત કરવી. મેલથી મેલ કપાય છે. આ ન્યાયે અશુભ કહઠાવવા માટે હાલ શુભ કમ કરવાની પ્રવૃત્તિ
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૫ )
કરવી તે વધારે ચેાગ્ય છે. આ વાત ખરી છે કે શુભ કમ એ પણ એક જાતના મેલ છે; એક બશેર ખાજા જેટલું સેનું ગળામાં પહેરા અને તેટલાજ પ્રમાણના પથ્થર-કે લાઢાનું ઘરેણું ગળા ઉપર બાંધા તા એને તે પથ્થરને કે સેનાને સરખાજ છે છતાં સેાનું પહેરતાં આનંદ થશે, અને લેન્ડ્રુ કે પથ્થર ગળામાં બાંધતાં ખરાખ લાગશે, કંટાળા આવશે. એટલે ખ ધન કે એજામાં અન્ને સરખાં છે, છતાં સાનું વધારે સારૂ છે. તેમ પુખ્ય તથા પાપ બંધન તિરકે કે ભાગવવા તરિકે અન્ને સરખાં છે, છતાં પુન્યથી સુખ થાય છે. પાપથી દુઃખ થાય છે. સુખ ગમે છે-પક્ષ ગમતું નથી. એટલે આ દુનિયામાં રહી દુઃખી થવું તેના કરતાં સુખી થવું તે હજાર દરજ્જે શ્રેષ્ઠ છે.
ا
અથવા
ખીજું કારણ એ છે કે, પાપને કાઢી નાખવું તે કામ મુશ્કેલ છે. છતાં પુન્યને કાઢી નાખવાનું કામ એક અપેક્ષાએ સહેલું છે. એક માણસ આગળ લાખા રૂપિયાની મીલકત હાય તેને કોઈ ધર્માદા ખાતામાં કે, ગરીબેને સગાંવહાલાંને આપી દેવામાં વાર લાગતી નથી, પણ એક સામાન્ય મનુષ્યને પાંચસા રૂપિયા પેટાષણ માટે કમાતાં ઘણી મુશ્કેલી પડે છે. તેમજ કોઈ બળવાન રાગાદિને કાર્તા નાખવા તે મુશ્કેલી ભરેલું લાગે છે ત્યારે ચક્રવર્તિ જેટલું છ ખંડનું રાજ્ય હાય તેને ત્યાગ કરવા તે સહેલું કામ છે, મતલબ કે પૂન્ય વધારે હશે, તે તેને કાઢી નાંખવાનું કામ સહેલું છે ત્યારે પાપને કાઢી નાખવાનું કામ મુશ્કેલ છે. આ કહેવાના આશય એ છે કે મનુષ્યેા આત્મધર્મ સંબંધી કાંઈ પણ ન જાણતાં હાય તથાપિ પાપનાં કાર્યો કરી તેમણે દુઃખી થવું તેના કરતાં સારાં પુન્યનાં કાર્યો કરી સુખી થવું તે વધારે ઉત્તમ છે.
આત્મજ્ઞાનના માર્ગોમાં ચાલનાર મનુષ્યે પ્રથમ અશુભ કમને હઠાવવા શુભ કર્મોંમાં ઘણેાજ વધારા કરવા. આ શુભ કના
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૬ ) કાંઈ દુનિયા સંબંધી પાંચ ઇંદ્રિયને પિષણ આપનારા સુખ ભોગવવા નિમિત્તે કરવાનું નથી. કેમકે તેની કોઈ પણ જાતની ઈચ્છા કે આશાથી તે કર્મ કરતાં હોય તે તે પણ એક જાતના બંધન તરીકે પિતાનું ફળ આપ્યા વિના રહેશે નહિં. એટલે તે ભગવ્યાથીજ છુટકો થશે-જે એમ કરવામાં આવશે તે તે શુભ કર્મો આવરણમાં વધારે કરનારા થવા સાથે આત્મભાન ભૂલાવનારાં થશે. વળી તે કર્મોથી અશુભના જેટલી કે, પ્રસંગે તેનાથી પણ વધારે મુશ્કેલીમાં આપણને ઉતરવું પડશે. કારણ કે મનુષ્યોને દુઃખના પ્રસંગે તે કોઈ પણ વખત પરમાત્માનું સ્મરણ થઈ આવે છે. દુઃખમાંથી આત્મજ્ઞાનને માર્ગ પ્રાપ્ત કરવાનાં ઘણું નિમિત્તે મળી આવે છે પણ સુખમાંથી તે માર્ગ ઘણું શેડાને જ હાથ લાગે છે. દુઃખી મનુજ ઘણા સારા શેાધકો નિવડયા છે. પરમાર્થમાં પણ તેઓ આગળ વધેલા છે. દુઃખના પ્રસંગેથી આત્મબળ ઘણી સહેલાઈથી બહાર આવી શકે છે. અનેક વિપત્તિઓ આવી પડવાથી વિચારવાને તે મુશ્કેલીઓમાંથી બહાર નીકળવાના માર્ગો જડી આવે છે. આવા પ્રસંગે કોઈ પણ મદદગાર ન હોવાથી તે પિતાની ભુજા ઉપર ઝુઝે છે, તે મદદના અભાવે પિતાના પગ ઉપર ઉભે રહેતાં શીખે છે. બધી બાજુનાં બંધને દુઃખ વખતે છુટી જતાં હોવાથી તેનું હૃદય બાહ્ય વિષયોથી વિરક્ત બને છે અને તેને લઈને સુખી થવા માટે તે આત્મજ્ઞાનના માર્ગમાં ઘણી સહેલાઈથી પણ પુરસથી પ્રવેશ કરે છે. અને એક દષ્ટિથી પિતાને માર્ગ ખુલ્લે કરે છે. આ માટે દુખ તે ઉપયોગી છે.
છતાં અહી શુભમાં જે વધારે કરવાનું કહેવામાં આવે છે, તે એટલા માટે છે કે, તેના ફળની આશા કે ઈચ્છા રાખ્યા વિના અભિમાન કે રાગદ્વેષની પરિણતિ કર્યા વિના, આત્મ ઉપગની જાગૃતિ સાથે જે સારા કાર્યોમાં પ્રવૃત્તિ
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૭) કરવામાં આવે છે તે તેથી નવીન બંધ થતું નથી અને પૂર્વના અશુભ કર્મને ધક્કો લાગે છે. અશુભ કર્મ આ શુભ કર્મના ધક્કાથી ખસી જાય છે. અથવા શુભકર્મરૂપે બદલાઈ જાય છે. તે માટે આ શુભ કર્મમાં પ્રવૃત્તિ કરવાની છે.
જેમ એક નદીના ધરા (ખાડા)માં પાણી ભરાઈ રહેલું હોય છે તેમાં આવક ન હોવાથી તથા કચરો એકઠા થવાથી તે પાણી ગંધાઈ જાય છે. લીલ કુલ વિગેરે કારણેથી તે પાણી બગડી જાય છે, તેજ ખાડામાં ચોમાસામાં ચાલુ પ્રવાહથી પણને એકદમ તેમાં વધારો થાય છે ત્યારે પૂર્વનું પાણી આ નવા પાણીના ધક્કાથી બહાર નીકળી જાય છે અને તે મેલા પાણીની જગ્યા આ નવું શુદ્ધ-ચેખું પાણી લે છે. આવી જ રીતે શુભ કર્મની અધિક્તાથી જુના ગંધાયેલા પાણી તરિકે સત્તામાં રહેલું પુર્વનું પાપ ચાલ્યું જાય છે અને તેની જગ્યા પુન્ય-શુભ પ્રવૃત્તિ લે છે. આ શુભ પ્રવૃત્તિ કાંઈ પણ આશા કે ઈચ્છા વિના, અશુદ્ધ અભિમાન રહિત કરાતી હોવાથી તેમજ આત્મ જાગૃતિપુર્વક કરાતી હોવાથી દુઃખદાઈ બંધનરૂપ થતી નથી.
અનેક પ્રકારની મલીન ઈચ્છાઓ મનમાં રહેલી હોય ત્યાં સુધી શરૂઆતમાં શુભ કર્મ કરવાની મનુષ્યને ઘણું જરૂરી આત છે. આ અશુભ પ્રકૃતિ વધારે હોય ત્યાં સુધી આત્મજ્ઞાનની અસર કાંઈપણ થતી નથી, માટે અનેક પ્રકારનાં વ્રત, તપ, જપ, નિયમે ગ્રહણ કરવાં, દાન દેવું અને વિવિધ પ્રકારના પરોપકાર કરવા એ આગળ વધવાને ઘણું સારે માગ છે.
આ પપકારનાં કાર્યો પિતાની શક્તિ અનુસારે તનથી, મનથી, વચનથી, ધનથી અનેક પ્રકારે કરી શકાય છે. તમારી પાસે દાનશાળા બંધાવવાની શક્તિ ન હોય તો પણ તમે ઘેર માંગવા આવેલા ગરિબ મનુષ્યને જેટલાને
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૮)
કકડે તે આપી શકે તેમ છે. તમે તળાવ ન બંધાવી શકે પણ તૃષાતુર માણસને પાણીને કળશે તે પાઈ શકે તેમ છે. તમે દવાખાનાં બંધાવી ન શકે તોપણ ગરીબ પાડોશીને-કે નિરાધાર મનુષ્યને મરી, સુંઠ, કે હીંગાષ્ટકની ફાકી તે આપી શકે તેમ છે. તમે નવા રસ્તાઓ ન બંધાવી શકે તેમ છે તથાપિ કેઈને રસ્તો તે બતાવી શકે તેમ છે. તમે નવી પાઠશાળાઓ અસ્થાપન ન કરી શકે તેમ છે તથાપિ કેઈને સારી
લાહ તે આપી શકે તેમ છે. તમે નવી લાયબ્રેરીઓ સ્થાપી ન શકે તથાપિ તમારી પાસેનું વધારાનું પુસ્તક તે કેઈને વાંચવા આપી શકે તેમ છે. તમે નવી ધર્મશાળા બંધાવી ન શકે તે પણ કઈ દુઃખી વટેમાર્ગુને તમારા ઘરના બાહારને એટલે તે બેસવા આપી શકે તેમ છે. મતલબ કે, તમે જાતે કરો. બીજા આગળ પરોપકાર કરાવે. તમારા સહવાસમા આવનાર ધનાઢય વર્ગને તેને ઉપદેશ-કે સારી સલાહ આપો. એમ ગમે તે પ્રકારે શરીરથી, વચનથી, ધનથી–અને છેવટે કાંઈ ન બની, શકે તે મનથી પણ સર્વકેઈનું સારું ઈચ્છો. પણ તમારા પિતાના ભલા માટે, તમારા પિતાને આગળ વધવા માટે તમે સારાં કામ કરે. આપ તે મળશે. તમને આગળ વધવા માટે બીજાની મદદની જરૂર છે તે તમે તમારી શક્તિ અનુસાર બીજાને મદદ આપો. આપે તેવું લ્ય-વાવો તેવું લણે.
આ વ્રત, તપ, જપ,નિયમ, પરોપકાર આદિ કાર્યમાં પુરતી લાગણી હેવી જોઈએ. જેટલા જોરથી અને જેટલી લાગણીથી તમારો ધર્મકાર્યમાં પ્રયત્ન ચાલુ હશે તેટલા પ્રમાણમાં તમને વહેલે આત્મલાભ મળશે. કર્મ મળ છેવાઈ જશે. જેમ કેઈ બ્રાહ્મણ હોય, અટવી ઉતરીને આવ્યું હોય, દરીદ્ર હોય, ઘણા દિવસને ભુખે હાય,શરીર દુર્બળ થયું હોય, તેને કોઈએ ઘેબરનું કે લાડુનું ભજન ખાવા આપ્યું હોય તે આ બ્રાહ્મણ ખાવામાં કાંઈ કચાશ રાખે ખરે કે? એક જાતને બ્રાહ્મણ એટલે લાડુ તરફ
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩ )
O .
સ્વાભાવિકજ પ્રીતિવાળા હાય, તેમાં પાળેા ખરી. હાય, વળી ભુખ્યા હાય, અટવી આલધીને આવેલા હાય. એક એકથી ચડીઆતાં નિમિત્તો તેને લેાજન કરવામાં મદદગાર છે. હવે તે બ્રાહ્મણ જો આ વખતે ખાવામાં કચાશ રાખે તે તેના જેવે ખીજો કેાઈ નિભૅગી ન ગણાય. તેવીજ રીતે અનાદિકાળથી દુનિયારૂપ અટવીમાં આથડતા આ જીવ, કેાઈ વખત ધમ પ્રાસ નહિ થયેલા એટલે ધમ વિનાના ભુખ્યા થયેલ, વળી ધમ રૂપ ધન વિનાના એટલે નિન, તથા પાતે શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપ છે. બ્રાહ્મણની જેમ લાડુ તરફ પ્રીતિ, તેમ આત્મધમ તરફ સ્વભાવિક પૂર્ણ પ્રીતિવાળા અને આંહી સદ્ગુરૂ ધમ ઉપેાના સમાગમ થવા સાથે, આય દેશ, ઉત્તમ કુળ, મનુષ્ય જન્મ, પાંચ ઇંદ્રિયપૂરી, નિરોગી શરીર, લાંબુ આયુષ્ય અને ધ્રુમ કર વાના નિમિત્તો આ સવ સામગ્રી મળ્યા છતાં જો આ જીરૂપ બ્રાહ્મણ હવે લાડુ ખાવારૂપ ધ કાય કરવામાં પાછળ રહે તે તેના જેવા ખીજાં નિર્ભાગી કાણુ ગણાય ? મતલખ કે આ લાડુ કે ઘેવર જમવામાં બ્રાહ્મણની જે પ્રીતિ છે તેના કરતાં આ જીવને ધમ કાય કરવામાં હજારા ગણી વિશેષ પ્રીતિ આ સમ્યગ્ દૃષ્ટિ થયા પછી થાય છે. આવી લાગણી કે ધર્મ કરવા તરફ પ્રીતિ હાય તા સમજવું કે સમ્યગૂષ્ટિ ખરેખર થઈ છે. આંહી વિશેષ એટલેા છે કે કોઇ પૂર્વકના પ્રમળ ઉદયને લઇ આટલે દરજ્યે ધકા ન કરી શકતા હાય તાપણુ તેના મનથી ધમ કરવા તરફ પુર્ણ અભિલાષા તેા હાય છેજ. અને આવી તત્ર ધમ કાય કરવાની ઇચ્છાથી તે થાડા વખતમાં પેાતાને માર્ગ
つ
ચાલુ કરી શકે છે. આ સમ્યગ્દૃષ્ટિનું ખીજું ચિન્હ છે. ચિન્હ ત્રીજું. દેવ ગુરૂની વૈયાવચ્ચને નિયમ કરવા
દેવ, આરાધન કરવા ચેાગ્ય વીતરાગ–તીથ કર દેવ, ગુરૂ-આચાય
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
(80)
ધર્માદેશક આત્મસ્વરૂપમાં જાગૃત થયેલ તેમની પૂજા તથા વિશ્રામણા. (ભક્તિ) કરવાના નિર ંતરને માટે નિશ્ચય કરવા,
દેવની પૂજા શા માટે કરવી ?. અને ગુરૂની વિશ્રામણા સેવા ભક્તિ શા માટે કરવી?
દેવ થવા માટે દેવની પૂજા કરવી. અરે ગુરૂસ્વરૂપ થવા માટે ગુરૂની ભક્તિ કરવી. દેવ શુદ્ધ સ્વરૂમ આત્મા છે. અને ગુરૂ શુધ્ધ સ્વરૂપના ઉપાસક આત્મા છે પહેલા પૂર્ણ છે. ખીજા પૂર્ણતાના અભ્યાસી છે. પહેલા પ્રત્યક્ષ જ્ઞાનવાળા છે ખીજા, પરાક્ષ જ્ઞાનધારક છે.
આપણા માટે આપણી દૃષ્ટિથી દેવ અગેચર છે. તેનું સ્વરૂપ અત્યારે આપણને પ્રત્યક્ષ નથી. કેમકે તેઓ દેહરહિત એટલે વિદેહ સ્થીતિ પામેલા છે. સવ કમથી મુકત-દેહાતિત થયેલ છે.
ગુરૂ શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપના ઉપાસક અત્યારે પ્રત્યક્ષ છે. એટલે તેની ઉપાસના આપણાથી અત્યારે થઈ શકે તેમ છે. જેની ષ્ટિ મનની પાર રહેલ પરમાત્માને જાણવા, સમજવા, અનુભવવાને સમર્થ છે તે તેની આત્મ પૂજા કરે, અને જેની ષ્ટિ તે પરમાત્માના અગમ સ્વરૂપને પહેાંચવાને સમર્થ નથી તેમણે પાતાથી અધિક જાગૃત દૃષ્ટિવાળા ગુરૂની વિશ્રામણાભક્તિ કરવી.
શ્રેણિક રાજાએ ભગવાન મહાવીર દેવની ખાદ્ઘ તથા અંતપૂજા કરવાના નિયમ લીધા હતા. તેમ સમ્યગ્દષ્ટિવાળા જીવાએ તેવા અભિગ્રહ લેવાની જરૂર છે. કહે છે કે, ભગવાન મહાવીર દેવ જે દિશા તરફ વિચરતા હતા, તે તક્ની શ્રેણિક રાજા પોતાના મનુષ્યાદ્વારા ખખર નિત્ય મેળવતા હતા, અને પ્રાતઃકાળમાં તે દિશા તરફ દૃષ્ટિ આપી એકસા આઠ સેનાના જવના સાથીએ કરી તેમની સ્તુતિ કરતા હતા. વ્યવહારિક પ્રસંગમાં પણ પરમાત્માનું વિસ્મરણ ન થઈ જાય તે માટે
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૧)
પાસેના મનુષ્યાને કાય પ્રસંગે વીરના નામથી ખેાલાવતા હતા, અને તે દ્વારા પણ પરમાત્મા મહાવીરનું સ્મરણ કાયમ માટે હૃદયથી કે વચનથી મુક્તા ન હતા. જ્યારે જ્યારે વ્યવહારિક પ્રસંગથી તે ક્ારગત થતા હતા. ત્યારે ત્યારે તે વીર પ્રભુના સ્વરૂપમાં પેાતાનું મન મેળવી દઈ તદાકાર રહેતા હતા. જેટલે વખત તે રાજા મહાવીર પ્રભુના સ્વરૂપમાં લીન થઈ પેાતાનું ભાન ભૂલી જતા હતા તેટલા વખત તે મહાવીરપ્રભુના સ્વરૂપે થઈ રહેતા હતા–મહાવીરના સ્વરૂપનેાજ અનુભવ કરતા હતા. ખરી વાત છે, લેાતુ જ્યારે અગ્નિની સાખતમાં આવી તદાકાર થઈ જાય છે ત્યારે પાતાને લાઢાના સ્વભાવ ભૂલી જઈ, અગ્નિ દેખાવ અને સ્વભાવ ધારણ કરે છે; એ અવસરે તે લેઢાની પાસે જે વસ્તુ મુકવામાં આવે છે તેને અગ્નિના સ્વભાવ પ્રમાણેનાજ ઈન્સાફ તે આપે છે. મતલખ કે તે તેને બાળી નાખે છે. આવીજ રીતે જ્યારે આ મન, આત્માના શુદ્ધ સ્વરૂપમાં તદાકારે પરિણમે છે--લીન થઈ જાય છે ત્યારે તેનામાં આત્માના શુદ્ધ સ્વરૂપની શક્તિ આવે છે.
મહારાજા શ્રેણિકનું આંતર્જીવન-કે આંતપરમાત્મપુજન આવી જાતનું હતું, તે પેાતાના મનને ભગવાન મહાવીરના સ્વરૂપમાં ગાળી નાખતા હતા. દેહ સુદ્ધાંનું પણ ભાન ભૂલી તે પ્રભુના શુધ્ધ સ્વરૂપમાં તદાકાર થઈ રહેતા હતા. આ કારણને લઇ તેણે તીથ કર નામ કર્મ બાંધ્યું હતું
જે મનુષ્ય જેની ઉપાસના કરે છે તે તેવા સ્વરૂપે પરિણમે છે--તેવા સ્વરૂપના અનુભવ કરે છે. કામી મનુષ્ય પેાતાનું મન કામવૃત્તિના આકારે પરિણામે છે તેથી તેના મનમાં અને
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૨ ) શરીરમાં કામની ઉત્પત્તિ થાય છે કે ઈ મનુષ્ય કોઇની ઉપાસના કરે છે એટલે અમુક નિમિત્ત પામી પિતાના મનને કોઇને આકારે પરિણુમાવે છે તેથી તેના આખા શરીરમાં ક્રોધ થઈ આવે છે. મહારાજા શ્રેણિકે ભગવાન મહાવીરના તીર્થકર સ્વરૂપની ઉપાસના કરી હતી. અહેનિશ પિતાને મળતા વખતમાં તેવે આકારે મનને પરિણાવ્યું હતું. તેનાજ વિચાર કર્યા હતા, તેનીજ ભાવના કરી હતી. તેનાજ દઢ"સંસ્કારો હદયપર પડયા હતા. તેથી તે સ્થીતિને લાયક કારણે મેળવ્યાં હતાં અને આ કારણેના પરિણામરૂપ કાર્ય તે આગામી વીશીમાં તીર્થંકરપણે ઉત્પન્ન થશે, અને ભગવાન મહાવીર દેવની માફક શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપને અનુભવ કરી સ્વરૂપ નિયત થશે. . આ ઉપરથી આપણે પિતાને એ સમજવું છે કે, આપણને જે સ્થિતિ પ્રાપ્ત કરવાની ઈચ્છા હોય અને અત્યારે આપણામાં જે સ્થિતિ પ્રાપ્ત કરવાની અનુકુળતાવાળી યોગ્યતા હોય તેનું તે પ્રમાણે આરાધન-પૂજન કરવું. મનને જે જાતનું શિક્ષણ મળે છે–જે જાતનું પિષણ મળે છે–જેવા સ્વરૂપે પરિણામાવવામાં આવે છે, જેથી વાત મનાવવામાં આવે છે, તે તે જાતનું અભિમાન લઈ મન, “તે તે હું છું, એમ માને છે. એક વ્યવહારિક દષ્ટાંત લે. એક માણસ મજુરીનો ધંધો કરતે હતે. પિતે હુંશીયાર અને ચાલાક હતું. તેને પોલીસની જગ્યાએ નોકરી મળી. તે નેકરી મળી કે તરત જ પિતાને તે પોલીસ માનવા લાગે અને બેલવું, ચાલવું દરેષ વિગેરે સર્વ પોલીસ પ્રમાણેજ રાખવા લાગ્યો. ગુન્હેગારને અટકાવવા, શહેર વિગેરેની દેખરેખ રાખવી, કેઈના ઉપર જરૂરીયાત જેટલે હુકમ કરવો, આ સર્વ તે કરવા લાગ્યું. તેનું મન અત્યારે પિલીસપણાનું અભિમાની થઈ રહ્યું હતું. પિતે પણ પિતાને પિલીસ માનતો હતો. લોકો પણ પોલીસ કહેતાં હતા, અને કામ પણ
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૩). પિોલીસપણાનું કરતે હતે. તેનાં તેજ માણસને કેટલાક ખત પછી સારી નોકરી કરવાના બદલા તરીકે જમાદાર બનાવવામાં આવ્યું, ત્યારપછી તેને ફૈજદાર બનાવવામાં આવ્યું, એટલે તેનું મન હવે ફોજદારપણાનું અભિમાની થયું, ગુન્હેગારોને મારપીટ કરી ગુન્હા મનાવવા. ઘેડેસ્વાર થઈ અનેક સ્થળે ગુન્હાઓ શેધવા માટે ફરવું, જુદા જુદા વેશે પલટીને ફરવું, ઈત્યાદિ કાર્ય કરવા લાગ્યા. આ માણસ તે તેને તેજ છે, શરીર પણ હજી તેનું તેજ છે, મન પણ તેજ છે, પણ અત્યારની તેની ક્રિયા બદલાઈ છે, તેને લઈને કે તેને કેજદાર કહે છે. તે કામ પણ તેવાં કરે છે. તેનું અભિમાની મન પણ પિતાને ફોજદાર માને છે. આવી જ રીતે ઉંચા ઉંચા હોદ્દા મળતા ગયા, અને એક વખત બધા સિન્યને ઉપરી સેનાધિપતિ થયો. આ સવ સ્થળે શરીર, મન અને જીવ તેજ છે. છતાં અમુક અમુક જાતની શક્તિઓ તેનામાં જેમ જેમ ખીલતી ગઈ તેમ તેમ અભિમાની મન તે તે હું છું એમ માનતું ગયું.
આવી જ રીતે પરમાર્થમાર્ગ તરફ નજર કરીએ તે ત્યાં પણ આજ કમ જણાય છે. જીવ આને આ છે. શરીર અને આ છે. મન તેનું તેજ છે. છતાં જેમ જેમ પોતાની શક્તિઓ કેળવાતી જાય છે–વિકાશ પામતી રહે છે, તેમ તેમ તે જુદી જાતની પ્રવૃત્તિ કરે છે, અને તે પ્રવૃત્તિના પ્રમાણમાં લોકો તેને જુદાં જુદાં નામ આપે છે, અને અભિમાની મન તે તે હું છું એમ માનતું ચાલે છે. આ સર્વ નામ અને ક્રિયાઓમા ફેરફાર થાય છે, માટે તે અનિત્ય છે. પણ જો ભીંતના ઉપર આ ચિત્રામણે કઢાય છે. એટલે જે આત્મારૂપ આધાર ઉપર આ સર્વ નામ અને ક્રિયાઓ રૂપી ફેરફાર થયા કરે છે તે આત્મા તે તેને તેજ છે. જેમ જેમ ક્રિયાઓ અને નામ બદલાતાં જાય છે. તેમ તેમ મન પિતાને ઉત્તમ-અધમ વિગેરે માને છે. છતાં
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૪) આત્મા તે તેને તેજ છે.
આ સર્વ વિકાસ એ એક જાતને અભ્યાસ છે. જેવું જેવું આલંબન લઈ તે અભ્યાસ આગળ વધારવામાં આવે છે. તેવી તેવી સ્થિતિને અનુભવ મેળવાતે જાય છે. જ્યારે આ મન એક ગૃહસ્થધમને લાયક સગુણે મેળવીને તે પ્રમાણે જ્ઞાનક્રિયામાં વધારે કરે છે ત્યારે તે શ્રાવક કહેવાય છે. તેજ મન
જ્યારે સાધુપણાના ગુણે ધારણ કરે છે ત્યારે પિતાને સાધુ માને છે, ક્રિયા પણ તેવી જ કરે છે. લોકો પણ તેને સાધુ કહે છે. આ વખતે શરીર, મન, જીવ અને લેકે તે તે પૂર્વે હતાં તેનાં તેજ છે, પણ ક્રિયા-ગુણે બદલાતાં લોકો અને પોતે પિતાને તે તે રૂપે માને છે. ત્યાંથી આગળ ઉપાધ્યાયજીનું આલંબન સન્મુખ રાખી, મનને તેવા તેના સદ્ગુણરૂપે પરિણાવે છે. આખા શરીરની ક્રિયા તેવા રૂપે થાય છે ત્યારે તે ઉપધ્યાયજી કહેવાય છે. ત્યાર પછી આચાર્યશ્રીજીના સદૂગુણને અરિસે સન્મુખ રાખી મનને તેવા તેવા સદ્ગુણરૂપે પરિણાવે છે, શરીરથી તેવી પ્રવૃત્તિ કરે છે અને તે સદગુણરૂપે સર્વથા. એકરસ થઈ રહે છે ત્યારે લોકો તેને આચાર્ય કહે છે. પિતાનું અભિમાની મના પિતાને આચાર્ય માને છે. પ્રવૃત્તિ પણ સૂત્ર અર્થની વાચના આપવી, છત્રીશ ગુણ ધારણ કરવા. અને સમુદાયને સન્માર્ગે દેરવો વિગેરે તે તે પ્રમાણે જ થાય છે.
આજ આચાર્ય શ્રી જ્યારે તીર્થંકરદેવનું આલંબન સન્મુખ રાખી તેના જે થવા પ્રવૃત્તિ કરે છે. મનને તેવા તેવા આત્મભાવે પરિણુમાવે છે. કામ, ક્રોધ, માયા, લેભ રાગ દ્વેષાદિને સર્વથા કાઢી નાખે છે. પિતાને શુદ્ધ જ્ઞાન આનંદ સ્વરૂપ માને છે તે પ્રમાણે અનુભવ કરે છે. આ અનુભવ થડા વખત માટે નહિ પણુ સદાને માટે આ સ્થીતિ બની રહે છે ત્યારે તે કેવલજ્ઞાની કહેવાય છે અને દેહથી સર્વ કર્મો સાથે મુક્ત થતાં,
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
હ
(૪૫) સિદ્ધદશા પામ્યા–સિદ્ધસ્વરૂપ થયા. બ્રહ્મસ્વરૂપ થઈ રહ્યા–એમ કહેવાય છે.
આ સર્વ કહેવાનો મતલબ એ છે કે આત્મા તે તેને તેજ છે. પણ ઉત્તમ નિમિત્તોને પામી, ઉત્તમ આલંબન લઈ તે તે પ્રમાણે અનુક્રમે ચડતો જાય છે. દરેક ભૂમિકાને અનુભવ કરતે ચાલે છે. મનને તે તે પ્રમાણે પરિણુમાવતે જાય છે. ત્યારે આ આત્માજ-શ્રાવક, સાધુ, ઉપાધ્યાય, આચાર્ય, અરહિંત, અને સિદ્ધ થઈ શકે છે. સત્તાગતે આત્મા સિદ્ધસ્વરૂપે છે તેજ આંહી પ્રગટ અનુભવરૂપે સિદ્ધસ્વરૂપ થઈ રહે છે.
દેવ અને ગુરૂની પૂજા કરવી, વિશ્રામણ કરવી. તેને નિશ્ચયકે નિયમ ગ્રહણ કરે તેનું અંતિમ (છેવટનું) પરિણામ આજ છે કે, તે તે રૂપે થવા માટે તે તે સ્થીતિમાં રહેલા મહાન પુરૂષોનું આલંબન લેવું. પૂજા કરવી–ભક્તિ કરવી અને જેવી પિતાની લાગણ, મહાન પ્રયન, તથા ઉત્તમ આલંબન, તેના પ્રમાણમાં તે તે કાર્ય સિદ્ધ થાય છે. માટે ઉશ્રમ આલંબન લઈ, તે પ્રમાણે, તદાકારરૂપે મનને પરિણાવવાનો પ્રયત્ન અવશ્ય ચાલુ રાખે જેના પરિણામે આત્માનું શુદ્ધ સ્વરૂપે પ્રગટ થઈ રહે છે.
એમ સાંભળવામાં આવ્યું છે કે, મગધ દેશના મહારાજા શ્રીમાન શ્રેણિક રાજાએ પોતાના મનને ભગવાન મહાવીરદેવના સ્વરૂપમાં લીન કરી દીધું હતું. તેના નામનું સ્મરણ અને તેના શુદ્ધ સ્વરૂપનું ચિંતન કરવામાં પોતાની સાતે ધાતુને ભેદી નાખી હતી. આખું શરીર મહાવીરના નામને સ્મરણ કરતું હતું. જ્યારે તે મહારાજાના શબને (મૃતક દેહને) અગ્નિસંસ્કાર કરવામાં આવ્યા ત્યારે ચિતામાં બળતા તેના શરીરમાં વીર ! વીર !! વીર!!! આવા શબ્દો નીકળતા હતા. આજ અરાધના! આજ સેવન! આજ વિશ્રામણા! આજ ભક્તિ ! આવી રીતનું જ પરિણમન! અને
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૬)
તીર્થંકર નામકમ આવી તદાકાર બ્રક્તિથીજ માંધી શકાય ! ધન્ય છે! ધન્ય છે!! ધન્ય છે !!! તે મહાત્માને ધન્ય છે. જેનાં શરીર, વાણી અને મન એકાકાર-એકરસ થઈ રહ્યાં છે.
આંહી કોઇ શંકા કરે છે કે, મનને જ્યારે કાઈ ઉત્તમ ધ્યેયમાં જોડીએ છીએ, અથવા કોઇ ઉત્તમ ધ્યેયાકારે પરિણમાવીએ છીએ, ત્યારે બીજા વિચારાંતરે આવીને તે ચાલુ પ્રવાહાને તોડી નાખી, મનનું. બીજા વિચારાંતરામાં ઘસડાઈ જવું થાય છે, આનુ કારણ શું હશે
આના ઉત્તર એ કે, તમે પોતે જે જે ભાવનાએ કરી છે, જે જે વાસનાએ આ પાષણ આપ્યું છે, જે જે ઇચ્છાઓને નિમ ત્રણ આપ્યું છે, તે તે ભાવનાએ-વાસનાએ કે ઈચ્છાઓ વખત આળ્યે તમારી આગળ હાજર થાય છે.
તમે કદાચ એમ કહેશેા કે તેઓ સવે ખીજા કોઈ વખતે ન આવતાં કાંઈક પરમાત્મસ્મરણુ, ક્યાન, પૂજન, કે ઉત્તમ ક્રિયાઓમાં એકાગ્ર થતા હાઇએ ત્યારે શા માટે આવે છે અને ખીજા વખતે કેમ નથી આવતી ?
આને ઉત્તર એ છે કે, આ વિચારે તે નિમ ત્રણા કરી જમવા ખેલાવેલા તમારા માનવતા પરણા છે. તે તમારા વ્યવહારના પ્રપંચ વખતે તમે કોઈ કામમાં રાકાયેલા હાય ત્યારે શેના આવે ? સારી સારી તૈયારી કરી તમે કાંઈ નવીન અનુભવ લેવાની–રસેાઈરૂપ તૈયારી કરી હાય ત્યારેજ વચમાં જમવા માટે આવી, તમારા અંતઃકરણની નિમંત્રણાની ઈચ્છાઓ-વાસનાઓને તમારી આગળ રજી કરતા હાય . તેમ તમારી આગળ ખડા થાય છે. તે કહે કે તમે અમને ઘણીવાર : કરતા હુંતા. વાર
યાદ
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૭)
વાર એમને બેલાવતા હતા માટે આ વખતે અમે આવ્યા છીએ, મતલબ કહેવાની એ છે કે મલીન વાસનારૂપ મતને માલ, શુભકાર્ય કર્યા વિના એકલા વિચારોથી ફળ મેળવી લેવાની ઈચ્છાએ તે આપણા ભલા કામમાં કેવળ વિઘરૂપ થાય છે.
તમે તમારા વિચારોનું પૃથક્કરણ કરશે તે તમને સમજાશે કે જે વિચારોને તમે વધારે વખત પિષણ આપ્યું છે. જેની તમે પ્રબળ ઈચ્છા કરી છે. વારંવાર જેનું સ્મરણ કર્યું છે, જેમાં વધારે વખત દિલટાયું છે, તે જ જાતના વિચારો તમને આવા ધર્મક્રિયાના વખતમાં હેરાન કરવા આવતા માલુમ પડશે.
આ ધાર્મિક ક્રિયાના ચાલુ વખતમાં વિચારે આવવાનું બીજું કારણ એ સમજાય છે કે, તમે અત્યારે ઉત્તમ વિચારમાં, દેવપુજનમાં, ઈષ્ટદેવના સ્મરણમાં, મનની એકાગ્રતામાં કે ઉત્તમ ધાર્મિક ક્રિયાઓ કરી રહ્યા છે. આ ક્રિયામાં એક જાતનું પ્રબળ જોર છે. તેને લઈને તમારા તરફ શુભ પુન્યનાં પુદ્ગલે ખેંચાઈ આવે છે. તથા જાગૃતિપૂર્વક અભિમાન રહિત કરાતી ક્રિયામાં એક જાતની અગ્નિ રહેલી છે–ગરમી રહેલી છે તે ગરમીને લઈને પૂર્વના મલીન સંસ્કારવાળા અશુભ પુદ્ગલે પીગળવા માંડે છે. આત્મપ્રદેશથી ખસવા માંડે છે. તેનાથી સત્ય સ્વરૂપની ગરમી સહન થતી ન હોવાથી હવે તમારી પાસેથી ભાગવા માંડે છે. એ નાસતાં નાસતાં પોતાનું સ્વરૂપ તમને દેખાડતા જાય છે. તમને કહેતા જાય છે કે હવે અમે જઈએ છીએ. અમારી મુદત પુરી ગઈ છે. આ સ્થાન હવે અમારે રહેવા લાયક રહ્યું નથી એટલે હવે અમે જઈએ છીએ. તમારી ઈચ્છા હોય તે ફરી આમંત્રણ આપજે એટલે પાછા અમે આવીશું.
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૮ ) આત્મ ઉપગની જાગૃતિથી કર્મો નિર્જરી જાય છે. એ વાત અનુભવ તથા શાસ્ત્રસિદ્ધ છે અને તેવા હલકા વિચારો ચાલ્યા જાય છે તે આ આંખથી જોઈ શકાય તેવા નથી, છતાં પવિત્ર મનવાળાને, વિશુદ્ધ અધ્યવસાયવાળાને તે આંતરદષ્ટિથી દેખાય છે–અનુભવાય છે. જાગૃતિ વિનાના અને મલીન મનવાળાને તે વિચાર આવે છે કે જાય છે તેવું ભાન હેતું નથી.
જાગૃતિપૂર્વક અભિમાનરહિત કરાતી ક્રિયામાં રહેલી ગરમી સંબંધી આ વાત થઈ, હવે એાછી જાગૃતિવાળી પણ શુભ ક્રિયામાં–જાપમાં–કે તેવીજ માનસીક ક્રિયામાં પણ બીજી જાતનું જોર હોય છે તેને લઈને શુભપુન્યનાં પુદ્ગલે પિતા તરફ આકર્જાય છે. તેને રહેવાને માટે સ્થાન તે જોઈએ જ. આ શુભ ક્રિયાના જેરથી આવેલા પુન્ય પુદ્ગલના ધક્કાથી, જુના મલીન વાસનાવાળાં પુદ્ગલે--અશુભ પાપનાં પગલે ઠેલાય છે, બહાર નીકળે છે, દેખાવ આપી વિસર્જન થાય છે. તેને લઈને પણ ઉત્તમ ક્રિયા કરતા હોઈએ તે વખતે આપણને હલકા વિચારો આવે છે, પણ આવા ચાલુ ક્રિયા સિવાયના નિરૂપયેગી વિચારો આવે તે પણ તમારે ગભરાવું કે અકળાવું નહિ-હિમ્મત હારી નાસીપાસ ન થવું. પણ તે વખતે ચાલુ વિચાર, જાપ, ધ્યાન કે કઈ તેવી જ જે ક્રિયા કરતા હે તે ક્રિયા બંધ કરીને તરતજ તે આવેલા વિચારને પકડીને વિવેક જ્ઞાનથી તેને છિન્નભિન્ન કરી નાખી તેનું નિરૂપયોગીપણું તેનાથી થતા નુકશાન વિગેરેની મનને ખાત્રી કરી આપવી. જે આવી ખાત્રી મનને કરાવી આપ્યા સિવાય તે વિચારને એમને એમ ચાલ્યા જવા દેશે તો હમણું જાગૃતિ અને ચાલુ ક્રિયાના બળને લઈ તમને હેરાન નહિ કરે પણ તેણે ઘર દીઠેલું હોવાથી સહજ નિમંત્રણ કરતાં, એટલે તેવું કેઈ નિમિત્ત મળતાં તમે તેને યાદ કરતાં તે ટેવાઈ ગયેલા હોવાથી તરત આવીને હાજર થશે અને તે વખતે વિચારાદિનું બળ
જ નિમંત્રણ પાન નહિર
તરત જ મળતાં તમે
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪૯ )
તમારૂં મંદ હશે, તમારી આત્મજાગૃવિ ઓછી હશે, તે પાછા તે તમને વિશેષ પ્રકારે હેરાન કરશે. અને હલકી વાસના ઉત્પન્ન કરાવી તેમાં તે પ્રવૃત્તિ કરાવશે. આ માટે તે વિચારને તમારે આખા ને આખા જવા ન દેવા પણ પ્રતિપક્ષી વિચારોથી તેને કચડઘાણ કાઢી, ખાખરા કરી કાઢી મૂકવા જે ફરીને તમારી પાસે આવતાં વિચાર કરે.
આ ઠેકાણે તમારે ગફલતમાં ન રહેવું કે, આ વાત ઉપર જ ચક્કસ લક્ષ બાંધી ને બેસવું કે આપણું શુભ કર્મને જેરથી નબળા વિચારો બહાર નીકળે છે તેજ આ હલકા વિચારો ધ્યાન વખતે આવે છે. તમારી કસોટી કરવા માટે પણ વિચારતો આવે છે. તમે કેટલાં આગળ વધ્યા છે? તમારામાં વિચારતોને કાઢી શકવાનું કેટલું બળ આવ્યું છે? તેની કસોટી માટે પણ વિચારવંતરે આવે છે. જુઓ કે આવા વિચાર પણ સત્તામાં મલીન વાસના હોય તે જ આવે છે સત્તામાંથી મલીનતા સર્વથા નીકળી ગઈ હોય તે વિચારતોને તમારી મરજી સિવાય તમારી પાસે આવવાને જરાપણ હક્ક નથી. આવી શકે જ નહિં. એટલે જે આવે છે તે તમારી પાસેના જ વિચાર આવે છે.
ગમે તે કારણથી વિચારતરે આવતાં હોય તથાપી તેને કાઢવાને માટે આ ઉપરથી કહી આવ્યા તેજ રસ્તો છે. શુભ કે શુદ્ધ લાગણીઓ વધારો, વિચારજાગૃતિ રાખો, આત્મબળ વધારે, ઉત્તમ લાગણીઓને પોષણ આપે અને વિચારથી વિચારોને-હલકી વાસનાઓને-ઈચ્છાઓને તેડી નાખે.
આ પ્રમાણે વર્તન થવાથી તમારા આત્મ સંબંધી વિચાર રોમાં, કે ઉત્તમ ધ્યેયરૂપે પરિણમવવામાં કે માનસીક જાપ આદિ
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૫ ). કઈ પણ કાર્યમાં વિચારવંતરે આવીને પછી હરકત કરતા નહિ થાય અને તમારો ચાલુ અખંડ પ્રવાહ ઈચ્છાનુસાર વહન થયા જ કરશે.
દર્શનવિનય. અરિહંત, સિદ્ધ, ચિત્ય, કૃતજ્ઞાન, ધર્મ, આચાર્ય, ઉપધ્યાય, સાધુ, સંઘ, સમ્યક્દષ્ટિ–આ દશને વિનય કરે તેને દર્શનવિનય કહે છે. ' ' . .
અરિહંત એટલે તીર્થકર. ૧. સિધ્ધ એટલે આઠ કર્મ હિત શુધ્ધ આત્મા. ૨. મૈત્ય એટલે જીનેશ્વર ભગવાનની મૂર્તિ ૩. શ્રુતજ્ઞાન એટલે આગમ-સિદ્ધાંત. આત્માદિના સિદ્ધાંતને કહેનારાં શા, ૪. ધર્મ–ક્ષમાદિ દસ પ્રકારને ધર્મ. ૫. આચાર્ય ગચ્છના નાયક. ૬. ઉપાધ્યાય-સૂત્રના ભણાવનાર. ૭. સાધુઆત્મસાધન કરનાર, ત્યાગીને વર્ગ. ૮. પ્રવચન એટલે સંઘ સમુદાય. ૯. સમ્યગુદષ્ટિ એટલે સમ્યગ્રદર્શન ધારણ કરનાર સામાન્ય વર્ગ. ૧૦. આ દસને વિનય કર.
- વિનય એટલે ભક્તિ કરવી. સન્મુખ જવું, આસન આપવું, આવે ત્યારે ઉભા થવું, જાય ત્યારે થોડી ભૂમિ સુધી પાછળ જવું, અનાદિ ચગ્ય વસ્તુથી નિમંત્રણે કરવી વિગેરે. આ બાહ્ય ભક્તિ છે. તેનું બહુમાન કરવું, મનમાં તેના ઉપર અત્યંત પ્રીતિ રાખવી, તેમના અતિશયવાળા ગુણોનું વર્ણન કરવું, તેમની આગળ સ્તુતિ કરવી, તેમની પાછળ તેમના ગુણ બલવા,તેમના કેઈપણ જાતના અવર્ણવાદ ન બલવા, મન, વચન, શરીરદ્વારા કેઈપણ જાતની આશાતના ન કરવી, તેઓ પ્રત્યે પ્રતિકુળ પ્રવૃત્તિ ન કરવી, આ સર્વનું નામ દર્શનવિનય છે.
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૧)
સમ્યગ્દન જેનામાં પ્રગટ થયું છે તેનામાં આ વિનય હાય છે. આ અત્યંત માનસિક લાગણીવાળા બાહ્ય અને આંતરવિનય તેવી સમ્યગ્દૃષ્ટિને પ્રાપ્ત થએલા મનુષ્યામાં હાય છે, માટે તેનું નામ દવિનય રાખવામાં આવેલ છે.
.
વિનય શા માટે કરવા? ઉત્તર એ છે કે તરફ કરવામાં આવે છે તેના ગુણ તરફ કે પૂણુ પ્રીતિ છે તેને સૂચવનારી એક પ્રકારની ગુણા ચેાગ્ય છે, હિતકારી છે, આપણું કલ્યાણ કરનાર છે, આપણને રૂચે છે, તે ગુણેા અમારામાં આવે તે ઠીક. આ હેતુથી તે ગુણાને ધરાવનારા મહાન પુરૂષોની આગળ આપણે તન, મન, અને ધનને નિર્માલ્ય ગણી, તેના કરતાં પણ આ મહાન્ પુરૂષાને અધિક ગણી, તેના તરફ પૂજ્યબુદ્ધિ ધારણ કરી, આ તન, મન, ધન તેમના ઉપયેાગમાં આવે તે પાતાને કૃતાર્થ માની, ગમે તે ઉત્તમ પ્રકારે આપણી લાગણીઓ દર્શાવી તેમના પ્રેમ આપણા તરફ ખેંચવા, તેમની સેવામાં હાજર થવું, અને તેમ નામાં પ્રગટ થયેલા સદ્ગુણા તેમની કૃપા અને આપણા પ્રયત્ન દ્વારા આપણામાં પ્રગટ કરવા આ વિનય કરવાના હેતુ છે.
1
વિનય એ, જેના ગુણામાં આપણી લાગણી છે. તે
ખરી રીતે તપાસીએ તે આપણે જે સ્થિતિમાં હાઇએ, તે સ્થિતિની લાયકાતના પ્રમાણમાં જ આપણે મહાન્ પુરૂષાની એળખાણ કરી શકીએ છીો, ઉપરથી ભલે આપણે તી કર સુધીની ઉંચી કેાટીવાળા આત્માઓ ઉપર પ્રેમ રાખતા હેાઇએ, અને તેને આળખવાના દાવા કરતા હાઈએ તથાપિ ખરી રીતે આપણે તેને ઓળખી શકતા નથી. જેટલા પ્રમાણુનું પાત્ર હાય તેટલા પ્રમાણમાં જ તેમાં પ્રકાશ પડે છે. તેટલા પ્રમાણમાં જ વસ્તુની ઓળખાણ થાય છે. આઘથી ઝવેરાતને આળખનાર તે ઘણા હાય છે, પણ તેની કિંમત તે ખરા ઝવેરી જ કરી શકશે.
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
( પર) તે સિવાયના વેપારીઓ સામાન્ય રીતે ભલે ઝવેરાતને જાણવાને દાવો કરે પણ તેની કીંમત તે રાત દિવસ તેના સંસ્કારોથી, પરીચયથી તેને અનુભવ મેળવનાર ઝવેરી જ કરી શકશે તેવી રીતે અહોનિશ આત્મ વિચાર કરનાર, સત્સંગ કરનાર, હૃદયને પવિત્ર કરનાર, તેનું અનુકરણ કરનાર, તેવા મહાન પુરૂષોના સંગમાં આવનાર મનુષ્ય જ ઉંચી કેટીના મનુષ્યોને ઓળખી શકે છે તેથી જ હૃદયના બહુમાનપૂર્વક તેઓને વિનય કરી શકે છે.
કામ અધિકાર સિવાય જ્ઞાનીને ઓળખી ન શકાય. આંહી કેઈને શંકા થશે કે અમે આગળ હજાર વર્ષ ઉપર થઈ ગયેલ મહાભાઓને ઓળખીએ છીએ, નહિંતર તેઓનું સ્મરણ, પૂજન, નમન, વંદન કેમ કરીએ ? આ કહેનારે યાદ રાખવું જોઈએ કે તમે તેને ઓળખી શકય જ નથી લેકના કહેવાથી કે કુળ ધર્મના આગ્રહથી, કે પુસ્તકો દ્વારા તમે તેને ઓળખી શક્યા છો પણ કદાચ અત્યારે તે પહાપુરૂષ સાક્ષાત્ વિચારતા હોય તે તેને ઓળખનાર તેવી સ્થિતિ વિનાના, કે કાંઈ હદયની નિર્મળતાથી અધિકાર પામેલાઓ સિવાયના મનુષ્યો તેને નહિંજ ઓળખી શકે. અરે! એટલું જ નહિ પણ તેની નિંદા કરવામાં, તેના અવર્ણવાદ બલવામાં, અને તેને હેરાન કરવામાં ઉલટા તમે સામેલ થશે. અત્યારના દાખલા ઉપરથી જ તપાસો. એક સાપ નીકળ્યો હશે તે તેને પકડવા દેડશે, તેથી પણ આગળ વધીને લેકે તેને મારી પણ નાંખે છે અને નાગથિને દિવસે માટીના નાગે કરી તે લેકો નાગને પૂજે છે. કેટલાક ઠેકાણે ચરમાળી યાને પથ્થર કે માટીની મૂર્તિઓ કરી પૂજે છે. જ્યારે જીવતા નાગના તે બેહાલ કરે છે અને તેના તે નાગને બાહાને તેનાં પુતળાં કરી પૂજે છે. જ્ઞાનીઓના સંબંધમાં પણ
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭–૧
( ૧૩ )
આમજ છે. જ્ઞાનીએ જીવતા નાગના જેવા છે. લેાકેાને તે સે છે, એટલે વચનદ્વારા તેમની અજ્ઞાનતા ભરેલી માન્યતાને તેડી પાડે છે. લાકોને તે ઝેર ભરેલા સાપ જેવા જ્ઞાનીએ લાગે છે, તેમના ચાલુ વ્યવહારીક પ્રપંચમય જીવનથી તેએ વિરૂદ્ધ એટલે જુદીજ જાતનું વત્તન કરે છે, અને લોકોને તે ગમતું નથી. પરિણામે તેમની નિંદા કરે છે. કેટલાક તા આગળ વધીને તેને મારી નાખવા સુધીના પ્રપંચા કરે છે. પણ તે દેહ છેડી ગયા પછી તેના વચના સાંભરે છે. તેની સત્યતાની કોઈ અધિકારી પાસે કસાટી થાય છે, અને તેના કહેવાથી લાકો તેને ચેષ્યઃ જ્ઞાની માનતા થાય છે, પછી તેની છબીઓ બનાવીને પૂજે છે. જયંતિએ ઉજવે છે; પણ જીવતા મહાત્મા મળ્યા છતાં જેના કલ્યાણું ન થયાં તે પછી તેમની છબીને પૂજે કે જયંતીએ ઉજવે શું કલ્યાણ થાય ? કારણ તેના ઉપર જે શ્રદ્ધા છે તે તાત્ત્વિક નથી. પેાતે વિચારપૂર્વક નિર્ણય કરીને કરી નથી પણ આગળથી ચાલી આવે છે તેમ માની અથવા કોઈના કહેવા કે કરવા પ્રમાણે દેખાદેખીથી તે કરાય છે.
શ્રીમાન ભગવાન મહાવીરદેવના સબંધમાં પણ આમ કહેવાય છે કે તેમના વ્યાખ્યાનમાં સંખ્યાબંધ મનુષ્યા આવતા હતા તેમાં કોઈને શ્રદ્ધા બેસતી અને કોઈ ઇંદ્રજાલીક, માયિક, પાખડી વિગેરે પણ કહેતા હતા, બહાર જઈ નિંદા પણુ કરતા હતા. આવા જ્ઞાની પુરૂષોને એળખનાર કોઈ નિર્મળ હૃદયને અધિકારીજ હાય છે. આ ઉપરથી કહેવાના આશય એ છે કે, જેમ જેમ પાતામાં ગુણા વધતા જાય છે, તેમ તેમ ઉચી ઉચી સ્થિતિના મહાત્માઓના આત્મિક ગુણે! તેને સમજાતા જાય છે. તે સિવાય ઉંચી સ્થિતિના મહાત્મા કે તેના સદ્ગુણૢા સમજી પણ નથી શકાતા, તે તેઓના ચાગ્ય વિનય પછી ક્યાંથી બની શકે. આ કારણથી પ્રથમ આંહી ઉલટા ક્રમે વિનય સંબંધી વિચાર કરવામાં આવે છે.
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૪)
પ્રથમ સમ્યગ્દૃષ્ટિ જેની થઇ છે તેવા આત્મશ્રદ્ધાળુ મનુબ્યાની ભક્તિ કરવી, વિનય કરવા, વસ્તુને વસ્તુસ્વરૂપે–આત્માને આત્મારૂપે જાણ્યા સિવાય આત્મમાર્ગમાં પ્રવૃત્તિ થતી નથી, એટલે જેને સમ્યગ્દૃષ્ટિ થઈ છે તેવાઓના વિનય કરવાની જરૂર છે.
:
સ્ફાટિકરત્ન ઉપાધીના કારણથી વિવિધ રંગવાળુ દેખાય છે છતાં ખરા સ્વરૂપે તા તે શુદ્ધ નિળજ છે. તેવી રીતે વિવિધ પ્રકારની ઉપાધીથી વિવિધ પ્રકારનાં દેહને ધારણ કરનાર અને દેહ ધારણ કર્યાં પછી પણ વિવિધ પ્રકારની વૃત્તિએ દ્વારા હર્ષ, ખેદ, રાગ, દ્વેષ કરનાર છતાં આ સવ જેના પ્રકાશથી થાય છે, જેના પ્રકાશથી સમજાય છે—જણાય છે, તે જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્મા આ ઉપાધીએથી ભિન્ન શુદ્ધ નિળ જ્ઞાનાનંદ સ્વરૂપ છે. આ જડ પદાર્થોથી ભિન્ન સ્વરૂપે આત્માને જાણનારા સગૂદનવાન છે. આ સમ્યગ્દષ્ટિની પહેલી ભૂમિકા છે. આત્મા તરફ વલણુ થવાની, પ્રીતિ કરવાની, જડ પ્રદાર્થ તરફ ઉપેક્ષા કરવાની, સત્યને સત્યરૂપે સમજવાની આંહીથી શરૂઆત થાય છે. આ સમ્યગ્દનને ધારણ કરનાર જીવેાની ભક્તિ કરવી -બહુ માન કરવું આંતર્ની પ્રીતિ રાખવી, ગુણુની સ્તુતિ કરવી, આશાતના ન કરવી; ઈત્યાદિ ખાહ્ય અને આંતર્ વિનય કરવા.
આંહી કાઈ ને શંકા થશે કે ખીજા દેહધારી જીવામાં આત્મા તે રહેલા છે તથાપિ તેમની ભક્તિ વિનય શા માટે ન કરવા ?
ઉત્તર આ પ્રમાણે છે કે, ખરી વાત છે, સવ દેહધારીઆમાં આત્મા રહેલા છે, પણ હજી તેમને તે ખાખતનું અજ્ઞાન છે. પેાતે પાતાને તે આળખતા નથી, આળખવા પ્રયત્ન પણ કરતા
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
નથી, એળખે છે તેા દેહને આત્મારૂપે માને છે, ઇંદ્રિઓને આત્મારૂપે માને છે, કોઇ મનને આત્મારૂપે માને છે, કોઈ પ્રાણને-શ્વાસેાશ્વાસને આત્મરૂપ માને છે, કોઈ આત્માને દેહથી ઉત્પન્ન થયેલા વિકારરૂપ માને છે અને દેહના વિચેાગ થવા પછી તે પણ મરણુજ પામે છે એમ માને છે. આ તેમનું અજ્ઞાન છે. આ અજ્ઞાનને લઈ તેઓ દુનિયામાં ઈચ્છાનુસાર અચેાગ્ય વતન ચલાવે છે. ઇંદ્રિયના સુખામાં આશક્ત બને છે, કે કત્ત બ્યના બદલાની દરકાર રાખ્યા સિવાય નિર્દયતાભરેલુ વત્તન ચલાવે છે. નખળઆને મારીને પાતે માલીક થઈ મેસે છે. અભિમાનપૂર્વક અજ્ઞાનતાવાળું વતન ચલાવી અનેક જન્મ મરણને તે પામે છે. ટુકામાં કહીએ તે તેને હજી પેાતાનો સ્વરૂપનું ભાન થયેલું ન હાવાથી, તેને વિનય કરવાથી, તેની સ્તુતિ—બહુ માન કરવાથી તેનામાં મીથ્યા અભિમાનની વૃદ્ધિ થાય છે. તેની ભક્તિ કરવાથી અજ્ઞાનને પાષણ આપવા જેવું થાય છે. સત્ય અસત્યા–સારા નઠારાના ભેદ તાડી નાખી એક રસ એક સરખું કરવા જેવુ થાય છે. જે આ પ્રવૃત્તિ શરૂઆ તના જીવાને લાભ કરવા કરતાં નુકશાનકર્તા વધારે થાય છે. સત્યના માર્ગ બંધ કરવા જેવી આ પ્રવૃત્તિ છે. અસત્ પ્રવૃત્તિવાળાને સત્યમાં આગળ વધતા અટકાવવા જેવી આ પ્રવૃત્તિ છે. સારાસારને વિચાર કરતાં અટકાવવા જેવી આ પ્રવૃત્તિ છે. જો તે મનુષ્ય આ સગ્દૃષ્ટિવાળા મનુષ્યાને વિનય, બહુમાન, ગુણસ્તુતિ વિગેરે કરતાં સાંભળશે તે તેના મનમાં વિચાર કોઈપણ વખત થશે કે આનું કારણ શું ? આનામાં કઈ જાતને ગુણ છે કે લેાકો તેના તરફ ઘણુંજ મમતાવાળુ વત્તન ધરાવે છે ? ઇત્યાદિ વિચારદ્વારા તેને કોઈપણુ વખત આગળ વધવાને માર્ગ મળી આવશે.
એટલી વાત
આ સ્થળે ધ્યાન રાખવાની છે કે, જેમ
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૬) મિથ્યાષ્ટિવાળાની પ્રશંસા કરવાની નથી, તેમ તેના અવગુણે બેવા કે, નિંદા પણ કરવાની નથી, તેની નિંદા કરવાથી આપણને કે તેને કશે પણ ફાયદો થવાનો નથી, ઉલટ તમારા તરફ સહજસાજ લાગણું ધરાવતો હશે તેટલાથી પણ તે વિશેષ વિરૂદ્ધ જશે, દૂર રહેશે, દ્વેષ ધારણ કરશે. જ્ઞાની પુરૂષ ઉપર શ્રેષ કર એજ મિથ્યાત્વ છે. અનંતાનુબંધ કષાય તેનું જ નામ છે. જ્ઞાની પુરૂષોથી વિમુખ થવું એજ સંસાર વૃદ્ધિનું કારણ છે. તે મિથ્યાત્વીની નિંદા કરવી તે તે ઉલટે. પલા ઉપર પાટુ મારવા જેવું થાય છે. તેને આગળ વધારવાની વાત તે દૂર રહી પણ ઉલટે વિશેષ પાછળ હઠાવ્યું છે. સમ્યગુદષ્ટિવાળા છ આવી પ્રવૃત્તિ કદી પણ કરતા નથી. તેમનાં હૃદયે ઘણુંજ દયાળુ અને કોમળ હોય છે. તેઓ તે તેને ગમે તે પ્રકારે ગ્ય રસ્તા ઉપર લાવવા પ્રયત્ન કરે છે. અને ખરી દયા પણ તેજ છે કે સત્યના માર્ગમાં જીને આગળ વધારવા, નિંદા કરી તેમને સમાગથી વિમુખ કરવા તે જ્ઞાનીઓને રસ્તા જ નથી. કાંતે તેવા બીન અધિકારીઓની ઉપેક્ષા કવી, અથવા તેને રસ્તા પર લાવવા પ્રયત્ન કરો. આ સિવાય તેમની નિંદા કરવી, કે સંઘ બાહ્યાદિના શાસ્ત્રો ફેંકવાં તે જ્ઞાનીઓના માર્ગથી વિરૂદ્ધ રસ્તે છે.
* આ કારણથી મિથ્યાષ્ટિની પ્રશંસા ન કરવી, અને સમ્યગણિતું બહુમાન કરવું વિગેરે કહેવામાં આવ્યું છે. - બીજી ભક્તિ કે વિનય પ્રવચનને કરવાનું છે. પ્રવચનને અર્થ અહી શ્રી સંઘ કરવામાં આવેલ છે, સંઘમાં સાધુ, સાધ્વી, શ્રાવક, શ્રાવિકા, એ ચારને સમાવેશ થાય છે.
સમ્યગદષ્ટિ થયા પછી શ્રાવકની સ્થિતિમાં અવાય છે એટલે શ્રાવકની સ્થિતિ પ્રાપ્ત કરવા શ્રાવક, શ્રાવિકાને વિનય
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૦ )
કરવા. સાધુઆને વિનય આગળ ઉપર જુદા ખતાવવામાં આવ્યે છે, તે સાથે સાધ્વીજીના વિનયને સમાવેશ થાય છે એટલે આંહી સંધ શબ્દથી શ્રાવક, શ્રાવિકા બેના વિનય ગ્રહણુ કરવાના છે.
પૂર્વ કહી આવ્યા છીએ તેમ સ્ફાટિક અને તેની ઉપાધિ જુદી જાણુવારૂપ દેહ અને આત્માને જુદા જાણુવારૂપ સમ્યગ્દૃષ્ટિ થયા પછી તે ક ઉપાધીને દૂર કરવાના પ્રયત્ન અમુક હૃદયમાં કરનાર પુરુષને શ્રાવક તથા સ્ત્રી જાતિને શ્રાવિકા કહે છે. શ્રાવક એ કાઈ જાતિ કે કામ નથી, અમુક કુળમાં જન્મ્યા તેને શ્રાવક કહેવામાં આવતા નથી. શ્રાવક એ એક પદવી છે. અધિકાર છે. સમ્યગ્દષ્ટિ કરતાં ઘેાડી ભૂમિકા આગળ વધેલાને એળ પ્રવાના ઇલ્કાબ છે. સમ્યગ્દૃષ્ટિવાળાને શ્રાવક કહેવામાં આવે છે, પણું આને તા દેશિવરતિ શ્રાવક કહેવામા આવે છે. ગમે તે નાત, જાત, કામમાં રહેનારની આવી દૃષ્ટિ કે પ્રવૃત્તિ થતી હાય તેને સમ્યગ્દૃષ્ટિ અને દેશ વિરતિ કહેવામાં આવે છે, આ આ ઇલ્કાખ કાંઈ વારસામાં ઉતરતા નથી, પણ સદ્ગુણી ઉપર આધાર રાખે છે. લાયકાત પ્રમાણેના અધિકાર મળે છે. સરકાર પણ અમુક લાયકાતવાળાને જે. પી. રાવબહાદુર–સર – નાઇટઆદિ ઈલ્કામ આપે છે પણ તેના પછી તેના દીકરાને તે ઈલ્કામ લાયકાત વિના અપાતા નથી.
આ શ્રાવક કે શ્રાવિકાનું નામ કે પદવી ધારણ કરનાર આ ઉપરથી વિચારવું જોઈએ કે સમ્યગ્દૃષ્ટિ આપણને થઈ છે કે નહિ? અને ત્યાર પછીની ભૂમિકા તરિકે દેશવિરતિ ગુણુ અમારામાં પ્રગટ થયા છે કે ફાગઢ શ્રાવકનું નામ ધારણ કર્યું છે ?
શ્રદ્ધા, વિવેક અને ક્રિયા. આ ત્રણ અક્ષર ઉપરથી શ્રાવક નામ પડે છે તે આત્મ શ્રદ્ધા પેાતાને છે? હું પોતેજ આત્મા
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૮)
છું એ નિર્ણય તમને થાય છે? પછી તમારામાં સત્ય અસત્યને સમજવાને વિવેક આવે છે? સાર અસારને-નિત્ય અનિત્યને દુઃખરૂપ કે સુખરૂપનો ભેદ સમજવાના–કે પારખવા સુધીના તમે વિચારો કરી શકે છે? ત્યાર પછી સત્ય માર્ગમાં પ્રવૃત્તિ કરવારૂપ અને અસત્ય દુઃખદુપ માર્ગમાંથી નિવૃત્તિ (પાછા હઠવા રૂ૫) કરવાની ક્રિયા તમે કરી શકે છે? જે આ તમારાથી બની શકતું હોય તે ખરેખર તમે આ માર્ગના પથિક થવાને લાયક બન્યા છે. તમારૂં શ્રાવક કે શ્રાવિકા રૂપ પદ-કે અધિકારચા ' બિરૂદ તમને મળ્યું છે તે ચગ્ય જ મળ્યું છે. જે આ માંહીલું તમારાથી ન બની શકતું હોય તે અત્યારથી તે સફલ કરવા પ્રયત્ન કરો. - આ પ્રમાણે સમ્યગદષ્ટિથી એક ભૂમિકા આગળ વધેલાએટલે અમુક મર્યાદામાં, ઈચ્છાનુસાર પણ ઈચછાઓ ઉપર કાબુ મેળવનાર. વિષય કષાને અમુક હદમાં નિયમિત કરનારઅટકાવનાર–પિતાને આધિન કરનાર, તથા પોતાની ભૂમિકા અનુસાર, વ્રત, તપ, જપ, નિયમમાં વર્તન કરનાર, શકત્યાનુસાર, પેરેપકાર કરનાર, આત્મ સમાન સર્વ જીવને જેનાર, શ્રાવક શ્રાવિકાને વિનય કરે, તેમનું બહુમાન કરવું, હૃદયથી તેમના ઉપર પવિત્ર પ્રેમ રાખ, ગુણની સ્તુતિ કરવી, આશાતના ન કરવી, ઈત્યાદિ વિવિધ પ્રકારે તેમની ભૂમિકાનુસાર વિનય કરવો.
સાધુ વિનય.
શ્રાવકની ભૂમિકા, સિદ્ધ થયા પછી સાધુની ભૂમિકામાં પ્રવેશ કરાય છે એટલે સાધુને વિનય કરવાની જરૂર છે.
શ્રાવકો કરતાં પણ એક ભૂમિકામાં આગળ વધેલા
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૯)
સાધુઓ છે. આત્માનું સાધન કરે તે સાધુ કહેવાય. ઉપાધીવાળા સફાટિકવી માફક આત્મા ઉપર લાગેલી કર્મઉપાધીઓ તેને વિશેષ પ્રકારે દૂર કરવાનો પ્રયત્ન કરનારા સાધુએ કહેવાય છે. સાધુના ગ્રહણથી સાધ્વીઓનું પણ ગ્રહણ આ ભૂમિકામાં થઈ જાય છે. " આત્માને વિશુદ્ધ કરવું એજ જેનું પરમ લક્ષ છે, દરેક ક્રિયા તેને ઉદ્દેશીનેજ કરાય છે, મલીન વાસના કાઢવા માટે આત્મ લક્ષ સર્વત્ર જાગૃત હોય છે. નવીન મલીન પાપ મળને પ્રવેશ ન થાય તે માટે અહિંસા, સત્ય, અચૌર્ય, બ્રહ્મચર્ય અને અપરિગ્રહ, એ મહાવ્રતનું બરાબર પાલન કરાય છે. જગના સર્વ જીવેને મિત્ર સમાન આ ભૂમિકામાં માનવામાં આવે છે. કોઈ સાથે વેર વિરોધ રહેતો નથી. સર્વ જગતના જીનું એટલે કોઈ પણ જીવને બાદ કર્યા સિવાય હિત ચિંતવવામાં આવે છે. દયા અને કરૂણને અખંડ ઝરો વહેવરાવવામાં આવે છે, તેમાં કોઈ જીવને બાતલ કરાતું નથી. નાત, જાત કે ધર્મના કોઈ પણ જાતના તફાવત રાખ્યા સિવાય સર્વ ઉપર અખંડ પ્રેમ રાખવામાં આવે છે કારણ કે આખું જગત તે અમારું અને અમે આખા જગતના છીએ એવી જેની વિશાળ અને પવિત્ર માન્યતા છે. પિતાનું કે પારકું હવે તેમને કાંઈ રહેલું નથી. આમ થવામાં કારણ એ છે કે, તેમનું લક્ષ બિન્દુ આત્મા છે અને અનાત્મા જડની અદ્વેષભાવે ઉપેક્ષા કરવાની છે. તેમાંથી મેહ, મમત્વ ખેંચી લેવાને છે અને ત્યાગ પણ તે મમત્વને જ કરવાનું છે, આત્માને તે ત્યાગ કરવાને નથી. તેમના ઉપર તે પૂર્ણ પવિત્ર પ્રેમ હોય છે. તેમનું જેમ ભલું થાય તેમ તેમ તે સત્યને માર્ગ બતાવવાનું હોય છે. વળી જે પિતાની વસ્તુ હોય તેને જ ત્યાગ બની શકે છે, પારકી વસ્તુને ત્યાગ શાને ? વગર ત્યાગે તે તે ત્યાગજ હોય છે.
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
(॰૬ )
દેહથી લઈ અન્ય જડ સવ વસ્તુ તેમાંથી એક મમત્વને ખેંચી લેવા તેજ ખરા ત્યાગ છે. તે ત્યાગ એજ તેનુ ખરૂં જીવન છે. અભિમાન રહિત તેમની પ્રવૃત્તિ હાય છે. પ્રારબ્ધયાગે સુખ દુઃખ આવી મળે તેમાં હ, શાક-કે રાગ દ્વેષ વિના અનુભવ કરી લેવાના હાય છે. પેાતે આત્મજાગૃતિમાં જાગૃત થવું, અને ખીજાઓને જાગૃત કરવા એ જેમના અહેાનિશના વ્યાપાર હાય છે. પ્રારબ્ધ પ્રમાણે દેહની પ્રવૃતિ હૈાય છે. તે પણ આત્મજાગૃતિ પૂર્વક અને અભિમાન રહિત હાય છે.
આ મહાન ગુરૂએને સાધુઓને વિનય કરવા. હૃદયથી પુણ` પ્રેમ રાખવા, તેમનું બહુમાન કરવું, ગુણુની સ્તુતિ કરવી, સવ પ્રકારે આશાતનાને ત્યાગ કરવા, સાધુઓની ભૂમિકા અનુસાર આંહી વિનય કરવા. સાધુઓના સરખી ભૂમિકાવાળા પણ વિશુદ્ધિ, જાગૃતિ અને જ્ઞાન-દશામાં તેનાથી વિશેષ આગળ વધેલા ઉપાધ્યાયજી તથા આચાય શ્રીજી તેમને વિનય કરવેા.
ઉપાધ્યાયજી શિષ્યાને સત્યના મૂળ મુદ્દા
સમજાવે છે, ત્યારે આચાય શ્રીં તે સત્ય માના રહસ્યા સાથે સ્પષ્ટ અર્થ સમજાવે છે. પેાતાની અપ્રતિમ મુધ્ધિપ્રભાથી અને ચેાગ્ય જીવાને આત્માને વિશુધ્ધ માગ અતાવી પોતે નિર્મળ થાય છે, અને ખીજાઓને પણ નિળ થવામાં નિમિત્તભૂત થાય છે.
ધવિનય.
ધમ દશ પ્રકારે છે–ક્ષમા, નમ્રતા, સરલતા, સતાષ, તપ, સંયમ, સત્ય, શૌચ, અકિંચન અને બ્રહ્મચર્ય આ દૃશ પ્રકારના ધર્મ છે.
આત્માના વિશુધ્ધ સ્વભાવ તે આત્મધમ છે. તેમાં પ્રવેશ
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૬૧)
કરવામાં અટકાયત કરનાર જે મલીન પ્રવૃત્તિઓ છે, તે વૃત્તિઆને અટકાવવામાં, આ દશ પ્રકારના ધમ વિશેષ મદદગાર થાય છે. ખરી રીતે કહા તા આ દશ પ્રકારના ધમ તે પાપની મલીન વ્રુત્તિઓની સામે યુદ્ધ કરવાને અને તેને તેડવા માટે ઉભી કરવામાં આવતી શુભ સાત્વિક મનાવ્રુત્તિએ છે. જેમકે ક્રોધ, તેને બદલે ક્ષમા. ૧. અભિમાન તેને બદલે નમ્રતા, ૨. માયાકપટ તેના સામી સરલતા. ૩. લેાભ તેના સામેા સતષ. ૪. મનની વિવિધ પ્રવૃત્તિવાળી ઈચ્છાઓ તેના સામે ઈચ્છાઓના નિરોધ કરવારૂપ તપ ૫. મમત્વવાળી ઈન્દ્રિયાની પ્રવૃત્તિ તેના સામે રાગ દ્વેષ સિવાયની મર્યાદિત પ્રવૃત્તિવાળા સયમ. ૬. અસત્યના સાતે સત્ય. ૭. અપવિત્રતા (મન, વચન, શરીરની અપવિત્રતાવાળી પ્રવૃત્તિ ) તેમની સામે મન, વચન, સરીરની પ્રવિત્ર પ્રવૃતિવાળી શૌચતા. ૮. વિવિધ પ્રકારની ઉપાધિમાં વધારેા કરનાર ધનાદિકના સંચય, તેના સામે આશક્તિના અભાવવાળી ત્યાગદશા. ૯. અબ્રહ્મશ્ચય તેના સામે બ્રાહ્મ. ૧૦.
આ દશ પ્રકારના ધર્મ છે, તે ધમ ધમિ સિવાય–આધાર સિવાય રહી શક્તા નથી. એટલે આ ધર્મ પ્રમાણે વત્તન કરનારના વિનય, બહુમાન, હૃદયપ્રેમ, ગુણુ સ્તુતિ અને આશાતનાના ત્યાગ કરવારૂપ વિનય કરવા અથવા
આ દશ પ્રકારના
.
ધ ઉપર પ્રીતિ રાખી, હૃદયના પ્રેમથી, બહુમાનપૂર્વક તેને ગ્રહણ કરવે–તેપ્રમાણે પ્રવૃત્તિ કરવી, તે ધવિનય છે.
શ્રુતવિનય.
ઉપર જણાવેલ ધર્મ, જ્ઞાન વિના હાઇ શકે નહિ, એટલે જ્ઞાનને વિનય કરવેા. મહાન્ પુરૂષાએ તત્ત્વના નિશ્ચય કરેલે હાય છે તે સ્વાનુભવપૂર્ણાંક વસ્તુના કરેલા નિશ્ચયને શ્રુતિ-સિદ્ધાંત
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨ ) કે આગમ કહેવામાં આવે છે. સર્વ મહાન જ્ઞાની પુરુષને એકજ સિદ્ધાંત હોય છે. અને તે એ છે કે, આ જડ, ચૈતન્યમય જગત્ છે. તેમાં ચૈતન્યરૂપ આત્મા એજ જ્ઞાતવ્ય એટલે જાણવાગ્ય છે અને પ્રાપ્તવ્ય-પ્રાપ્ત કરવા એગ્ય પણ તેજ છે. જડ ત્યાગ કરવા યોગ્ય છે, તેમાં કરાયેલી આશકિત તજવા યોગ્ય છે.
વસ્તુનું સ્વરૂપ સામાન્ય અને વિશેષ બે પ્રકારે સમજી શકાય છે. વસ્તુના અસ્તિત્વરૂપે એકજ વસ્તુ છે જેને મહાસત્તા સામાન્ય કહેવામાં આવે છે. આ સ્થળે કાંઈ પણ કેઈને બેલવો જેવું રહેતું નથી. વાદવિવાદના સર્વ ઝઘડાઓને આ મહાસત્તાસામાન્યમાં અંત આવે છે. બધા વિશેને સામાન્યમાં અંતરભાવ કરી દેવામાં આવે છે ત્યારે “મતિ છે.” એ સિવાય બીજો ઉચ્ચાર પણ કરવાને રહેતો નથી. ઉચ્ચાર, ઉચ્ચારકરનાર અને ઉચ્ચાર કરવા લાયક વસ્તુ તે ત્રિપુટીને પણ આ મહાસત્તા સામાન્યમાં અંતરભાવ થઈ જાય છે.
- જ્યારે આ મહાસત્તા સામાન્યમાંથી વિશેષ ઉપર આવીએ છીએ ત્યારે વિકલ્પ ઉઠે છે કે “છે” “ણિત.” એ વાત ખરી. પણ શું છે? શેની હયાતિ છે? આ વિકલ્પવાળે પ્રશ્ન તે મહાસત્તાસામાન્યના બે કકડા કરી નાખે છે કે, જે છે તે એક ચેતન્ય છે અને બીજુ શૈતન્યથી ઈતર જડ-માયા છે. આ વિશેષરૂપ અવાંતરસામાન્યમાંથી પાછો વિકલ્પ ઉત્પન્ન થાય છે કે, આ ચૈતન્ય એકજ સ્વરૂપે છે કે વિવિધ ભેદેવાળું છે? ત્યારે વળી તેના અવાંતરસામાન્ય તરફ નીચે ઉતરીને બેલાય છે કે, ચૈતન્ય બે પ્રકારનાં છે શુદ્ધ અને અશુદ્ધ. શુદ્ધ, સિદ્ધદશાવાળા આત્મસ્વરૂપ અને અશુદ્ધ કર્મમળની ઉપાધીવાળા અથવા અજ્ઞાન દશાવાળા જી. તેમાંથી પાછા પ્રશ્નો ઉત્પન્ન થતાં તેનાં અવાંતરસામાન્ય, પાછા
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
(
૬૩ )
તેનાં અવાંતરસામાન્યેા, એમ કરતાં કરતાં છેવટે દરેક જીવા જુદા જુદા છે. અનંત જીવા છે તેવા તદ્ન વિશેષ ઉપર અવાય છે. તેને ક્રમ આ પ્રમાણે છે.
શુદ્ધ જીવોમાં ભેદ નથી. અશુદ્ધ જીવોમાં દેહધારી જીવો ગણાય છે, તેના ઇંદ્રિયાની અપેક્ષાએ જુદા જુદા પેઢા સામાન્ય ભેદો થાય છે. જેમકે પાંચ ઇંદ્રિયવાળા, ચાર ઇંદ્રિયવાળા, ત્રણ ઇંદ્રિયવાળા, એ ઇંદ્રિયવાળા, અને એક ઇંદ્રિયવાળા જીવો.
::
આ પાંચ ઇંદ્રિય આદિવાળા પેટાસામાન્યમાંથી પાછા જુદાં જુદા ભેદા થાય છે. જેમકે દેવ, મનુષ્ય, તિય ચ અને નારકી. આ દેવ વિભાગના સામાન્યમાંથી ભુવનપતિ, જંતર, જ્યાતિષ, માની આવા પેટાસામાન્ય વિશેષ ભેદા થાય છે. આ પેટાસામાન્ય વિશેષમાંથી પાછા જુદી જુદી જાતિની અપેક્ષાએ ભેદ પડતાં, વિશેષ વિશેષ ભેદો કરતાં છેવટે દરેક દેવ જુદો જુદો ગણીએ ત્યારે દેવનું છેવટનુ વિશેષ આવે છે.
આવીજ રીતે મનુષ્યજાતિ તેની પેટા જાતિ, તેની પેટા જાતિ એમ વિશેષ કરતાં છેવટના વ્યક્તિગત વિશેષ ઉપર આવવું થાય છે.
આવાજ રીતે તિયચ અને નારકીના ભેદા થાય છે. છેવટે દરેક વ્યક્તિગત વિશેષ સુધી પહાંચાય છે.
આજ પ્રમાણે ચાર ઇંદ્રિયવાળા, ત્રણ ઈંદ્રિયવાળા, એ ઈંદ્રિયવાળાના ભેદો સમજવા. એક ઈંદ્રિયવાળા જીવાના પૃથ્વીસંબંધી, પાણી સંબંધી, અગ્નિસંબંધી, વાયુસ’અધી અને વનસ્પતિ સંબંધિ જાતિઓ, પેટા જાતિએ, અને સામાન્યનું વિશેષ કરતાં કરતાં છેવટે એક એક વ્યક્તિ ઉપર અવાય છે.
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૬૪)
જેમ ચૈતન્ય સમધી તેમ જડ સંબંધી સામાન્યનું વિશેષ કરીએ ત્યારે છેવટે દરેક અણુ-પરમાણુઅને-અરૂપિ અજીવના છેવટના પ્રદેશ સુધી પહાંચાય છે
આ સર્વ વિશેષ થયા. આ વિશેષેાની અંદર વિવિધ પ્રકાર (ભેદ) હાવાથી તેમાં જુદી જુદી માન્યતાને લઈ જુદી જુદી અપેક્ષાઓને ન સમજવાથી મત, મતાંત, ધર્મના ભેદો અને ઝગડાએ ઉત્પન્ન થાય છે. કામ, ક્રોધ, રાગ, દ્વેષાદિની પરિણતાઓ પણ આ વિશેષમાંજ ઉત્પન્ન થાય
છે.
હવે આ વિશેષાને તે તે જાતીઓમાં સમાવેશ કરતા વિશેધનુ સામાન્ય કરતાં કરતાં આગળ ચાલે. જે ક્રમે મહાસત્તાસામાન્યમાંથી નીચા ઉતર્યાં હતા તેજ ઉત્ક્રમે ( અવળી રીતે ) હવે આગળ પાછા વધે. વિશેષાને પેટાસામાન્યમા સમાવેશ. અને પેટાસામાન્યના તેના ઉપરના સામાન્યમાં સમાવેશ કરે. એમ કરતાં કરતાં જડ અને ચૈતન્ય બે જાતિ રહેવા દ્યો અને તેને પણ એક મહાસત્તામાં સમાવી ઘો. હવે પછી તપાસ કરો, તમે ક્યાં છે ? એક ‘અસ્તિ' છે. તેનીજ હયાતિ જણાશે અને તે છે”ની હયાતિને જાણનારા તમેજ રહેશેા, આ ઠેકાણે જે છે” તે તમેજ છે. કારણ કે હવે ‘અસ્તિ’ છે તે સિવાય એક પણ વિકલ્પ રહેતા નથી. આમાં વિકલ્પ ઉઠે તે વિશેષજ થઈ જવાના. વિકલ્પે। સમાવવા માટે તે આ મહાસત્તાસામાન્યમાં આવ્યા છીએ એટલે પેાતાને માટે અત્યારે પાતા સિવાય ખીજું કાંઇ રહેતું નથી. આ સ્થિતિમાં જેમ વિશેષ વખત સ્થિરતા થાય તેમ કરવા પ્રયત્ન રાખવા. આ સ્થિતિ તે સ્વરૂપ સ્થિતિ છે. છે’ તે વિકલ્પનું પણ અભિમાન ભૂલાઈ જવાય ત્યારે સ્વરૂપ સ્થિતિજ થઈ રહે છે. એમ મહાત્મા પુરૂષાના અનુભવ અને સિદ્ધાંત છે. આ ધ્રુવ સત્તામાં સ્થિરતા છે.
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૬૫)
દરેક પદાર્થો ઉત્પત્તિ, વિનાશ, અને ધ્રુવ આ ત્રણ સ્થિતિરૂપે છે, તે ત્રણમાંથી આ મહા સત્તા સામાન્યમાં ઉત્પત્તિ, વિનાશના પર્યાયને ગૌણુ કરી ધ્રુવ સત્તા સામાન્યમાં સ્થિરતા કરવામાં આવી છે. ધ્રુવ સત્તા એ મૂળ દ્રવ્ય છે. ઉત્પત્તિ અને વિનાશ એ પર્યાય છે. પર્યાય ઉપર દૃષ્ટિ આપતાં વિષે ઉઠે છે. મૂળ સ્વરૂપમા વિકલ્પે નથી. સેાનું એ મૂળ દ્રવ્ય છે, અલકારે એ વિશેષ છે. વિશેષમાં વિવિધતાને લઇ સારૂ, નઠારૂ, હલકુ, ભારે, લાંબુ, ટુંકું, વગેરે વિકલ્પો દેખાય છે તથાપિ તેનું મૂળ દ્રવ્ય જે ધ્રુવ સત્તારૂપ છે તેના સામું લક્ષ આપશે. એટલે તે સંબંધી વિકલ્પને અવકાશ મળશે જ નહિ, કારણુ સવ અલકારામાં સાનુ જ છે તે સિવાય અન્ય જણાશે જ નહિ. રીતે ધ્રુવ સત્તામાં લક્ષ આપવાથી વિìા શાંત થઈ સ્વરૂપ
આ
સ્થિરતા થશે.
આમ કરવાથી દુનિયાના ધર્મો, મત મતાંતરેાના લય તે થઈ જશે એટલું જ નહિ પણ તમારા મનના સંકલ્પવિકાને પણ લય થઈ જશે, આ સ્થિતિમાં આ મહાસત્તાના ધ્યાનમાં સકલ્પવિક્લપ વિનાની સ્થિતિને અનુભવ થાય છે. એક સ્થળે ચિદાન દ્દજી મહારાજ કહે છે કે,
• ધન્ય અનેાને ઉલટ ઉદધીક એક બિંદુમે ડાર્યાં.”
આ વિશેષરૂપ સમુદ્રને ઉલટાવીને સત્તા સામાન્યરૂપ એક બિન્દુમાં જે નાખી પરમ શાંતિ અનુભવે છે તેઓને ધન્ય છે,
જ્ઞાની પુરૂષોના સિદ્ધાંત-વસ્તુ તત્વાના નિ ય આ છે. આમાં વાદવિવાદ જેવું ક્યાં રહે છે? સ્વધર્મ પરધમ કે વિધમ જેવુ કયાં રહે છે? ટટા–ઝઘડાને અવકાશ જ કયાં છે ? સ્વદર્શન
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૬૬)
પરદર્શન જેવું કયાં છે ? છે હા. આ સવ છે, પણ તે વિશેષનાં છે. સામાન્ય મહાસત્તાને નહિ જાણનાર, કેવળ પર્યાયને આશ્રય કરનાર–કેવળ વ્યવહારને માનનાર, નિશ્ચયમાં ભૂલી જનારમાં આ સવ છે. જેની ષ્ટિ મહાસત્તાસામાન્ય સુધી લંબાચેલી છે, તે જ્ઞાની પુરૂષાને સ્વ-પર જેવું કાંઇ લાગતું નથી. તેમના સિધ્ધાંત, સ્વરૂપસ્થિત થાવું તેજ છે. ગમે તે રસ્તે પણુ મૂળને પહોંચવું તે છે. જ્યારે જ્યારે આ દુનિયાની ઉપાધીએ વિષમ સ્વરૂપ પકડે છે, આત્મભાન ભૂલાવી હષ, શાક કરાવે છે, ત્યારે ત્યારે મહાત્માએ આ મહાસામાન્યસત્તામાં તે સવને ગાળી નાખી પાતાને પણતે મહાસત્તામાં લીન કરી દે છે. એટલે તેને આ ઉપાધીઓ નડતી નથી અને પરમ શાંતિ અનુભવાય છે.
આત્મધ્યાનને ક્રમ પણ કાંઇક આવાજ છે. આ મહાસત્તા સામાન્યમાં સર્વ જગતને ગાળી નાખવાની જેને ટેવ પડી ગઈ ડાય છે, તેના જેને અનુભવ થઇ રહેલા હાય છે, તે પરમ સુખી છે. રાગ દ્વેષા તેને હેરાન કરી શકતા નથી. તે મહાન્ પરમાનંદને ભાગવે છે, આ સર્વ શ્રુતજ્ઞાન છે, તે મહાત્માઓના સિધ્ધાંત છે. તેના વિનય કરવા. જ્ઞાન જ્ઞાની વિના રહેતું નથી. આધાર વિના આધેય હાય નહિ. ઉપચારથી પુસ્તકામાં લખાચેલ જ્ઞાનને જ્ઞાન કહેવામાં આવે છે અથવા તેને સ્થાપના જ્ઞાન કહે છે.
આ જ્ઞાનને સાચવવું, આશાતના ન કરવી, ખીજાને સમજાવવું, વાંચવા આપવું, તેનું અહુમાન કરવું. તે સર્વ કરવા ચાગ્ય છે, છતાં તેનાથી વિશેષ લાભ મેળવવા માટે આના કરતાં જેનામાં તે જ્ઞાન છે તેવા જ્ઞાની પુરૂષોના વિનય કરવા, બહુ માન કરવું, આશાતના ન કરવી, ગુણેાની સ્તુતિ કરવી, હૃદયથી પ્રેમ રાખવા તે વધારે શ્રેષ્ટ છે. કારણ આ પુસ્તકમાં લખેલ જ્ઞાન તે જ્ઞાનની
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૭ )
સ્થાપના છે. ત્યારે આ જ્ઞાન ધારણ કરનાર પુરૂષો તેા સાક્ષાત છે, જ્ઞાની છે. તેના વિનયથી તત્કાળ અપૂર્વ, અનુભવગમ્ય ખાધ મળે છે. લખેલ પુસ્તકા કરતાં જ્ઞાની પુરૂષ-અનુભવી પુરૂષ વિશેષ ઉપકારક છે. તેમના ઉપદેશથી તત્કાળ અજ્ઞાન દુર થાય છે. કેમકેતે સર્વ રસ્તાઓ તેના અનુભવવાળા છે. માટે સહેલાઈથી તે આપણને આગળ વધારી શકે છે.
ચૈત્ય વિનય.
ચૈત્ય શબ્દે આંહી અરિહંત તીથ કરની પ્રતિમા સમજવી.સાક્ષાત્ તીર્થંકરના અભાવવાળા વખતમાં તે અરિહંતના સ્વરૂપને સૂચવી આપે છે. અરિહંત એ શુધ્ધ આત્મા છે. તેની સ્થિતિ કેવી હાય તે આ પ્રતિમાની શાંતિવાળી આકૃતિ જોયાથી નિણુય થઈ શકે છે. કાઈ પણ જાતના પક્ષપાત વિના શુધ્ધ આત્માનું ધ્યાન જેને કરવું હાય તેને આ અરિહંતની મૂર્તિ આલખન માટે ઘણી ઉપચેાગી થાય તેમ છે.
તે મૂર્તિ પદ્માસને બેઠેલી હાય છે. તેની દૃષ્ટિ શાંતરસમાં મગ્ન થયેલી નાશીકાના અગ્રભાગ ઉપર હાય છે. બહાર અરધાં ખુલાં નેત્રા દેખાય છે અને તેની અંતર્દિષ્ટ હૃદયમાં કે બ્રહ્મરંગમાં હાય તેવા ભાસ થાય છે. તેનું મુખ સમરસ ભાવમાં ઝીલતું હાય તેવું દેખાય છે. તેને ચહેરા વીતરાગભાવને સૂચવતા હાય તેમ જણાય છે. આજુબાજુ વિકારી વૃત્તિને સૂચવનારા સ્ત્રી, શસ્ત્રાદિ સાધને ખીલકુલ જણાતાં નથી પણ કેવળ ત્યાગ-પરમ ત્યાગને સૂચવનાર ઉપાધી રહિત શરીર ઉપરના ભાગ જણાય છે. તે એમ સૂચવે છે કે બધી ખાજુએથી તમારી વૃત્તિઓને ખેંચી લઈ એક શુદ્ધ આત્મા હું છું તે ઉપર લક્ષ ખાંધા. તે શુદ્ધ સ્થિતિ મેળવવા માટે આ વિવિધ પ્રકારની
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૬૮)
ઉપાધીઓને! ત્યાગ કરે. રાગના ચિન્હા ધન, સ્ત્રી આદિના ત્યાગ કરે. દ્વેષનાં ચિન્હ શસ્ત્ર તથા ક્રોધ, અભિમાન આદિ વિકારી ભાવનાઆને કાઢી નાખા. અજ્ઞાન અથવા મેાહનાં ચિન્હ તરીકે ‘ કાંઈ પણ કરવું છે' એવી ભાવનાને કાઢી નાખેા. નિરાલખન શુદ્ધ આત્મ સ્વરૂપ તે તમે જ છે, એમ માની તે સ્વરૂપમાં જ સ્થિર થઈ જાઓ.
ઈત્યાદિ વિવિધ પ્રકારના ભાવને પ્રગટ કરનાર આ શાંત સ્વરૂપ મૂર્તિને નિહાળવાથી તે શુદ્ધ આત્મા તીથ કર દેવના ખરા સ્વરૂનું ભાન કરાવે છે. આ પ્રતિમા દ્વારા તે શુદ્ધાત્માનું ધ્યાન સ્મરણુ, નમન, પૂજન કરવું તે શરૂઆતમાં આગળ વધવામાં ઉપયાગી આલંબન થઈ પડે છે, અને આ સાકાર પ્રતિમા દ્વારા જ્યારે નિરાકાર શું “જ્ઞાનાનમય આત્માનું આલેખન લેવાનું મૂળ આવે છે ત્યારે આ આલખન મુકી દઈ નિરાલખન સ્વરૂપમાં લીન થવું.
આ શુદ્ધાત્મા તીર્થંકર દેવની મૂર્તિને આલખનભૂત ગણી તે દ્વારા તીર્થંકર દેવને નમન, વંદન, પૂજન, ગુણુકીતન, આશાતના ત્યાગ વિગેરે વિનય કરવા.
અરિહંતના વિનય.
રાગ દ્વેષરૂપ અરિ-શત્રુઓ-વિભાવ પરિણતિમાં પરિણમવારૂપ મનના ધર્મા, તથા અજ્ઞાનજન્ય માહાદિ તેના જેમણે સવ થા નાશ કર્યાં છે અને પેાતાનું શુધ્ધ સ્વરૂપ જેમણે પ્રગટ કર્યું છે તે અરિહંત, અનેક અતિશયાને ધારણ કરનારા, અરિહંત દેવદેવાધિ દેવ કહેવાય છે. તેમને લેાકાલાક પ્રકાશક કેવળજ્ઞાન હાય છે. જ્ઞાનખળથી હસ્તામલકવત્ ભૂત, ભવિષ્ય, વત માનને તે
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮-૧
( ૬૯).
જાણે છે. જેઓ સાક્ષાત્ આ પૃથ્વીતળ ઉપર વિચારતા હોય છે. આ દુનિયાના સર્વે ને પરમ શાંતિના માર્ગમાં પથિકે બનાવું એવી પ્રબળ ભાવના અને કર્તવ્ય બળથી જેમણે તીર્થકર પદ પ્રાપ્ત કર્યું છે તેવા પરમ કૃપાળું, સર્વ જગત્ છનું હિત ઈચ્છનાર, ઉપદેશ દ્વારા અનેક ભવ્ય જીને પરમ શાંતિનો માર્ગ દેખાડનાર, નિર્યામક, સાર્થવાહ આદિ અનેક રોગ્ય બિરૂદ ધારણ કરનાર તે અરિહંત દેવને વિનય કર, ભક્તિ કરવી, બહુ માન કરવું, હૃદયથી પ્રીતિ રાખવી, ગુણનું સ્તવન કરવું. આશાતનાને ત્યાગ કર, ઈત્યાદિ વિવિધ પ્રકારે અરિહંતને વિનય કર.
. સિદ્ધનો વિનય કરે. - આજ અરિહંત દેવ સર્વ કર્મ ખપાવીને સિદ્ધ થાય છે. આ દેહે કેવળ જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી મુક્ત સ્વરૂપ થઈ પૃથ્વીતળ પર વિચરી અનેક જીવને ઉદ્ધાર કરે છે, ત્યાં સુધી તે અરિહંત કહેવાય છે. દેહાતિત થવાથી તેઓ સિદ્ધ કહેવાય છે. આઠે કર્મને નાશ કરીને સ્વરૂપસ્થ થઈ રહેલા, અનંતજ્ઞાન, દર્શન, આનંદ, વીર્ય, સુખમાં મગ્ન થયેલા, રૂપતિત, નિરંજન, નિર્વિકાર, નિરાકાર, નિર્ભય, અવ્યય, નિર્વિકલ્પ, ઈત્યાદિ અનેક ગુણે દ્વારા ઓળખી શકાતા શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપ સિદ્ધ પરમાભાને વિનય કરવો, તેઓના ગુણ ઉપર પ્રીતિ કરવી, બહુમાન રાખવું, તેમના છતાં ગુણની સ્તુતિ કરવી, ઈત્યાદિ યથાયોગ્ય વિનય કરે તે સિધ્ધને વિનય કહેવાય છે.
આ દશ પ્રકારના વિનયમાં મુખ્યપણે આત્મ માર્ગના રસ્તા પર ચાલનારા અને તેમાં મદદ કરનાર સાધને, તથા શુદ્ધ સ્વરૂપને પ્રાપ્ત થયેલા એવા સર્વ મહાન પુરૂષને સમાર્વેશ થઈ શકે છે.
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
(10)
ત
જુદા જુદા અધિકારીઓ, તથા સંપ્રદાયવાળાએ તેમને જુદાં જુદાં નામથી ઓળખાવે છે તથાપિ આત્મમાગ માં ચાલનારા અને શુદ્ધ સ્વરૂપમાં પહેાંચેલા મહાન્ પુરૂષા તેઓ સવનું સ્થાન એક જ છે. પ્રાસબ્ય એક જ છે, રસ્તાઓ જુદા જુદા દેખાય છે અને અધિકારી પરત્વે સાધના, રસ્તાએ તા જુદા જુદા રહેવાના જ. તથાપિ આત્માનું શુદ્ધ સ્વરૂપ પ્રગટ કરવું. પરમ શાંતિ પ્રાપ્ત કરવી, જન્મ મરણુ રહિત સ્થિતિ મેળવવી, આ તબ્ય પ્રાસબ્ય તા સવનું એક જ છે. નિશાન એક છે, રસ્તાઓ જુદા જુદા છે. સવ જીવા સુખના અભિલાષી છે. આત્મા નિશાન રાખી તે તરફ ધીમે ધીમે કે ઉતાવળથી પ્રયાણ કરનાર અવશ્ય તે સ્થાનને વહેલા કે મેાડા પણ પ્રાપ્ત કરી શકે છે. આ વાતમાં તાણુખેંચ કે મતમતાંતર રાખવાની જરા પણ જરૂર નથી. ઝઘડા કરનારાઓ પાછળ રહી ગયા છે અને હજી વધારે પાછળ રહેશે. પ્રયાણ કરનાર પહાંચી ગયા છે, અને પહેાંચી જશે. માટે મારૂં તારૂ નહિ કરતાં, ગમે ત્યાંથી પણ સત્ય સમજી સત્યને જ લક્ષમાં રાખી તે દિશા તરફ ચાલવાના પ્રયત્ન ચાલુ રાખો.
+
ત્રણ શુદ્ધિ
પરમ શાંતિના માગમાં ચાલવામાં મદદગાર ત્રણ જાતની શુધ્ધિ છે. મનની શુદ્ધિ, વચનની શુધ્ધિ, શરીરની શુધ્ધિ, વજ્ર મેલું હાય તા પાણી, સાજી; ખાર વિગેરે વસ્તુની મદદથી તે શુધ્ધ થાય છે. વાસણ ઉપર મેલ–કાટ, ચડેલા હાય તેા, ખટાશ, ખાર અને કાથી વિગેરેની ઢારી કે નાળીચેરની છાલ વિગેરેની મદદ સાથે પાણીથી તે શુધ્ધ થાય છે. ઘર, ચુના ખડી વિગેરેથી શુધ્ધ થાય છે. આશરી આદી ઘરનાં નીચલા વિભાગે સાવરણી આદીથી ધુળ કે કચરા વિગેરેને દૂર કરવાથી શુધ્ધ થાય છે, અને આ દુનીયા ઉપર જે મલીન
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૭૧)
દુધતા આદિ મળ એકઠા થયેલા હોય તે સૂર્યના તાપથી શુધ્ધ થાય છે, તેવી જ રીતે આપણા મન, વચન શરીરના આંતક્ર્મળા વિચાર દ્વારા શુધ્ધ થાય છે;
1.
કામ, ક્રોધ, માયા, લાભ, રાગ, દ્વેષ, ઈચ્છા, ઇર્ષા, અભિમાનિ, હર્ષ, શાક, માહ, અજ્ઞાન ઈત્યાદિ મનની અશુધ્ધિ છે, મનના દાષા છે.
અપ્રિય, કઠોર, નિદ્રાયુક્ત, કલેશવાળુ, અસત્ય ભાષણ, પાપના ઉપદેશ કરવા વિપરીત માગ ના આધ આપવા ઇત્યાદિ વચનના દાષા છે.
અન્યને દુઃખ દેવું, માર મારવા, પીડા કરવી, જીવની હિંસા કરવી, ચારી કરવી, જારી કરવી, જુગાર રમવા, માંસ મદિરાનું ભક્ષણ કરવું, વેશ્યાગમન કરવું, નિર્દોષ જીવેાના શિકાર કરવા ઇત્યાદિશરીરની અશુધ્ધિ છે.. શરીરના દોષો છે.
વિચાર અને વર્તન દ્વારા આ અશુધ્ધિનેા નાશ થઈ શકે છે. જેને સમ્યગ્દૃષ્ટિ થઈ છે તેવા જીવા આ શુધ્ધિ ઘણી સહેલાઈ થી મેળવી શકે છે. તેઓ વિચાર કરે છે કે આ દુનિયામાં સારભૂત શું છે? તે પેાતાની ષ્ટિ આ દુનિયાના સ પદાર્થો તરફ દોડાવે છે અને તેમાં સાર શું છે તેની તપાસ કરે છે. તપાસ કરતાં આ દુનિયાના સર્વ પદાર્થો ક્ષણિક, અનિત્ય, વિયેાગશીળ, સંચાગ વિચાગ ધમ વાળા, અને પુન્ય, પાપને આધિન રહેલા તેમને જણાય છે. તેમાં આશંક્તિ કરવાથી જન્મ મરણુ આપનારા અનેક દુઃખા ઉત્પન્ન થાય છે. પરાળ કે ફાતરાને કુટવાથી કેાઈ વખત તેમાંથી સારભૂત ચાખા આદિ પદાર્થ નીકળે જ નહિ, તેમ સંચાગ વિચાગ ધર્મવાળા, જડ પદ્મા માંથી સારભૂત ચૈતન્ય-જ્ઞાન—આન વગેરે મળી શકે જ
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨ )
નહિ. વિચારાદ્વારા છેવત તેમને શુદ્ધ આત્મા એજ સારભૂત લાગે છે. શુધ્ધ આત્માના સ્વાનુભવ સિધ્ધ ઉપદેશ આપનાર વિતરાગદેવાધિદેવ, સારભૂત લાગે છે, તેમનું કહેલું બંધનથી મુક્ત કરનાર તત્વજ્ઞાન સારભૂત લાગે છે, અને તે માર્ગમાં પ્રયાણુ કરનાર પથિકા—મહાત્મા પુરૂષો તેને સારભૂત લાગે છે. એટલે, વિતરાગ દેવાધિદેવ શુધ્ધ આત્મા, તેનાં નિરૂપણ કરેલ તા, શુધ્ધ સ્વરૂપ પ્રાપ્તિનાં સાધના, અને તે માગ માં પ્રવૃત્તિ કરનાર મહાત્મા પુરૂષ! મા ત્રણ સિવાય ત્રીજી કાઈ પણ વસ્તુ મારભુત લાગતી નથી. તે સિવાય બધુ” ભવ પરિભ્રમણુનું કારણુ લાગે છે. આત્મભાન ભુલાવનાર કારણેા લાગે છે. તે સિવાયના સવ પદાર્થોમાંથી મિથ્યા માહમમત્વ ખેંચી લેવા તે તેમને ચાગ્ય લાગે છે. આત્મા સિવાય અન્ય સવ માંથી આશક્તિ કાઢી નાખવી તે તેને વધારે સારૂ લાગે છે. તે પેાતાની પ્રવૃત્તિને માગ બદલે છે, સર્વ જીવા તરફ પ્રીતિ રાખે છે, પોતાના સમાન તેમને ગણે છે. પેાતાના આત્મમ આને આગળ વધવાના માર્ગ બતાવે છે, તેમને નડતી મુશ્કેલીએ પોતાની શક્તિ અનુસાર દૂર કરે છે. દરેક પ્રકારની યથાયેાગ્ય મદદ તેમને આપે છે. પાતે જાતે મદદ આપે છે. ઉપદેશદ્વારા ખીજા આગળથી મદદ અપાવે છે. મદદ આપનારાઓને ઉત્સાહી મનાવે છે. પેાતાને આગળ વધવા માટે મહાન પુરૂષોની મદદની જરૂર છે એટલે પાતાની પાછળ રહી ગયેલાને તેટલા આગળ વધારવાની તેની પાતાની ફરજ છે આપ્યાથીજ મળે છે. લેવાની આશા છે તેા આપવુંજ જોઈએ. પાતાથી પાછળ રહેલાને મદદ આપવાથી પાતામાં આગળ વધવાની ચેાગ્યતા વધે છે. દુનિયામાં જેને સારામાં સારાં કામે કહે છે તે આજ છે કે સ જીવાને શાંતિ મળે, યાગ્ય માર્ગે આગળ વધે. આધિ, વ્યાધિ, ઉપાધીથી મુક્ત થાય. Àાતે પાતાને આળખે. અજ્ઞાનથી છુ, મને આનં
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭૩ )
દથી પરમ-શાંતિમય જીવન ગુજારે. આ કામામાં પોતાથી મનતી મદદ, પાતાના આત્મખ એ સમાન સવ જીવા જે પાછળ પડી ગયા છે, પેાતાનું ભાન ભૂલી ગયા છે. અજ્ઞાનમાં સયા કરે છે. સાહમાં રીખાયા કરે છે તેમને આગળ વધારવામાં આવે છે. તન, મન, અને ધન તેમના ભલા પાછળ હામે છે ત્યારે તે પોતાની ક્રજ બજાવી સમજે છે, અને તેટલા પ્રમાણમાં તેના મન, વચન અને શરીરની શુધ્ધિ થાય છે, તેટલે જ તે આગળ વધે છે.
આ સમ્યકૂષ્ટિવાળા જીવ પોતાની શુધ્ધિ કરવા માટે એમ માને છે અને ખેલે છે કે, જીવા પાતેજ પાંતાની આગળ– પાછળ કુલનાં ઝાડા-કે કાંટાનાં ઝાડા વાવે છે અને તેમાંથી સુગંધ લે છે અથવા કાંટાનાં ઝાડામાંથી કાંટાના દુઃખા અનુભવે છે. શુદ્ધ આત્માના આરાધનથીજ નિર્દોષ સુખ મળે છે, તે સિવાય પુદ્ગલ–જડવસ્તુના આરાધનમાંથી, તેની સેવા કરવાથી, ઈચ્છા કરવાથી, તે માટે પ્રયત્ન કરવાથી તેણે કદી સુખની—પરમશાંતિની આશા રાખવીજ નહિ. જે વસ્તુમાં જે ગુણ, હાય જે સ્વભાવ હાય તેજ તેમાંથી પ્રગટ થાય છે. હજારો મણુ વેળુને પીલેા, પણ તેમાંથી તેલના એક છાંટા પણ નીકળવાનેા નહિ. ઝેરમાંથી કદાપિ અમૃત નિકળશેજ નહિ. તેમ જડ-માયામાં આસકિત રાખવાથી જરાપણ આત્મસુખની આશા નજ રાખવી.
આ સમ્યગ્દૃષ્ટિ જીવને પૂર્વ કમના ઉડ્ડયને લઈ પાતા માથે અનેક પ્રકારની આપત્તિ, સંકટ કે દુઃખ આવી પડે છે, તથાપિ તે તેનાથી ડરવાને નહિ. તે તે સદા નિર્ભયજ રહેવાના, તે કમના ઉદયને લઈ દેવાશે, ભેદાશે, પીડાશે, દહન થશે, તથાપિ આત્મભાવમાં અડગજ રહેવાના. તેમજ તેના દોષ કાઈને માથે આપવાનાજ નહિ. તે તે એમજ સમજે છે કે કર્યો
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૦૪) સિવાય કાંઈ થતું નથી. કોઈ મને સુખ કે દુઃખ આપી શકે જ નહિ. મેં પહેલાં કેઈને દુઃખ કે સુખ આપ્યાં છે તેને બદલે અત્યારે મને આ મનુષ્યો દ્વારા મળે છે. આ મનુષ્ય ખરી રીતે મને સુખ દુઃખ આપતાં જ નથી. તે તે બિચારા એક નિમિત્ત માત્ર છે. ખરી રીતે તે તે જાણતાં કે અજાણતાં, આ જન્મમાં કે અન્યજન્મમાં કરેલા મારા કર્મને બદલે છે, અને તે તે ગમે ત્યારે અને ગમે તે દ્વારા મારે ભેગવવાને છે, તે કર્મનો ઉદય અત્યારે મારી અનુકુળ જાગૃતદશામાં આવી ગયું છે તે ખાતર મારે પરમાત્માને ઉપકાર માનવાનું છે. કારણ અજાગૃત અવસ્થામાં તે દુખ ને આવ્યાં હેત તે તેને અનુભવ કરતાં અજ્ઞાનદશામાં અભિમાને કરી રાગદ્વેષ કરવા અનેક નવીન કર્મ, હું ઉપાર્જન કરત માટે જે થાય તે પ્ય થાય છે, આગળ વધવા માટે થાય છે.
વળી તે આ દુખ આપનાર ઉપર જરા પણ ખેદ કે ક્રોધ કરવાનેજ નહિ. તેમને બદલે લેવાને કે વાળવાને જ નહિ. તે સમ્યગદષ્ટિ હેવાથી એમ વિચાર કરી શકે છે કે, મને દુઃખ આપનાર મારા કર્મો જ છે, મારી સત્તામાં આ કર્મો નજ, હોત તે મને દુઃખ કેણ આપી શકે તેમ છે ? અને જો તેવાં કર્મ કર્યા સિવાય પણ દુઃખ સુખ ભેગવતાં હોય તે, આ દુનિયાની વ્યવસ્થા જ અવ્યવસ્થિત થઈ પડે. કોઈ કર્મ કરે અને બીજે કર્મ ભોગવે, એમ થાય છે કે સુખી કે કર્મમુક્ત થઈ શિકે જ નહિ. તેમ થતું નથી, માટે જે કામ કરે તેજ ભગવે આ નિયમ બરાબર રીતે સર્વને લાગુ પડે છે. ખરે ગુનેગાર હું છું. જે અજ્ઞાન દશામાં મેહભાવે, અભિમાનવડે, મેં કર્મ બાંધ્યા છે તે મારેજ ભેગવવાં જોઈએ. જે મારા કરેલા શુભકમને ભેગવવાને મારો અધિકાર છે તે પછી દુઃખને ભેગવવામાં બીજાનો અધિકાર શા માટે હેઈ શકે? જે સુખ મારાં
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૭૫)
કહેલ શુભકર્મોથી મળે છે તેા દુઃખ બીજો આપે છે એમ માનવાને મને શું અધિકાર છે? તેમ માનવામાં મજબુતીવાળાં કયા કારણેા છે? કોઈજ નહિ.
'
*
તે સમ્યગ્દૃષ્ટિ અધિકારી આ પ્રમાણે માને છે કે, મને દુઃખ આપવામાં નિમિત્તકારણ મનુષ્ય મારા પરમ ઉપકારી છે. ખરેખર તે એક ન્યાયધિશ જેવા છે. જેમ કોઈ મનુષ્યે ગુના કર્યાં હાય અને ન્યાયની કોર્ટમાં તેની તપાસ ચાલતાં ન્યાયધિશ તેને ગુનેગાર ઠરાવી અમુક શિક્ષા કરે તેમાં ન્યાયધિશના શા દોષ છે ? તેના ઉપર કોપ શા માટે કરવા જોઈએ ? ભૂલ માત્ર મારી પાતાની છે કે આત્મભાન ભૂલી, માર્ડ કે અજ્ઞાનને લઈ મેં પ્રવૃત્તિ કરી જે ઈચ્છા કે આશાને લઇ પ્રવૃત્તિ કરી હતી તે ન્યાયપૂર્વક નહાતી. જો ન્યાયપૂર્વક હાત તે મને શિક્ષા મળતજ નહિં. આ શિક્ષા કરનાર અથવા શિક્ષા ભાગવવામાં નિમિત્ત કારણું થનાર મનુષ્યે. મારા તરફ ન્યાયાધિશના જેવું વર્તન કર્યું છે. કેમકે ગુનાનાં ખદલે તા ગમે તે વખતે ભાગવવાજ પડવાના હતા. હું હાથે કરીને તે મને પેાતાને શિક્ષા કરત નહિ. ગુન્હાની શિક્ષા ભાગવવાનું મને પેાતાને, પેાતાને હાથે તે। સારૂં' લાગતજ નહિ, ત્યારે આ ન્યાયાધિશ સમાન નિમિત્તકારણુ થયેલા મનુષ્યે આ શિક્ષા લેાગવવાની અનુકૂળતા કરી આપી, મારા ગુનાને શેાધી કાઢી શિક્ષા આપનાર તે થયેા. મારી ભૂલ શેાધી આપી મારા ગુનાના બદલે આપી મને તેણે શુદ્ધ કર્યો, નિર્દોષ કર્યાં, તેટલાં મારા અશુભ કમ આછાં કરાવ્યાં હવે કહા તમે, મારે આને મારા ઉપકારી મિત્ર માનવા કે શત્રુ માનવા ઉપકારી મિત્રજ માનવેા.
આમ વિચારદ્વારા શુભપ્રવૃત્તિદ્વારા પોતાની ફરજ બજાવવા દ્વારા અને પરોપકાર કરવા દ્વારા મન, વચન અને શરીરની શુધ્ધિ કરીને તે સમ્યગ્દષ્ટિ સાધક આગળને આગળ વધતા જાય છે.
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭૬ )
સમ્યક્ દૃષ્ટિમાં લાગતાં દુષણ, પ્રથમ દુષણ શકો.
જીવાદિ સવ પદાર્થો અનેક સ્વભાવવાળા છે. એ વાત શકારહિત ચેસ છે. જીનેશ્વરે વીતરાગ હાવાથી તે અસત્ય ખેલતા નથી. આ વાત તેમણે પોતાના અનુભવપૂર્વક જણાવેલી છે.
રાગદ્વેષ વિનાના યથાર્થ ઉપદેશ સવજ્ઞના વચનામાં શકા કરવી--સંશય રાખવા તે સમ્યગ્દર્દિને દૂષિત કરનાર છે. સવજ્ઞ જેવા સાનધારક ઉપદેષ્ટાને તે અત્યારે અભાવ છે. જ્યારે તેમની હૈયાતી હતી ત્યારે પણ તેમને ઓળખનારા આછાજ હતા આવા પુરૂષોના અભાવે સર્વ પ્રકારની શંકાઓનું સમાધાન ન થાય, તેમનાં કહેલાં તત્વાનાં ખરાં રહસ્ય જાણવામાં ન આવે તે અનવાયાગ્ય છે. આને અથ એવા નથી થતા કે અત્યારે તેવા પુરૂષોના અભાવ છે, માટે જે પુસ્તક પાનામાં લખ્યું હાય તે માની લેવું, તેમાં જરા પણ તર્કવિતર્ક ન કરવા, કે શંકાનું સમાધાન ન માગવું. ભલે તમે તેમ ન માના, તર્કવિતર્કો કરે અને શંકાનુ સમાધાન માગે. પશુ આમ શકા, તર્કી અને વાદવિવાદ તમે કર્યાંજ કરો તેના કરતાં કાઈ પણ ઠીક લાગે તેવા, તમારી બુધ્ધિ કબુલ કરે તેવા ચાગ્ય મા તરફ તમે ચાલવાનું શરૂ રાખે, તાજ તમને ફાયદો થશે. તમને હેથળીમાં રહેલ વસ્તુની માફક પરમાત્મા-કે તમારા આત્મા બતાવનાર કાઈ નથી અને એમ તે ખતાવી શકાય તેવી વસ્તુ પણ નથી, વળી તમે તેટલી લાયકાત વિના તેને જોઇ પણ નહિજ શકવાના, માટે શરૂઆતમાં કોઈ પણ ગુરૂ, શાસ્ત્ર, કે પરમાત્માના થના ઉપર ચાડીઘણી પણ શ્રદ્ધા રાખીને પ્રયત્ન કર્યાં સિવાય તમારા છુટકોજ નથી. આત્મા, જીવ, ક
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
,
( ૭ ) બધ, મેક્ષ આ સર્વ નામે પણ તમે કોઈના કહેવા, સાંભળવા કે વાંચવા આદિથી જ જાણવા કે બેલવા શીખ્યા છે. શરૂઆતમાં
ડીઘણું કોઈ પણ વ્યક્તિ ઉપર શ્રદ્ધા રાખ્યા પછીથીજ પ્રવૃત્તિ કરી શકાય છે અને તેના કહ્યા મુજબ વર્તન કરતાં ધીમે ધીમે તમને પ્રતીતિ થાય તેવા કારણે મળ્યા કરે તે પછી આગળ ઉપર તમારું વર્તન શરૂ રાખે. તમે જે કાર્ય શરૂ કરો. તેનું થોડું ઘણું પણ પરિણામ અહી તમને મળવું જ જોઈએ. એક બીજ વાવ્યા પછી પાંચ, સાત દિવસે તેના અંકુરાઓ જણાય. છે. આ અકરાએ જણાયા પછી તમારી ખાત્રી થશે કે, વાવેલ બીજનું શરૂઆતમાં આટલું પણ કાર્યું દેખાય છે તે કાળાંતરે આનાં મીઠાં ફળ આવવાં જ જોઈએ. આટલી નાની પણ પ્રતીતિ થવા પછી તમારી શ્રધ્ધામાં ચક્કસ દૃઢતા અને વધારે થશે અને તેને લઈ તમારે ઉત્સાહ વૃદ્ધિ પામતાં તમારો પ્રયત્ન વિશેષ પ્રકારે તે માર્ગમાં ચાલુ રહેશે, પણ જે મહીને કે પંદર દિવસ થઈ જાય છતાં તે બીજમાંથી અંકુરે કુટેલો બહાર * તમારા દેખાવમાં ન આવે તે તમારે માની લેવું જોઈએ કે કાંતે જમીન ખારી છે, અથવા બીજ બળી ગયેલું છે. જે એમ ન હોય તે અંકુરો પણ શા માટે કુટે? ભલે ફળે કાળાંતરે એટલે લાંબી મુદતે આવે પણ અંકુરે તે હમણાં કુટજ જોઈએ.
આવી જ રીતે તમે કોઈપણ વસ્તુ કે કર્તવ્યને નિર્ણય કરી તેના બતાવનાર ગુરૂ, દેવ, કે શાસ્ત્ર ઉપર શ્રદ્ધા ન રાખી તમારી પ્રવૃત્તિ શરૂ કરે. તે પ્રમાણે વર્તન કરવાનું ચાલુ રાખે. તેનાં તાત્કાલીક ફળ તરિકે એટલે અંકુરા ઉગવા જેટલી પણ પ્રતીતિ કરાવનારા, સત્યના માર્ગ ઉપર તમે ચાલે છે તેને નિશ્ચય કરાવનારા, ફળ તરિકે તમારા પરિણામમાં સુધાર થ, રાગદ્વેષ ઓછા થવા, વિષયકષા મંદ પડવા, દયા કમળતાની લાગણીઓ પ્રગટ થવી, પોતાની ભૂલ જણાવી, હઠકદાગ્રહ ઓછો
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
. ( ૭૮ )
છે. સત્યના સન્મુખ થવું, અસત્યથી વિમુખ થવું, પપકારી લાગણીઓ કુરવી, સમભાવ આવ, વિ ઓછા થવા, ખેદ ઈર્ષા કે અભિમાન પાતળું પડવું, સર્વજીવ ઉપર ભ્રાતૃભાવ આવ, અન્યને સારે રસ્તે ચડાવે, ગુણીઓ તરફ બહુમાન રાખવું, સત્યને પક્ષ કર, દુઃખીઓ ઉપર દયા આવવી, તેને મદદ આપવા યથાશક્તિ પ્રયાસ કરે, પાપીઓની ઉપેક્ષા કરવી, આંતરલાગણથી તેને સન્માર્ગે ચડાવવા પ્રયત્ન કરો. ઈત્યાદિ તમારું હૃદય શુધ્ધ થયાના, તમારા કર્મો પાતળાં પાડવાનાં, તમારી સાત્વિક લાગણીઓ સ્ફરવાના, તામસીક વૃત્તિઓ ઓછી થવાના, અને આત્મજ્ઞાનના માર્ગમાં તમે આગળ વધે છે તેની નિશાની બતાવનારા આ પૂર્વે કહ્યા તે સગુણે ખીલવારૂપ અંકુરાએ છેડે દરજે પણ જે તમારામાં પ્રગટ થતા તમને દેખાય તે તમારે જરૂર સમજવું કે તમે સત્યના રસ્તા ઉપર છો. તમને રસ્તો બતાવનાર સાચે છે. તમે આત્મજ્ઞાનના માર્ગસમાં આગળ પ્રયાસ કરી રહ્યા છે. આ તમારે માર્ગે આગળ લંબાવે તેમાંથી સારાં ફળ તમને અવશ્ય મળશેજ.
*
*
,
*
- આ પૂર્વે કહ્યા તે મહીલા કેઈપણુ ગુણ તમને ન જણાતાં હોય પણ ઉલટી તમારી તૃષ્ણ વધતી જતી હોય, તમારી ઈચ્છાઓ લંબાતી હાય, કામ ક્રોધમાં વધારો થતે હોય, સહનશીલતા ઘટતી જતી હોય, ઈર્ષા ને અભિમાન વધતાં જતાં હાય, મતદાગ્રહ મજબુત થતું હોય, મોહ અજ્ઞાનતા જાડાં થતાં હોય અને ટુંકામાં કહીએ તે આત્મજાગૃતિ મંદ થતી હિય–ભૂલાતી જતી હોય તે જાણવું કે તમે સત્યના રસ્તા ઉપર નથી. તમને સત્ય માર્ગ કેઈએ બતાવેલ નથી પણ ઉલટે રસ્તે ચડાવ્યા છે અગર તમે ઉન્માર્ગ તરફ તમારું પ્રયાણ શરૂ કર્યું છે. આ સ્થળે બે વાતો ધ્યાનમાં રાખવાની છે કે, તમને સાચો માર્ગ કેઈએ બતાવ્યો નથી કે
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૭૯)
તમે તે પ્રમાણે વ ન કરી શકતા નથી. ઘણી વખતે એમ પણ બને છે કે માગતા સાચા હાય છેએટલે ખીજ તેા ઉગવાની શક્તિવાળુ હાય છે. પણ જમીન ખારી હાય છે એટલે ખીજ ખની જાય છે. આમાં માગ મતાવનારના દોષ આ હાય છે પણ જમીન ખારી એટલે તે ઉપદેશરૂપ બીજને ઉગવાને કે વૃદ્ધિ પામવાને લાયક ચેાગ્યતા ન હાય તેથી ઉપદેશ ખીજ મળી જાય છે, નિષ્ફળ નિવડે છે. આ સ્થળે પેાતાને સમજાય અને વિચારદ્વારા સમજાશેજ કે, ઉપદેશક ખરાખર છે, પણ પૂ`કમની પ્રખળ વાસનાને લઇ, મારાથીજ ચેાગ્યવતન ખની નથી શકતું.
કદાચ આગળ બનતું હેાય તે પણ ગભરાવું નહિ. ઉપદેશક ખરેાંખર ન હાય તા ઉપદેશક બદલાવવા. અને પેાતાની તેટલી ઉંચી કેાટી પ્રમાણે વત્તન કરવાની લાયકાત ન હેાય તેા શરૂઆત ટુંકાથી કરવી. પેાતાની યાગ્યતામાં વધારે થાય, તેવાં કારણા સદ્ગુરૂદ્વારા જાણી, હાલ તુરત માટે સત્સંગમાં વધારા કરવા અને અખડ જાપ ઇષ્ટદેવનું સ્મરણ કરવાનું ચાલુ રાખવું. આ એ નિમિત્તોદ્વારા પેાતાની મલીન વાસના આછી થતાં, ચેાગ્યતામાં એકદમ સુધારા થશે.
આ કહેવાથી એમ જણાવાયું કે પ્રથમ શરૂઆતમાં કોઈપણ લાયક વ્યક્તિ-ગુરૂ ઉપર શ્રદ્ધા રાખી આગળ વધવું. ખાકી જીવતા જાગતા ગુરૂવિના મા મળવા મુશ્કેલ છે. પુસ્તકોથી કે દેવપૂજનથી પ્રાચે માર્ગ મળતા નથી. તે મને નિમિત્તો તે માર્ગ મળ્યા પછી આગળ વધવામાં આલંબન તરિકે ઉપયેગી નિમિત્તો છે. માકી શરૂઆત કરવા તે જ્ઞાન અને ક્રિયામાં પ્રવિણુ ગુરૂદ્વારાજ કરી શકાય છે અને તેથી જ ફાયદો આપે છે. અનુભવ જ્ઞાન વિના પુસ્તકપઠન કરનારા વિદ્વાના ગણાશે. વસ્તુતત્ત્વના નિણુ ચાની વાતે કરશે. પણ કર્ચે રસ્તે થઈ પરમશાંતિ અનુભવવી ? અમુક મા લાગુ ન પડયા તા ખીજો કચેા માગ
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૮૦) લેવો? આગળ અમુક ભૂમિકા સુધી જઈને અટક્યા છીએ ત્યાર પછી આગળને માર્ગ કેવી રીતે ચાલુ કરે ઈત્યાદિ નિશ્ચયે તે તે રસ્તે ચાલીને અનુભવ કરનાર ગુરૂ સિવાય બીજે કોઈ કહી શકવાને નથી. દીવાથીજ દવે થાય છે. અંધકારથી પ્રકાશ નજ થાય.
ગુરૂઆદમાં શ્રદ્ધા રાખ્યા સિવાય માગ હાથ લાગવે મુશ્કેલ છે. રસ્તો ભૂલેલે માણસ કદાચ શોધખોળ કરતાં અચાનક મૂળ રસ્તા ઉપર આવી જાય છે એમ કદાચ બનવાગ્ય છે પણ તેવા દાખલા તે વીરલજ બને છે. રસ્તે બતાવનાર ઉપર શંકા રાખનાર ત્યાંથી આગળ વધી શક્તો નથી. તેના મનમાં શંકા થાય છે કે આ રસ્તે નહિં હશે ? આ શકોને લઈ તે ત્યાંથી આગળ વધતું અટકે છે એટલું જ નહિ પણ કોઈ વખત તે તે સ્થાનેથી, એટલે અડધે રસ્તેથી પણ તેને પાછું હઠવું પડે છે. માટે તેમ ન કરતાં જે માણસને જેટલે અનુભવ હોય તેટલે અનુભવ તેની આગળથી લે. તેટલા આગળ વધવું, અને ત્યાર પછી તેનાથી આગળ વધેલાને પૂછવું. આટલો રસ્તે તમે આગળ ચાલ્યા છે તેથી તમારા હૃદયમાં વિશુદ્ધી થવી જ જોઈએ. આ વિશુદ્ધીના બળથી તમને તમારે રસ્તો બતાવનાર, તમારા અધિક આંગળ વધેલા ગુરૂ અવશ્ય મળવા જ જોઈએ. વાત ચોક્કસ નિશ્ચય રાખે. ઈચ્છા છે ત્યાં માર્ગ છે. વીદ્ધ છે ત્યાં પરમાત્મા પણ હાજર થાય છે. તે બીજાની વાત શી કરવી?
વળી અત્યારે આપણને પૂર્ણ સ્થિતિના ગુરૂઓ કામ પર લાગવાના નથી. એકડા આવડતા ન હોય ત્યાં બી. એ. થયેલ માસ્તર પિતાનું જ્ઞાન આપણામાં શી રીતે નાખી શકશે? તેમના પ્રૌઢ વિચારોની અસરે આ બાળક જેવા હદય ઉપર શા કામની છે?
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
હ
C
(29)
માટે અત્યારે તમારાથી અધિક ગુણવાન રસ્તા જાણનાર તમને જે એકાદ પગથીયું આગળ ચડાવવા સમ ડાય તેનાં ઉપર તેટલી શ્રધ્ધા રાખી એક પગથીયું પણ આગળ આવેા. તમે એક પગથીયું પણ આગળ આવ્યા એટલે બીજે પગથીએ ચડાવવા માટે તમારા સારૂ ખીજા મહાત્મા તૈયાર ઉભા છે. તમારી રાહુ જોઈ તે ખાટી થાય છે, પણ તમારે એક પગથીયું ચડવુ નથી અને ખાટી બડાઈની વાતા હાંકવી છે કે અત્યારે તેવા ગુરૂ નથી. ગુરૂ આવા છે ને તેવા છે તેા પછી તમારા માટે ખીજે કોઈ
C
*
રસ્તાજ નથી, માટે ઈચ્છા થઈ હોય પરમાત્માના માર્ગમાં
આવા, મહાત્માઓ
ચઢવાને તૈયાર હૈા તા. આગળ તમને મદદ દેવા તૈયાર છે.
આત્માનું શુદ્ધ સ્વરૂપ પ્રગટ કરવું, અજ્ઞાનને હઠાવી જ્ઞાની થવું. મેાહને હઠાવી નિર્માહ થવું. કમને હઠાવી નિષ્કમ થવું, અવરણને હઠાવી નિરાવરણ થવું, ભ્રાંતિને દુર કરી ભ્રાંતિરહિત થવું, માયાને હઠાવી સ્વરૂપસ્થ થવુ, પ્રકૃતિથી પર થવુ, બ્રહ્મસ્વરૂપ થવું, સિદ્ધસ્વરૂપ પ્રગટ કરવું ઈત્યાદિ અનેક જુદા જુદા શબ્દોમાં કહેવાતા એક લક્ષ્યને પ્રાપ્ત થવું, આમાં કોઈને કોઈ જાતના વાંધેા નથી. વાંધા કે શકા માત્ર જે થાય છે તે સાધનમાં ફેર છે. આ સાધનના ફેર તેા રહેવાનાજ. કારણ અધિકારી સાધકો જુદા જુદા અધિકારવાળાં હાવાથી દરેકને એક સરખુ જ સાધન હાય તેમ ખની શકેજ નહિ. જેને જેટલેા જે જાતના રોગ હાય તેને તેટલી હલકી કે ભારે તે જાતની દેવા લાગુ પડવાની. એક તાવના દરદીમાં પણ વિવિધ જાતની પ્રકૃતિવાળા દરદીને અનુસાર જુદી જુદી દવાઓ આપવામાં આવે છે. કનેા તાવ, પિત્તના તાવ, અજીણુના તાવ, પરિશ્રમનેા તાવ, ગરમીને તાવ અને વિષયવિકારને તાવ–એટલે મેાહુના તાવ—ઈત્યાદિ તાવના પ્રમાણે દવા પણ કોઈ ને જીલાખની, કોઈને ક્વીનાઈનની, કોઇને ભુખ્યા
2
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮૨ ) રાખવાની, કોઈને વિશ્રાંતિથી નિદ્રા લેવાની, કોઈને કયાતાના ઉકાળાની, અને કોઈને ઈષ્ટ મનુષ્યને સમાગમ કરી આપવાની–એમ જુદી જુદીજ અપાય છે. - આવી રીતે કોઈ મલીન વાસનાવાળાને કર્મકાંડની (ક્રિયા કરવાની જરૂરીયાત હોય છે. કેઈ વિશેષ વિષયવિકારવાળા અધિકારીને તપ કરવાની જરૂરીયાત હોય છે. કોઈ કોમળ અને શ્રદ્ધાળુ હૃદયવાળાને ભગવાનની સેવા ભક્તિભાવ ઉપાસના કરવાની જરૂર છે, અને કોઈ તેનાથી આગળના અધિકારીને આત્મજ્ઞાનને જ બોધ આપવાની જરૂરીયાત હોય છે. ગુરૂઓ તે તેની યોગ્યતાને નિર્ણય કરી કોઈને ક્રિયાને નિષેધ કરે છે, કોઈને ક્રિયામાં પ્રવૃત્તિ કરાવે છે, કોઈને તપ કરાવે છે, કોઈને તપને નિષેધ કરી જ્ઞાનમાં જોડે છે. આમ અધિકારી પરત્વે ઉપદેશ અપાયેલું હોય છે, ત્યારે બીજા માર્ગની ગૌણતા કરવામાં આવે છે, એકને ક્રિયાનો નિષેધ કર્યો અને જ્ઞાનની મુખ્યતા કરી તેમાં પ્રવૃત્તિ કરાવી. આ પ્રવૃત્તિ નિષ્કારણ કરાવી નથી. અધિકારી વિનાનાએ તે વાત ન સમજી શકતાં શંકા કરે તે બનવાયોગ્ય છે. પણ જે વાતને ગુરુએ નિષેધ કર્યો છે તે વાતને નિષેધ તે અધિકારી માટે જ કર્યો હોય છે કાંઈ સર્વ અધિકારી માટે તે નિષેધ કર્યો નથી. તે અધિકારી ક્રિયાકાંડ કરી શુદ્ધ અંતકરણવાળો થયે હોય છે, ભકિત કરી સ્થિર ચિત્તવાળે થયે છે, હવે તેને જ્ઞાનમાર્ગમાં પ્રવૃત્તિ કરાવી આત્માના શુદ્ધ સ્વરૂપને બોધ આપી સ્વરૂપમાં સ્થિર કરવાનું હોય છે. આ વાત બીન અધિકારી ગુરૂ-કે શિષ્ય ન સમજીને, પુસ્તકમાં લખેલી તે તે બીન ઉપર ભાર મૂકીને તે તે સાધનની મુખ્યતા કરી બીજાને નિષેધ કરે છે. ક્રિયામાર્ગ ઉથાપે છે, અથવા જ્ઞાનમાર્ગ ઉથાપીને કેવળ ક્રિયામાર્ગ થાપે છે, આમ કરતાં તેઓ મોટો અન્યાય કરે છે. આવા બીન અધિકારી મનુષ્યનાં
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮૩) બનાવેલાં શાસ્ત્રો કે પ્રર્વત્તાવેલા મત, પંથે એ શંકાના
સ્થાન બને છે. જેઓ પોતે વસ્તુસ્વરૂપને પાર પામ્યા નથી તે પરને પાર કેમ ઉતારી શકે? આ એક વસ્તુને નિષેધ અમુક અધિકારી પરત્વે કરતાં તે ગુરૂના હૃદયમાં તેથી જુદી જાતના અધિકારી પરત્વે તેને વિધિ પ્રતિપાદન કરવાને આશય હોય છેજ. પણ કેટલીક વખત અમુક અધિકારીને ઉદ્દેશીને જે બેલાયું કે લખાયું છે તે પ્રમાણે તેને આશય ન સમજનારાઓ પાછળથી તેવી મુખ્ય ગુરુની માન્યતા હતી આમ માની તે પ્રમાણે પ્રવૃત્તિ ચલાવે છે જેથી આજકાલ. એકજ સાધ્યમાં અને એકજ ધર્મમાં અનેક મત–૫થે ઉભા થયેલા જણાય છે.'
' ખરી રીતે વિચાર કરીએ તે એકી વખતે લખવા કે બોલવામાં બધી બાજુઓની પૂર્ણ હકીકતે આવી શકતી નથી. એક લખાતી કે બલાતી બાબતમાં બીજી કહેવાની કે લખવાની બાબતો ઘણું રહી જાય છે. પણ મુખ્ય ગણપણે જ્યારે જે પ્રસંગ ચાલતું હોય કે જે અધિકારીને ઉદ્દેશીને વાત ચાલતી હોય છે તેજ મુખ્ય રીતે બેલાય છે, આથી તેના હૃદયમાં બીજી બાબતે કહેવાની ન હતી કે આજ કહેવાની હતી અને બીજી નિષેધવાની હતી. આવું ધારણ કદી નક્કી કરી ન નાખવું. શંકાએ આ વિવિધ સાધનામાંથી ઉઠે છે છતાં મધ્યસ્થ દષ્ટિ રાખી પૂર્વાપર વિચાર કરી અધિકારીઓની મુખ્યતા, ગીણતા, સમજી વિચારવાનું સાધકે આ વાતને નિશ્ચય કરો એટલે સર્વ શંકાએનું સમાધાન સ્વાભાવિક થઈ જશે. સમ્યગુદષ્ટિવાળો મનુષ્ય, ગમે તે અપેક્ષાથી વાત કરાણી હશે તે અપેક્ષાને આ દિશાએ એટલે આ ઉપર કહેલી ગૌણ મુખ્ય અધિકારી અનાધિકારી બાબતનું લક્ષ ધ્યાનમાં રાખી તેનું નિરાકરણ કરી લેશે તો કાકાને અવકાશ મળશેજ નહિ.
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૮૪)
કાંક્ષા-ઇચ્છા. બીજું દૂષણ.. સમ્યગદષ્ટિ જીવ આલેક કે પરલેક સંબંધી પુન્યના ફળની આંકાક્ષા-ઇચ્છા કરતા નથી કેમકે તે પુન્ય ફળે ઇદ્રિ તથા મનને વ્યાકુળ કરાવનારાં અને આશક્તિ કે અભિમાન કરાવી પરિણામે દુખ આપનારાં છે, .
- આત્માનું શુદ્ધ સ્વરૂપ પ્રાપ્ત કરવું છે, જનમ મરણ રહિત પરમશાંતિ અનુભવવી છે. આ નિશાન મજબુત બાંધી તેના તરફ ચાલવાને પ્રયત્ન શરૂ રાખે. તમારા આ નિશ્ચયને ડેલાવવા અનેક વિદને આડાં આવશે, અનેક લાલચ આડી આવી ઉભી રહેશે, વિવિધ પ્રકારના ચમત્કાર અનુભવવાની ઈચ્છાઓ થશે, પણું તેના તરફ તમે જરા પણ લલચાયા–તમારા ચાલુ નિશ્ચિયથી ડેગ્યા તે જરૂર સમજજે કે તમે તમારા માર્ગમાંથી પતિત થવાના જ. અને પાછા આ ચાલુ પરમશાંતિના માર્ગમાં આવવાને તમને માઈલનું આંતરૂં પડી જશે. હજાર વર્ષ સુધી પાછા પ્રયત્ન કરશે ત્યારે આ મૂળ માર્ગ મેળવી શકશે કે નહિ પણ મેળવી શકો. કારણ એ છે કે, મેહ, અજ્ઞાન, મમતા, ઇંદ્રિયેના વિષયે એ એટલા બધા આકર્ષક છે, એટલા બધા આત્મભાન ભૂલાવનારા છે, એટલા બધા સત્ય નિશાનથી કે કર્તવ્યથી દુર ખેંચી જનારા છે, કે તેને ખરે નિશ્ચય ઘણુજ સુમ-બારિક વિચાર વિના થઈ શકે તેમ નથી અથવા તેને અનુભવ જેને થયે હેાય છે તેને જ ખબર પડે છે, અથવા મહાત્મા જ્ઞાની પુરુષે જ જાણે છે.
એક ભૂલ અનેક ભૂલે ઉત્પન્ન કરે છે. જેમ જેમ આવરણ વધતું જાય છે, તેમ તેમ સુક્ષ્મજ્ઞાન ઢંકાતું જાય છે. તિવ્ર બુદ્ધિ ચાલી જાય છે. સદ અને વિવેક નાશ પામે છે.
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૫)
૯-૧
કત્ત વ્યાક્તવ્યનું ભાન રહેતું નથી. પરિણામે આવરણુતા મહાત્ એજાથી સંસાર પ્રવાહમાં તણાવું પડે છે.
-
*,
આત્માનું શુદ્ધ સ્વરૂપ પ્રગટ કરવું તે ધમ છે. આ સિવાય ખીજું કાંઈ પણ પ્રાપ્ત કરવાની ઈચ્છા કરવી તે અધમ છે, આ ઈચ્છા કયારે થાય છે કે જ્યારે આત્માના શુદ્ધ સ્વરૂપ ઉપર અનાસ્થા થાય છે, તેના ઉપરની પ્રીતિ ઓછી થાય છે, તેમાં ખરૂ' સુખ ભાસતું નથી, અને પુદ્ગલ જડ પદાર્થ – અનાત્મ વસ્તુને વિષે સત્ય સુખ ભાસે છે, તેને લઇને અન્ય અન્ય મત, પંથ તરફ તે દોરાય છે. જેમાં કોઈ પણુ મંત્રતંત્રના ચમત્કાર જણાય છે, કાંઇ લબ્ધિ, સિધ્ધિઓના ‘અનુભવ જણાયું છે, તેવા ગુરૂઓનું શરણ લે છે, તેવા દેવ દેવીઆને માને છે, ઉપાસના કરે છે, અને મનની ઈચ્છાઓને જ્યાં તૃપ્તિ મળે તેવા માર્ગોમાં પ્રવેશ કરે છે, પણ આ ખાખતમાં તે ઠગાય છે. પ્રયત્ન વિના વસ્તુની પ્રાપ્તિ થતી નથી. ત્યાં પણ પ્રયત્ન તા કરવા પડે છેજ. પુન્યની અધિકતાથી તે વસ્તુ મળે છે. પુન્યના અભાવે તેવી શક્તિઓ મળતી નથી. કદાચ પ્રખળ પ્રયત્ને તે શક્તિએ મેળવે છે તથાપિ જન્મ, મરણુ આધિ વ્યાધિ, ઉપાધિ આછી થતી નથી. પરમ શાંતિ મળતી નથી. તે વસ્તુ કે સત્તાના ઉપભેાગથી વાસના વૃધ્ધિ પામે છે. અભિમાન અધિક થાય છે. ષ્ટિ પ્રાપ્તિ અને અનિષ્ટતાના સંચાગથી રાગ દ્વેષ થાય છે. પરિણામે અશાંતિ જન્મ મરણુ થયા કરે છે.
આમ જે અનિત્ય વસ્તુ છે. દુઃખરૂપ છે, અનાત્મસ્વરૂપ છે, તે વસ્તુ મેળવનારા સવ પ્રયાસેા દુઃખરૂપ નિવડે છે. તૃષ્ણા વૃદ્ધિ પામે છે. અને સત્ય સુખ માટે ફ્રી ફરીને પણ પાછા તે સત્યના રસ્તા પરજ આવવાની તેને જ પડે છે. કેટલીક વખત જુદા
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮૬) જુદા અધિકારીઓને જુદાં જુદાં સાધને સેવતાં જોઈને તે તે સાધને સેવવાની ઈચ્છા થાય છે એટલે સદ્ગુરૂએ તેને જે માર્ગ સાધન બતાવ્યાં હોય છે તેને પડતાં મૂકી અરધાં અનુભવેલાંસેવેલાં સાધનને ત્યાગ કરીને તે અન્ય અધિકારીથી સેવાતાં સાધને સેવવા લાગે છે, પણ પિતાની અલ્પબુદ્ધિથી આ માર્ગમાં ચાલતા તે કયાય છે. આ સત્યના માર્ગમાં ભોમીયાની પુર્ણ જરૂરીયાત છે. બાળક યુવાન, રોગી, નિરોગી અને વૃદ્ધ એ સર્વને એક રસ્તે હોતો નથી. સર્વને એક સરખું સાધન હતું નથી. એકજ માર્ગમાં સર્વે ચાલી શકે જ નહિં. તેમની લાયકાત જોઈને અનુભવી ગુરૂ તેમને માર્ગ નક્કી કરી આપે છે કે તમારે તે આજ રસ્તે ચાલવું. આ સડક છોડવી નહિ–રસ્તે ભલે ચકાવાને છે પણ તમારા માટે તે જ ઉપયોગી–હિતકર્તા છે. પણ આ જીવ તે કબુલ કરતો નથી. કારણ કે પિતાની આગળ ઉભે માર્ગે–આડે રસ્તે મોટા પથરાઓને ઠેતા વિકટ માગને ઓળંગતા, વગર ચક્રા લીધે જેમ આબુજી કે સિદ્ધગીરીજીના પહાડ ઉપર અનેક માણસો ચાલ્યા જાય છે તેમ તેમને ચાલતા જોઈને તે પણ તે રસ્તે જવા ઈચ્છે છે. પરિણામ એ આવે છે કે એકાદ મેટે પથ્થર આડે આવતાં તે અટકી જાય છે–ઉભું રહે છે. તેને એલંઘવાનું બળ હેતું નથી એટલે તે રસ્તે તે જેટલે ચડ હતો ત્યાંથી તેટલે નીચે ઉતરીને પાછો મૂળ ચક્રાવાને માર્ગ ગ્રહણ કરે છે, અને પોતાના સહાયકે – સાથે ચાલનારાઓથી પણ પાછળ પડી જાય છે. એટલે ચકા લીધા પછી તેને ભાન થાય છે કે, મને ગુરૂએ આ રસ્તે ચાલવાને ફરમાવ્યું હતું. આ વિકટ માગને ઉલ્લંઘન કરનારા ઉત્તમ અધિકારીઓ બળવાન હતા, તેમણે અત્યારે હું જે સાધને સેવું છું. તે પહેલાં સેવેલાં હતાં, આ રસ્તા દ્વારા પિતાનું બળ કેળવ્યું હતું પોતાના મનની મલીનતા દૂર કરી હતી, એકાગ્રવૃત્તિ તેમણે સિધ્ધ કરી હતી, મલીન વાસનાઓને ત્યાગ કર્યો હતો, તેને
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮૭ ) લઈને આ વિકટ પણ નજીકન–નિરાલંબનતાવાળા-નિરાધાર માગ તેમને માટે યોગ્ય જ હતે. આટલી શક્તિ કે પવિત્રતાના અભાવે મારા માટે તે મા દુર્ગમ હતું; અને છે, હવે મારું ડહાપણું એક બાજુ મૂકી દઈ સદ્ગુરૂ મને જે કહેશે તે માર્ગે જ પ્રયાણ કરીશ. છેવટે તે આ નિર્ણય પર આવે છે અને ઉંચા અધિકારના પુસ્તક વાંચી લઈને, કે કોઈ ઉત્તમ અધિકારીની વાતે સાંભળી લઈને અધિકાર આવ્યા સિવાય તે રસ્તે ચાલવાનું બંધ કરી પોતાના અધિકારને માર્ગ ગ્રહણ કરે છે. .
અસ્થિર કે ચપળ મનવાળા અશ્રધ્ધાળુ મનુષ્ય આ માર્ગમાંથી વારંવાર પાછા હઠે છે. આના કરતાં કોઈ સહેલે માર્ગ હશે? આથી કેઈ સુગમ માર્ગ બતાવશે? એમ માની એક સાધન છેડા વખત સેવી તે હજી પૂરું થયું નથી, તેટલામાં સાંભળ્યું કે અમુક મહાત્મા પુરૂષ છે તે ચગ્ય અને સહેલે રસ્તો જાણે છે એટલે પિતે તેની પાસે જઈને માર્ગ પૂછે છે. મહાત્માઓ તે દયાળુ હોય છે એટલે તેને રસ્તો બતાવે છે કે આ પ્રમાણે વર્નાન કરજે. તે પ્રમાણે ચાર છ માસ પ્રયત્ન કર્યો. પણ અશ્રધ્ધાને અસ્થિરતાને લઈ જોઈએ તે પ્રયત્ન ન થવાથી ફાયદે બરાબર તરત ન જણાયે, એટલામાં સાંભળ્યું કે અમુક મહાત્મા ગવિદ્યા જાણે છે અને મનને વશ કરવાના પ્રાણાયામાદિ સારા રસ્તા બતાવે છે, અને સિદ્ધિઓ પણ હાલ પ્રાપ્ત થાય છે. તેવી વાત કરતા હતા વગેરે. આ વાત લેકના મુખથી સાંભળી તે સાધનને પડતું મૂકી ગયે તે ગુરૂની પાસે. ગુરૂ પણ
ગની અને સિદ્ધિઓની લાંબી લાલચે બતાવી, પિતાની હાજતેજરૂરીયાતે તેની પાસેથી પૂરી પાડે છે ત્યાર પછી રસ્તો બતાવે છે, પણ આહી કયાં જમવાની વાત હતી? આ તે તે કરતાં પણ વિકટ માર્ગ. છ-બાર મહિના અભ્યાસ કરી થાક, પરિણામ શૂન્ય આવ્યું અને શૂન્ય આવવું જ જોઈએ.કારણ કે આતે ઉન્માગ
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
(<<)
ઉન્માગ હતા–વિપરીત મા હતેા-અભિમાનના મા હતેા– શક્તિની, સિદ્ધિઓની ઈચ્છાના માગ હતા. અભિમાન વધારનાર માર્ગ હતા. કેવળ દેખાવડા આડંબરને જમાતે, છેવટે ગુરૂએ હાથ ખંખેર્યાં કે હું શું કરૂ! તમે અભ્યાસ કયાં કરે છે? તમારા જ વાંક છે. અમારા માર્ગમાં તે ઘણી જ શક્તિ છે પણ તમે અધિકારી નથી કે ઉત્સાહી નથી. આ મહાનાં બતાવી હાથ ખ ંખેરી નાખ્યા. થઈ રહ્યું. લાંખા વખતની મહેનત, વખતના ભાગ, ધનને ભેગ આપ્યા છતાં અસ્થિરતા અને આત્મમાગ માં ઢારનાર ગુરૂના અભાવે પરિણામ છેવટે શુન્ય જ આવે છે.
આમ અનેક આશા, ઈચ્છાને લઇ આ જીવ સદ્ગુરૂ અને સન્માના અભાવે અનેક વાર ાર પ્રયત્નમાં નિષ્ફળ નિવેડે છે, પણ જ્યારે સવ ઈચ્છાઓના ત્યાગ કરે દુનિયામાં મનાવાની, પુજાવાની, મેાટા કહેવડાવવાની, ધર્મપથા ચલાવી માન ખાટવાની, ઈત્યાદિ સવ આશાઓને તિલાંજલી આપવામાં આવે છે. સવ ઈચ્છાએથી નિરાશ થઈ જાય છે, કેવળ આત્મસ્વરૂપ જ પ્રાપ્ત કરવું છે પેાતાનું અજ્ઞાન જ હઠાવવું છે તે સિવાય બીજા બધા ક્રુત્ત બ્યાને રજા આપે છે ત્યારે ચેાગ્ય સદ્ગુરૂ મળે છે, તેના વચન ઉપર પૂર્ણ શ્રધ્ધા રાખી, તે નિસ્પૃહ, નિરાભિમાની
જે માર્ગ બતાવે છે તેને પૂર્ણ પ્રેમથી આદરે છે ત્યારે આ જીવ પૂર્ણ શાંતિ પામે છે. પેાતાને કૃતા માની નિર્ભય અને છે. આ સિવાય આશા-ઇચ્છાઓને લઈને પરિભ્રમણ જ કરવું પડે છે. આ સમ્યગ્દૃષ્ટિનું દૂષણ કહેવાય છે. તેના ત્યાગ કરવા એ સમ્યગ્દર્શનના માર્ગ છે.
વિચિકિત્સા–નિંદ્યા. ત્રીજું દૂષણ.
આત્માના માર્ગોમાં ચાલનાર મહાન પુરૂષાની નિંદા ન
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
( te ) .
કરવી, દુઃખદાયક સંચાગેાથી ઉદ્ભજીત ન થવું, અપવિત્ર પદ્યઃર્થાની દુર્ગંછા ન કરવી, આનુ નામ અવિચિકિત્સા કહે છે. આથી વિપરીત વત્તનને વિચિકિત્સા, આ વિચિકિત્સા સભ્યગૂદૃષ્ટિને દુષિત કરનાર હાવાથી દુષણરૂપ છે. ઘણી વખત મનુખ્યામાં ધર્મને નામે ધર્માધપણુ હોય છે, તેને લઇ પોતે જે ધર્મોના નેતાએને કે અનુયાયીઓને માનતા હાય છે તેનાથી ખીજા ધર્મના નેતાઓ કે ધર્મોનુયાયી મહાન પુરૂષોની નિ ંદા કરવામાં તે જીવ જરાપણ શંકા ખાતા નથી, કે પાછે હડતા નથી. સત્યને માર્ગે ચાલનાર મહા પુરૂષાની નિદા કરવી તેના જેવું બીજી કોઈ પાપ નથી. તે મનુષ્ય પેાતાને દુ ભખાધી કરે છે એટલે તેને સત્યના માર્ગ કદી હાથ લાગતા નથી, કારણ કે તેને સત્યના ઉપર જ દ્વેષ થયા છે. આ દ્વેષ એજ અનંતાનુબધી કષાય છે. આના જવા સિવાય ધર્મની પ્રાપ્તિ થઈ શકે જ નહિ.
જ્યારે મનુષ્ય અન્યની નિંદા કરે છે ત્યારે તે પેાતામાં એક જાતને મળ એકઠા કરે છે. જ્યારે બીજા મનુષ્યની કાળી બાજી જોવામાં આવે છે, ત્યારે તે મલીન મળને કે દુર્ગુણને આમત્રણ કરાય છે. જુએ કે આ દુર્ગુણ જોનાર મનુષ્ય ભાન ભુલેલેા હેાવાથી એટલે આત્મભાવમાં જાગૃત ન હેાવાથી, સામાના દુર્ગુણુ તપાસતાં શું શું ક્રિયા પેાતામાં થઈ તેનું તેને ભાન હાતું નથી. છતાં મનુષ્યની આ કાળી ખાજુ તપાસતાં તેના મલીન સંસ્કાર તેના હૃદયમાં પડે છે. આ મળ જેમ જેમ એકઠા થાય છે તેમ તેમ તેના હૃદયમાં વિવિધ પ્રકારના વિક્ષેપે ઉત્પન્ન થયા કરે છે. જેમ પેટમાં મળ એકઠા થયેલા હાય, સારી રીતે જામી ગયેલા હાય તા વિવિધ પ્રકારના રોગ ઉત્પન્ન કરે છે. પેટમાં દુખાવા આદિ થયા કરે છે તે મળને ઝુલામ
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૯૦)
લેવાથી કે ઉપવાસાદિ કરવાથી કાઢી શકાય છે. આ મળ જવા પછીથી જ તેના પેટમાં શાંતિ રહે છે. નહિતર તે મળ ભરેલા હાય ત્યાં સુધી અવ્યવસ્થિત સ્થિતિ શરીરની થયાજ કરે છે.
આવી જ રીતે અન્યની નિંદા કરવી. કે દોષ ગ્રહણ કરવા, રૂપ એક જાતના મળ મનમાં એકઠા થાય છે. આ મળમનના મેલ જ્યાં સુધી હૃદયમાં હાય છે ત્યાં સુધી કાઈ પણ ધાર્મિક ક્રિયામાં મન સ્થિર થતું નથી. તેમાં વિવિધ પ્રકારના વિચારરૂપિ વિક્ષેપો આવ્યા કરે છે. આ ઠેકાણે જેમ શરીરને મળ દૂર કરવા જીલાખ કે લાંઘણુ કરવારૂપ–ઉપચાર કરવા પડે છે, તેમ મનને પણ શુદ્ધ કરવા માટે પેાતાના દોષ તપાસવા અને અન્ય વ્યક્તિમાંથી ગુણ ગ્રહેણુ કરવારૂપ જીલાખ લેવા જોઈ એ. અન્ય સવ વ્યક્તિમાંથી જેમ જેમ ગુણ ગ્રહણ કરવામાં તેમ તેમ આ જીલાખના જોરથી પોતાના દોષરૂપ મળ બહાર નીકળી પડશે. અને તેમ થતાં મન પણ શરીરની માફ્ક મળ વિનાનું થવાથી નિળ અને સ્વસ્થ થશે.
મા આવશે
તે
અવિચિકિત્સાને ખીજો અ દુઃખદાયક સંચાંગાથી ઉદ્ભજીત ન થવું તે થાય છે આ વાત ખરી છે કે કમનેા ઉદય હાથમાંથી છુટેલા ખાણની માફ્ક આપણે આધિન નથી. જેવી જેવી લાગણીથી જે જે કાળે કમ અંધ કર્યો છે. તેવા મળ કે નિખળ તીવ્ર કે મંદરસ તે ઉદય આવવાનું જ અને તે પ્રમાણે સુખ દુઃખના અનુભવ થવાના જ, ઈચ્છા હૈા કે ન હેા તેના ઉપલેાગ તા કરવા પડવાના જ. કરેલાં કમ ભાગવ્યા સિવાય તી કરદેવ કે અવતારી પુરૂષષ જેને ગણવામાં આવે છે તેવાઓના પણ છુટકો થતા નથી, તે ખીજા પ્રાકૃત (સામાન્ય) મનુષ્યાની તે વાતજ શી કરવી ? મતલખ કે કવિપાક સને ભોગવવા પડે છે.
આંહી એટલેા વિશેષ છે કે જેને સમ્યગ્દષ્ટિ થયેલી તેણે
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૯૧)
તો આ સ્થળે બહુ સાવચેત રહેવું જોઈએ, જે જે દુઃખદાયક સંગે ઉત્પન્ન થાય છે તે સર્વ સયોગ આપણા કર્યા સિવાય તે પ્રાપ્ત થતા જ નથી. કોઈનું કરેલું કોઈ ભગવતો જ નથી. અન્યનું કરેલું અન્યને મળી શકે જ નહિ. આ નિયમ બરેખર સમ્યગુદૃષ્ટિને ધ્યાનમાં જાણવામાં હોય છે, આ નિયમને નિશ્ચય થાય છે ત્યારે તે સમ્યગુદષ્ટિ પ્રાપ્ત થાય છે, આ નિશ્ચયને લઈ સમ્યક્દષ્ટિ કરી પણ કિલષ્ટ કર્મના ઉદયથી હિમ્મત હારતે નથી પણ ઉલટો સાવચેત થાય છે. તે ચોક્કસ મનમાં માને છે કે જે મનુષ્યમાં આ કમ પેદા કરવાનું પણ બંળ હેય છે તેને તેડવાનું કે અનુભવવાનું, એટલે સહન કરવાનું પણ બળ તેનામાં હોય છે. વિશેષ એટલે છે કે અજાગૃત દશામાં, ભાન ભૂલાયેલી અજ્ઞાન દશામાં આ કર્મો બંધાયેલાં છે. અત્યારે હવે જાગૃતદશા છે તે તે સર્વ કર્મો મારે સમભાવે ભોગવી લેવાં કર્મ તોડવાનું જે બળ કહેવામાં આવ્યું છે તે વાસનારૂપ કર્મ માટે છે, એટલે જેનો નિકાચિત બંધ બાંધેલ નથી, તેને માટે તે વાત છે. અજાગૃત અવસ્થામાં કરાયેલા સંકલ્પ, વિવિધ પ્રકારની લાગણીઓ. ઈચ્છાઓ, રાગદ્વેષ, અભિમાનની વૃત્તિઓ, તે સર્વના બંધ પાડયા સિવાયના માત્ર એકઠાં થયેલાં પુદ્ગલે હોય છે તે, સદ્દવિચારોથી, જડ ચિતન્યના વિવેકથી, સતપુરૂષોની સોબતથી, કે પશ્ચાતાપરૂપ તપની મદદથી તોડી શકાય છે–તે કર્મોને વિખેરી નાખી શકાય છે. પણ જે કર્મ નિકાચિતભાવે દઢ કરવામાં આવ્યું છે, પ્રારબ્ધરૂપે નિર્માણ થઈ ચુક્યું છે તે કર્મ તે ભેગવવાથી જ છુટી શકે છે. તેને માટે ભેગવ્યા સિવાય બીજે રસ્તે નથી.
આ સમ્યગદષ્ટિ જીવ આ કમ ભેગવતી વખતે એક મહાન લાભ મેળવે છે અને તે એ છે કે, તેને આત્મબળ ઉપર પૂર્ણ શ્રદ્ધા હેવાથી તે કર્મના ઉદયને આવકાર આપે છે, અને
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૯૨) કહે છે કે તમે મારી પાસે ભલે આવ્યા. તમારે જે કરવાનું હોય તે સુખેથી કરે. જે સુખ દુઃખ આપવાનું હોય તે ભલે તમારી ઈચ્છાનુસાર આપ, અમે તમે જે કરે, કે કરાવો તે કરવાને તૈયાર છીએ. પણ યાદ રાખજો કે હવે ફરીને તમારે આધીન અમે થવાના નથી. કારણ પૂછે તે એજ જવાબ છે કે તમને ભાગવતાં અમે જાગૃત છીએ. જરા પણ આનાકાની કર્યા સિવાય અમે ભેગવીએ છીએ. તમારા આવવાથી અમે જરા પણ રાગ, દ્વેષ, હર્ષ, શેક કરવાનાજ નથી. તમે અમારા ભલા માટે આવ્યા છે એમ અમે માનીએ છીએ. તમારા આવવાથી અમારા આવરણને બેજે થવાને છે, અમારી સ્વરૂપ જાગૃતિ વિશેષ તિવ્ર થવાની છે. અજ્ઞાનીઓની માફક અમે તમારાથી ભય પામવાના નથી કે હાયવોય કરવાના નથી કે તમારો તિરસ્કાર કરી ગર્વિત પણ થવાના નથી. અમે તે જે છીએ તે છીએ. તમને પણ જેનારા છીએ. તમારા આવવાની કે જવાની જરા પણ અસર અમારા સ્વરૂપ ઉપર થવાની નથી.
. આ કારણથી સમ્યફદષ્ટિ જીવ ગમે તેવા વિષમ પ્રસંગે કે, પ્રતિકુળ સંગોથી ઉઢેજીત થતું નથી.
આ વિચિકિત્સાને ત્રીજો અર્થ એ કરવામાં આવ્યું છે કે તે અપવિત્ર પદાર્થોની દુર્ગચ્છા કરતા નથી. આ સમ્યગદષ્ટિ જીવ સમજે છે કે તે અપવિત્ર પદાર્થોમાં અનેક સ્વભાવે રહેલાં છે. પિતપોતાના સ્વરૂપને તે પદાર્થો આ જી સમક્ષ રજુ કરે છે, એટલે તે પદાર્થો એમ જણાવે છે કે, અમે અમારે સ્વભાવ તમારી સમક્ષ પ્રગટ કર્યો છે. તમને એગ્ય લાગે તે. ગ્રહણ કરે–ગ્ય ન જણાય તે ઉપેક્ષા કરે. અમને તમે માનજ આપે કે ગ્રહણ કરે એમ કહેવાને અમારે જરા પણ આગ્રહ નથી. જેવા સ્વરૂપે અમે છીએ તેવા સ્વરૂપે તમારી સન્મુખ
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૯૩ )
હાજર થયા છીએ, કહેવાના આશય એવા છે કે પદાર્થોમાં અનેક સ્વભાવે છે. જે ઉત્તમ પદાર્થો દેખાય છે તે નિમિત્ત પામીને થાડાજ વખતમાં અધમ સ્વભાવે દેખાવ આપે છે. જેઆ ઘણાજ અધમ રૂપવાળા દેખાય છે તે ખીજા નિમિત્તને પામી પેાતાનું સ્વરૂપ બદલાવી ઉત્તમ સ્વરૂપમાં તમારી સન્મુખ હાજર થાય છે. જે પદાર્થ તમે ઘણીજ ઈચ્છાપૂવ ક તેની સુ ંદરતા અને મીઠાશને લઇ હમણાંજ ખાધા હતા તેના વિચાર કરે કે, તમારા પેટમાં જવા પછી શી વ્યવસ્થા થઈ છે? વિષ્ટા થઈ છે. જે 'બહાર' નીકળ્યા પછી તમે તમારા હાથને પણ ઘસી ઘસીને ધાઈ. નાખા છે, તેજ વિષ્ટા પાછી ખેતરમાં ખાતરરૂપે ભળી, વાવેલ છાડવામાં પરિણામ પામી. સુદર શાક, અનાજ કે વાદરૂપે તમારી સન્મુખ નાટકનાં પાત્રાની માફક સુંદર સ્વાંગ (વેષ) ધારણ કરી પાળે પેાતાના પાઠ ભજવે છે. ત્યારે તમેજ પહેલાં તેને તિરસ્કાર કર્યાં હતા તે વાતને ભૂલી જઈ,આ માયાના મેાહક સ્વરૂપને આધિન થઈ પાછા ફરી હષપૂર્વક તેને આદર કે સ્વીકાર કરે છે. આ તે એક નમુના તરિકે એજ દૃષ્ટાંત છે. આવી રીતે આખી દુનિયાની સર્વ વસ્તુઓ માટે વિચાર કરશે! તે! આવીજ દિશામાં તમને સર્વ વસ્તુઓના આવેાજ નિશ્ચય થઈ શકશે.
હવે આ વસ્તુઓને તમે પુછે કે તમે આમ કેમ ? લીમડાને પૂછે કે તું કડવા કેમ છે? આંખાને પૂછે કે તું મીંઠા શા માટે? આને જવાબ તે શું આપશે ? તે એમજ કહેશે કે આ કાંઈ તમારા પ્રશ્ન છે? અમારે સ્વભાવજ એવા છે. એના ઉત્તર ખીજો કાંઈ નથી.તમે જ્ઞાતા હૈાવાથી અમે અમારે સ્વભાવ તમારી સમક્ષ દેખાડી આપ્યા છે,તમને ચેાગ્ય લાગે તેા અમારે સ્વિકાર કરા ચેાગ્ય નલાગે તેા ઉપેક્ષા કરા, અમારૂં નામ કેટલાએક સંપ્રદાયવા ળાએ માયા કહે છે, તે વાત ખરી છે. કારણ કે અમે વિવિધ પ્રકારની આકૃતિએમાં અમારૂં સ્વરૂપ બદલાવ્યા કરીએ છીએ અને આ
/
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૯૪).
અમને જાણનાર અમારે પતિ આત્મા તેને આધિન કરવા માટે વિવિધ પ્રકારે તેની આગળ નાચ્યા કરીએ છીએ. તે જ્યારે જાગૃત હોય છે ત્યારે અમારા હાવ ભાવ અને વિવિધતામાં મોહ ન પામતાં અમને તટસ્થ રહી જોયા કરે છે. જ્યારે તે આત્મભાન ભૂલાયેલું હોય છે ત્યારે અમારે સ્વિકાર કે તિરસ્કાર કરી રાગ દ્વેષમાં ફસાય છે. રાગ દ્વેષ કરે છે. આ તેની ભૂલના બદલામાં અમે તેનું વિશેષ ભાન ભૂલાવીને અમારા જેવી સ્થિતિમાં લાવી મૂકી એટલે વિવિધ પ્રકારનાં શરીરો ધારણ કરાવી આ ભિવમંડપમાં અમારી જોડે નચાવીએ છીએ-ફેરવીએ છીએ. તે
જ્યારે જાગૃત થાય છે ત્યારે પાછે અમારી સેબત મૂકી દઈ, તટસ્થ દષ્ટા તરિકે અમને જોયા કરે છે. આ અમારી સ્થીતિ છે.
આ સર્વ કહેવાની મતલબ એ છે કે, સમ્યક્દષ્ટિ જીવ આ જડ પુદગલના ધર્મોથી સારી રીતે માહિતગાર હોવાથી તેના સારાં કે નઠારાં રૂપથી સુગંધી કે દુર્ગધ સ્વભાવથી કેઈપણ રીતે આશ્ચર્ય કે ખેદ પામતું નથી. તેમાં રાગ દ્વેષ કરતું નથી. તેની વિવિધ પ્રકારની આકૃતિઓમાં લેપાત નથી અને તે સર્વની ઉપેક્ષા કરી પોતાના સ્વરૂપ તરફ લક્ષ આપી, સમભાવે પ્રવૃત્તિ કરતા રહે છે, એટલે ઈષ્ટ પદાર્થોને આદર આપતે નથી, અનિષ્ટ પદાર્થોને તિરસ્કાર નથી. આ કારણથી તે પિતાની નિર્મળતામાં વધારે કરતો રહે છે શુદ્ધ સ્વરૂપ તરફ લક્ષ હોવાથી આવરણને તોડતું રહે છે.
કુદષ્ટિની પ્રશંસા ન કરવી. જે જીવોની દુનિયાના વિષય તરફ દષ્ટિ છે, ઈબ્રાનિષ્ટ પદાર્થો તરફ પ્રીતિ અપ્રીતિ છે, સુંદર અસુંદર પદાર્થો તરફ રાગ દ્વેષની લાગણી છે, ઈદ્રિના વિષયે મેળવવા માટે વિવિધ પ્રકારનાં વ્રત, તપ, જપાદિ અનુષ્ઠાન કરી રહેલા છે, મનને
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૯૧)
ઉત્તમ
ગમે તેવા દેવ, મનુષ્યાદિના અધિકાર અને વિષયેને મેળવવા માટે અનેક પ્રકારના ત્યાગ વૈરાગ્યના માર્ગો ગ્રહણ કરી તે માટે વિવિધ પ્રકારે કષ્ટ ક્રિયા કરી રહ્યા છે. આ સવ કુદૃષ્ટિ કહેવાય છે અને જે આત્માને શુદ્ધ કરવા માટે ગૃહસ્થધ માં રહીને, કે ત્યાગમાગ ગ્રહણ કરીને અનેક પ્રકારે પેાતાના અધિકાર અને વિશુદ્ધિના પ્રમાણમાં પ્રયત્ન કરી રહ્યા છે તે સુદૃષ્ટિ છે.
જડ-પુદ્ગલ-માયા તેમાં જ્ઞાન નથી. વિવિધ સ્વરૂપે તેના આકારે બદલાયા કરે છે. મતલબ કે એક સ્વરૂપે તે રહી.. શકતા નથી તેને જડ સ્વભાવ છે.
આત્માને ચૈતન્ય સ્વભાવ છે. તે જ્ઞાનસ્વરૂપ છે. સ કાળે તેની હયાતિ હાય છે. જ્ઞાન સ્વરૂપ અને ચૈતન્ય સ્વભાવવાળા હોવા છતાં આત્મા, જડ-પુદ્ગલમાં બ્રાંતિથી આકર્ષાય છે. ખેંચાય છે, તેને મેળવવા મથે છે. તે મળવાથી હર્ષ પામે છે. નહિ મળવાથી ખેદ ધરે છે, તેના વિચાગ થવાથી રડે છે. માટે તેને કુદૃષ્ટિ કહે છે કેમકે તે પેાતાના સ્વરૂપને ભૂલી, પાતાની જાતને ભૂલી, વિજાતીય પદાર્થ તરફ પ્રવૃત્તિ કરી રહ્યો છે. ઉત્તમ જાતિવાન હાવા છતાં નીચ જાતિવાળી પ્રવૃત્તિ કરનાર અધમ કે નીચ ગણાય છે. તેમજ આત્મ સુષ્ટિ હૈાવા છતાં તેની વિજાતીય તરફની પ્રવૃત્તિને લઈ તે કુદૃષ્ટિ કહેવાય છે આવી કુદૃષ્ટિને ધારણ કરનાર મનુષ્યા કે જીવા કુદૃષ્ટિ કહેવાય છે. તેમની પ્રશંસા ન કરવી. વિપરીત માર્ગે ચાલનાર મનુષ્યની પ્રવૃત્તિની પ્રશંસા કરવી તે તેના માર્ગોને ઉત્તેજન આપવા ખરાખર ગણાય છે, અને તેથી તે પ્રશંસા કરનારને સમાજ તરફની કે, લેાકેા તરફથી શાસન-કે ઈંડ ભાગવવા પડે છે. તેમજ આ આત્મા, આ જડ વસ્તુએ તરફ પ્રીતિ રાખી
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૬ ) તેને મેળવવા માટે પ્રયત્ન કરે છે ત્યારે તે પોતાના સ્વરુપથી વિપરીત માર્ગે પ્રવૃત્તિ કરે છે તેની પ્રશંસા-કરનાર–તેને અનુમદન આપનાર તેના આ વિપરીત વર્તનને અનમેદનઉત્તેજન આપે છે, તેને આંતરે ધર્મસમાજ તરફથી તેના સમ્યગદષ્ટિપણાને મલીનતા પ્રાપ્ત થવારૂપ કે નાશ થવારૂપ દંડ મળે છે. મતલબ કે મનુષ્ય આ કુદષ્ટિઓની પ્રશંસા કરે છે તેનામાં જે સમ્યગદષ્ટિ પ્રાપ્ત થયેલી હોય તે તે મલીન થઈ જાય છે, અને તે પ્રાપ્ત ન થઈ હોય તે તેના આડે મજબુત કર્મ આવરણની ખડક કે દીવાલ ઉભી થાય છે કે જેથી તેને પિતાના સ્વરૂપનું ભાન, કે આત્મપ્રકાશ મળવો મુશ્કેલ થઈ
- આત્મસ્વરૂપને ઓળખ્યા સિવાય, તેને વિશુદ્ધ કરવાની લાગણી સિવાય, આલેક કે પરલેકના સુખને માટે લાંબા આયુધ્ય માટે ધનને માટે, અધિકાર માટે, પદવી માટે, માન મહત્વને માટે, યશકીર્તિને માટે, સ્ત્રી માટે, પતિ માટે, પુત્ર માટે શત્રુને નાશ કરવા માટે, રાજા, ચક્રવત, વિદ્યાધર, દેવ, ઇંદ્ર ઈત્યાદિ પદ માટે જે જે તપશ્ચરણ કરવામાં આવે છે, જે જે ક્રિયાઓ કરવામાં આવે છે જે જે વ્રત અનુષ્ઠાન કરવામાં આવે છે તે સર્વેમાં ઇદ્રિના વિષય સુખની કે અભિમાનની લાગ
નાં ઝેરી બીજ હેવાથી તેને કુદષ્ટિવાળી પ્રવૃત્તિ કહે છે. આ પ્રવૃત્તિથી સંસારની વૃદ્ધિ પામે છે. કર્મના બીજેને નાશ થત નથી પણ ઉલટું તેને પોષણ મળે છે. માટે આ પ્રવૃત્તિને સુદષ્ટિની પ્રશંસા કરવાવડે તથા આત્મા તરફ પ્રવૃત્તિ કરવાવડે અટકાવવી.
વગર નિશાનના કે વિપરિત નિશાનવાળા કિયા અનુષ્ઠાન ને અનુમોદન આપવાથી આ અજ્ઞાની મનુષ્યના અજ્ઞાનમાં વધારો થાય છે. અજ્ઞાનને લઈ વિપરિત કિયામાં સત્યમાર્ગનું અભિમાન થાય છે. તેથી તેને ઉલટું બમણું નુકશાન થાય છે. એક મનુષ્ય
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧.
(૯૭)
માગ જાણતા ન હેાવાથી તેજ સ્થળે ઉભા છે, ખીજો મનુષ્ય તે સત્ય માર્ગોથી ઉલટા રસ્તે પ્રયાણ કરે છે, એટલે ઉત્તરમાં જવું જોઇએ તેના કરતાં દક્ષિણ તરફ પ્રયાણ શરૂ કરે છે. આ બેમાં શ્રેષ્ઠ કોણ? વહેલા કોણ પેચશે ? આજે આંહી ઉભા છે તેજ જે ચાલે છે તેના કરતાં આ ભેા છે તેને કાઈ રસ્તા બતાવનાર મળી આવતાં તે વહેલા પહોંચશે. ખીજાને તે તે જે સ્થળેથી આબ્યા હતા ત્યાં પાછુ આવ્યા પછીજ પ્રયાણ શરૂ કરવું પડશે.
આવીજ રીતે આ વિપરિત માર્ગે ચાલનાર, અસત્યમાં સત્યના અભિમાનીની સ્થિતિ થાય છે,
ઘણી વખત આવા અજ્ઞાન ક્રિયા કરનાર કે કાંઈ લાલચથી તપશ્ચર્યા કરનારની લેાકેા અનુમાદના કરે છે. આ અનુમાદનાથી કે તેને ઉત્તેજન આપવાથી પાતે ડુબે છે અને સામાને આ અજ્ઞાન ક્રિયા કે તપશ્ચર્યાનું ખાતુ મિથ્યા અભિમાન કરાવીને સામાને ડુખાવે છે આનું નામ કુદ્રષ્ટિ પ્રશંસા છે.
આવી તપશ્ચર્યા કે અજ્ઞાન ક્રિયાને અહાને મદદ આપવા કરતાં તેને સત્ય માર્ગ અતાવવા—સત્ય આત્મસ્વરૂપ સમજાવવા પ્રયત્ન કરતા હાય અથવા ગરીબ મનુષ્ય હાય તે અનુકપા જાણીને તેને પોતાની મેળે કમાઈ ખાય તેવા યાગ્ય વ્યવહારના માર્ગે ચડાવવામાં આવે તે પહેલી ક્રિયા કરતાં આ ખીજી ક્રિયાથી વિશેષ ફાયદો થશે. અજ્ઞાનના માર્ગને પાષણ આપવાથી, પેાતાના કે પરના અથવા શાસનના ઉદ્દય કદી પણ થયા નથી કે થવાને પણ નથી.
ત્યાગી હાય કે સંસારી હોય, પણ આવા વિપરીત પ્રશ્ર્વત્તિષાળા અજ્ઞાની સમુદાયની ધબુદ્ધિથી પાષવા તેનાથી કાઈં
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૯૮) દિવસ કોમન કે ધર્મને ઉદય થયો નથી અને થવાનો નથી, "પણ ઉલટી ધર્મની કે દેશની અર્ધગતિ થાય છે.
કુદષ્ટિને સંસર્ગ ન કર. પૂર્વે કહી આવેલ કુદષ્ટિ, તેમની સાથે ધર્મનિમિત્ત આલાપર લાપ બેલવા ચાલવાને સંબંધ ન રાખવે, તેમની પાસે ધર્મનિમિતે બેસવા ઉઠવાને-કે જવા આવવાને સંબંધ ન રાખ, તેમને પરિચય રાખવાથી સમ્યદૃષ્ટિ–આત્મધર્મના શુદ્ધ વિચારે
સલીન થાય છે. - આ કુદષ્ટિ છેને વિષને પરિચય અનાદિકાળથી છે.
જ્યવહારના માર્ગમાં તેઓ ફસાયેલા હોય છે. વૃક્ષની છાયા નીચે છાયા માટે-શીતળતા માટે જ બેસવાનું મન થાય છે, જે તે વૃક્ષની છાયા પાસે જવાથી ઉલટી વધારે ગરમી થતી હોય તે તેના કરતાં તે વૃક્ષની પાસે ન જવું તેજ વધારે શ્રેયકારી છે.
જેને શીતળાની જરૂર છે તેને માટે આ વાત થાય છે પણ જેમને ગરમીની જરૂરિયાત હોય તેઓ ભલે તેમની પાસે જાય, બેસે અને ઈચ્છાનુસાર આનંદ લે. છે . આત્મજ્ઞાની મહાત્માઓ શીતળ વક્ષ જેવા છે, તેમની પાસે જવાથી સંસાર પ્રપંચના વિષમપણથી ઉત્પન્ન ત્રિવિધ તાપની તેમના સત્ય શાંતિના ઉપદેશથી શીતળતા આવે છે. તૃષ્ણ તાપ બુઝાય છે.
. .
આ મહાત્માઓ પણ કેવળ નામ ધારણ કરનાર મહાભાએ જે હોય, પાંચ ઇંદ્રિયના વિષયો માટેજ પ્રવત્તિ કરનારા હેય. અજ્ઞાનદશામાં જ ડુબેલા હેય, આત્મજ્ઞાનથી વિમુખ થયેલા હેય, કામ, ક્રોધ, અભિમાન, લેભનાજ ઈચ્છક હોય તે
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૯) તેની સોબતથી શું ફાયદે થવાનો? પ્રપંચ જવાળાની ગરમીને તાપજ મળવાને કે ત્રિવિધ તાપની શાંતિ મળવાની? કદી નહિ શાંતિની આશા કદી પણ રાખવી જ નહિ જ્ઞાનદષ્ટિ ખુલ્યા સિવાય શાંતિની આશા કેઈએ જરાપણ રાખવી જ નહિ, પાણીની માફક જીવને હેળાવ તરફ-નીચાણ તરફ પ્રવૃત્તિ કરવાને લાંબા કાળને અભ્યાસ પડેલે છે. વ્યવહારિક આશાએથી આ કુદષ્ટિઓની સોબત કરતાં તે જીવ નીચા માર્ગ તરફ પ્રવૃત્તિ કરે છે. કાંઈ સારી આશાથી–શાંતિ મેળવવાની ઈચ્છાઓથી આ સ્થળે આવી થયું હોય તે પણ જે સ્થળે તે આવ્યું હતું, જ્યાં પ્રકાશનો આશા હતી ત્યાં અંધારું જ હતું. તે અજ્ઞાની જીવ પોતે અંધ કારમાં ડુબતે હોય ત્યાં તેના તરફની પ્રકાશની જ્ઞાનની આથી. રાખવી વ્યર્થ છે. સમ્યગદષ્ટિ થયેલી હોય તેવા મનુષ્ય, આ લેકના પાસમાં સપડાતા નથી, છતાં લાંબા વખતના પરિચયથી ધીમે ધીમે ભાન ભૂલાતું જાય છે. સોબત તેવી અસર થાય છે, પરિણામે સમ્યગુત્રરત્ન હારી જવાય છે. અથવા લાયકાત ગુમાવી બેસાય છે. આ માટે જ્ઞાની પુરૂષે વારંવાર જાગૃતિ આપે છે સાવચેતી આપી જણાવે છે કે, ભૂલેચૂકે પણ કુદષ્ટિઓને પરિચય ન કરશે. તમારા વ્યવહાર માર્ગના લેવડ દેવડ–વ્યાપાર ધંધા માટે ગમે તેમ કરે, ત્યાં કાંઈ ધર્મને સવાલ નથી, છતાં
ત્યાં પણ જાગૃતિ ન હોય તે સબતની અસર થયા સિવાથ રહેતી નથી. આ સબતના નિવારણ માટે જ્ઞાની પુરૂષે કહે છે કે જેમ કુદષ્ટિની સોબત ન કરવી તેમ સમ્યગદષ્ટિવાળા જ્ઞાની, સાધુ, સંત મહાત્માઓની સખત વારંવાર કરવી. આ સેબલ થવાથી વ્યવહારાદિ પ્રસંગની હલકી સોબતથી થયેલી મંદતાશીથીલતા દૂર થશે, જાગૃતિને પોષણ મળશે, કુદષ્ટિની અસર નાબુદ થશે, પણ જે કુદષ્ટિની સબતમાં રહ્યા કરશે અને સમ્યગૂદષ્ટિની સબતથી વિમુખ રહેશે તે ઉત્પન્ન થયેલ સમ્યગદષ્ટિને ગુણ નંદનમણિયારની માફક ખેઈ બેસશે. :
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૦)
નંદનમણિયાર રાજગૃહી નગરીમાં નંદનમણિયાર નામને એક ધનાઢય ગૃહસ્થ રહેતું હતું. એક વખત ભગવાન મહાવીરદેવ શહેર બહાર વનમાં આવીને રહ્યા હતા, ધર્મ શ્રવણ અને વંદન કરવા નિમિત્તે ત્યાં શ્રેણિક રાજા તથા બીજા પણ શ્રદ્ધાળુ વાકે ત્યાં આવ્યા. તે વખતમાં એક દુર્દરાંક નામને દેવ તે રિસભામાં આવ્યું. તેણે વિવિધ પ્રકારે દેવકુમાર અને દેવકુમારીઓને પિતાની શકિતથી પ્રગટ કરી, મૃત ગાયન કરી, પિતાની દેવશક્તિ સર્વ સભાને બતાવી. આ શક્તિ બતાવવાને હેતુ કાંઈ પિતાની શક્તિ કે રિદ્ધિનું અભિમાન ન હતું પણ ધર્મના ફળમાં સંદેહ કરનારા ઇવેને દઢ કરવા નિમિત્તે, અને જે પિતાના આત્મબળની અનંતશક્તિ મેળવી શકે છે તે જણાવી ધર્મ કાર્યમાં ઉત્સાહિત કરવા નિમિત્ત, તથા જે મહાપુરૂષના બધથી પિતે આ શક્તિને પામ્યું હતું તેની કાંઈપણું ભક્તિ કરવી આ નિમિત્તે તેને પ્રયાસ હતે. , દેવ આ પ્રમાણે ભક્તિ, સ્તુતિ વંદન, નમન કરીને પિતાને સ્થાનકે ગમે ત્યારે જાણવા છતાં પણ સભાના લેકોને ધર્મમાં સ્થીર કરવા નિમિત્તે ગૌતમ સ્વામીએ ભગવાન મહાવીરદેવને પૂછયું કે પ્રભુ! આ દેવે આટલીબધી રિદ્ધિ અને શક્તિ કયા શુભ કર્તવ્યથી મેળવી? ખરી વાત છે. શુભ કર્તવ્યથી નાના પ્રકારની રિદ્ધિ, સિદ્ધિ મળે છે. જેનું મૂળ લક્ષ તે આત્મવિશુદ્ધિ ઉપરજ હોય છે. છતાં જેમ અનાજ નિમિત્તે અનાજ વાવવા .છતાં ઘાસ, કડબ, વગેરે સ્વાભાવિક–અનિચ્છાએ પણ થાય છે, તેમ આત્મવિશુદ્ધિ કરવાના પ્રયત્નમાં પુન્ય કર્મ સ્વભાવિક થાય છે , અને તેને લઈને બધી અનુકુળ સામગ્રીઓ મળી આવે છે, છતાં મૂળ ઉદ્દેશ તે વિશુદ્ધતાને હોવું જોઈએ.
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૦૧ )
*
ભગવાન્ મહાવીરદેવે જવાખ આપ્યા કે, ગૌતમ! આ દેવને જીવ, આ રાજગૃહીનગરીમાં નંદનમણિયાર નામે એક ધનાઢય ગૃહસ્થ હતા. એક દિવસ હું આહીં આવ્યેા હતેા, ત્યારે મા ઉપદેશ સાંભળીને તે સભ્યષ્ટિ પામ્યા હતા, વળી તેણે ગૃહસ્થધને લાયક વ્રત, નિયમેા મારી પાસે ગ્રહણ કર્યા હતાં. કેટલાક વખત સુધી તેણે આ ગૃહસ્થ સારી રીતે પાન્ચેા, પણ પાછળથી કુદૃષ્ટિ—ઉન્માગ ગમન કરનાર, ‘પાંચ ઇંદ્રિયાના વિષયામાં આશક્તિવાળા મનુષ્યેાના સંસર્ગ તેને વધારે થવા લાગ્યા અને અને તેની સમ્યગ્દૃષ્ટિને પેાષણ આપનાર-વૃદ્ધિ પમાડનાર, તથા શુદ્ધે માર્ગોમાં ટકાવી રાખનાર સાધુઓની-આત્મનિષ્ટ ગુરૂઓની સેાબત ખીલકુલ રહી નહિ. સાધુ પુરૂષાની સામતના અભાવે તે તેનામાં મિથ્યા બુદ્ધિને વધારા થતા રહ્યો અને સદ્ગુદ્ધિ-સમ્યગ્દષ્ટિ ધીમે ધીમે મદ્રે મદ ભાવને પામવા લાગી. કંઈક મિશ્ર પરિણામે તે કાળક્ષેપ કરવા લાગ્યુંા.
એક વખત ઉનાળાના દિવસેામાં આમ (ત્રણ) ઉપવાસપૂર્વક પૌષધ લઈને તે ધક્રિયા કરતા હતા. ઉપ–સમીપે-વસન – વાસ–ઉપવાસ–આત્માની સમીપે રહેવું તે ઉપવાસ, ઉપવાસના ખરા આંતર્ગર્ભિત અર્થ, આત્માની સમીપે રહેવું તે થાય છે, પૌષધને અર્થ, આત્માને પેાષણ આપનાર, પુષ્ટિ આપનાર, આત્માની વિશુદ્ધિ કરનાર, એ અથ થાય છે.
અનાજને તથા પાણીના ત્યાગ કરી ભુખ્યા રહેવું તેટલા સાંકડા ઉપવાસના અથ નથી. તે અ તા ઉપવાસનું ખાદ્યરૂપક છે. વ્યવહારિક અર્થ એવા થાય છે ખરા, પણ તેના આંતરજીવન સિવાય આ વહેવારીક અર્થ ઉપયાગી થતા નથી. સમ્યગ્દૃષ્ટિ જીવમાં એ ઉપવાસનું આંતરજીવન હાય છે. આ આંતરજીવનનાં અભાવે, બાહ્ય સ્વરૂપવાળા ઉપવાસના અથ ચેાખા કાઢી લીધા પછી માકી રહેલા ફાતરા જેવા છે. આત્માની સમીપે રહેવું તે ચાખા જેવું છે, ત્યારે ખાવુંનહિ તે ઉપવાસના અથ ઉપરના
૧૦-૧
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨).
ફોતરાં જેવો છે. આ ફિતરાં ઉપગી છે. ચેખાનું રક્ષણ કરનાર છે, પણ ચોખાં વિનાના એકલા ફોતરાં બાળી નાખવા કે ફેંકી દેવા સિવાય વધારે શું ઉપગી છે ? તેની શું કીંમત છે ? કાંઈ નહિ. આત્માની સમીપે નિવાસ કરવારૂપ આંતરજીવન સિવાય આ એકલા ઉપવાસને લાંઘણ કહેવામાં આવે છે.
- આ શરીર એક રાફડા જેવું છે. ત્યારે કામ, ક્રોધ, રાગછેષ, ઈ, અભિમાન, ઈત્યાદિ સર્ષ સમાન છે. મારે છે સર્ષ અને તે છે રાફડાને. તેથી શું ફાયદો થાય? જેમ રાફડાને તેડના કરાય છે, તેમ સર્ષ અંદરને ઉડે પિસતું જાય છે. ખરી રીતે કામ, ક્રોધ, ઈર્ષા, અભિમાનને હઠાવવાનાં છે. આત્મશાનના પ્રકાશથી તે હકી શકે છે. તેને ભૂલી જઈએકલા શરીરને શોષી નાખવાથી-સુકાવી નાખવાથી ઉલટું સાધન નબળું પડી જાય છે. સાધનને નબળું પાડી નાખવાથી કાંઈ અજ્ઞાન હઠી શકતું નથી. ' આ નંદનમણિયાર અઠમ-ત્રણ ઉપવાસ કરી શરીરને નબળું પાડતો હતો. પણ તેના કામ, ક્રોધાદિ નબળા પડતા ન હતા. કારણ કે તેનામાંથી સમ્યગુદષ્ટિ ચાલી ગઈ હતી અને મિથ્યાદષ્ટિ આવી બેઠી હતી. સમ્યગદષ્ટિ એ આંતરજીવનને ગર્ભ છે, તે ચેખા સમાન છે. તેના અભાવે આ ઉપવાસ કરવારૂપ ફેરા શું ઉપયેગી થાય ? આમ ઉપવાસથી નબળું પડેલું શરીર બીજા દિવસે ભેજન કરવાથી પાછું હતું તેવી સ્થિતિમાં આવી જવાનું. એકાદ મહિના સુધીના ઉપવાસ કરાયેલા મનુષ્યનું શરીર એકાદ બે માસ પછી પાછું પૂર્વની સ્થીતિમાં આવી જાય છે ત્યારે તેના ક્રોધાદિ કષાયે તે ઉપવાસના દિવસોમાં પણ પ્રસંગે અધિક દીપિ નીકળે છે. ત્યારે આ ઉપવાસેથી–એકલા ઉપવાસોથી-આત્માની પાસે રહેવા સિવાયના ઉપવાસોથી કાંઈપણ ફાયદે થયેલે માલુમ પડતું નથી.
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૦૩)
બાહ્ય ઉપવાસેા, આંતરપ્રવૃત્તિ આવતાં વિઘ્ના-અડચણાને દૂર કરવા માટે છે. ખાવા પીવાના વખત મચાવવા માટે છે. ખાવાને લીધે બહાર જંગલ પાણી જવાનું થાય છે, આળસ આવે છે, ધ વધે છે, વ્યવહારના કામમાં પ્રવૃત્તિ વધે છે. આ સવ અટકાવવાના ઉદ્દેશ ખાદ્ય ઉપવાસના છે.
ઉપવાસને દિવસે આરંભ આા કરાય છે. ઉપવાસના કારણે પ્રવ્રુત્તિ વ્યવહારની બાહ્ય પ્રવૃત્તિ ઓછી કરાય છે. વિષયની ઇચ્છાઓ ઉપર કાબુ મેળવાય છે. આળસ, ઉધ, જગંલ, પાણી, અને ખાવાપીવાના ત્યાગ-ઈત્યાદિ કારણેાને લઇ બચેલા વખતના ધમ ધ્યાનમાં ઉપયેગ લેવામાં આવે છે.
આજે મારે ઉપવાસ છે. એ ભાવનાને લઈ જાણી જોઈને હલકી પ્રવૃત્તિ કરતા જીવ' અટકે છે. ઈત્યાદિ કારણે ખાદ્ય ઉપવાસ ઉપયાગી છે, પણ આ ઉપયાગીપણુ જેની આંતરદૃષ્ટિ ખુલેલી હાય તેનેજ કામ લાગે છે. જેની આત્માની પાસે રહેવાની પૂણુ ઈચ્છા છે. તેને ઉપયાગી છે, તે સિવાયનાને તેા આ મળેલા વખત પણ વિક્થાદિમાં નિષ્ફળ જાય છે.
•
એક પરમાત્માની મૂર્તિ જ્યાં પધરાવેલી હાય તેવા મદિરમાં જવાને માટે પણ પવિત્ર હૃદય કરવાની જરૂર છે. ખારણા આગળ ઉભા રહીને હું સવ વ્યવહારના કાચના મન, વચન, શરીરથી નિષેધ કરૂ છું. (નિસ્સિહી નિસ્સિહી નિસ્સિહી) આમ ત્રણ વાર ખેલવામાં આવે છે. દેરાસરમાં ગયા પછી પણ કોઇની નિંદા ન કરવી, ખરામ સૃષ્ટિ ન કરવી, વ્યવહારિક વાતા ન કરવી, ક્રોધ કષાયાક્રિકને તેા અવકાશ ક્યાંથી અપાય ? આટલી પવિત્રતા હાય છે તેા તેનાં દર્શન શુદ્ધ થાય છે. તે પ્રભુના દર્શન કરવાના અધિકાર મળે છે ત્યારે તેજ પરમાત્માની —તેના સત્ય સ્વરૂપની પાસે નિવાસ કરવાના અધિકાર તેા આપણે
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૪) કેટલા બધા પવિત્ર થયા હોઈએ ત્યારે મલી શકે? આ સર્વ અધિકાર સમ્યગદષ્ટિવાળાને મળી શકે છે. તે સિવાયના એટલે મિથ્યાદષ્ટિવાળાના ઉપવાસ આત્માની સમીપે રહેવાને ઉપયોગી થતા નથી.”
. એક રાજાની પાસે જવું હોય કે રાજાને આપણે ઘેર પધરાવો હોય તો આપણે કેટલા બધા સ્વચ્છ થઈએ છીએ ? કેટલાં બધા ઉત્તમ વસ્ત્રો ધારણ કરીએ છીએ ? તે વખતે મેલાં કે ગંધાતાં વસ્ત્રો તમારાં હોય, તમારું શરીર ગંધાતું હોય તે શું તમને રાજા મુલાકાત આપશે ? શું તમે તે રાજાની પાસે બેસી શકશે? અથવા રાજાને તમારે ઘેર પધરાવી શકશે? નહિ જ. જ્યારે એક વ્યવહારમાર્ગમાં ઊપયોગી રાજાની મુલાકાત માટે પણ જ્યારે તમને આટલી બધી સ્વચ્છતા રાખવી પડે. છે તો પછી આ તે રાજાને પણ રાજા-દેવાધિદેવ–પરમાત્મ સ્વરૂપ તમારે શુદ્ધ આત્મા પરમાત્મા તેને તમે તમારા હૃદયમાં કયારે પ્રગટાવી શકે ? તમારા હૃદયમાં તે કયારે બેસી શકે ? અગર તમે ક્યારે તેની પાસે જઈને બેસી શકે ? તમે તેના જેવા ત્યારે થઈ શકે કે જ્યારે તમારા હૃદયમાં રહેલી વિષય કષાયની વાસના-મલીનતા કાઢી નાખે, તમારું અભિમાન ફેંકી છે, તમે સર્વ પ્રકારની ઈચ્છાઓને દેશવટે આપે, શુભાશુભ કર્મ ઉપરની મમતાને રજા આપો, છેવટે આ દેહ ઉપરના પણ મોહ મમત્વનો ત્યાગ કરો. આવી પવિત્રતા જ્યારે તમારી થઈ શકે ત્યારે તમે ખરેખરો ઉપવાસ કરી શકો. આ ખરે ઉપવાસ છે. આત્માની પાસે ત્યારે જ નિવાસ કરી શકાય છે
- સમ્યગદષ્ટિવાળા છે આ ઉપવાસ કરી શકે છે. એકાદ દિવસને માટે પણ આવી પ્રવૃત્તિ કરવાથી ધીમે ધીમે તેના
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૦૫ )
માર્ગમાં આગળ વધી શકાય છે.
આ બાહ્ય ઉપવાસનો નિષેધ કરવાના આંહી જરાપણુ ઉદ્દેશ નથી. ઉદ્દેશ માત્ર સમ્યગ્દૃષ્ટિ તરફ દોરવવાના છે. સમ્યગ્દૃષ્ટિ સાથે આ ખાદ્ય ઉપવાસ થયા વિના કેવળ અજ્ઞાનદશાથી, દેઢુના નાશ કરી નખાય ત્યાં સુધી કરાતા ઉપવાસે અપેાગ્ય નથી તે કહેવાના છે, કેવળ આ માહ્ય ઉપવાસ ઉપર · આગ્રહ કરી આંતરદૃષ્ટિને ભૂલી જવામાં આવે છે તેને જાગૃત કરવાના ઉદ્દેશ છે.
નદનમણિયાર ત્રણ ઉપવાસ કરીને બેઠા હતા પણ મિથ્યાદૃષ્ટિ હાવાથી આ ઉપવાસનું રહસ્ય તેના જાણવામાં ન હતું, પૂર્વે સમજાયેલા એધ મિથ્યાષ્ટિઓના વિશેષ પરિચયથી ભૂલાઈ ગયા હતા. એઘસ જ્ઞાએ પોતે અમુક ધમ પાળનાર છે; એટલે મારે આમ કરવું જોઈએ આ કારણે તેની આ પ્રવૃત્તિ હતી.
આત્મસ્વરૂપના માર્ગમાં ચાલનાર મહાન ગુરૂઓના અભાવે જીવાને ખરા રસ્તા હાથ લાગતા નથી. હૃદયની ઊંડી લાગણીવાળી પ્રવૃત્તિ વિના તે સત્યતત્વ આ હૃદયમાં પ્રગટ કરતાં નથી.
સભ્યષ્ટિ થયા. સિવાયની ક્રિયા અંધનના હેતુભૂત થાય છે. કાઈ પણ આશા કે ઈચ્છાથી તે ક્રિયા કરાય છે. વિપરીત પ્રસંગા આવી પડતાં, દુઃખદાઈ પ્રસંગેા આવી મળતાં સમભાવ રહી શકતા નથી. આત્ત, રૌદ્ર પરિણામ થઈ આવે છે. આ સ્થળે સમ્યગ્દૃષ્ટિ તેના સવળેા અથ લે છે. વિચારદ્વારા વિષમને પણ સમરૂપે પરિણમાવે છે. દુઃખમાંથી પણ સુખ શેાધી કાઢે છે. પૂર્ણાંકના ઉદય જાણી આકુળતારહિત ઉદયને વેઠે છે. નંદનમણિયારમાંથી સભ્યષ્ટિ રીસાઈ ગયેલી હોવાથી અને
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૬ ) મિથ્યાષ્ટિ ત્યાં હાજર હેવાથી વિકટતાના પ્રસંગે આત્મભાન ભૂલાયું આ બનાવ એવું બન્યું કે, ઉનાળાને વખત હોવાથી રાત્રીના વખતે તેને ખુબ તૃષા લાગી, તેને લઈ વિવિધ પ્રકારના વિચારે ઉઠવા લાગ્યા. આત્મભાન તે હતું એવું તેમાં તુષાને લઈ આ ધ્યાન વૃદ્ધિ પામ્યું. તે વિચાર કરવા લાગ્યું કે, ધન્ય છે તેઓને! કે જેઓ કુવા, વાવ, તળાવ બંધાવે છે, ધર્મોપદેશ"કિએ પણ આને ઉત્તમ ધર્મ ગણ્યો છે. જેઓ આને ધર્મ ગણતા નથી પણ તેમાં દોષ બતાવે છે તેઓનું કહેવું મિથ્યા છે. ઉનાળાના તૃષાતુર થયેલાં અનેક પ્રાણીઓ પાણી પીને શાંતિ . પામે છે. હું પણ એક સુંદર વાવ હવેથી બંધાવીશ, મને પણ પંખ્યબંધ થશે વગેરે.
પિતાને માથે કોઈ સંકટ, કે વિપત્તિ આવી પડવા પહેલાં બીજાના દુઃખ દૂર કરવા માટે જેઓ કેઈપણ જાતના બદલાની આશા રાખ્યા સિવાય પોતાની સ્થીતિ અને અધિકારના પ્રમાશુમાં પરોપકારના કાર્યમાં પ્રયત્નશીલ થાય છે, તેઓ ઉત્તમ ગણાય છે, છતાં પિતાને તેવી સ્થીતિને અનુભવ થયા પછી પણ જેઓ બીજાના દુઃખેને કે હાજતોને જાણતા થાય છે અને તેઓને મદદ આપવા પ્રયત્ન કરે છે તે પણ ઠીક ગણાય છે.
નંદમણિયારની અત્યારની પાણી વિના દુઃખી સ્થીતિએ, પિતાની માફક ગ્રીષ્મ ઋતુમાં અનેક જીવે પાણી વિના પ્રાણ ત્યાગ કરે છે, દુઃખી થાય છે, પીડાય છે, માટે મારે તેને મદદ કરવી જોઈએ, એ સ્થીતિનું ભાન કરાવી આપ્યું. તેની અત્યારની સ્થીતિને માટે તે વિચારે ગ્યા હતા, પણ પિતે જે ઉપવાસ કરી–પૌષધ ગ્રહણ કરી–આત્માની નજીકમાં રહેવાને તથા
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૦)
આત્મગુણને પિષણ મળે તેવી આવરણ વિનાની સ્થીતિમાં આગળ વધવાનો પ્રયત્ન કરવા નિમિત્ત બેઠો હતે, નિર્ણય કર્યો હતો–અથવા તેવા સામર્થ્ય વિના પણ તેવા સામર્થ્યને સૂચવતે હોય તેવા દેખાવવાળે જે પ્રયત્ન કરાતું હતું તેને લાયકનાતે વાતને મદદ કરનાર અત્યારના તેના વિચારો ન હતા. આ
આ વિચારોમાં બદલાની આશા હતી, હું વાવ બંધાવી અન્યને પીણું આપું, તેના બદલામાં પુન્ય બંધાય. તે પુન્યના - કારણથી હું આગળ ઉપર સુખી થાઉં. કાર્ય કરી બદલે માંગવા
જેવું આ કામ હતું, આ વ્યાપાર લેવડદેવડના જે હતો.. આમાં દુનિયાના સુખની આશા હતી-પુન્યની ઈચ્છા હતી. વાવ બંધાવવાનું અભિમાન હતું. આ આશયને લઈને તે કાર્ય આવરણ તોડનાર ન હતું પણ પુન્યનું પણ આવરણ લાવનાર હતું.
' વાવ, કુવા, તળાવ બનાવવાથી અનેક જ પાણી પીઈને શાંત થાય છે–સુખી થાય છે. તેમ તેમાં માછલાં અને નાના અનેક જંતુઓને નાશ પણ થાય છે. બગલાં આદિ પ્રાણુઓ તથા પારધી–માછીમાર આદિ મનુષ્ય તરફથી તેમાં રહેલા જીવોને ઉપદ્રવ પણ થાય છે. એટલે જેમ તે કામ અનેક જીવને સુખી કરનાર છે તેમ દુઃખી કરનાર પણ છે. જે પુન્યનું અભિમાન છે, પુન્ય લેવાની ઈચ્છા છે તે પાપ પણ આવવાનું જ. આ કારણને લઈ તે કિયા તદ્દન નિર્દોષ નથી. છતાં તે તે ભૂમિકામાં રહેલા છને કરવા લાયકનું તે કાર્ય છે.
જ્ઞાની મહાત્માઓનું કહેવું એમ છે કે, તમે પરોપકારતાં કાર્ય ભલે કરે. પણ તેમાં આશક્તિ રાખ્યા વિના કરે, તેના બદલા તરીકે ફળની આશા રાખ્યા વિના કરો. લાકે તમને “સારા કહેશે તેવી ઈચ્છા વિના કરે. મતલબ કે કોઈપણ
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૮). જાતના માન-મહત્વ કે બદલાની આશા વિના કરે, તે તે કાર્યોમાંથી તમને બંધન કરનારાં બીજ નાશ પામશે. તમે તમારી ફરજ બજાવી ગણશે, પણ કોઈ આશા કે ઈચ્છા રાખીને અભિમાનથી કે અજ્ઞાનદશાથી દેરવાઈને કાર્યની શરૂઆત કરશે તે તમે જરૂર બંધાવાનાજ. પછી શુભ કામ હશે તે પુન્યથી બંધાવાના. અશુભ કામ હશે તે પાપથી બંધાવાના અને શુભાશુભ હશે તે પુન્ય પાપ બન્નેથી બંધાવાના. એ વાતમાં તમારે જરા પણ શંસય ન રાખો .
. . . નંદમણુયારે પ્રાતઃકાળે ઉપવાસનું પારણું કર્યું, ત્યાર કે પછી પોતાના સંકલ્પાનુસાર તે નગરીના શ્રેણિક મહારાજા આગળ જઈ, ભેટાણું મૂકી એક મેટી વાવ બંધાવવા માટે જમીનની માગણી કરી. રાજાએ તેની ઈચ્છનુસાર વૈભારગિરિ પહાડનાં નીચાણના પ્રદેશમાં જમીન આપી. નંદનમણિયારે તે સ્થળે એક મહાન સુંદર વાવ બંધાવી. તેની ચારે બાજુ અનેક વૃક્ષવાળા ચાર બગીચા બનાવ્યા, એક અન્નક્ષેત્ર ખોલ્યું, એક ધર્મશાળા અને દેવકુળ બંધાવ્યું.
આ વાવમાં અનેક મનુષ્ય પાણી ભરતાં, સ્નાન કરતાં, વ િધતાં હતાં. વટેમાર્ગુઓ વિશ્રાંતિ લેતા અને ગરીબ, ભિક્ષુકો આદિ આશ્રય ત્યાં લેતા હતા.
નંદનમણીયાર અવારનવાર ત્યા આવતે. લોકોના મુખથી આ વાવ આદિ બંધાવનારની પ્રશંસા કરાતી સાંભળી ખુશી થત હતા. સમ્યદષ્ટિ થયા સિવાય ખરૂં નિસ્પૃહપણું આવતું નથી. કરેલ કર્મને બદલો મેળવવાની ઈચ્છા શાંત થતી નથી. નિંદાસ્તુતિથી ખેદ કે હર્ષ થયા સિવાય રહેતું નથી. લોકોના મુખથી કરાતી પિતાની પ્રશંસાથી તે ખુશી થતે કોઈ ભિક્ષુકોને
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૯
પેાતાની ઇચ્છાનુસાર ત્યાંથી દાન મળતું ન હતું તે નિંદા કરતા. હતા તે સાંભળી ખેદ પણ પામતા હતા..
આંહી આવનાર આત્મદૃષ્ટિ વિનાના. અનેક મનુષ્યના તેને સંગ થતા હતા. મહાત્મા આત્મજ્ઞાની પુરૂષ તા કોઈક ભાગ્યેજ આવતા હતા અને આવતા હતા તાપણુ તેમને આળખવાની કે તેમની સેવા કરવાની અથવા તેમની પાસેથી ધર્મ શ્રવણુ કરવાની તેની (આ વાવ, બગીચા આદિના વ્યવસાયમાં ઘુંચવાયેલા હેાવાથી) ઈચ્છા પણ થતી ન હતી, વખત પણ મળતા ન હતા. ઘણા લાંખા વખતના આ કુસંગનું પરિણામ એ આવ્યું કે તેની સમ્યગ્દૃષ્ટિ સર્વથા નાશ પામી અને મિથ્યાષ્ટિ, 'આત્મપ્રશ'સા, વિષયામાં આશક્તિ, કત્ત બ્યનું મિથ્યાભિમાન અને ઈષ્ટનિષ્ટથી હર્ષ ખેદ ઇત્યાદિ વૃદ્ધિ પામ્યાં. આવી સ્થિતિમાં પૂવક્રમના પ્રમળ ઉદયથી તેના શરીરમાં વિવિધ પ્રકારના મેાટા સેાળ રાગેા ઉત્પન્ન થયા. આ માહ્યરોગ અને મિથ્યાત્વરૂપ આંતગ આ ઉભય રાગથી તેના આત ધ્યાનમાં વધારે થયા.
આ બનાવેલી સુંદર વાવ ઉપર તેને વિશેષ આશક્તિ હતી. અહા! આ સુંદર વાવ, આ બગીચાઓ, આ દેવકુળ અને ધમશાળા, આ સુંદર હવેલી, આ ધન, માલ, મીલકત મૂકીને જવું પડશે ? આ વૈદ્યો ! આ રેગાના પ્રતિકાર કરી મને મચાવે. તમે માંગે। તેટલું ધન આપું. પશુ કોણુ ખચાવે તુટીની બુટ્ટી ક્યાં છે ? મિથ્યાષ્ટિને લઈને આ મિથ્યા પદાર્થોં પર આશક્તિ થાય છે. સમ્યગ્દષ્ટિ વિચારદ્વારા જાગૃત હાય છે. આત્મ સિવાય સર્વ વસ્તુ તેણે અન્ય મિથ્યાત્યાગ કરવા ાગ્ય માનેલી હોય છે. સમ્યગ્દૃષ્ટિ થતાંજ તે સર્વ વસ્તુ ઉપરથી તેણે માહ મમત્વ કાઢી નાખ્યા હૈાય છે. વિષ્ટાના ત્યાગ
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૧૦) કરે તે એટલે સહેલે અને ઈષ્ટ છે એટલે જ આ દુનિયાના - સર્વ પદાર્થોનો ત્યાગ સમ્યગૃષ્ટિને સહેલું હોય છે. અહોનિશ આત્મા એજ તેનું લક્ષબિન્દુ હોય છે. મેહ, મમત્વ, અજ્ઞાન, અભિમાન, રાગદ્વેષ ઈત્યાદિ શત્રુઓને તેણે પહેલેથી જ પરાજ્ય કરેલું હોય છે તેથી આ છેવટની સ્થીતિમાં તેને કેઈ નડતું નથી. તે સર્વ જીને આત્મસ્વરૂપ માને છે, એટલે મિથ્યાત્વની વૃદ્ધિ કરનાર નિમિત્તે પિતાના આત્મબળ આગળ એક પણ ટકી શક્તા નથી. વળી તેને નિરંતર સાધુ પુરૂષોને સંગ હોય તેને લઈને પિતાની આત્મ જાગૃતિ નિરંતર વૃદ્ધિ પામતી જાય છે. આ નંદનમણિયારને તેવી ઉત્તમ સંગતિ ન હતી કે, જેને લઈ આ છેવટની સ્થિતિમાં પણ કોઈ તેને જાગૃતિ આપે. વાત ખરી છે કે જે મનુષ્ય પહેલાંથી જાગૃત થયેલ નથી તે આવી છેવટની પ્રયાણ વખતની વળવળતી સ્થીતિમાં જાગૃત થઈ શક્ત નથી.
" નંદનમણિયાર આ દેહ ત્યાગ કરી, તે વાવ ઉપરની આશક્તિને લીધે આર્તધ્યાને મરણ પામી તે વાવમાં દેડકાપણે ઉત્પન્ન થયે.
- શામનિશાતિ મરણ વખતની જેવી બુદ્ધિ હોય જેવી લાગણી હેય તે પ્રમાણે ગતિ થાય છે, આ છેવટની મતિ, પણ આ જીંદગીના કર્તવ્ય અને લાગણીઓ ઉપર આધાર રાખે છે. પુદગલ ઉપરના માહ મમત્વને લઈ તેમાં મમતા રહી જતાં, તે તે સ્થાને ઉત્પન્ન થવું પડે છે. નિધાન ઉપરના મમત્વને લઈ કેટલીક વાર તે નિધાનના રક્ષક તરિકે સાપ કે ઉંદર આદિપણે આ જીવ ઉત્પન્ન થાય છે. જ્ઞાની પુરૂષો આ છેવટની થીતિ માટે ઘણી ભલામણ કરે છે કે, તેવા પ્રસંગે મહ ઉત્પન્ન કરનારાં નિમિત્તોને દૂર રાખવા અને મેહ, મમત્વને
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૧૧) ઓછો કરાવનાર આત્મજ્ઞાની મહાત્માઓને પાસે રાખવા સગ્ગદષ્ટિ જીવ પિતે જાગૃત હોય એટલે બીજા જ્ઞાની મહાત્માઓની મદદની જરૂર નથી પડતી છતાં કાંઈક મંદ જાગૃતિ હોય તે અવશ્ય આત્મજ્ઞાની પુરૂષની છેવટની સ્થિતિમાં પાસે રાખવા. સ્વાભાવિક પણ તેવા પુરૂષ પણ આ માયા કે પુદ્ગલને મેહ કે મમત્વને જરા પણ ભરોસે રાખી તેને વિશ્વાસે રહેતા નથી. આ દેખા સહજવારમાં આત્મભાન ભૂલાવી દે છે તે પછી જેની જીદગીને મોટો ભાગ તે દશ્ય વસ્તુના ઉપગમાં ગયે હોય છે તેવા પ્રમાદિ જે કોઈ પણ ઉત્તમ આલંબન સિવાય છેવટની સ્થિતિમાં જાગૃત રહે તે બનવું અશક્ય છે. ' આ વાવમાં ગર્ભજ દેડકાપણે ઉત્પન્ન થયા પછી પોતાના નિત્યના પરિચયવાળી અને વિશેષ અશક્તિવાળી વસ્તુરૂપ વાવને જોતાં તર્કવિતર્ક-ઉહાપોહ કરતાં-વિચારણું કરતાં–આવું મેં કોઈ વખતે જોયું છે, તે સંબંધી ધારણા કરતાં તેને પાછલા જન્મનું જ્ઞાન થવારૂપ જાતિસ્મરણ જ્ઞાન થયું.
ઘણા પરિચયવાળી અને થડા વખતના આંતરાવાળી વસ્તુની સ્મૃતિ જલદી થવા સંભવ છે. જેમ કોઈ ભૂલાયેલી વસ્તુ આપણને સાંભરી આવે છે તેમ આનંદન મણિયારના જીવ દર્દૂર-દેડકાને પોતાની વાવ દેખી પાછલી સર્વ વાત યાદ આવી. પિતાની આ ગતિ થવાથી તેને ઘણે પ્રશ્ચાતાપ થયે અને તેનું મૂળ કારણ શોધતાં વાવ આદિ જડપદાર્થો. ઉપરની આશક્તિ સમજાણું અને આશક્તિનું કારણ શોધતાં અસદુદષ્ટિવાળા જીવન પરિચય, અને સદ્દષ્ટિવાળા જીના સંબંધને અભાવ તેને સમજાય, ભૂલ સમજાણું પિતાના પૂર્વ ધર્માચાર્યો યાદ આવ્યા. તેના સહુવચનેથી વિમુખ થવાનું ફળ મળ્યું. હવે પશ્ચાતાપ કરે નકામે છે. પિતાની ભૂલ સમજાણી તે પણ
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧૨). ઓછા આનંદની વાત નથી, ઘણા મનુષ્યને પિતાની ભૂલ સમજાતી નથી અને કદાચ સમજે તે તે સુધારતા નથી. હવે તે જાગ્યા ત્યાંથી સવાર ગણીને પિતાને માગ શરૂ કરો. તે તેને યોગ્ય લાગે. પૂર્વે સાંભળેલ અને તે પ્રમાણે વર્તન કરેલ વત, નિયમે, મનથી ગ્રહણ કર્યા. પિતાના સશુરૂ તરીકે વીર પરમાત્માને હૃદયમાં ધારણ કર્યા. કેઈ. પણ સજીવ દેહને આહાર ન કરવાનો નિયમ લીધે, નિર્દોષ મેલ આદિ ખાઈ આ જીવીકા કરવી. અને તે વરપ્રભુનું અહોનિશ સ્મરણ કરી આ જીવન પૂર્ણ કરવું એ નિશ્ચય કર્યો.
.
' 'ખરી વાત છે થડા વખતના પર મહાત્મા પુરૂષના : “સંગને બદલે મળ્યા સિવાય રહેતો નથી. કર્યું ક્યાંઈ જતું : નથી. સમ્યગદષ્ટિ તે સમ્યગૃષ્ટિ થડે પણ પ્રકાશડું પણ આવરણનું ઓછું થવું તે આ જીવને વિષમ પ્રસંગમાં પણ જાગૃત કર્યા સિવાય રહેતું નથી, તે જેને અપેનિશ સત્પરૂષને સંગ હોય છે, અહોનિશ સમ્યગદષ્ટિવાળી જાગૃત્તિ હોય છે, તેઓના આનંદનું–સુખનું અને સ્વરૂપસ્થિતિના ભાન વિષેનું તે પુછવું જ શું? તે તે અહેનિશ આનંદમાં ઝીલતાજ હોય છે.
મહાવીર પ્રભુ કહે છે ગૌતમ! હમણાં હું અહીં આવીને રહેલે છું. તે વાતની ખબર તે વાવમાં પાણી ભરવા અને નાન કરવા ગયેલા લેકેની વાતો ઉપરથી તેણે સાંભળી તેથી તેના આનંદનો પાર ન રહ્યો. “મારો ધર્મગુરૂ! મારે તારક નાથ! અહી આવેલ છે. જરૂર હું ત્યાં જાઉ, તેનાં દર્શન કરૂં અને મારું જીવન સુધારૂં.” આ લાગણીથી તે વાવમાંથી બહાર નીકળે. રસ્તામાં મને વંદન નિમિત્તે આવતા શ્રેણિક રાજાના ઘોડાના પગ નીચે દબાઈને તે દેડકે મરણ પામે. તેની ઈચ્છા
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧
( ૧૧૩)
તેની આશા—તેના મનેારથા મનમાં રહી ગયા. તેણે પોતાના મનના એક તાર મારા દેવ્ડ ઉપર નહિ પણ મારા આત્મા ઉપર મધ્યેા હતે. તેજ તેનું લક્ષ બિંદુસાધ્ય હતું તે મારા ધ્યાનમાં એક રસ થઈ ગયે। હતા. તે કૃપાળુ પ્રભુ પાસે ત્યાં જાઉં અને મારા ધર્મગુરૂનાં દન કરી પાવન થાઉં, ” આ લાગણીમાં મરણ પામી તે દર (ટકા) સૌધમ દેવલાકમાં મહર્ષિ વિમાનીક દેવપણે ઉત્પન્ન થયા. ઉત્ત્પન્ન થયા પછી તરતજ તેણે વિચાર કર્યાં કે, હું આંહી કયા સુકૃતથી ઉત્પન્ન થયા કયા સારા કતવ્યથી આ દેવની રિદ્ધિ મને મળી છે? અવધિ જ્ઞાનથી તપાસતાં પેાતાના પૂર્વ વૃત્તાંત સમજાયે. સવ કામ પડતા મૂકી, દનની તીવ્ર લાગણીથી તે અહી આવ્યે અને વિવિધ પ્રકારનાં નાટક-દેખાવ–દેખાડવારૂપ ભક્તિ કરી વંદન નમન કરી તે દેવ પેાતાને સ્થાનકે ગયેા.
ગૌતમ! આ દર્દીક દેવનાં જીવન. ઉપરથી આ સભાના લેાકેાને ઘણું સમજ્જાનું અને જાણવાનું મળે તેમ છે. કુસંગતીનું પરિણામ અને સુસંગતીનાં ક્ળેા પ્રત્યક્ષ રીતે આ દેવે અનુભવ્યાં છે. આ જીવાને પેાતાની અનેક કઢંગીએમાં આવા અનેક અનુભવ થયા હોય છે કે થાય છે, તથાપિ જેએ પાતાની ભૂલને સુધારતા નથી તે આ વિષમ સૉંસારના પ્રવાહમાં અથડાયા કરે છે, અને વિવિધ પ્રકારનાં દુઃખો અનુભવે છે. વળી જેએ પોતાની ભૂલા સમજીને તેમાં સુધારા કરે છે, નિરતર · સત્સ ંગતિમાં રહે છે, આત્મદૃષ્ટિ જાગૃત કરી તેના છેવટ સુધીના અનુભવ મેળવે છે તેએ આ વિષમ સંસાર સાગર તરી જાય છે-તેને પાર પામી જાય છે, અને જન્મ મરણના પ્રવાહ બંધ કરી આત્મશાંતિમાં સ્થિર થાય છે.
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૧૪ )
શાસન પ્રભાવક.
શાસનતી કરદેવની પવિત્ર આજ્ઞા તેના દુનિયામાં વિસ્તાર કરવા, અનેક જીવાને તેનાં રહસ્ય સમજાવવાં અનેક વાને તેમાં પ્રવર્તાવવા, અનેક જીવાને પેાતાના આત્મખળથી તે તરફ આકષવા, લાગણી ઉત્પન્ન કરાવવી અનુમેદન કરતા બનાવવા, તેનાં નિશ્ચય કરેલાં સિદ્ધાંત-તત્ત્વનાં રહસ્યું, વિવિધ મારે થવાના હૃદયમાં ઉતારવાં, દેશની સર્વભાષામાં ખેલનારા છવાના કાન પર્યંત તેના અવાજ પહેાંચડાવવે. આ સ સાસન પ્રભાવના કહેવાય છે.
સભ્યષ્ટિ જીવા જેમ જેમ આ પેાતાના માગમાં વધુને કૂતરો જેમ જેમ વિશેષ વધુ આગળ ચાલતા જાય છે. તેમનાં હૃદયા પવિત્ર થતા જાય છે, તેમનામાં આત્મમળ જેમ જેમ અધિક વિકાસ પામતું જાય છે તેમ તેમ તેએ વિશેષ શાસનની પ્રભાવના કરી શકે છે. તેઓમાં શાસન પ્રભાવના કરવાનું, દુનિયામાં પરમાત્માના શાસનની ઉપયાગીતા સમજાવવાનું ખળ વિશેષ પ્રગટ થતું જાય છે.
આત્મવિશુદ્ધિને લઈ અનેક પ્રકારની શક્તિએ તેનામાં પ્રગટ થાય છે અને તે વિવિધ પ્રકારની શક્તિઓના ઉપયાગ, તે તે પ્રકારના લાયક – અધિકારી જીવા ઉપર તે અજમાવે છે, અને તેમાં તે વિજય પામે છે. ગમે તે પ્રકારે આ દુનિયાના જીવાને સત્ય સમજાવવું, સત્યને માગે દારવવા, પરાપકાર કરવા, પાપકારી અનાવવા, શાંતિ મેળવવી, જીવાને શાંતિ આપવી, આજ તે સ્થિતિને પામેલા સભ્યદૃષ્ટિ જીવાના ઉદ્દેશ હાય છે.
રાગથી ઘેરાયેલા બાળક પ્રત્યે માતાની જે કાળજી તેના
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧૫) રોગ દૂર કરવા માટે હોય છે તેથી પણ અધિક કાળજી આ સમ્યગદષ્ટિ જીવોની પિોતાના આત્મબંધુ સમાન સર્વ જીવો પ્રત્યે હોય છે. કડવું ઓસડ જ્યારે બાળક પોતે નથી ત્યારે વિવિધ પ્રકારની લાલચે બતાવીને પણ તેના ભલા માટે વહાલી માતા તેને ઔષધ પાય છે. પરિણામે બાળક નિરોગી બને છે. તેવી જ રીતે જ્યારે આ દુનિયાના અજ્ઞાન રોગથી ઘેરાયેલા જીવો સીધી રીતે કડવા ઓસડ સમાન પણ પરિણામે હિતકારી સત્ય આત્મા માર્ગ તરફ પ્રયાણ નથી કરતા, ત્યારે તેને લલચાવવા સમાન વિવિધ પ્રકારની આત્મશક્તિના ચમત્કારે બતાવીને પણ તે તરફ આકર્ષે છે, અને છેવટે સત્યના માર્ગો ઉપર લાવવારૂપ નિરોગી બનાવે છે. આ ઉદેશથી પણ સાકરના કકડાની લાલચ સમાન અચમત્કાર-વિવિધ પ્રકારની શક્તિઓને ઉપયોગ તેઓ કરે છે છતાં તેઓ નિર્દોષ છે, નિર્લેપ છે. આનું કારણ માત્ર અભિમાન કે કોઈ પણ જાતના સ્વાર્થ સિવાય, કે મતપંથને ખોટી રીતનું ઉત્તેજન આપવાની ઈચ્છા સિવાય કેવળ પરમાર્થવૃત્તિથી અન્યના ભલાને નિમિત્તેજ તેમની પ્રવૃત્તિ હોય છે. આવી લાલચ દ્વારા પણ અન્યને જાગૃત કરી સત્યના માર્ગ તરફ પ્રવૃત્તિ કરાવવી એ સિવાય તેમનો ઉદ્દેશ હોતો નથી. જે છેડે પણ સ્વાર્થની કે અભિમાનની વૃત્તિવડે મલીનતાવાળે તેમનો ઉદ્દેશ હોય છે તે તેઓને કાયમને વિજય કદી પણ થતું નથી. શાસ્ત્રમાં આઠ પ્રભાવકો ગયા છે, પણ તે સામાન્ય વાત છે. બાકી અનેક રીતે પ્રભાવક થઈ શકે છે. જેટલી રીતિએ શાસનનો વિસ્તાર સત્યના માર્ગમાં વધારી શકાય તેટલી રીતના પ્રભાવકો કહી શકાય.
દરેક પિતાની શક્તિના પ્રમાણમાં શાસન સેવા કરી શકે છે. સત્યના માર્ગને પ્રાપ્ત થયેલ પ્રત્યેક મનુષ્ય એક એક મનુષ્યને પણ જે સત્યને માર્ગ સમજાવી તેમાં પ્રવૃત્તિ કરાવે
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૧ )
તાપણુ પાતાના ઉપકારને અઢલા વાળી શકે છે. તનથી, ધનથી, મનથી, વચનથી, સત્તાથી, અધિકારથી લાગવગથી, પણ સત્યના માત્ર તરફ મનુષ્યાને પ્રવર્તાવી શકાય છે, સુધારી શકાય છે, અને તેના જીવનમાં ઊંચુ દિવ્ય જીવન ઉત્પન્ન કરાવી શકાય છે. શાસન પ્રભાવના કરવા માટે કાંઇ સર્વ મનુષ્યએ એકજ રસ્તે લેવાને નથી.
સિદ્ધાંતના રહસ્ય જાણનાર મનુષ્ય, તે રહસ્યાને પ્રચાર દુનિયામાં જેમ વધારે ફેલાવા પામે તેમ કરવા જોઈએ. ચા તત્ત્વાને લાયક ઉચી કોટીના જીવે તેને લાભ લઈ શકશે. મધ્યમ અધિકારી કે કર્નિષ્ટ અધિકારી જીવેાને લાયક તે તે જાતનાં પુસ્તકીદ્વારા તથા સમાગમમાં આવતા જીવાને પાતાની વચનશક્તિદ્વારા તેને લાભ આપવે.
ધમ કથન કરનાર સમ્યગ્દૃષ્ટિ જીવ વિવિધ પ્રકારની વકતૃત્વ શૈલીથી જીવાની આંતર્ નાડી તપાસી ખેધ આપે તે તેની ચાગ્ય અસર થયા સિવાય રહેતીજ નથી. એક વસ્તુને વ્યવહાર તથા નિશ્ચયદ્વારા તેના ખાદ્ય તથા આંતર્સ્વરૂપે સમજાવવી. દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ તથા ભાવની અપેક્ષાએ તેનું પૃથકૢસ્વરૂપ સવિસ્તર સમજાવવું, મૂળ *યની અપેક્ષાએ નિત્ય સ્વરૂપ-સ્થિર સ્વભાવ, અને ગુણ પર્યાયની અપેક્ષાએ અનિત્ય સ્વરૂપ-પલટન-પરિવર્ત્તન સ્વભાવ સમજાવવા.
એકાંત નિત્ય, કે અનિત્યમાં પરસ્પર આવતા વિરાધા, સમજાવી, ગૌણુ મુખ્ય કરવાની અપેક્ષાએ પરસ્પર થતા વિરાધ દૂર કરી, પરસ્પર અવિરોધી વસ્તુ સ્વરૂપ સમજાવવું. એકખીજાની નિદારૂપ ખંડન મંડન ન કરતા, એકાંત પક્ષમાં રહેલી વિરૂદ્ધતા અને અનેકાંત પક્ષમાં રહેલી અવિાધિતા તથા અધિક સ્પષ્ટતા, ન્યાય કે દલીલપૂર્ણાંક સમજાવી સામામાં રહેલ એકાંત પક્ષને
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧-૧
(૧૧૦) આગ્રહ તે આ શ્રેષ્ઠતા દ્વારા હૃદયમાંથી દૂર કર.
પ્રસંગે આત્મબળથી થતું સ્વાભાવિક સુખ, તેની ઉત્તમતાશ્રેષ્ઠતા સમજાવવી અને દુનિયાના સુખની અસારતા સાથે વિયેગશીળતા અને વારંવાર અનુભવાતી વિષમતા સમજાવી આત્માના શુદ્ધસ્વરૂપ તરફ અભિલાષા–ઈચ્છા ઉત્પન્ન કરાવવી.
વળી કઈ વિષયસુખમાં અત્યંત આશક્તિવાળા જીવ હેય તે તેની તે આશકિત તેડાવવા–ઓછી કરાવવા નિમિત્તે વિષયથી થતા ગેરફાયદા ભાવી તે નિમિત્તે અનુભવાતા દુખે, તેનું મજબુત વર્ણન કરી વિષયેની વિષમતા, તથા સંસારની અસારતા સમજાવી વિષમાંથી કે સંસારમાંથી આશકિત ઓછી કરાવવી ઈત્યાદિ વિવિધ પ્રકારની ધર્મકથા દ્વારા મનુષ્યને સત્ય માર્ગ સમાવી તે માર્ગના પથિક બનાવી શાસનની પ્રભાવના કરવી. *
..
આત્મવિશુદ્ધિદ્વારા ઉત્પન્ન થયેલી બુદ્ધિની તિક્ષણતા વડે તથા સત્ય જ્ઞાનના અનુભવ વડે, વાદવિવાદ કરતા વાદીઓને સત્ય વસ્તુને નિર્ણય કરાવી આપી ને સત્ય માર્ગે દોરવવાચડાવવા-તે પણ વાદીપણાની લબ્ધિદ્વારા સમાજની સેવા કરી શકાય છે.
સમ્યદર્શનથી થયેલ વિશુદ્ધિ વડે વસ્તુના ઉંડા-સૂમગર્ભિત સ્વરૂપને સમજી કોઈ તેવા નિમિત્ત દ્વારા બોધ પામે તે નિર્ણય થતું હોય તે “ભાવી આમ બનશે તે નિમિત્તને નિશ્ચય આગળથી કહી બતાવી અન્યને આશ્ચર્યચકિત કર, ત્યાર પછી તેને સન્માર્ગે ખેંચ, વળી તેને સ્પષ્ટ સમજાવી આપવું કે આ ભાવી વસ્તુનું જ્ઞાન કરાવનારી શકિત પણ આત્મ
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧૮)
વિશદ્ધિદ્વારા થઈ શકે છે. આ શકિત બતાવતાં પોતે બિલકુલ તેનું અભિમાન નહિ લેતાં, શુધ્ધ આત્મશકિતમાં અનંત શક્તિઓ રહેલી છે, તેના વિશાળ પ્રદેશમાંથી આ સર્વ ચાલ્યું આવે છે. આમ પિતે માની, અન્યને કહી, પિતે નિઅભિમાન હી, અન્યને આત્મશક્તિ ઉપર વિશ્વાસ ઉત્પન્ન કરાવી, પવિત્ર ભાવે આત્મમાર્ગ ઉપર પ્રેરીને શાસન પ્રભાવના કરવારૂપ સમાજની સેવા કરવી.
પિતામાં જે તપબળ અધિક હોય તે તે તપબળ સાથે જ્ઞાનબળને વધારો કરી, તપબળથી ઉત્પન્ન થયેલી વિશુદ્ધિદ્વારા હૈત્પન્ન થયેલી આત્મશક્તિ વડે પણ પોપકાર કરી શાસનની પ્રભાવના–ઉન્નતિ કરવારૂપ સમાજ સેવા કરવી.
- સમ્યગદષ્ટિ થવાથી પ્રગટ થયેલી વિશુદ્ધિદ્વારા, તથા મનની એકાગ્રતાથી કરેલી ઉપાસના વડે જે પિતામાં કોઈ અતિશયવાળી શક્તિ પ્રગટ થઈ હોય તે તે શકિત વડે, અનેક જીવોને આત્માના વિશુધ્ધ માર્ગમાં પ્રવર્તાવવા પ્રયતન કરી, શાસનની ઉન્નતિ કરવારૂપ સમાજસેવા કરવી.
, , સમ્યગદષ્ટિ થતાં મનની એકાગ્રતા સહેલાઈથી થઈ શકે છે. આ એકાગ્રતાધારા કેઈએ પાર્થીવ દ્રમાંથી વિવિધ અંજનવાળા એગો અને ચમત્કારિક પ્રયોગો સિધ્ધ કરેલા હોય તે તેના પ્રયોગો વ્યવહારમાર્ગમાં ન કરતાં, પારમાથક જીવન ગુજારતાં કઈ વિપત્તિ આદિના પ્રસંગે મનુષ્યને બચાવ કરવા કે તેવાજ મનુષ્ય હિતના કામમાં કરવા, અને પછી તે રણથી (ઉપકારથી) આભારિત થયેલા લોકોને આત્માને સત્ય માર્ગ બતાવી વિશેષ પ્રકારે આત્મમાર્ગમાં જોડવા. પોપકારી મનુષ્યના પરોપકારના બદલામાં દબાયેલા લેકે તેના પર વિશ્વાસ રાખી
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧૯)
તેને કહ્યા મુજબ વર્તન કરવાનાં. આ લેકની આધિનતાને દુરૂપયોગ નહિ કરતાં તે જીવને આત્મહિતને માર્ગ બતાવે અને તે દ્વારા પરોપકાર કરવારૂપ શાસન પ્રભાવના કરી સમાજ; સેવા કરવી. .
આવી જ રીતે કવિત્વાદિક શક્તિ કે જે આત્મવિશુધ્ધિમાંથીજ. પ્રગટ થાય છે તે દ્વારા પણ અનેક ગ્રંથો લખી સમાજનું હિત થાય તેવા ઉત્તમ માર્ગો બતાવી જનસેવા કરવારૂપ શાસન પ્રભાવના કરવી. .
- આજ માર્ગની પ્રણાલીકાએ ધનવાનેએ પિતાના ધના
વ્યયથી અનેક ઉપદેશકો, કે જેઓ આત્મહિતનો માર્ગ જાણનાર, તેમાં પ્રવૃત્તિ કરનાર સભ્યદષ્ટિવાળા જ હોય છે તેઓ દ્વારા વિવિધ સ્થળે સંપ્રતિ રાજાની માફક સત્ય ધર્મના તને ફેલાવવાં. લેકોને તેનાથી વાકેફ કરવા. આત્મમાર્ગમાં જાય કરવા-ઈત્યાદિ વિવિધ પ્રકારે પોતાની જેટલી શક્તિ હોય તેના પ્રમાણમાં શાસનની પ્રભાવના કરવી. અમુક જાતની શક્તિ આવે ત્યારે શાસન સેવા કરવી એ પ્રતિબંધન રાખતાં, વર્તમાનકાળે જેટલી શક્તિ હોય તેના પ્રમાણમાં શાસનસેવા કરવા દરેક સમ્યગ્ર દષ્ટિ જીવે પુરતા પ્રયત્ન કરી જનસેવા બજાવવી. વિશેષ એટલો છે કે મનુષ્યએ કે સેવા કરનારાઓએ વખત ઓળખવાની ઘણી જરૂર છે. શાસ્ત્રમાં પણ દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, લાજ ઓળખી તે પ્રમાણે વર્નાન કરવા વારંવાર ભલામણ કરી છે. અત્યારના જમાનાને ઓળખી, જમાનાને પ્રવાહ જે દિશા તરફ વહન થઈ રહ્યો છે તે ધ્યાનમાં લઈ, બાહા આભાર, તરિકે કરાતાં અનુપગી ખર્ચે બંધ કરવાં જોઈએ. અત્યારના વિચારશીલ. જમાનામાં બાહ્યાડંબરની જરૂર ઘણી ઓછી છે.
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦). હવે તે સત્ય શું છે તે તમે પિતે જાણે અને બીજાને સમજાવે - - મેટાં મોટાં મંદિરે બંધાવવાં, ઉજમણુએ કરવાં અને નકારશી કે સ્વામીવત્સલને નામે હજાર રૂપિયાનાં ખર્ચો કરવા કરાવવા કરતાં અત્યારે પિતાના સ્વધર્મી ભાઈઓને મદદ આપી આગળ વધાસ્વા તે વધારે ઉપયોગી કર્તવ્ય છે. આ જમાને હરીફાઈને છે. તેમાં જે નબળે રહેશે તેને નાશ થશે. તે પાછળ પડી જવાને, અને વખતના ઝપાટામાં સપડાતાં તે ધર્મ કે કોમ સર્વથા. નાબુદ પણ થઈ જાય. માટે હવે મંદિર આદિપૂર્વની મીલકત સાચવી રાખે: ના વધારે ન કરતાં તે મંદિરના નાયક–સ્વામી પ્રભુને માનનાર-પૂર્જનારને બચાવે, તેને વધારે કરે. પ્રજાના અભાવે રાજા કેમ હોઈ શકે? તેમજ જિનેશ્વરને માનનારાના અભાવે આ ધર્મજ કેમ-કેવી રીતે ટિકી રહેશે? માટે ખરે સ્વામીવત્સલ-ખરૂં શાસનહિત-ખરી શાસન પ્રભાવના એજ છે કે તે મહાન પ્રભુના કથન કરે સત્યને હનિયામાં ફેલાવે કરે.
પાંચ ભૂષણ
૧-અહં દર્શનમાં કુશલપણું • ધર્મનાં તત્વે જાણવાની જરૂરીયાત પહેલાં કહી આવ્યા
છીએ તેવીજ રીતે, અહંદુ દર્શનમાં ચાલતી સર્વ ક્રિયાઓ, 'તેમાં કુશળતા મેળવવી એટલે તે ક્રિયાનાં રહસ્ય હેતપૂર્વક સમજવાં અને તે પ્રમાણે વર્તન કરવું આને ભૂષણ કહેવાને હતું એ છે કે, જેમ ભૂષણથી શરીરની શોભામાં વધારે થાય છે તેમ ઉત્તમ વર્તનથી–ચથાયોગ્ય વર્તનથી સમ્યગૃષ્ટિ
૫ શરીરની શોભામાં વધારે થાય છે. ભીંત પર આલેખેલા ચિત્રમાં વિવિધ પ્રકારનો રંગ ભરવાથી તેની શેભામાં અલૌકિક વધારે
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨૧)
થાય છે તેમ યથાશક્તિ વસ્તુત્વને જાણવા પછી ઉત્તમ વત્તન કરવાથી સેાના સાથે સુગંધ મળવાની મા કે, ચિત્રમાં રંગ ભરવાની માફ્ક તે તત્વનું જ્ઞાન દીપી નીકળે છે—શેાલી કે છે અન્ય લેાકા ઉપર પણ તેની ઔલેાકીય અસર થાય છે.
આત્મસ્વરૂપ જાગૃત કરવા માટે શુદ્ધ પરમાત્મસ્વરૂપ અરિહંત દેવને ઓછામાં આછું ત્રણવાર વિસ્તારથી વંદન કરવું. મનની વિશુદ્ધિ માટે ત્રણ વખત પૂજન કરવું. અને કમ મળ દૂર કરવા માટે અનેકવાર તેમના નામરૂપ પવિત્ર મંત્રનું સ્મરણ કરવું. તેમના શુદ્ધ સ્વરૂપનું ચિત્ર મનથી આલેખી, તેમાં મનની સર્વ વૃત્તિઓને લય કરવારૂપ ધ્યાન અર્થાત્ તેમના શુદ્ધ સ્વરૂપમાં મનના લય કરી પોતે શુદ્ધ સ્વરૂપ થવું અથવા શુદ્ધ સ્વરૂપને અનુભવ કરવેશ.
s
દિવસમાં ત્રણ વખત ગુરૂને વંદન કરવું. તે વખતે પંચાંગ ખમાસણાં ત્રણ આપી, શરીર તથા સંયમ સમી સુખશાંતિ પૂછવી, અને તેમને પડતી અડચણા દૂર કરી જ્ઞાન ધ્યાનમાં સરલતા થાય તેવી અનુકુળતા કરી આપવી. અનુકુળતાના વખતે ગુરૂ પાસે જવું. ધ ચર્ચા કરવી. આત્મ વિશુદ્ધિના માગ પૂછવા અને તેમની આજ્ઞા મુજમ વત્તન કરવું.
સમ્યગ્દષ્ટ જીવાએ કોઈ પણ નિરપરાધી જીવાની હિંસા ન કરવી, અસત્ય ન ખેલવું, ચારી ન કરવી. ખનતા પ્રયત્ન બ્રહ્મચર્ય પાળવું અને ધનાદિ સંબંધી મૂર્છા-આશક્તિ ઉપર કાબુ મેળવવા. એછામાં ઓછી બે ઘડી સુધી આત્મવિચારણા કરવારૂપ સામાયિક કરવું અથવા એડી સુધી મનને કોઇ ઉત્તમ નિર્વિકારી સ્વરૂપમાં એકાગ્ર કરવું અથવા આત્માનું જેવુ શુદ્ધ સ્વરૂપ છે તેવી સ્થિતિમાં રહેવાની ટેવ પાડવારૂપ રાગદ્વેષ
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨૨) વિનાની નિર્મળ, પવિત્ર સમભાવની સ્થીતિમાં બેસવું. સાંજ સવાર બે વખત પિતાના વર્તનની સમાલોચના–તપાસણી કરી જવી કે, નિયમિત કરેલા જીવનથી વિરૂદ્ધ વર્તન થયું છે નહિ? સમ્યગદષ્ટિને લાયકની ક્રિયાથી વિરૂદ્ધ ક્રિયા, મન, વચન, શરીરદ્વારા કાંઈ પણ થઈ હોય તે તે સંબંધી પિતાની ભૂલ કબુલ કરી, તે બાબત ક્ષમા માગી, ફરી તેમ વર્તન ન થાય તેમ તે જાગૃતી રાખવા પ્રયત્ન કરે, અને વિશેષ વિરૂદ્ધ વર્તન થયું હોય તે તે માટે પ્રાયશ્ચિત પણ કરવું. ઇંદ્રિય તથા મનને કાબુમાં રાખવા નિમિત્તે યથાશકિત તપચરણ પણ કરવું વિકાર ઉત્પન્ન કરનાર ખેરાક ન ખાવો. સાત્વિક ખોરાક લે તે પણ નિયમિત–શરીર નિર્વાહ સુખપૂર્વક થઈ શકે તેટલે લે. દારૂ, માંસ એ ક્રૂરતા -નિદર્યતા ઉત્પન્ન કરનાર તામસી ખોરાક છે તેને ત્યાગ કરવો. બીજા પણ તામસી પ્રકૃતિમાં વધારો કરનાર જમીન કંદને ત્યાગ કરે. રાત્રીએ બને ત્યાં સુધી ભેજન ન કરવું. બે કોળીઆ પણ ઓછું જમવું. તેથી શરીર નિરોગી રહે છે વિકાર છે થાય છે. નિદ્રા ગાઢ આવતી નથી. પ્રભુ સ્મરણ કે આત્મવિચાર ઘણુ આનંદથી કરી શકાય છે. અજીર્ણ થતું ન હોવાથી શરીર પણ નિરોગી રહે છે. ઇંદ્રિય વિકાર ન કરે તે માટે બલિષ્ટ વિકૃતને ત્યાગ કરવો. તિથિના દિવસે, તીર્થકરોના કલ્યાણકને દિવસે અને બીજાં મેટાં પર્યુષણાદિ દિવસે યથાશક્તિ ઉપવાસાદિ તપશ્ચર્યા કરવી. આ ઉપવાસથી શરીર નિરોગી રહે છે. વખત ઘણો મળે છે. મનના વિકારો ઓછી થાય છે. ઇદ્રિ નિયમિત રીતે કાબુમાં રહે છે. આત્મવિચાર કે પ્રભુસ્મરણ ઘણી એકાગ્રતાપૂર્વક શાંતિથી કરી શકાય છે. વિશેષ કિલષ્ટ વિકારોને બાવવા માટે વિચાર સાથે તપશ્ચર્યા વિશેષ ઉપયોગી છે. છતાં તે સંબંધે પિતાના શરીરની શક્તિનો વિચાર કરી, આર્તધ્યાન ન થાય, ઇદ્રિ કે શરીર હદથી વધારે નબળું ન પડે અને
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨૩), યથાયોગ્ય પિતાના નિયમિત વ્યવહારિક કે ધાર્મિક કાર્ય બની શકે તેમ તપશ્ચર્યા કરવી.
સમ્યગદષ્ટિ એ પિતાની આર્થીક સ્થીતિના પ્રમાણમાં દાન આપતા રહેવું. ત્યાગ એ આત્મવિશુદ્ધિ માટે ઘણે જ ઉપયોગી ઉપાય છે. તેમ ગૃહસ્થાશ્રમનો ધર્મ પણ એ છે કે, પિતાના દ્વાર આગળ આવીને કેઈએ અનાજની જનની યાચના કરી તો તેને નિરાશ કાઢવો નહિ. પણ આપી સંતોષ પમાડીને જવા દે. જેને જે જાતની એગ્ય જરૂરીયાત હોય તેને તે ચગ્ય જરૂરીયાત બનતા પ્રયત્ન પુરી પાડવી એટલે વસ્ત્ર, પાત્ર, અનાજ, પાણી, દવા વિગેરે આપવાં. ત્યાગી અનાથ, નિરાધાર, અપંગ, અધ, વૃદ્ધ, રોગી, અશક્ત, આફ- તમાં સપડાયેલા-ઈત્યાદિ દાન લેવાના અધિકારી છે ભક્તિ અને
અનુકંપા. આ બે ભાવે પાત્ર વિશેષને અનુસરીને દાન આપ વામાં પ્રધાનતા ભગવે છે.
બીજા પણ નિરાધાર, દુઃખી ને યોગ્ય માર્ગે ચડાવી આપવા-જંદગીની જરૂરીયાતે, કઈ હુન્નર ઉદ્યોગો કરી પિતાની મેળે મેળવી શકે તેવી સગવડ કરી આપવારૂપ પરેપકાર કરે. દુઃખીઓને દિલાસો આપ નાહિમ્મત થયેલાઓને હિમ્મત આપવી. નિરાધારેને આધાર આપે રોગીઓની માવજત કરવી. સલાહ માગનારો એને સારી સલાહ આપવી, કલેશીઓના કેલેશે દૂર કરી આપી યોગ્ય રીતે વર્તન કરવાની સાચી સલાહ આપવી. આડોશીપાડોશી, સગાંસંબંધી નાતિલાએ, સ્વધર્મ બંધુઓ, સ્વદેશવાસીઓ મનુષ્યજાત. અને છેવટે જનાવર આદિ તમામ છે, તેમને તનથી, મનથી, વચનથી, ધનથી કોઈ પણ રીતે પિતાની શક્તિ ને છુપાવતાં યથાયોગ્ય કીમતિ મદદ આપવી.
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪) દુર્ગણી વ્યસની, નિંદાખેર પાપકર્મી અને તેવી જ હલકી નીચ પ્રકૃતિવાળા મનુષ્યોને યથાયોગ બોધ આપી શીખામણ આપી, ચોગ્ય સલાહ આપી સન્માર્ગે ચડાવવા પ્રયત્ન કર.
શત્સા વાંચવાં, વિચારવાં, સદ્ગુરૂ સમીપે સાંભળવા તેનું મનન કરવું સરખા વિચારવાળાના સહવાસમાં આવી તે સંબંધી ચર્ચાઓ કરવી. પિતે સત્યને નિર્ણય કર, અન્યને નિશ્ચય કરાવ-ઇત્યાદિ અનેક સદગુણગ્ય વર્તાને. સમ્ય
દષ્ટિ જીવોનાં હેય છે. આ સર્વે બાબતેનાં ઉડાં રહસ્ય પિતે જાણવાં તે સર્વ બાબતેમાં હેતુઓ રહેલા છે. કોઈપણ બાબત નકામી નથી. પિતાને આગળ વધારનાર છે. આ સર્વ બાબતના હેતુઓ ગુરૂ પાસે જાણવાથી અહંદુદર્શનમાં કુશલતા મેળવી શકાય છે. આ સર્વ બાબતેના રહસ્ય જાણી તે પ્રમાણે વર્તન કરવાથી સમ્યગદષ્ટિની શોભામાં અલૌકિક જાતને વધારે થાય છે..
માથે પાઘડી સે રૂપિઆની કીંમતની બાંધી હોય અને નીચે દેઢ હાથની લંગોટી પહેરી હોય તે પાઘડીને પણ શરમાવા જેવું થાય છે. મતલબ કે પાઘડી શેભતી નથી. પાઘડીની શેભા તે ત્યારે જ ગણાય છે કે નીચે દશ રૂપિઆની કીંમતનું ધોતીયું પહેર્યું હોય. આવી જ રીતે સમ્યગદષ્ટિ આત્માને ઓળખનાર, અને તે સ્વરૂપને પ્રાપ્ત કરવા કે પ્રગટ કરવાને પ્રયત્ન કરનાર મનુષ્યમાં તે નિર્દોષ આચરણનોય તે, લંગોટીની માફક પાઘડીને પણ ધર્મને પણ લજાવનાર થાય છે, માટે ઉપર કહેલ આચરણે સાથે, ક્ષમા-સહનશીલતા, નમ્રતા, સરલતા, સંતોષ, નિસ્પૃહતા દયાળુતા, ઉદારતા, વિરક્તવા, અવાચાળતા, ગુણગ્રા
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨૫) હકતા સત્યવકતૃત્વતા ઈત્યાદિ વિશાળ ગુણને ભંડાર પિતાની પાસે રાખ જેથી સ્વપર લાભ થવા સાથે પરમશાંતિ પ્રાપ્ત થશે.
સમ્યગદષ્ટિ પ્રાપ્ત થવા છતાં ચગ્ય વર્તન ન હોય તે લેકમાં નિંદાપાત્ર થવાય છે અને તે જ્ઞાન તે ધર્મને અથવા તે જાણપણાને લોકો ધિક્કારે છે. પિતાના હલકા વર્તનથી અનેક જીને પિતા ઉપર કે તે તે ધર્મ અથવા જ્ઞાન ઉપર હેલકે મત બંધાવવાના નિમિત્તભૂત થવાય છે, તેથી પોતે પતિત થાય છે તથા અન્યને પતિત થવાના કે નિંદા કરાવવાના નિમિતભૂત થવાય છે, માટે સ્વપર ઉપકારી સમ્યગ્દષ્ટિ જીવોને યોગ્ય કર્તવ્યતાનું ભૂષણ પહેરવું જોઈએ.
" ' , તીર્થ સેવા. છે જેનાથી અગર જે વડે તરાય તે તીર્થ-દ્રવ્ય-તીર્થ, અને ભાવતીર્થ અથવા સ્થાવર તીર્થ, અને જંગમ તીર્થ સ્થીર રહે તે સ્થાવર. હાલે ચાલે તે જગમ. શંત્રુજય ગીરનાર, શમેતશીખર, અષ્ટાપદ આદિ સ્થાવર તીર્થો કહેવાય છે. અને આત્મજ્ઞાની મહાન ગુરૂઓ-સાધુઓ તે જંગમ હાલતું ચાલતું તીર્થ છે. સ્થાવર તીર્થને બનાવનાર–પ્રકાશ કરનાર ચૈતન્ય સ્વરૂપ સદ્ગુરૂઓ-જ્ઞાની મહાત્માઓ દરેક સ્થળે વિહાર કરી, અધિકારી જીને આત્મસ્વરૂપ પ્રગટ કરવાને માર્ગ બતાવે છે એટલે તેને ભાવાર્થ કહેવામાં આવે છે. અને જે સ્થળે રહી અનેક મહાત્માની જ્ઞાની પુરૂષએ આત્મસ્વરૂપ પ્રગટ કર્યું છે તેવા શાંતિવાળાં પવિત્ર સ્થળે જડરૂપ હોવાથી તેને દ્રવ્યતીર્થ કહે છે.
અથવા તીર્થ એટલે ચતુર્વિધ સંઘ-સાધુ, સાધ્વી, શ્રાવક, શ્રાવિકા તેમની સેવા કરવી તે સમ્યગૃષ્ટિ જીવનું ભૂષણ છે.
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨૬)
તેના આત્મગુણને પાષણ આપનાર છે. જેમ નાના વૃક્ષોનું ભૂષણ પાણી, હવા, ખાતર વગેરે છે, તેથી તે વૃક્ષાની સભામાં અલીકિક વધારે થવા સાથે પાષણ પામી તેમાં છેવટે ઉપયેાગી અને સ્વાદિષ્ટ ફળે આવે છે, તેમ આ સભ્યષ્ટિ જીવ આ દ્રવ્ય તથા ભાવ તિ ની સેવા કરવાવડે, પાષણ પામી આત્મગુણમાં અલૌકિક વધારા કરવા સાથે છેવટે નિર્વાણુ-પરમશાંતિરૂપ ફળ મેળવે છે.
લેવું અને દેવું એમ બે પ્રકારે સેવા થાય છે. સાધુ, સાધ્વી શ્રાવક શ્રાવિકા એમને યથાયેાગ્ય અનુકુળતા કરી આપી. તેમને શાંતિ આપવી અને આત્મજ્ઞાનના માર્ગમાં આગળ વધારવાં તેને પણ સેવા કહેવામાં આવે છે. ખીજી રીતે તેમની સેવા ભક્તિ કરી તેમના સત્સંગ કરી, તેમના તરફથી અપાતી ચેાગ્ય સૂચનાઓ ઉપર ધ્યાન આપી, તેમના અપાયેલા ઉપદેશ પ્રમાણે વત્તન કરી પાતે આગળ વધવું આ પણ સેવા છે. અન્નેમાં આપવાની મુખ્યતા, તે લેવાની ગૌણતા-અને લેવાની મુખ્યતા તા આપવાની ગૌણુતા રહેલી છે. તે સત્ર સમ્યગ્દૃષ્ટિ હાવાથી તેનાથી નીચલી ભૂમિકાવાળાને જ્ઞાનાદિ પ્રાપ્ત થાય છે, ઉપલી ભૂમિકાવાળા આપવાના અધિકારી છે. તે તેનાથી આગળની ભૂમિકાવાળાની પાસેથી જ્ઞાનાદિ મેળવે છે. આમ અન્યાઅન્ય આગળ વધવું, અને અન્યને આગળ વધારવું . આવી મદદ આપ્યા કરે છે: આ સેવા છે.
શ્રાવક–શ્રાવિકાઓ પણ સમ્યગ્દૃષ્ટિ હાવાથી તેનાથી નીચલી ભૂમિકાવાળાને મદદ આપી શકે છે. આપણે આગળ કહી ગયા છીએ તેમ શ્રાવક કેાઈ કોમ નથી પણ તે એક અધિકાર છે. આ અધિકારી પેાતાનાથી નીચલા અધિકારીને આગળ વધારી શકે છે માટે તેની પણ સેવા સમ્ગષ્ટિને ભૂષિત કરનાર છે. ગુણુ વિના અધિકાર મળતા નથી. શ્રાવકના કુળમાં જન્મ લેવાથી કે ઉપરનાં ટીલાં ટપકાંવાળા આડંબરથી શ્રાવક, શ્રાવિકાની
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨૭) ભૂમિકા પ્રાપ્ત થતી નથી, પણ આત્માને જાણી તેના ઉપર જ એટલે શ્રદ્ધા કરવાથી તથા ૩ નામ વિવેક–જડ ચેતન્યનો વિવેક કરવાથી, તથા 1 નામ ક્રિયા. ત્યાગ કરવા ગ્યને ત્યાગ, તથા ગ્રહણ કરવા યોગ્યને ગ્રહણ કરી તે પ્રમાણે ઉત્તમ વર્તાન કરનારને શ્રાવક, શ્રાવિકા કહે છે.
દ્રવ્યતીર્થની સેવા એટલા માટે કરવાની છે કે તે પવિત્ર સ્થળે અનેક મહાન પુરુષોએ આત્મજ્ઞાન પ્રગટ કરી પરમશાંતિ પ્રાપ્ત કરવાનો પ્રયત્ન કરેલ હોય છે તે તે સ્થળોને જોતાં તે મહાન પુરુષે યાદ આવે છે. તેમને કરેલે ભગીરથ પ્રયત્ન, અખંડ ધ્યાન, તપશ્ચરણ. પ્રબળ નિર્જરા, શુદ્ધ સ્વરૂપ પ્રાપ્તિ, ઈત્યાદિનું સ્મરણ થતાં રોમેરેામ ઉલ્લાસ પામે છે. તેવા સ્થળે બેસી આત્મધ્યાન. સ્વરૂપાવચારણ, મનની એકાગ્રતા ઈત્યાદિ કરતાં પ્રબળ ઉત્સાહ વૃદ્ધિ પામે છે. મન નિર્મળ થાય છે. આવરણ તુટે છે. સ્વરૂપ પ્રાપ્તિ થાય છે.
? તેવા પવિત્ર તીર્થસ્થળોમાં કોઈ મહાત્મા પુરુષે આત્મધ્યાન કરતા હોય છે. પરમ સમાધિદશા ભેગવી રહ્યા હોય છે, આત્મસ્વરૂપમાં જાગૃત થયેલા હોય તેવા સત્પરૂ, સિદ્ધ પુરુષ, મહાત્મા પુરૂષોને સમાગમ થાય છે. તેમની આગળથી આત્મસ્વરૂપ જાણવાનું બને છે. પિતાનું કર્તવ્ય સમજાય છે. અને ત્યારપછી આવા પરમ પવિત્ર સ્થળમાં રહી તે આત્મસ્વરૂપાનુસંધાન કરવા પ્રયત્ન કરતાં ઘણી સહેલાઈથી આત્મમાર્ગમાં પ્રવેશ કરી શાંતિ મેળવી શકાય છે.
સ્થાવર તીર્થે જવાનો મુખ્ય આજ ઉદ્દેશ છે. વ્યવહારનાં પ્રપંચમાં રહેનારા જે ગૃહસ્થાથી પિતાના ઘરમાં રહી વિશેષ વખત અને અનુકુળતાના અભાવે આત્મસાધન ઓછું બની શકે છે, તેવા મનુષ્યને આ તીર્થસ્થાને આત્મસાધન તથા
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨૮ )
સત્સંગ કરવાને વધારે ઉપયાગી થઈ પડે છે. આ માટેજ આ તીર્થ સ્થાનાની ઉપયોગીતા ગણવામાં આવી છે. જો એમ ન ડાય તે તે સ્થાવર તીથ છે. તેથી પ્રત્યક્ષ ગુરુસમાન ઉપદેશને લાભ મળી નજ શકે. વળી જગમતી સમાન મહાત્મા પુરુષાના સહવાસથીજ આ ભૂમિ પણ તીર્થ સમાન ગણાણી છે. તે મહાત્મા પુરુષાના ઉપદેશના પ્રથમ જેમને અભાવ છે, તેમજ આ તીમાં પણ તેવા પુરુષાને સમાગમ જેએ કરી શકતા નથી, તેમને તીથે આવવાના ઉદ્દેશ સલ થતા નથી.
સ્થાવર તીની સેવા કરવા છતાં પણ જેમના કામ, ક્રોધ, રાગ, દ્વેષ, ઈચ્છા, અભિમાન, માયા, લેાભ વિગેરે આછા થતા નથી, જેઓ કડવી તુંબડી સમાન ભલે અનેકતી માં સ્નાન, દન કરે પણ આંતરમેલ ધાયા વિના, આત્મવિચારણા કર્યો વિના અને સદ્ગુરુ-આત્મજ્ઞાનીના સમાગમ કર્યાં સિવાય-તેમને મેધ લીધા સિવાય તેઓની કર્મ રૂપ કડવાશ કદી આછી થનાર નથી. નિશાન વિનાના ફૂંકાતા ખાણા સમાન તેએના સ પ્રયત્ન નિષ્ફળ નિવડે છે.
એક સ્તવનમાં કહ્યું છે કે “ તપ જપ ધ્યાનથી કમ ખપાવે–ગિરિવર દરશન વીરલા પાવે” આ ગિરિવરનાં દર્શન વીરલા કોઈકજ પામે છે. તેઓ ત્યાં જઇ તપ કરે છે, જપ કરે છે, ધ્યાન ધરે છે અને તેમ કરી કમ` ખપાવે છે. આ સ્તવનને આ લાકો માઢ ખેલે છે છતાં તેનું વન મહુધા તેવું હાતું નથી. નદીઓમાં સ્નાન કરવાથી કદી પાપ જતું નથી. સ્નાન ઉપરને મેલ કાઢે છે. અંદરના મેલ કાઢવા માટે દયા, કરુણા, કામળતા, નમ્રતા, ઇત્યાદિ જોઇએ. તીથ ઉપર ચડઉતર કરવાથી જેવી રીતે પગને તથા શરીરને ઘસારા લાગે છે, તેવી રીતે મન ઉપર વિચારને--ઉત્તમ ધ્યાનના ઘસારા પાવા જોઈએ. હૃદય શીતળ
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
(૧૨૯) થવું જોઈએ, ક્ષમાસહનશીલતા વધવી જોઈએ, અંતરમાં કમે. તપીને પીગળી જવાં જોઈએ, જેમ રોમમાં આત્માને આનંદ, છાઈ રહે જોઈએ.
પિતાની પિતાને ખાત્રી થવી જોઈએ કે તીર્થમાં જઈને અમને આટલો ફાયદો થયો છે. વેર વિરોધ ત્યાગ કર્યો છે. સર્વ જીવોને હું આત્મબંધુતુલ્ય ગણું છું દેહાભિમાનને ત્યાગ કર્યો છે. પરિગ્રહની મમતા ઘટાડી છે. પરોપકાર નિત્ય કરે તેવી પ્રતિજ્ઞા લીધી છે. ગમે તે દુઃખી મનુષ્યને મદદ આપવાને હું તૈયાર છું. વિશ્વાસઘાત, દગોફટકે કરવાને નિયમ, લીધો છે. સર્વના ગુન્હા માફ કરવાનો નિશ્ચય કર્યો છે, પાડોશી, સાથે કજિયે કરવાની પ્રતિજ્ઞા કરી છે. ઘરમાં કે કુટુંબનાં મનુષ્યો સાથે હળીમળીને રહેવા પ્રતિજ્ઞા કરી છે. ટૂંકામાં તીર્થ યાત્રા કરી હદયમાં પરમ શાંતિ પ્રગટાવી છે. જે આમ બન્યું હોય તો તીર્થસેવા ઉપયોગી થઈ છે.
તીર્થમાં જવાનો પહેલો ઉદ્દેશ એ હવે જોઈએ કે કોઈ જ્ઞાની મહાત્મા અહીં છે કે કેમ? તેની પહેલી તપાસ કરવી, તેને વંદન, નમન કરી પૂછવું, કે “અમે તીર્થયાત્રા કરવા આવ્યા છીએ. અમારે અહીં આવીને શું કરવું જોઈએ? કેવી રીતે વર્તન કરવું જોઈએ ? અમારા આત્માને ઉદ્ધાર કેવાં કેવાં કર્તવ્યો કરવાથી થાય ?” વિગેરે કર્તા પ્રથમ તે ગુરૂદ્વારા જાણવાં, અને પછી જેટલા દિવસ ત્યાં રહે તેટલા દિવસ તેમના કહેવા પ્રમાણે વર્તન કરે તેમની બતાવેલી વિધિ પ્રમાણે જીવન વ્યતિત કરે. તેમની તથા તમારી અનુકુળતા પ્રસંગે સત્સમાગમ કરી ધર્મચર્ચા કરતા રહો. ધમચર્ચામાં પણ જે તમને હાલ વિશેષ જરૂરનું હોય તેજ પૂછે! તેની વાત છેડે! હું કેણ? મારૂં કર્તવ્ય શું? કર્મ કેમ છુટે?
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૩૦ ) આત્મજ્ઞાન કેમ પ્રાપ્ત થાય? પરમશાંતિ શાથી મળે? ઈત્યાદિ ઉપયેગી બાબતે પૂછવા કે ચર્ચવા સિવાય તેમને અમૂલ્ય ટાઈમ ન લ્ય! નિશ્ચય થતાં તે પ્રમાણે ત્યાં રહે તેટલા દિવસ તે ઘણી જ લાગણીથી ક્રિયામાં મૂકે. પછી ઘેર જઈ વખતના નિયમે કરી, એટલે કામના ભાગ પાડી આત્મસાધનને અમુક વખત નિશ્ચય કરી તે પ્રમાણે વર્નાન કર્યા કરે! ; ખરૂં તીર્થ–ઉપયોગી તીર્થ મુનિ મહાત્માઓ-આત્માનુભવી જ્ઞાની પુરૂષ છે. આ-દ્રવ્યતીર્થ આત્મ અનુભવ કરવામાં સહાયક સ્થાન સમાન છે. આત્મજ્ઞાન વિના આ તીર્થથી વિશેષ લાભ મેળવી શકાતું નથી. આત્મલાભ તે હાલતા ચાલતા જ્ઞાની પુરૂ દ્વારા જ થાય છે. દીવાથી જ દી થાય છે. જાગેલે જ બીજાને જગાડી શકે છે. ઉંઘતા ગુરૂઓ પણ જગાડી શક્તા નથી. આત્મલાભ પામેલા જ આત્મલાભ મેળવાવી આપવામાં મદદગાર થાય છે, આવા જંગમ તીર્થસ્વરૂપ આત્મજ્ઞાની ગુરૂની સેવા કરવી તે સેવાના અમૂલ્ય ફળથી છેવટે નિર્વાણ પ્રાપ્ત થાય છે. ભગવતિસૂત્રમાં કહ્યું છે કે, હે ભગવન! તથા પ્રકારના શ્રમણ તથા વિવેકી શ્રાવકેની સેવાનું ફળ શું?? ભગવાન ઉત્તર આપે છે કે “ગૌતમ! તેમની સેવાનું ફળ તેમના તરફથી સિદ્ધાંત શ્રવણની પ્રાપ્તિ થાય છે તે છે.” ગુરુની સેવા કરવાથી તે ગુઓ તત્વના નિશ્ચયે--સિદ્ધાંતે-તેનાં રહસ્ય સમજાવે છે. અર્થાત્ તત્વજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થાય છે. કેમકે ગુઓ આગળ કાંઈ વ્યવહારિક દુનિયાની વિકથાઓ કે ભાંગફાડ તે થતી ન હય,જ્ઞાની ગુરુઓ પાસે આત્મજ્ઞાનની ચર્ચા થતી હોય છે તેથી ત્યાં સાંભળવા જનારને શાનાં રહસ્યનું જ્ઞાન થાય છે,
પહેલે પ્રશ્ન–હે ભગવન્! સિદ્ધાંત સાંભળવાનું ફળ શું? ઉત્તર–ગૌતમ! વિજ્ઞાન ફળ થાય. સિદ્ધાંતના જ્ઞાનથી
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩૧ ) ત્યાગ કરવા લાયક તથા ગ્રહણ કરવા લાયક વસ્તુનું વિજ્ઞાનવિશેષ જ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય છે.
બીજો પ્રશ્નહે ભગવન! વિજ્ઞાનનું ફળ શું?
ઉત્તર–ગૌતમ! વિજ્ઞાનનું ફળ પ્રત્યાખ્યાન છે. વિશેષ નિશ્ચયાત્મક ગ્રહણ ત્યાગના જ્ઞાનવાળે મનુષ્ય પાપનું પચ્ચખાણ કરશે. પાપાચરણને ત્યાગ કરે છે. આ
ત્રીજો પ્રશ્ન - હે ભગવન! પચ્ચખાણુનું ફળ શું? - ઉત્તર–હે ગૌતમ! પચ્ચખાણનું ફળ સંયમ છે. વિભાવ દશામાં મનને પરિણુમાવવાનો. ત્યાગ કરનારને સંયમની પ્રાપ્તિ થાય છે. . એથે પ્રશ્ન–હે ભગવન! સંયમનું ફળ શું? - ઉત્તર–ગૌતમ ! સંયમનું ફળ અનાશ્રવ છે. સંયમવાન મનુષ્ય નવીન કર્મ ઉપાર્જન કરતું નથી–આત્મસ્વભાવમાં સ્થિર થાય છે.
પાંચમે પ્રશ્ન-- હે ભગવન! અનાશ્રવનું ફળ શું?
ઉત્તર– હે ગૌતમ! અનાશ્રવનું ફળ તપ છે. કર્મ આવતાં અટકે છે, એટલે તે લઘુકમ થાય છે. આત્મ ઉપગની જાગૃતિ વિશેષ થાય છે. આ આત્મ જાગૃતિથી પૂર્વનાં કર્મ તપવા લાગે છે. આંતચિકાશ-રાગ દ્વેષની પરિણતિ તે આંતરતાપથી સૂકાઈ જાય છે તેનું નામ તપ છે.
છઠ્ઠો પ્રશ્ન-હે ભગવન તપનું ફળ શું? ઉત્તર- હે ગૌતમ! તપનું ફળ નિજર છે. આત્મઉપગના તીવ્ર તાપથી રાગદ્વેષની ચિકાશ વિનાના થયેલાં-સુકા
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩૨) ચેલાં શોષાઈ ગયેલાં કર્મો નિર્જરી જાય છે. આત્મપ્રદેશથી નિરાધાર થઈ નીચાં ખરી પડે છે. • - સાતમે પ્રશ્ન–-હે ભગવન! નિજેરાનું ફળ શું? - - ઉત્તર-હે ગૌતમ! નિર્જરાનું ફળ અયિા છે. કર્મ
નિર્જરા થવાથી મન, વચન, કાયાના વેગોને નિરોધ થાય છે. . જ્યાં સુધી ક્રિયા છે, ત્યાં સુધી મન, વચન, કાયાના યુગની ચપળતા છે. જ્યાં ક્રિયા બંધ થઈ કે તે યોગની પ્રવૃત્તિ થતી અટકી જાય છે. .
: કે આકમે પ્રશ્ન- હે ભગવન અક્રિયાનું ફળશું થાય? . ન ઉતર--હે ગૌતમ! અક્રિયાનું ફળ મોક્ષની પ્રાપ્તિ થાય છે-છેવટનું ફળ પરમશાંતિ–શુત સ્વરૂપ અવસ્થિતિમહા નિર્વાણ છે. * આ પ્રમાણે જંગમતીર્થની સેવાનું ફળ છેવટે મેક્ષ પર્યત લંબાય છે એમ જાણું આત્મજ્ઞાની જંગમ તીર્થસ્વરૂપ મહા
ત્માની સેવા કરવામાં ઉલ્લાસી થવું, તેથી સમ્યફદષ્ટિને સંપૂર્ણ પિષણ મળે છે, અને તે પિષણથી ભૂષણ–શભા થાય છે. આત્મસ્વરૂપ દીપી નીકળે છે. ઝળકી ઉઠે છે. સ્વસ્વરૂપ પ્રગટ થાય છે. આનું નામ તીર્થસેવા છે,
સ્થિરતા વીતરાગ દેવના કહેલા આત્મનિશ્ચયમાં સ્થિરતા પ્રાપ્ત કરવી, દઢનિશ્ચય ધારણ કરે, પોતે દઢ થવું અને અન્ય અસ્થિને-અઢતાવાળાને દઢ કરવા આ સમ્યકૂવનું ભૂષણ છે. છે. કેટલાક મનુષ્ય આત્મધર્મ ઉપર પ્રીતિવાળા હોય છે,
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૩૩ )
પશુ દૃઢતાવાળા હાતા નથી. પ્રીતિ અને દઢતા અન્નેની જરૂર યાત છે. અને મનની મલીનતા–પાપવૃત્તિએ ઓછી થવાથી ધમ ઉપર પ્રીતિ થાય છે. અને મન નિશ્ચળ સ્થિર થવાથી ધર્મ ઉપર દૃઢતા–સ્થિરતા પ્રાપ્ત થાય છે. કાઇ પણ જાતની સાંસા રિક ઈચ્છાએને પાષણ મળે તેવી ઈચ્છા રાખ્યા સિવાય શુભ કાર્યાં તપ, જપ, વ્રત, ઇત્યાદિ ક્રિયા કરવાથી પાપમણ નીકળી જતાં મન શુદ્ધ થાય છે અને વીતરાગ દેવ, જ્ઞાની, ગુરુ, આદિનું સાકાર આલંબન લઈ તેમાં મનની વૃત્તિઓને સ્થિર કરવાથી મનની ચંચળતા ઓછી થઈ સ્થિરતાં પ્રાપ્ત થાય છે. છેવટે શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપનું ધ્યાન કરતાં આત્માનું નિરાવરણુ જ્ઞાન પ્રાપ્ત થતાં આત્મસ્વરૂપ થવાય છે.
૧૨–૧
આત્મનિશ્ચયમાં સ્થિરતા પ્રાપ્ત કરવી અને ખીજાને પ્રાપ્ત કરાવવી એ સમ્યકૂષ્ટિને વિશુદ્ધ થવાનું કારણ છે. સુલસા શ્રાવિકા ધ પ્રિય અને દૃઢધી હતી. પેાતે આત્મમાગ માં ઘણીજ દૃઢ હતી. તેણે અંખડ પરિવ્રાજકને પ્રભુના માર્ગોમાં આત્મમાર્ગમાં દૃઢ કર્યા હતા.
શાણી સુલસા
રાજગૃહી નગરીમાં શ્રેણીક રાજાને નાગ નામના સારથી હતા. તેની સ્ત્રી પતિવ્રતા-સતી સુલસા નામે હતી. તેણે ભગવાન મહાવીરદેવ પાસે, ધમ શ્રવણુ કરી ગૃહસ્થ ધર્મ અંગીકાર કર્યાં હતા. સુલસા ધર્મોમાં ઘણીજ દૃઢ હતી. તેના આત્મનિશ્ચય અલૌકિક હતા. દેવા પણ તેને આ નિશ્ચયથી ચળાવવાને સમથ આત્મા એજ પરમાત્મા થઈ શકે છે. આત્માજ પરમાત્મા સ્વરૂપ છે. આ સ્વરૂપને આડે આવનાર કમળ હેકાવત્રા, અજ્ઞાન દૂર કરવા, આત્મા
ન હતા.
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩૪)
સ્વરૂપને પ્રાપ્ત થયેલા સ્વસ્વરૂપમાં સ્થિત થયેલા ઉત્તમ ગુરુની પૂણ્ જરૂરિયાત છે, એમ તેનું માનવું હતું. ‘ સદ્ગુરુએ કે દેવાધિદેવ તીર્થંકરે આપણને સત્ય માગ ખતાવે છે. ઉપદેશ દ્વારા જાગૃત કરે છે. તથાપિ આપણામાં ચેાગ્યતા ન હોય તે તેઓનું કાંઇપણ જોર ચાલતું નથી. વેજીમાં તેલ નથી તે તેને હજારો મણુ એકઠી કરી પીલવા છતાં એક ટીપુ પણ તેલ નીકવાનું નહિ અને તલમાં તેલ છે તે તેને પીલવાના સાધને મળતાં માંહીથી તેલ બહાર આવે છે. ત્રીજા નિમિત્તકારણ છે. ચાગ્યતા પેાતાનામાં જેઈ એ. આત્મ સત્તાએ સિદ્ધ સ્વરૂપ વા છે, પણ નિમિત્ત ચેાગે તે સત્તાનું ભાન જીવાને થાય છે.’ આ તેની દૃઢ માન્યતા હતી.
ભગવાન મહાવીરદેવ પાસેથી તેણે જીવા વાદિ તત્વ ખણ્યાં હતાં. નિરંતર સત્પુરૂષોના સમાગમ તે કરતી હતી. આત્મનિશ્ચયમાં તે એકો ગણાતી હતી. આ નિશ્ચયમાં તેની ખરાખરી કરી શકે તેવી ભાગ્યેજ ફાઈ શ્રાવિકા હશે. આ તેના નિશ્ચયમાંથી ડગાવવાને કાઈ સમર્થ ન હતું. ભગવાન મહાવીરદેવને પણ તેની આત્મશ્રદ્ધાની ખાત્રી હતી. આત્મશ્રદ્ધામાં શિથિલ થયેલાઓને તે અનેક હેતુ યુક્તિઓથી મજબૂત અના
વતી હતી.
ચંપાનગરીના ઉદ્યાનમાં એક વખત ભગવાન મહાવીરદેવ આવીને રહ્યા હતા. અખડ' નામના પરિવ્રાજક તે ભગવાનને ક્રમ ખાધ સાંભળી શ્રાવક થયેા હતેા. તે તાપસનાજ વેશમાં હતા. એક વખત તે ભગવાન મહાવીરદેવને વંદન નમન કરી કહેવા વાગ્યેઃ ‘પ્રભુ ! આજે હું રાજગ્રહી નગરીમાં જવાને છું. કાંઇ આજ્ઞા હોય તેા ફરમાવા !' ભગવાને તેને આત્મધર્મમાં દૃઢ કરવા નિમિત્ત કહ્યું: અંખડ ! એ તું રાજગૃહી જતા હાય તે
'
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩૫) .
ત્યાં નાગ નામના સારથી છે તેની પત્ની સુલસા જે શ્રાવિકા છે તેને મારા તરફથી ધર્મશુદ્ધિ પૂછજે ધર્મલાભ કહેજે, અથવા ધર્મમાં સાવધાન રહેવાનું કહેજે! અમડ મસ્તક નમાવી તે વાત અંગિકાર કરી ચાલતાં ચાલતાં તે રાજગૃહી નજીક આવ્યા અખંડને કેટલીક સિદ્ધિએ ઉત્પન્ન થયેલી હતી. વિવિધ પ્રકારનાં સ્વરૂપે વિક્રુવિ' (બનાવી) શકે તેવી લબ્ધિ તેનામાં હતી. રસ્તે જતાં વિચાર કર્યો કે સુલસા એવી તે કેવી દૃઢધાં છે કે ભગવાન મહાવીરદેવ પાતે પણ તેના ગુણના પક્ષપાત કરે છે, તેની દૃઢતાની હું તપાસ કરૂં.
'
એમ વિચાર કરી પોતાની વૈક્રિયલબ્ધિના ખળથી તેણે બ્રહ્માનું રૂપ બનાવ્યું. અને મેાટા આડંબરપૂર્વક શહેરની અહાર બેઠા. આ નવીન ચમત્કારિક મનાવથી શહેરના હજારો મનુષ્યાએ તેના દર્શનને લાભ લીધેા, પણ સુલસા તેા નજ ગઈ. ખીજા દિવસે ખીજાં દરવાજે વિષ્ણુનું રૂપ લઈ પૂરતા આડંબર સાથે પડાવ નાખ્યો. હજારા મનુષ્યાએ તેનાં દર્શન અને જોવાન લાભ લીધા. સુલસા તે દિવસે પણ ત્યાં ન ગઈ. ત્રીજા દિવસે ત્રીજે દરવાજે અખડ, શંકરનું રૂપ ધારણ કરી બેઠા. અનેક મનુષ્યાએ તેના દર્શનના લાભ લીધે પણ સુલસા ન ગઈ અખડે વિચાર કર્યો તેને જૈનદનના આગ્રહ જણાય છે તેથી ચેાથા દિવસે તીર્થંકરનું રૂપ ધારણ કરી સમેાવસરણમાં એસી ધમ દેશના દેવા લાગ્યા. તે દિવસે પણ સુલસા ત્યાં ગઈ. આથી પોતાની આ ખાજી સ ંકેલી લઈ, અંખડ સુલસાને ઘેર ગયા. સુલસાએ આદર સત્કાર કર્યાં. આવવાનું કારણ પૂછ્યું. અંખડે મહાવીરદેવ તરફથી કહેવાયલી ધમ પ્રાદિ વાત જણાવી. સુલસાને ઘણા આનંદ થયા. અમડે જણાવ્યું: ‘સુલસા! આંહી દરવાજા અહાર બ્રહ્મા, વિષ્ણુ અને મહેશ આવ્યા હતા તેને જોવાને માટે તમે કેમ ન ગયાં ?
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૩૬).
* સુલસાએ ઉત્તર આપે. “અંબડ! તેમાં શું જેવું હતું? આ સર્વે દશ્ય પદાર્થો દેખાય, તેમાં અને તેમાં તમને શું તફાવત દેખાય છે? પૃથ્વી, પાણી, પ્રકાશ, વાયુ અને આકાશ આ પાંચભૂતના બંધાયેલાં સર્વે શરીરે છે. રૂપ, રસ, ગંધ અને સ્પર્શ આ સર્વ પુદ્ગલના ધર્મો છે. તે સર્વમાં દેખાય છે. આત્મા અરૂપી છે. સર્વ દેહમાં રહેલું છે. આનંદસ્વરૂપ છે. આ ચર્મચક્ષુથી તે દેખી શકાતું નથી. તથાપિ અનુભવગમ્ય થાય છે. તેને અનુભવ અહીં થાય છે. જેણે આત્માને જાણ છે તેને પછી જાણવાનું બાકી શું રહે છે? જેને સમ્યક્દષ્ટિ થઈ છે તેને દુનિયાના કથા માયિક પદાર્થ ઉપર પ્રીતિ હોય છે? કેઈ ઉપર નહિ. ત્યાં જઈને શું જોવાનું હતું તે હવે તું કહી બતાવ! આત્મ ઉપયોગ ભૂલી અન્ય પદાર્થમાં આસક્ત થવું તે શું મિથ્યાત્વ નથી?, સમ્યક્દષ્ટિને દૂષિત કરનાર કે મલીન કરનાર તે કાર્ય નથી? છેજ. ક્ષણે ક્ષણે આત્મઉપયોગમાં જાગૃત રહેવું એજ વિશુધને માર્ગ છે. હા! કોઈ જરૂરિયાતના પ્રસંગે ત્યાં જવાની જરૂર પડે તે તેમાં આગ્રહ પણ નથી. પણ ખાસ જોવા જવાની ઈચ્છા તે મને થતી જ નથી. જે પુદગલોની ચમત્કૃતિ જોવાની લાગણીઓ થાય તે જરૂર સમજવું કે આપણી આત્મા તરફ પ્રીતિ ઓછી છે, અને જેટલી આત્મપ્રીતિ એછી તેટલીજ મલીનતા વધારે સમજવી. આત્મા એજ સ્વધર્મ છે તેનું ભાન ભૂલવું તે વિધર્મ છે. સ્વધર્મને મૂકી વિધર્મ અંગિકાર કર, વિધર્મની
બત કરવી, વિધર્મ ઉપર પ્રીતિ રાખવી, તે સ્વધર્મને દુષિત કરનાર છે.”
છે. અંબડ આ પ્રમાણે સુલતાના શબ્દો સાંભળી આશ્ચર્ય પા. સુલસા આત્મમાર્ગમાં પ્રવિણ છે, પ્રીતિવાળી છે એ
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૩૭ )
વાત ચાકસ છે. વિશેષ તેના વિચારે જાણવા માટે અખરે ફરી પ્રશ્ન કર્યો:
સુલસા! ભલે તમે આ બ્રહ્માદિને જોવા નિમિત્તે બહાર ન આવ્યાં, પણ શહેરની બહાર તીર્થંકરદેવ પધાર્યાં હતા. તેમનાં દન કરવા અને ઉપદેશ સાંભળવા માટે તમે શા સારું ન આવ્યાં? મને તમારી મેાટી ભૂલ જણાય છે.’
.
સુલસાએ ઉત્તર આપ્યા. અબડ! તે પરમ કૃપાળુ પ્રભુ! જીવનમૂર્તિ સદ્ગુરુ! તેમનું આગમન અહીં થાય તે મારાં મેરેામમાં આંનદ છવાઈ રહેવા જોઇએ.. મારાં દરેક રેશમ તેમના આગમનથી ખડાં થવાં જોઈએ. તે પવિત્ર આત્માના આ આત્મા સાથે એટલે નિકટ સબંધ છે–એવી પવિત્ર શુદ્ધતાના સંબંધ છે કે તેમનું આગમન થતાં આ મન આનંદમાં ગરકાવ થઇ જાય છે. આ માંહીલું મને કાંઇપણુ થયું ન હતું, તેથીજ હું જાણી શકી હતી કે તે શુધ્ધ પવિત્રાત્મા નથી જેને લઈને મારું જરાપણ આકર્ષણ તે તરફ થયું ન હતું. વળી તમને. ખબર હશે કે ભગવાન મહાવીરદેવ આજ કાલ ચપાનગરી તરફ વિચરે છે. જે અહીંથી વિશેષ દૂર છે. તેમ ખીને તીર્થંકર આ કાળે અત્યારે કોઈ વિદ્યમાન્ નથી, તેા તે તીર્થંકર છે એમ હું શા ઉપરથી માનું? ખરેખર! મને તા કોઈ ઢાંગી-કપટી હાય તેમ જણાય છે. આ કારણથી હું તેમનાં દર્શન કે ધમ શ્રવણુ નિમિત્તે ગઈ ન હતી. ’
અખડે જવાખ આપ્યા. સુલસા ! ભલે તે તીર્થંકર ન હાય પણ તેથી ધર્મોની શાણા તે વધે છે. આમ કરવાથી ધમાં વધારે થાય છે.'
"
'
સુલસાએ ઉત્તર આપ્યા અંખડ! અખડ! આમાં તમારી
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૩૮) પટી ભૂલ થાય છે. શું તમને એમ લાગે છે કે આવા જુદા આડંબરથી ધર્મ પામે છે? આ બાબતની માન્યતામાં તમે ઠગાઓ છે. સત્ય વસ્તુ બતાવવી; સત્ય સમજાવવું, તેમાં માયા પ્રપંચ શા માટે જોઈએ? તમે શુધ્ધ આત્મા છે, આત્માને એાળખે, અશુધ્ધતાના પ્રતિબંધને દૂર કરો! તેમ દૂર કરવાના અમુક અમુક ઉપાયે છે, વિગેરે એગ્ય માર્ગ બતાવે, આમાં પ્રપંચને અવકાશજ કયાં છે? જ્યાં કાંઈ પણ સ્વાર્થ સાધવાને છે, લેક પાસેથી પસા કઢાવવા છે, કાંઈ માન ખાટવાનું છે, જયાં મત-પથનાવાડા બાંધવાના છે, મનાવવું, પૂજાવવું છે ત્યાં પ્રપંચને અવકાશ છે. નિઃસ્વાર્થપણે કાંઈપણ માન પાનની, ધન દેલતની, મનાવા પૂજાવાની, કે મત પથ ચલાવવાની આશા કે ઈચ્છા વિના કેવળ પોપકાર બુધ્ધિએ, દયાની પૂર્ણ લાગણીથી સત્ય બતાવવાનું કે કહેવાનું હોય ત્યાં તે પૂર્ણ સરલતા અને આડંબર સિવાયની સાદાઈ હોય તે તેની વિશેષ અસર થાય છે. fઅંબો જવાબ આપ્યો “સુલસા! તમારું કહેવું યુક્તિથી માન્ય કરવા જેવું છે, તથાપિ આડંબરની તે જરૂર જણાય છે. જે મેં આ શહેરની બહાર બ્રહ્મા, વિષ્ણુ, મહેશ અને તીર્થ કરનું રૂપ ધારણ કરી આ આડંબર કર્યો તે હજારો મનુષ્ય તેનાં દર્શન કરવા આવ્યાં, અને કદાચ એકલે વિના આડંબરે આવ્યો હતો તે મને કેઈ ઓળખત પણ નહિ! તો મારી પાસે આવવાની તે વાતજ શી? તે પછી લેકે ધર્મ કેવી રીતે પામે? માટે લેકોને આગળ ચડાવવા બાહ્ય આડંબરની જરૂર તે છેજ.” ; ; છે : , સુલસાએ ઉત્તર આપ્યો. “અખંડ ! બાળ જેને માટે તમે જેમ કહે છે તેમ બાહ્ય આડંબરની જરૂર દેખાય છે, તેઓ કાંઈ નવીન દેખવાની બાબતથી લલચાઈને તે તરફ આકય છે, પણ અંતની ઉંડી લાગણી વિના સંગીન–કાયમને
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩૮ )
લાભ તેમાંથી ઘણા છેડાને જ મળે છે, ત્યારે ખરી તૃષાવાળે માણસ તે મહાત્માને ગમે તેવા સ્થળેથી શોધી કાઢી આત્મજ્ઞાન મેળવે છે. કોઈ દિવસે તમે સાંભળ્યું છે કે તળાવે ઘેર ઘેર જઈને પિકાર કર્યો હોય કે મારી પાસે પાણી છે. કેઈ લેશે કે ? પાણીની જરૂરિયાતવાળાએ તે તળાવને શેધી કાઢવું જોઈએ ખરી લગન થયા વિના ઉપદેશની અસર થતી નથી. બાળ ને આગળ વધારવા બાહ્ય આડંબરની જરૂર છે એ. અમુક દરજે તમારું કહેવું માન્ય રાખવા જેવું છે, બાકી ખરી રીતે તે તે આંતર લાગણી પ્રગટયા વિના–અંદરથી ઊંડી અસર થયા વિના જ આગળ વધી શક્તા નથી.* * * *
તમે કહ્યું કે હજારો લેકે એકઠા થયા હતા તે વાત ખરી, પણ લેકની કર્તવ્ય તરફ નજર ઘણીજ ઓછી હોય છે, પણ જે જ્ઞાની પુરુષ, મહાત્મા, તીર્થંકરદેવ કે બીજા કેઈતરફથી પિતાને ઉત્તમબેધ મળ્યો હોય છે તે ઉપદેશકને જ લેકે પકડી લે છે. તેમણે બતાવેલા ઉપદેશ તરફ ઘણુ જ છેડા માં
ની દષ્ટિ હોય છે, ત્યારે ઘણુ મનુષ્ય તે તે રસ્તે બંતાવનાર-ઉપદેશ આપનારને પકડી લે છે. તેના વચનો ઉપર કે તેના શરીર ઉપર મેહ પામી, તેના અભાવમાં તેના નામને જપ કરવામાં જ જિંદગી કાઢે છે, ઘણા મૂર્તિઓને પૂજવામાં જ રેકાય છે. તેનાથી આગળ વધતા નથી-તેનાથી આગળ માગે છે કે કેમ તે સમજવા પણ પ્રયત્ન કરતા નથી અને તેમાં જ જિંદગીની સાર્થક્તા સમજે છે!”
જેમ કોઈ મનુષ્ય બીજે ગામ જતે હેય, રસ્તામાં માર્ગ ભૂલી જવાથી ભૂલે પડશે, તેને કોઈ રસ્તાના જાણકાર પરમાથી મનુષ્ય સાચો માર્ગ બતાવ્યું કેઃ “આ રસ્તે મૂકી દઈ આ રસ્તે ચાલે. તમે ધારેલે ગામ પહોંચી જશે !” આ વેળાએ તે
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૪૦ )
રસ્તા ભૂલેલા મનુષ્યને સત્ય મા હાથ આવવાથી આનંદ થાય છે. સત્ય માગ બતાવનાર તરફ પૂજ્યબુદ્ધિ થાય છે, અને તે થવી જ જોઇએ. કેમકે તેણે રસ્તા ખતાબ્યા ન હાત તેા પેાતાને વિકટ જંગલમાં ઘણું રખડવું પડત. છતાં પણ આ પૂજ્યબુદ્ધિની પણ મર્યાદા હાવી જોઈએ. રસ્તા ખતાવનારના ઉપકાર માનવા જાઈ એ. પણ આ વટેમાર્ગુ તા તેનાથી આગળ વધીને તે રસ્તે બતાવનારને પગે પડીને તમે જ મારા ઉદ્ધાર કરનાર છે, તમે મને આગળ પહેાંચાડા-ઠેકાણે પહાંચાડી આપે!! આમ કહી તેના માં સામુ જોઈ ને બેસી રહ્યો. કોઇ વખત તેના પગ પકડીને બેઠા અને કહેવા લાગ્યા કે તમે મને ગામ પહોંચાડનાર છે. તમારૂ જ મને શરણુ છે. આ ઘાર વનમાં તમે જ મારા ઉપકારી છે, હું જીવીશ ત્યાં સુધી તમને છેડીશ નહિ.' પ્રમાણે કહીને તે પરાપકારીને વળગી પડનાર મનુષ્ય આગળ ન ચાલતાં, તેના મતાન્યા માગે ન જતાં ત્યાં તેને વળગીને એસી રહેતાં તે ધારેલે મૂકામે પહેાંચી શકશે ? અખંડ ! વિચાર કરીને કહે કે ધારેલે મુકામે તે પહેાંચી શકશે ??
આ
અખડે ઉત્તર આપ્યા. · શાણી સુલસા ! ખીલકુલ નહિ. ત્યાં બેસી રહી પેાતાના ઉપકારીના ગુણ ગાવા, કે તેના માં સામું જોવા રોકાઈ રહેતાં કદી પણ ધારેલે મુકામે તે પહેાંચી શકે જ નહિ. પોતાના ઉપકારીનેા આભાર માની તેણે ત્યાંથી તેના બતાવ્યા પ્રમાણે આગળ ચાલવું જ જોઈએ. તાજ તે ધારેલે સ્થળે પહાંચી શકે.’
:
અબડ! આજ પ્રમાણે પરાપકારી જ્ઞાની પુરૂષા, મહાત્મા તીથ કરદેવા વિગેરેએ આપણને જે રસ્તા ખતાન્યેા છે તે રસ્તે આપણે ચાલવું જોઈએ તે રસ્તા તે મહાપુરુષોના અનુભવવાળા છે, તે રસ્તે તેમણે ગમન કર્યું છે, પેાતાની બધી આશા અને
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૪૧ ) ઈચ્છાઓને તિલાંજલી આપી આ શુદ્ધમાગે તેમણે પ્રયાણ કર્યું છે, હાલમાં વ્હાલી ઈચ્છાઓને તેમણે આ રસ્તે ચાલતાં વિંધી નાખી છે–ત્યાગ કર્યો છે, દેહ ઉપરના મમત્વ પણ તેમણે મૂકી દીધું છે, એટલે પણ બન્ને સાથે રાખ્યો નથી ત્યારે તેમને આ રસ્તાને અનુભવ મળે છે, પિતાને આત્મસ્વરૂપ પ્રાપ્ત થયું છે, તે રસ્તાને ઉપદેશ, કેવળ પરમાર્થ બુદ્ધિથી નિઃસ્વાર્થપણે નિસ્પૃહ થઈ તેમણે આ દુનિયાના જીવોને આપે છે, મહાન પ્રયત્નથી પિોતે મેળવેલા તે પવિત્ર જ્ઞાન ઉપર લેક ફીદા થાય છે. વળી પિતાને આ ઉત્તમ માર્ગ મળવા માટે આશ્ચર્ય પામે છે મહાન આનંદ માને છે, પોતાને ધનભાગ્ય માને છે, સંસાર અટવીમાં સત્યમાગ ભૂલી પરિભ્રમણ કરનારને આ સત્યમાર્ગ મળવાથી જે કાંઈ આનંદ થાય છે તે અમર્યાદિત છે, તેને લઈ તે માર્ગ બતાવનાર ઉપર અલૌકિક પ્રેમ ફરે છે, તેને જેટલે ઉપકાર માને તેટલ શેડે છે, તેને પગે પડે છે, વચનથી સ્તુતિ કરે છે, તું મારો મહાન ઉપકારી છે, પ્રભુ! અમે તારે શરણે છીએ, અનાથ શરણના ઉદ્ધારક ! તારા જેટલા ગુણ બોલીએ, તારે જેટલું આભાર માનીએ તેટલે ઓછો છે. લોકો આ પ્રમાણે બેલી તે ઉપકારી મહાપુરુષનો ઉપકાર વ્યક્ત (પ્રગટ)
. “કેટલીક વખત તો તે ઉપકારીનું નામ ચિરસ્મરણીય થઈ પડે તેની યાદગિરી માટે તેના નામની મૂર્તિઓ બનાવી મેટા મંદિર બંધાવી તેમાં પધરાવે છે, અને તેની પૂજા કરે છે, તેના નામનો જાપ કરે છે અને એવાં અનેક કાર્યો કરી પિતાના ઉપકારીના ઉપકારની કૃતજ્ઞતા બતાવે છે.”
“કર્યા ગુણને ઉપકાર ન ભૂલી જવો એ સત્યુપાનું લક્ષણ છે. પણ અંબડ! તું વિચાર કરીને કહે કે જે
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪૨) ઉપકારીએ સત્ય રસ્તે જેને બતાવ્યું છે તે તે આ પ્રમાણે કદાચ કરે, પણ આમ કરીને બેસી રહેવાથી, તે ઉપકારીએ જે સત્યમાર્ગ બતાવ્યું છે તે રસ્તે ચાલવાનું બંધ કરવાથી તે મનુષ્ય કોઈ દિવસ પણ નિર્વાણુના ધામમાં પહોંચી શકશે? પરમશાંતિ
અનુભવી શકશે કે?” આંબડે ઉત્તર આપ્યોતેના કહ્યા પ્રમાણે 'વર્તન નહિ કરનાર તે કદી પણ ઈચ્છિત સ્થળે પહોંચી નહિ શકે,
* અંબડ! ભગવાન દેવાધિદેવ તીર્થકર બહુ જ દયાળુ હોય છે. તેમનામાં એવી અગાધ દયા હોય છે કે તેનું વર્ણન હું શું કરી શકું? તેમની એવી મનેભાવના હોય છે કે, આ દુનિયાના સર્વ જીવને હું નિર્વાણના માર્ગમાં લઈ ચાલું! બધા જીને પરમ શાંતિ અપાવું!! સર્વ જેને મેક્ષમાં પહચાડું !!! આવી પ્રબળ લાગણી છતાં જેમાં ગ્યતા આવી છે, જેઓ તેમના કહ્યા મુજબ વર્તન કરે છે, તેમાંથી પણ કાલાંતરે અમુક અમુક અનુક્રમે મેક્ષ પામે છે.” * તેઓ પિતાના આશ્રિતને કહે છે કે લાયકાત મેળવે,
ગ્ય થાઓ, સર્વ મલીન ઈચ્છાઓને વિંધી નાખે, દેહ ઉપરને પણ મમત્વ કાઢી નાખો, સર્વ પ્રકારે નિસ્પૃહ થાઓ, વિભાવ પદાર્થો ઉપરથી મનને ખેંચી લ્ય, ક્ષણે ક્ષણે આત્માને ઉપયોગ જાગ્રત રાખે, તમે પોતે જ શુદ્ધ આત્મા છે, તમે જ પરમાત્મા છે, તમારા ભાનને જાગૃત કરે, મનને આત્મામાં ગાળી નાખે! તમારામાં અનંતશકિત છે, પૂર્ણ જાગૃતિથી તે બહાર આવશે.”
આમ કહેવા છતાં તે માર્ગે ન ચાલનારા અને વગર મહેનતને માલ ખાવાની ઈચ્છા રાખનારાઓ, તેમનું નામ લઈને, કે તેમની સ્તુતિ કરીને, અથવા તેમની બાહ્ય સેવા કરીને તરી
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩)
જવાની–સંસારનો પાર પામી જવાની ઈચ્છા રાખે છે તે પાર પામી શકશે ખરા કે? નહિ જ.”
“અંબડ! મારા વિચારે તીર્થંકરદેવને વળગી રહેવાના કે વગર મહેનતે થેડી ઘણી ભક્તિ કરીને મેક્ષ માગી લેવાના નથી, અને માગ્યાથી મોક્ષ મળતું પણ નથી. પણ તે દેવાધિદેવે જે આજ્ઞાએ કરી છે તે બરોબર સમજીને, તેમાં ઊંડાં રહસ્ય જાણીને તે પ્રમાણે વર્નાન કરવાનું છે. આપણને રસ્તે બતાવનારને જ ગળે વળગી પડવું એ તે તેને હેરાન કરવા જેવું છે. પોતાના પાપના રાગડીઓ તાણી તાણીને વર્ણવી સંભળાવવા અને તેનાં કહ્યા મુજબ વર્તન ન કરવું તે શું તે દેવાધિદેવની અવજ્ઞા કરવા જેવું નથી લાગતું? દેવની આજ્ઞા માનવાને ફાંકો રાખવે, તેમની પૂજા ભક્તિ કરવી અને તેમના કથનથી વિરૂધ્ધ વર્તન કરવું તે, તે દેવની હાંસી કરવા સરખું શું નથી જણાતું? દેવાધિદેવના આશ્રિત છીએ એમ ઉપરથી કહેવરાવવું અને પિતાનું વર્તન તેની આજ્ઞાથી વિરૂધ્ધ રાખવું તે શું મહાનું પાપ નથી? મનુષ્યોએ પિતાનું વર્તન સુધારવું અને તેને માટે તે દેવાધિદેવે બતાવેલ સાધનોનું સેવન કરતા રહેવું અને હું વધારે ચગ્ય માનું છું.
અંબડે પ્રશ્ન પૂછેઃ “શાણી સુલસા! ત્યારે શું તમારું કહેવું એમ છે કે તે દેવનું નામ ન લેવું, ગુણની સ્તુતિ ન કરવી અને તેનું પૂજન ન કરવું?”
સુલસાએ ઉત્તર આપ્યોઃ “અંબડ! તમે મારો આશય બરોબર સમજ્યા નથી. શરૂઆતમાં મનુષ્યને ઉચાં સારા આલંબનેની જરૂર છે. મન મલીન વાસનાથી ભરેલું હેય છે તેને દેવાધિદેવ જે પવિત્ર આત્મા છે તેના કલ્પત નામના સ્મરણની પણ જરૂરિયાત છે. નામ બધાં કલ્પીત છે. તથાપિ
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪૪)
તે શુદ્ધ આત્માનું સ્મરણ આપનાર શુધ્ધ આત્માની સ્મૃતિ કરાવનાર નામ છે. તેના સ્મરણથી મલીન મનની શુદ્ધિ થાય છે. તેના ગુણેનું કીર્તન કરવાથી–સ્તુતિ કરવાથી ગુણાનુરાગ થાય છે. આ ગુણાનુરાગથી સત્ય વસ્તુની જિજ્ઞાસા થાય છે. દેવાધિદેવ પવિત્ર આત્માના સાકાર આલંબનમાં મનને જોડવાથી તેની ચંચળતા ઓછી થાય છે. મન શુદ્ધ અને અને સ્થિર થાય છે. મનની વિવિધ ઈચ્છા-આશાઓને લઈ પુન્યબંધ થાય છે, આથી વ્યવહારની અનુકુળતાઓ મળી આવે છે. દેવાદિ કે સુખી, ધનાઢય, રાજાદિકની ગતિ પ્રાપ્ત થાય છે. મનુષ્ય આટલામાં અટકી જાય છે. આથી આગળ વધવા પ્રયત્ન કરતા નથી. શરૂઆતમાં આલંબનની જરૂરિયાત હતી, પણ તે સ્થિતિ પછીની આગળની સ્થિતિ શુધ્ધ–પિતાના આત્માના આલંબનની છે. અહીં અજ્ઞાનનું આવરણ તેડવાનું છે આટલી હદ સુધી જ ઘણીવાર આવે છે, પણ પૂર્વે ગ્રહણ કરેલ આલંબનેને મૂકી હવે પિતાના પગ ઉપર ઉભા રહેવાનું છે. પિતાના પગે ચાલી તીર્થંકરદેવે બતાવેલા માર્ગે પ્રયાણ કરવાનું છે. તે બાબત ઉપર જ લક્ષ આપતા નથી. હવે અહીંથી નિરાકાર શુદ્ધાત્માનું આલંબન લેવાનું છે. મનને શુદ્ધ કરવા તથા સ્થિર કરવા સુધી તે સાકાર દેવાધિદેવનું આલંબન ઉપયોગી છે. તે તો અનેક પ્રકારના જાપ કરી, પ્રભુની સ્તુતિ, સ્મરણ, પૂજન, ધ્યાનાદિ કરી મેળવી લીધાં છે, છતાં લાંબા કાળના અભ્યાસથી તે આલંબન છોડવું ગમતું નથી તેને લઈને તેઓ અજ્ઞાનનું આવરણ તડી શક્તા નથી.”
“અબડ! મારે કહેવાનો ઉદ્દેશ આ છે કે, ભલે લેક અહીં સુધી આલંબન રાખે, પણ બાળક જેમ માની આંગળી પકડી ચાલવા શીખે છે, તે ચાલવા શીખે, તેનામાં થોડું ચાલવાનું બળ આવ્યું એટલે ધીમે ધીમે માની આંગળી મૂકી દઈ પિતાના પગભર થવાની જરૂર છે, એટલે સાકાર આલંબન મૂકી
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩
(૧૪૫)
દઈ નિરાકાર શુધ્ધ આત્માનું આલંબન લઇ તેમણે આગળ વધવું.
સ્વ
૮ આશય એવા છે કે આત્મા જ પરમાત્મા થઈ શકે છે. આત્મા એજ પરમાત્મા છે તે લક્ષ રાખી, જેવા સિદ્ધના ભાવ છે તેવે જ સાધકના સ્વભાવ છે, એ ખરેખર ધ્યાનમાં રાખી પેાતાને સ્વભાવ સિદ્ધના જેવા બનાવવા પ્રયત્ન કરવા. આને લાકો નિરાલઅન કહે છે. પણ ખરી રીતે આ પણ આલઅન છે, તથાપિ આ કેવળ દેહ વિનાના આત્માનું આલખન છે; પેાતાનું અને સિદ્ધનું એક સરખું સ્વરૂપ જાણી, આત્માના શુદ્ધ સ્વભાવ સમજી તે પ્રમાણે અખંડ જાગૃતિ રાખી, તેવે સ્વભાવે સ્થિર થવાની–મનને તેવા તેવા ભાવે પરિણમાવવાથી ધીમે ધીમે આ સ્થિતિને પામી પરમાત્મ સ્વરૂપ થવાય છે. ’
*
- અબડ! પરમાત્મા મહાવીરદેવને, આત્માના શુદ્ધ સ્વ રૂપને પ્રાપ્ત કરવા માટેના આ ઉપદેશ છે. એ જેને પ્રાપ્ત થાય છે તેને આ લેાકના વિષયાને જોવા કે ભાગવવાની ઈચ્છાઓ ઊડી જાય છે.
અબડ આ ધચર્યોધના રહસ્યને સાંભળીને ઘણા ખૂશી થયા. ધર્મોમાં દૃઢ થયેા. સુલસાની આત્મ સંબંધી દૃઢતાથી આનંદ પામ્યા. તેની પરીક્ષા-કસેાટી કરતાં તેમાં પેાતાની પરીક્ષા થઈ પાતે તે કસેાટીમાંથી પસાર થયા. ધર્મમાં વિશેષ દૃઢ થયેા. મહાવીરદેવે જેની પ્રશંસા આત્મદૃઢતા વિષે કરી હતી તે ચેાગ્ય જ હતી તેને નિશ્ચય થયા. સુલસાની ધર્મશ્રદ્ધા જાણવા માટે પેાતે જે બ્રહ્મા, વિષ્ણુ, મહેશ, અને તીથંકરના રૂપા વૈક્રિયલબ્ધિથી કર્યાં હતાં તે વાત સુલસાને જણાવી પેાતાના અપરાધ ખમાભ્યેા. સત્સંગના મહિમા અગાધ છે, તેથી જ આત્મનિશ્ચયી
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪૬) શ્રદ્ધા દઢ થાય છે. પિતે આત્મધર્મમાં દઢ થવું અને અન્યને સ્થિર કરવા તેજ સમ્યક્ત્વનું ભૂષણ છે.
સતી સુંલસાએ પિતાના જીવનમાં અનેક જીવોને સત્યના માર્ગમાં દઢ કર્યા છે. અને તેજ પ્રમાણે આ તેનાં દષ્ટાંતને વાંચનાર મનુષ્ય પોતે આત્મમાર્ગમાં દઢ થવું અને અન્ય જીવોને - બનતા પ્રયત્ન દઢ કરવા. આ દુષમકાળમાં સત્ય શોધી કાઢવું મુશ્કેલ જેવું છે છતાં પણ પ્રબળ પ્રયત્ન કરનારને તે મળ્યા સિવાય રહેતું નથી.
ગુરુદેવની ભકિત કરવી સમ્યક્રષ્ટિ એ આહાર, પાણી આદિ આપવા વડે ગુરૂની ભકિત કરવી. તે સમ્યક્દષ્ટિને પોષણ આપનાર, શોભાવનાર - ભૂષણ છે. ભકિતં નમ્રતા આવ્યા વિના થતી નથી, સારામાં ગુણની અધિકતા અને પિતામાં તે ગુણની ઓછાશ જણાય-દેખાય તેજ અન્યની વૈયાવચ્ચ કરવામાં પ્રવૃત્તિ થાય છે. આ ગુણવાને ઉપર ગુણને અનુરાગ-પ્રીતિ થવાથી તેની ભકિતદ્વારા તે પિતામાં ગુણને સંચય કરી શકે છે. નમ્રતા એ પાણીની ખાલી ટાંકી સમાન છે, ગુણાનુરાગ તે પાણીને નળ સમાન છે. અને ગુણી પુરુષ તે પાણીના ભરેલા કુવા, કે મોટી ટાંકી સમાન છે. આ સુણાનુરાગના નળ દ્વારા ગુણ પુરુષોમાં રહેલા ગુણરૂપ પાણી નમ્રતાવાળા જીવરૂપ ટાંકીમાં દાખલ થાય છે. ખૂબી એ છે કે આ વ્યવહારિક પાણીની માફક ગુણી પુરુષોમાં રહેલ ગુણરૂપ પાણી ખાલી ન થતાં આ નમ્રતાવાળા જી, ગુણી સમાન ગુણવાન પુરુષના સરખા ગુણવાળા થાય છે.
ગૃહસ્થાશ્રમમાં રહેતા સમ્યક્દષ્ટિ એ આહાર, પાણી આદિથી ગુરુદેવની ભક્તિ કરવી. પિતાના શરીર દ્વારા તેમના
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
શરીરની વિશ્રામણું કરવી. ત્યાગમાર્ગમાં રહેલા સમ્યગદષ્ટિ જીવોએ, જ્ઞાન ધ્યાનમાં લીન થયેલા મહાત્મા પૂજ્ય, ગુરુવર્ગને આહાર, પાણી આદિ લાવી આપવા રૂપ ભક્તિ કરવી. તપસ્વી ગ્લાન, વૃદ્ધ, જ્ઞાન ભણનાર આદિ સાધુઓએ આહારાદિકથી ભક્તિ કરવી, શરીરથી તેમની વિશ્રામણારૂપ સેવા કરવી. બહુ અને સુબાહુ સાધુઓએ પાંચ મુનિને આહારાદિ લાવી આપી તેમના જ્ઞાન ધ્યાનમાં અનેકવાર મદદ આપી હતી. બીજા સાધુએ–બાળસાધુ, ગ્લાન (માંદા) વૃધ્ધ, તપસ્વી, જ્ઞાની, ધ્યાની આદિ સાધુઓની વિશ્રામણ કરી હતી. આ સેવા ભક્તિથી સમ્યગદષ્ટિ નિર્મળ કરવા સાથે શુભ ભાગ્ય કમ ઉપાર્જન કર્યું. 'જેના ફળરૂપે તે બન્ને સાધુઓ બાહુબળી અને ભરતપણે ઉત્પન્ન થયા. બાહુબળીએ બાહુબળથી કરેલી સેવાના પ્રમાણમાં મહાન બાહુબળ ઉત્પન્ન કર્યું અને ભરતરાજાએ આહારાદિ ભેગ્ય વસ્તુની ભક્તિદ્વારા ભેગકર્મ પ્રાપ્ત કર્યું. જેના બળથી છખંડના રાજ્યવૈભવવાળે ચકવતિ રાજા થયે.
ભેગકર્મ આટલું પ્રબળ છતાં બાહુબળમાં બાહુબળથી ભરતરાજા હારી ગયે. આ ભક્તિમાં જ કોઈ એવાં ઉત્તમ બીજ રહેલાં છે કે, તે ભક્તિ કરનાર ગુણાનુરાગી જીવ પિતાની ભૂમિકામાંથી પતિત થતું નથી અને અવસરે ભેગમ પૂર્ણ થતાં આત્માના શુધ્ધ માર્ગમાં દાખલ થઈ જાય છે. તપ, જ્ઞાન, ક્રિયા ઈત્યાદિમાં પતિત થવાના પ્રસંગે ઘણું બને છે. તપનું અજીર્ણ ક્રોધ છે. જ્ઞાનનું અજીર્ણ અભિમાન છે. ક્રિયાનું અજીર્ણ અન્યને તિરસ્કાર, નિંદા અને દંભ છે. છતાં ભક્તિનું અજીર્ણ થતું નથી. અજીર્ણ થાય ક્યાંથી? દાસભાવથી ભક્તિની શરૂઆત થાય છે, એટલે તેમાં પડવાનું સ્થાન જ નથી. ભક્તિમાં સર્વને ઉંચ સ્થિતિમાં રહેલા દેખવા, સર્વની સેવા કરવી, અન્યના ગુણ
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૪૮ )
'
જોવા, ' પેાતાના દોષ જોવા, આવી નમ્રતાવાળી ભક્તિમાંથી પડવાને જરાપણ સંભવ નથી. અભિમાનીએથી ભક્તિ થતી નથી. કોઈપણ જીવને આગળ વધવા માટે ભક્તિ તે ઉત્તમમાં ઉત્તમ માર્ગ છે.
પૂર્વ ભવમાં ભક્તિ કરનાર બન્ને મહાપુરુષાને તે ભકિતના ફળરૂપ આત્મમાર્ગ પ્રાપ્ત થયે. અને તેજ ભવમાં પૂર્ણ જ્ઞાન પામી પરમશાંતિવાળું નિર્વાણપદ્મ પામ્યા.
પ્રભાવના
"r
કોઇપણ જાતના ભેદભાવ રાખ્યા સિવાય પરોપકારી કા કરી અનેક જીવાને ચેાગ્ય મદદ આપવી, આત્મશકિતના વિકાશ કરવા, જીવાને મદદ આપવારૂપે આત્મશક્તિને વિસ્તાર કરવા અને ખીજા જીવાને ખાત્રી કરી આપવી કે આત્મામાં અનતશક્તિ છે અને આત્મા‘પવિત્રાત્મા જે ધારે તે કાર્ય કરી શકે છે. સવ મળ અગાધ શક્તિવાળા શુદ્ધ આત્મામાં છે, અને પવિત્ર જીવન ગુજારવાથી આ શરીરદ્વારા તે શક્તિ શુદ્ધ આત્મામાંથી બહાર આવે છે. આ પવિત્રાત્માનું શાસન–જીનેશ્વર ભગવાનની શિક્ષા-આજ્ઞા છે તે આજ્ઞા પ્રમાણે આત્માની અનતશક્તિ પેાતે પ્રગટ કરવી, અને સર્વ જીવાત્માએ આ શિત ધરાવનારા છે, તેએ પણ આ શિક્ત પ્રગટ કરી શકે છે તેમ આ દુનિયાના છેડાપય ત જાહેર કરવું. આત્માની અનંતશકિતને મહિમા સ વેાના ધ્યાનમાં આવે તે વાત જગજાહેર કરવી. ગ્યા આત્મપ્રભાવના છે. આ દુનિયામાં રહેલા સવ જીવા સુખી થાઓ. સવ જીવા પેાતાના શુદ્ધ આત્માને એાળખા. અજ્ઞાનને દૂર કરી માનદસ્વરૂપ અનુભવા. ઇત્યાદિ પવિત્ર ભાવના અને શુદ્ધ જીવન ગુજારવાના પ્રયત્ન પાતે કરવા, અન્યને તે પ્રયત્નમાં જોડવા. આ સમ્યગ્દૃષ્ટિનું પરમ ભૂષણ છે. આ ભાવનાથી પોતે
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩-૧
(૧૪૯). પોતાના સ્વરૂપનું પિષણ પામે છે, અને અન્યને પિષિત કરે છે
આ પાંચ સમ્યગદષ્ટિનાં ભૂષણે છે. પ્રબળ ઈચ્છાએ શકત્યાનુસાર આ આભૂષણે પોતે પહેરવાં, અન્યને પહેરાવવાં, પિતે તેનાથી સુશોભિત થવું અને અન્યને શુભિત કરવા.
સમ્યક્દષ્ટિનાં પાંચ લક્ષણ પિતાને સમદષ્ટિ થઈ છે કે નહિ? તેની નિશાની, આ લક્ષણો પોતાનામાં હોય તો સમ્યક્રદષ્ટિ થઈ છે એમ સમજવું. અને આ પાંચ લક્ષણે પિતાનામાં ન હોય તે સમ્યક્દષ્ટિ હજી પ્રાપ્ત થઈ નથી, પણ મિથ્યાદષ્ટિ છે એમ સમજી આ પાંચ લક્ષણો પિતાનામાં પ્રગટ થાય તેને માટે પ્રયત્ન કરશે. જે સમ્યક્દષ્ટિ પ્રાપ્ત થઈ હોય તો તે ભૂમિકામાંથી વિશેષ આગળ વધવા પ્રયત્ન કર. હજી ઘણું આગળ વધવાનું છે, એમ જાણું આટલા ગુણોથી સંતોષ માની આગળ વધતાં અટકવું નહિ. અને તે ગુણ પ્રાપ્ત ન થયા હોય તે નિરાશ થઈ હિમ્મત હારવી નહિ. પણ તે ગુણે મેળવવા માટે અહોનિશ સપુરુષોને સંગ કરે. સસ્સા સાંભળવાં, તેના ઉપર વિચારે કરવા, અને સદ્ અસદુને વિવેક કરી આગ્રહપૂર્વક સતમાર્ગમાં પ્રવૃત્તિ કરવી. આ સર્વગુણે પોતાનામાં જ છે. અજ્ઞાનના આવરણથી ઢંકાયેલા છે. વિવિધ પ્રકારની આશા કે ઈચ્છાઓ નીચે દબાયેલા છે. સદ્દગુરુના સંગથી અજ્ઞાન આવરણ હઠી જાય છે. ઈચ્છાઓ પલટાઈ જાય છે એટલે તે વસ્તુ કે ગુણ બહાર આવે છે. પ્રબળ ઈચ્છા પિતાનામાં જોઈએ તેથી દરેક કાર્ય સિદ્ધ થાય છે. ' ઉપશમ, સંવેગ, નિર્વેદ, અનુકંપા અને આસ્તિક્તા આ પાંચ સમ્યકૃષ્ટિ પ્રાપ્ત થયાનાં લક્ષણ છે.
* *
* *
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૫૦ )
ઉપશમ
ઉપશમ એટલે કષાયની મઢતા, ક્રોધ, માન, માયા, લાભ એ ચારને કષાય કહે છે. આ ચાર કષાયે! સત્સંગ કે વિચાર દ્વારા ઘણાજ મ-પાતળા કરી દેવા જોઇએ. અથવા ક્ષમા, નમ્રતા, મરલતા અને સ ંતાષ એ ચાર ગુણમાં ફેરવી નાખવા જોઇએ. કેટલાએક મનુષ્યેા કષાયની પરિણતિનાં કડવાં વિપાકો– ક્લાના અનુભવ પાતે કરવા પછીથી તેને ત્યાગ કરી શકે છે. કેટલાએક જીવા અન્ય મનુષ્યને આ કષાયનાં કડવાં ફળને અનુભવ કરતાં જોવે છે અને તે દેખીનેજ પાતે કષાય કરવાથી પાછા હઠે છે. ત્યારે કેટલાએક જીવાને લાંબા કાળના આભ્યાસે સહજ સ્વભાવથીજ કષાયની મતા થઈ જાય છે. ગમે તે પ્રકારે પણ આ કષાયની મંદતા તા ક્વીજ જોઇએ. જેટલા પ્રમાણમાં આ કષાયની મંદતા થતી જાય તેટલા પ્રમાણમાં આ આત્માનાં શુદ્ધ ગુણ્ણાના વિકાસ થતા જાય છે.
સભ્યષ્ટિ જીવે પોતાના અપરાધીનું પણ જીરું-ખરામ ચિતવવું નહિ. અપરાધીનું પણ બુરું ન ચિતવવું એટલે પેાતાના અચાવ પણ ન કરવા અને કોઈ ઘર લૂટી જાય, મારી જાય, સગાં કુટુંખીઓને મારી જાય, નુક્શાન કરી જાય વિગેરે થાય તા પણ જોયા કરવું, એમ કહેવાને આશય નથી. પેાતે જે વ્યવહારમાં એક છે, તે વ્યવહાર પૂરતી બધી કાળજી રાખવી. અને પોતાના તથા પેાતાની નિષ્ઠાએ રહેલા મનુષ્યાને પૂરતા બચાવ કરવા અને બચાવ કરતી વખતે જેવા સંચાગા ઉપસ્થિત થયા હાય તેવી પ્રવૃત્તિ પણ કરી લેવી, આ વખતે તેણે પેાતાના ધમ એટલે પેાતાને માથે માટી આવેલી ક્રૂજ તે જરા પણ ચૂકવી નહિ. તે ફરજ નહિ ખજાવે તે તેના ધન, માલ અને વ્યવહારને નાશ થશે. અને તે સાથે તેના હૃદયમાં ગુપ્ત અસહ્ય
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫૧) વેદના થશે, વિવિધ પ્રકારના વિચારની ઘટમાળ ઉત્પન્ન થશે. સગાં, ધન, માલ વિગેરેનો નાશ થવાથી લોકો તરફથી ફિટકાર થશે કે જેને લઈને અનિચ્છાએ પણ તેને પ્રવૃત્તિ કરવી પડશે. કદાચ પ્રવૃત્તિ નહિ કરે તો તેની પિતાની ફરજ નહિ બજાવવાના બદલામાં તેના હૃદયમાં ખેદ, ખિન્નતા, બેચેની, પશ્ચાતાપ, લાજ અને અશાંતિ વારંવાર ડંખ્યા કરશે. એટલે પિતાના બચાવ માટે અપરાધીઓને શિક્ષા આપવા કહે કે પિતાને તથા પિતાના આશ્રિતોનો બચાવ કરવાને કહે, તે માટે તેને પ્રયત્ન કરે પડે. ત્યાં સુધી તે સમ્યક્દષ્ટિ પિતાની હદ જરા પણ ઉલંઘતે નથી, એમ માનવામાં જરાપણ અડચણ નથી કે વિરુદ્ધ કારણે આડે આવતાં નથી.
આવી જ રીતે દેવ, ગુરુના અવર્ણવાદ કોઈ બોલતું હોય કે અમુક ધર્મનાં સાધનો કઈ નાશ કરતું હોય, કે પોતે જે ધર્મની નિષ્ઠાએ આગળ વધે છે તેને માથે કોઈ આફત આવી હોય, સાધુ સંતને કોઈ તરફથી હરકત થતી હોય કે ધર્મના સ્થાને, દેવમંદિરે આદિને કોઈ નાશ કરતું હોય, અથવા પિતાના સ્વધર્મી બંધુઓને વિના અપરાધે કોઈએ વિપત્તિમાં સપડાવ્યા હોય તે તેમાંથી તે તે વસ્તુઓને કે. મનુષ્યને બચાવ કરવા અને તેને માટે કાંઈ વિશેશ પ્રવૃત્તિ કરવી પડે તે તે પ્રવૃત્તિ પણ કરવી, તે સમ્યગદષ્ટિને ભૂષણરૂપે થાય છે, પણ દૂષણરૂપે નથી. વિશેષ એટલે કે પોતાની શક્તિને નિશ્ચય કરે અને પછી જે પિતાની શક્તિવાળું તે કાર્ય જણાય, પોતાની ફરજવાળું કાર્ય સમજાય તો તે કાર્યમાં પોતાની શક્તિ નહિ છુપાવતાં બનતી પ્રવૃત્તિ કરવી. આવાં કાર્યમાં ઉપશમગુણને આગળ ધરી જે તે શક્તિવાન મનુષ્ય તે કાર્યની ઉપેક્ષા કરે છે તે તે સમ્યફદષ્ટિને દુષિત કરે છે. પોતાની ફરજ ન બજાવવાથી તે આત્મધર્મમાંથી પતિત થાય છે, આત્મમાર્ગમાં
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫) પ્રવૃત્તિ કરતાં તેને કદી વિજય મળતું નથી, કારણ એ છે કે દરેક ભૂમિકામાં તે ભૂમિકાને લાયકના કાર્ય કર્યા પછીથીજ આગબની ભૂમિકામાં પ્રવેશ કરી શકાય છે. આ સમ્યગૃષ્ટિની ભૂમિકા, પિતાના આશ્રિત, માતા, પિતા, પત્ની, પુત્ર, પુત્રી, બહેન, કુટુંબ, તથા સ્વધર્મ બંધુઓ. શ્રમણસંઘ અને તેનાં સાધનો, ધર્મસ્થાને વિગેરે, આ સર્વને બચાવ કરે, સાર સંભાળ રાખવી, તેને નિભાવ કરે, તેમને આગળ વધારવા વિગેરે સર્વ જાતની જોખમદારી તથા ફરજ સમ્યગદષ્ટિ જીવને માથે છે. એટલે પિતાની શક્તિ અનુસાર આ સર્વની સેવા કરવી. આ સેવા તે તે પાત્રની યોગ્યતાના પ્રમાણમાં-જરૂરીયાતના પ્રમાણમાં કરવી,આ સેવાની ભૂમિકા ઉલંધ્યા પછીથી જ આ મહેલી અમુક ફરજેમાંથી તે મુકત થાય છે. જેમ આગળ જાય છે. તેમાં નીચેની ફરજે છુટતી જાય છે અને ઉપરની ફરજો વધતી જાય છે તેમ તેના પ્રમાણમાં તેને અધિકાર, જ્ઞાનબળ, આત્મબળ વિગેરે પણ વધતાં જાય છે. ત્યારે અહીં કોઈ શંકા કરશે કે, આ ઉપશમ ગુણની કીંમત શું? તે ઉપશમ કોના ઉપર કરે? તેને ઉત્તર એટલે છે કે સમ્યફદષ્ટિ જીવ પોતે નજીવી ઉદીરણા કરી કોઈ નિર્દોષ જીવને સતાવતો કે દુઃખી કરતો નથી. તેમ પહેલાં કોઈએ પિતાને અપરાધ કર્યો હોય તે બાબતનું એકવાર આપસમાં સમાધાન કરી નાખ્યા છતાં, તેને મનમાં ડંખ રાખી અવસર મળતાં તેનું બુરું કરવાને તે પ્રવૃત્તિ કરતા નથી. આ ઉપશમ અનુકુળ હોય તે, એટલે પિતાના સંબંધમાં કોઈએ અપરાધ કર્યો હોય તે તે માફ કરી શકે છે. અને તેનું સમાધાન તે સમ્યગુદષ્ટિ જીવ પોતાના મન સાથે આ પ્રમાણે કરે છે કે, અમુક મનુષ્ય માટે અપરાધ કર્યો છે, આ અપરાધ કર્યો તેમાં તેને સ્વાર્થ હોય કે ન હોય તે વાત સાથે મારે અત્યારે કાંઈ સંબંધ નથી પણ આ અપરાધ કરવાનું કારણ મારા પિતાના
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૫૩ )
તરફથી તેને કે બીજા કોઇને આપવામાં આવ્યું છે કે નહિં ? આવા કે કેાઈ ખીજીજ જાતના અપરાધ મે કાઇના કર્યાં છે કે નહિં ? તેના આ બદલેા શા માટે ન હેાય ? જે કાંઇ ઉદય આવે છે તે કર્યા સિવાય નથી આવતું, શાસ્રો આમ કહે છે, મહાત્મા પુરુષા પણ આમ કહે છે, દુનિયામાં દેખાવ પણ તેવાજ થાય છે, અનુભવ પણ તેમજ સાક્ષી પુરે છે. જો આમજ છે, તે આ મનુષ્યે કરેલા મારા અપરાધ એટલે મારું અમુક નુકશાન કર્યું” કે મને દુઃખ આપ્યું છે તે મારા પેાતાના જ પ્રગટ કે ગુપ્ત જાણતાં કે અજાણતાં કરેલાં કમને ખલે છે. જો આમજ છે તે! પછી આને દુઃખ આપવાનું કે તે વેરને બદલા લેવાનું મારે કાંઈપણ કારણ રહેતું નથી.’
"
સામેા મનુષ્ય તે નિમિત્ત માત્ર છે. કરેલું તા મારૂ પેાતાનું છે. તે કાઇપણ પ્રકારે મારે ઉય આવવાનું તે હતું. ભાગવવાનું તે હતુંજ. ત્યારે તે કમ આ મનુષ્યદ્વારા ભાગવાર્યું તેમાં ખાટું શું થયું ? કમ આછું થયેલું છે. અલા મળી ચૂકયા છે. આ ઉપરથી મને ચેતવાનું મળ્યું છે કે, “ કરીએ તેવું ફળ મળે છે” તે હવે નવીન કર્માંધ ન થાય તે માટે મારે ખરેખર સાવચેત રહેવું જોઇએ. વળી આ કમ અત્યારે મારી આત્મજાગૃતિમાં ઉદય આવ્યું છે. ફ્રી નવા બંધ ન થાય તેવી જાગૃતિ પણ રહી છે. માટે આ અપરાધી એક રીતે મારે ઉપકારી પણ છે. આ વિચાર કરી પોતાના અપરાધી ઉપર તે વિપરીત ચિતવતા નથી. વાત પણ ખરી છે. જો મનુષ્ય ખારીકાઈથી તપાસ કરે તેા જરૂર તેને સમજાઇ આવે કે મે' પાતે અન્યને કાઈપણ પ્રકારે દુ:ખ આપ્યું છે, હેરાન કર્યાં છે, કે આળ આપેલું છે તેને લઈને જ તેના બદલા તરીકે સામેથી આઘાત આવેલ છે વિશેષ એટલેા છે કે સામેથી આઘાત જે કરી શકે તેવા હાય તે આવે છે. જેને અપરાધ કર્યો હાય તેજ આપણને આઘાત કરે
મનુષ્યદ્વારા જ
આઘાત
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫૪) -બદલે આપે તેમ એકાંત નથી બનતું, પણ જે જે ક્રિયા છે તે તે ફલવાળી છે, અને ઘાત પ્રત્યાઘાતના નિયમ પ્રમાણે સામાનું બુરું ચિંતવે એટલે તે ઘાત-તે ક્રિયા સામે પછડાઈ પાછા ફરી તેટલાજ જેથી તમારા ઉપર આઘાત કરશે. આ સર્વ રહસ્ય સમ્યક્દષ્ટિ જીવના જાણવામાં હોવાથી પોતાના કર્મને બદલે સમજી પોતાના અપરાધીનું પણ બુરું નહિ કરતાં બનશે ત્યાં સુધી તે તેનું ભલુંજ કરશે.”
આ સ્થળે ઉપશમગુણની કિંમત છે. આ સ્થળે ઉપશમગુણને ઉપગ કરાય છે, પિતાને બચાવ કરવા માટે, એટલે પિતાના અપરાધને આ બદલે મળ્યો છે. હવે સામે બદલે લેવાથી પાછી નવી ભૂલ થશે અને વેર વિરોધની પરંપરા વૃદ્ધિ પામ્યા કરશે. આ કારણે તેડી નાખવા માટે પૂર્વે કરેલ વિચારે દ્વારા ઉપશમ કરીને, ક્રોધને દબાવીને, કે વિચારે દ્વારા ક્રોધને વિખેરી નાખવાને માટે આ વિચારને ઉપગ સમ્યક્દષ્ટિ કરે છે. આમાં પોતાને જ બચાવ છે. અને આ બચાવ સત્ય છે. સમ્યક્દષ્ટિ જીવ આવા વિચારે દ્વારા નવીન કર્મ બાંધતે નથી પણ તે વિચારે દ્વારા પૂર્વકર્મોને વિખેરી નાખે છે. તેના આવા સહનશીલતાવાળા ગુણોને લઈ સમ્યક દષ્ટિમાં વિશેષ વિશુદ્ધિ થાય છે. આ ગુણની બીજા છો પણ અનુમોદના કરે છે, સ્તુતિ કરે છે, સહનશીલતાના વખાણ થાય છે.
કે પણ યાદ રાખવું જોઈએ કે સમ્યકૂદષ્ટિ છાએ અનુકુળ ઉપશમ કરવું જોઈએ, પણ પ્રતિકુળ ઉપશમ નહિ કરે. પ્રતિકુળ ઉપશમ તેને કહે છે કે, પિતાને માથે જે ફરજો આવી છે, જેનું વર્ણન ઉપર આવી ગયેલું છે તે માતા, પિતા, કુટુંબ, સ્વધર્મા, શ્રમણુસંધ અને ધર્મ તથા ધર્મસ્થાને તેને બચાવ કરવા માટે
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૫૫ )
પ્રવૃત્તિ ન કરવી, પેાતાની નજરે છતી શિતએ તે સર્વને કે તેમાંથી કોઇના સંહાર થતા જોવા, તેની ઉપેક્ષા કરવી તે પ્રતિ કુળ ઉપશમ છે તે ન કરવા જોઈએ. પેાતાની ક્રુજ તે ખરેઅર બજાવવી. તેમાં ઉપશમને એક બાજુ મૂકવા પડે તેા મૂકી દેવા પણ તેમના ખચાવ કરવાજ જોઇએ. આ ખચાવ કરવાના મા` દેખીતા વિપરીત લાગતા હશે, પણ આ ભૂમિકાવાળાને માટે તે વિપરીત નથી. તે તે આ કાય કરવાથીજ આગળ વધી શકશે. આ કાય કરતાં તેનું અશુભ કમ ઓછું થશે. કારણ
એ કે આમાં સ્વાર્થ નથી જીઠું અથી, ખુરી આશા
નથી. નિરપરાધીનું રક્ષણ છે, આશ્રિતાના બચાવ છે, ધનું ગૌરવ છે, અને પેાતાની ભૂમિકાનું કત્તવ્ય છે.
અહીં કોઈ શંકા કરશે કે, જેમ પોતાના સંબંધમાં સમ્યક્દૃષ્ટિ જીવે વિચાર કર્યો કે આ બદલા તે મારા અપરાધનું ફળ છે, તેમ અહી આ વિચાર કરવા કે આ પેાતાના આશ્રિતાને મળતા ખદલે તે તેમના અપરાધનું ફળ છે, આ દ્વારા તે ભાગવે છે. માટે તેમને ખચાવ શા માટે કરવા જોઇએ ? તેમને તેમના કનું ફળ ભાગવવા દેવું જોઇએ, તે ભાગવતાં તેમનું કમ ઓછુ થશે.
⋅
આના ઉત્તર એ છે કે, વાત તેા સેાએ સે। ટકા સાચી છે. પણ જો આ પ્રમાણે ઉપેક્ષા કરવામાં આવે તે દયા, કરુણા, કામળ લાગણી, પરાપકાર એ વગેરે બધું ઉડી જાય છે, અને આવાં પાપકારી કાર્યો દ્વારા જીવામાં કરુણા, કામળતા, નિઃસ્વાતા, નિષ્કામતા, વિગેરે ગુણે! જે સાધકમાં પ્રગટ થાય છે તે અધા અટકી જાય છે. વળી આ પરેપઢારી પ્રવૃત્તિદ્વારા, સામા મનુષ્ય ઉપર જે પરોપકાર કરવામાં આવે છે એ દેખીતા પરા પકાર છે પણ તે તાવિક પરાપકાર નથી. તેમના કર્માંના ખલે
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫૬) તે હમણાં નહિ તે આગળ પણ તેમને ભગવાજ પડશે. પણ આવા પાપકાર કરવાથી ખરે ફાયદો તે તે પરોપકાર કરનારને થાય છે. તેની અંતઃકરણની વૃત્તિઓ નિર્મળ થાય છે. તેનું આત્મિક બળ બહાર આવે છે. આ નિમિત્તો દ્વારા ખરી રીતે તેજ આગળ વધે છે, છતાં આ પરોપકારની પ્રવૃત્તિથી વ્યવહારમાર્ગ જળવાઈ રહે છે. આ પરોપકારી કાર્ય દેખી સામે મનુષ્ય પિતાની ભૂલ સુધારે છે. પિતે પરોપકાર કરવા બહાર આવે છે તેવા ગુણે પોતાનામાં ખીલવે છે. એટલે તે પણ પિતાના ઉપર કરાતા પર પકારને લઈ, તેવી પ્રવૃત્તિ કરી આગળ વધે છે. વળી આ આશ્રિતને વિપત્તિમાં પડેલાં જોઈને તેની ઉપેક્ષા કરવાથી એક જાતની નિર્દયતા, નિષ્ફરતા પિતામાં વૃધ્ધિ પામે છે. તે ન થવા દેવા માટે પણ પોતે મદદગાર થવાની જરૂર છે.
વળી જે આતમાં સપડાયેલા મનુષ્ય છે, તેઓ એમ વિચાર કરે કે આ અમારાં કર્મને બદલે છે અને તે અમારે ભોગવેજ પડશે એમ જાણું તેઓ સમભાવે સહન કરે તે તેને તે ફાયદાકર્તા છે, પણ ઉપેક્ષા કરનારને તે ફાયદો નથીજ. તેણે તે. પિતાની લાગણીઓને-શક્તિને વ્યય કરીને અન્યને બચે તે બચાવવાં. એટલું યાદ રાખવું જોઈએ કે, જાગૃતિપૂર્વક આ બચાવવા-કે મદદ કરવા પ્રયત્ન કરે. તેથી કદાચ તે કાર્યમાં વિજ્ય ને પણ મળે તે પણ મનમાં ખેદ ન થાય. અથવા તેમાં વિજય મળ્યાથી લેકો તેની પ્રશંસા કરે તે અભિમાન પણ ન થાય જે ખેદ કે અભિમાન થાય તે જરૂર સમજવું કે તેની પ્રવૃત્તિ આ કામમાં આત્મજાગૃતિપૂર્વક થઈ નથી. છે કે આ સર્વ કહેવા ઉપરથી એ ફલિતાર્થ થ કે, પિતાની ફરજ બજાવતી વખતે ઉપશમને આશ્રય લે નહિ, પણ પિતાને માથે તેવા પ્રસંગો આવી પડયા હોય તે તે સહન કરવા અને
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૫૭)
તે સેટીમાંથી પસાર થવા, તથા આત્મજ્ઞાનના માર્ગમાં આગળ વધવા માટે ઉપશમને આશ્રય કરવા.
અહી એક ક્રોધના સંબંધમાં વર્ણન આપવામાં આવ્યું છે; પણ તેજ દિશાએ માન, માયા, લેાભના સંબંધમાં યથાચેાગ્ય સમજી લેવું.
આ ક્રોધના ઉદ્દયથી નાશ પામેલું કાય પણ ઉપશમથી સિદ્ધ થાય છે.
ક્રમસાર મુનિ.
કૃતાગલા નગરીમાં સિંહરથ રાજા રાજ્ય કરતા હતા. સુનંદા રાણીની કુક્ષીથી ઉત્પન્ન થયેલે દમસાર નામના તેમને એક પુત્ર હતા. એક વખત ભગવાન્ મહાવીરદેવ ગ્રામાનુંગ્રામ વિચરતા તે નગરીના ઉદ્યાનમાં આવીને સમવસર્યાં (ઉતર્યાં) તે મહાપ્રભુની ધ દેશના સાંભળી ક્રમસાર કુમાર પ્રતિમાધ પામ્યા, માતા પિતાની આજ્ઞા મેળવી તેણે દીક્ષા ગ્રહણ કરી. પ્રભુએ તેને આત્મજ્ઞાનના માગ ખતાવવા રૂપ ચેાગ્ય શિક્ષા આપી. તે માર્ગોમાં વિશેષ દૃઢ કરવા નિમિત્તે જ્ઞાન અને ઉંમરમાં તથા અનુભવમાં વૃદ્ધ ગીતા મુનિને સાંખ્યા. ગીતા એટલે સૂત્ર તથા તેના અર્થીના રહસ્યને અનુભવપૂર્વક જાણનાર જ્ઞાન તથા વયમાં વૃધ્ધ પુરુષા.
શરૂઆતમાં નવીન શિષ્યાને આમ ઉદ્દેશ એ હાય છે કે, નવીન શિષ્યમાં સંસ્કારે નાખવાની ઘણી જરૂર છે, નવીન
ગીતા ને સોંપવાન શરૂઆતથી જ ઉત્તમ શિષ્યને પ્રાપ્ત કરવા
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૫૮ )
યેાગ્ય લક્ષ ખતાવી, તેમાં જાગૃત કરી, તેને અનુક્રમે આગળ વધવાના માગ ખતાવવા. વિનય, નમ્રતા, નિરભિમાનતા, સહન શીલતા, ક્ષમા-ઈત્યાદિ ગુણેા આત્મમાર્ગમાં ઘણાજ જરૂરના છે તે દૃઢ કરાવવા. આ શિષ્ય નવીન હેાવાથી આ માર્ગોમાં કયાં ક્યાં વિકટતા છે? કયે સ્થળે આગળ ન વધતાં અટકી પડાય છે ? કેવી પ્રવૃત્તિથી આગળ વધવાનેા મા સરલ થાય છે ?
આ મામાં કયા કયા ગુણ્ણાની અવશ્ય જરૂરિયાત છે? (તે સવ નવીન શિષ્ય) જાણુતા ન હેાવાથી આ વૃદ્ધ અનુભવી ગુરુ શરૂઆતથીજ પેાતાને આજ સુધીના અનુભવ ધીમે ધીમે તેની ચાન્યતા અનુસાર બતાવી તેને આગળને આગળ વધારી શકે છે.
વૃધ્ધ અનુભવી ગુરુની સહાય વિના આ નવીન શિષ્ય આગળ વધી શકતા નથી. તેને માર્ગોમાં અનેક વિધ્ના નડે છે. અનુભવી ગુરુ આ સ્થળે તેને ધીરજ આપે છે. ગુંચવણા દૂર કરવાના પાંતાના અનુભવના માગ ખતાવી હિમ્મતથી ઉત્સાહપૂર્વક આગળ વધારવા પ્રેરે છે. ખીનઅનુભવીએ પેાતે અટકી પડેલા હાવાથી ખીજાને આગળ પ્રેરણા કરી વધારી શકતા નથી, તેમજ યુવાન ગુરુએ પણ ભાગ્યેજ આગળ વધારી શકે છે. કારણ તેનામાં સહનશીલતા કે ઠરતાનેા ગુ ખીલેલા ન હાવાથી નવીન શિષ્યે શરૂઆતમાં કરેલી ભૂલા કે જે થવાના સંભવ છે તે માફ કરી શકતા નથી. સહનશીલતાના અભાવે પાતે કોપ કરે છે. અને જોરથી અમુક નિયમમાં ચલાવવાવી ફરજ પાડતાં શિષ્યના ઉત્સાહને ભંગ કરી નાખે છે. પિરણામે આ વાયુદ્ધના ઘણુથી ઉત્પન્ન થતા કોપાનલ શાંતિને બાળી નાખે છે. અને ઉત્તમ પરિણામથી ભ્રષ્ટ થતાં જેનું શરણુ તેનાથી ભય ઉત્પન્ન થતાં ચાલુ આત્મપ્રાપ્તિના માર્ગથી શિષ્ય વિમુખ થાય છે.
આ ભય કે ચિંતા વૃધ્ધ-ડરતાવાળા, અનુભવી ગુરુ તરથી થવાના સંભવ નથી. કેમકે તેને અનુભવ છે. પાતાની સ્થિતિ
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫૯)
યાદ છે. અમુક સ્થળે અમુક કર્મના ઉદયથી આવી પ્રકૃતિ કે પરિણામ થવાં જોઈએ તે પોતે જાણે છે. આ સ્થળે કોઈ વખત એગ્યા શીખામણ આપીને, કે ઉત્સાહ ઉત્પન્ન કરનાર દષ્ટાંત આપીને, અથવા અમુક વખત ઉપેક્ષા કરીને અવસર આવતાં તેને યોગ્ય માર્ગ પર ચડાવી દે છે. આ જ કારણથી ભગવાન મહાવીરદેવે દમસાર કુંવરને વૃધ્ધ અનુભવી ગીતાર્થને શરૂઆતમાં સે હતે. *
' ગીતાર્થ અનુભવી ગુરુ પાસે કેટલેક વખત રહી આત્મમાર્ગમાં જરૂરીઆતવાળાં ઉપયોગી રહસ્યને અભ્યાસ કરી પિતાના ઉત્તમ વિચારોમાં તે દૃઢ થયે. આ એક વિચાર ઉપર લાંબા વખત સુધી તે મનન કરતે હતે. એક એક વિચારને મજબુત કરવા માટે દિવસના દિવસ સુધી તે વિચારો ચલાવતે અને છેવટે તેને નિશ્ચય કરી તે પ્રમાણે પિતાનું વર્તન બનાવતે. પિતાના દોષે કાઢી તેને દૂર કરવા માટે કયા ક્યા ઉપાયે લેવા? તેને પ્રતિપક્ષી સદ્ગુણોને કેમ શોધી કાઢવા? અને તે સગુણોને અમલમાં કેમ મૂકવા? ઈત્યાદિ ઉપર અનેક વિચારો ચલાવી આગ્રહપૂર્વક તે પ્રમાણે વર્તન કરતા હતા. આ વિચારબળ એક મહાન તપશ્ચર્યા છે. તેનાથી વિષમ કર્મવન બળીને ખાખ થઈ જાય છે. આ વિચારમાં તે એ તે લીન થઈ જતો હતો કે તેને આહાર કરવાનું પણ ભાન રહેતું નહિં. છતા પણ આવી સ્થિતિ વડે તેના મનમાં પરમશાંતિ ઉત્પન્ન થતી. તેને પરમ આનંદ ઉત્પન્ન થત, નવીન અનેક શંકાઓનું સમાધાન થતું હતું અને જ્ઞાનબળ દિનપ્રતિદિન વધતું જ હતું. તેને આત્મ ઉપગ ઘણે જ તિર્ણ થતો જતો હતો. પિતાની બારીક ભૂલે પણ તે ઘણી સહેલાઈથી
ધી શકતા હતે; છતાં હજી તેને પરમશાંતિ મળે તેવું. આત્માનું પૂર્ણ જ્ઞાન-કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું ન હતું આથી તેના મનમાં અનેક વિચારે ઉત્પન્ન થતા અને હું ક્યાં અટકું
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬૦ )
મારી ભૂલ ક્યાં થાય છે? કયા કારણસર એ આવરણુ મને નડે છે ? તેની શેાધ કરવા લાગ્યા. પણ આ સત્તામાં રહેલ અને ઉપરથી દેખાવ નહિ આપે તેવા દોષ, તેના જાણુવામાં ન આવ્યેા. છેવટે તેણે આ વાતને ભગવાન્ મહાવીરદેવ પાસેથી નિણ્ય કરવાના નિશ્ચય કર્યાં.
એક દિવસ ભગવાન મહાવીરદેવ ચંપાનગરીની અહાર ઉદ્યાનમાં આવી રહ્યા હતા, તે અવસરે તે મહાત્મા દમસારસુનિ તે મહાપ્રભુની પાસે આવી, હાથ જોડી નમન કરી–વંદન કરી તેમની સેવા કરવા બેઠા. પ્રભુ તેના મનના અધ્યવસાય જાણતા હતા. તેમણે કહ્યુંઃ દમસાર ! તારા મનમાં જે વાત છે તે તું પ્રગટ કર. જરૂર તેનેા ખુલાસેા મળશે.
ક્રમસારના આનદના પાર ન રહ્યો. તેને નમન કરી જણાવ્યું : પ્રભુ! હું ચાગ્ય છે કે અયેગ્ય છું ? મને કેવલજ્ઞાન પ્રગટ થશે કે નહિ ?
મહાવીરદેવે ઉત્તર આપ્યા : મહાનુભાવ ! તું ચેાગ્ય છે. ભવી છે. તને કેવલજ્ઞાન પ્રાપ્ત થશે. દમસાર ! તારી શુદ્ધતા –આત્મ ઉપયાગની જાગૃતિ પ્રમળ છે અને આવી જાગૃતિ મની રહે તેા એકાદ પહેારમાં તને કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય, પણ તેમાં વિઘ્ન છે. અંતરાય પડવાના છે, અને તેનું કારણ કષાયના ઉદય છે. તે કષાયને દખાવ્યા છે. તે સત્તામાં પડયા છે. જરૂર બહાર આવશે. કષાયને ક્ષય કરવા જોઈએ તે હજી થઈ શકયા નથી. આજ કારણથી તને કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત થતું નથી. તે કષાયને તું ક્ષય કરી શકીશ એટલે તરત કેવલજ્ઞાન પ્રાપ્ત થશે.
પેાતાના દોષ હાથ લાગવાથી ક્રમસાર ઘણેા ખુશી થયા તેણે પ્રભુને નમન કરીને જણાવ્યું : પ્રભુ ! આપનું કહેવું ચાગ્ય
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૧ )
છે. હું તે કષાયને વિજય કરીશ. કષાયના ઉદયને નિષ્ફળ કરીશ, અને આપની પૂર્ણ કૃપાથી પૂર્ણ જ્ઞાન મેળવીશ. આ પ્રમાણે કહી તે વદન-નમન કરી એકાંત સ્થળમાં બેસી આત્મવિચારણા કરવા ખેડે. કષાય શત્રુ છે તેને જીતવા જ જોઈએ. અમુક ક્ષમા–સહનશીલતા આદિ ઉપાચેાથી તે જીતી શકાય છે. આત્મઉપયાગ પ્રમળ જાગૃત રાખવેાજ જોઇએ. સવ જીવા ઉપર આત્મબુદ્ધિ–સમાન લાગણી રાખવી જોઈ એ ઈત્યાદિ અનેક વિચાર। કષાય જીતવા માટે કરી તે ધ્યાન કે વિચારણાથી નિવૃત્ત થયે..
૧૪
ભિક્ષાના વખત થયા. પુદ્ગલાથી બનેલું પુદ્ગલાથીજ વૃદ્ધિ પામનારું શરીર આહાર વિના ટકી નજ શકે, શરીર મારા મદદગાર મિત્ર છે. તેની મદદથી જ્ઞાન, ધ્યાન, વિચારાદિ કરી શકાય છે. તેની પાસેથી હજી ઘણું કામ લેવાનુ છે માટે તેને પણ કાંઇક. ભાડા તરિકે ભેાજન આપવું જેઈએ. ઇત્યાદિ વિચાર કરી ભગવાન મહાવીરદેવને નમન કરી ત્રીજા પહેારની શરૂઆતમાં ભિક્ષા લેવા માટે તે વનમાંથી શહેર તરફ જવાને નીકળ્યેા.
આ વખતે ગ્રીષ્મૠતુની ભરયુવાન અવસ્થા ચાલતી હતી. પેાતાની યુવાનીના ખળથી ગતિ થઈને દુનિયા ઉપર પૂર જોસથી પેાતાના પ્રમળ પ્રતાપી પ્રખર તાપ પાથરી દીધા હતા. લગભગ એક વાગ્યાના વખત હતા. ઉપરથી પડતા તાપને લઈ મસ્તક તપી ગયું હતું. જમીન સખ્ત રીતે તપી ગયેલી હેાવાથી
પગ મળતા હતા.
રાજકુમાર, સુકુમાર દેહ, તપની ગરમી અને ગ્રીષ્મૠતુના પ્રખળ તાપ ઇત્યાદિથી વ્યાકુળ છતાં તેના હૃદયમાં વિચારખળથી શાંતિ વ્યાપી રહી હતી. તપાવનમાંથી ચાલતાં ચાલતાં શહેરના
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૬૨)
દરવાજા આગળ તે આવી પહોંચે. પોતે શહેરના રસ્તાથી માહીતગાર ન હતો તેથી વિચાર કર્યો કે, તાપ દુઃસહ છે. રસ્તાની ખબર નથી. માટે કેઈ નગરને રહેવાશી આવી મળે તે તેને નજીકમાં થઈ ગૃહસ્થને ઘેર જવાય તે માર્ગ પૂછીને પછી આગળ ચાલું.
આ અવસરે કઈ એક મનુષ્ય પિતાનું કાંઈ કાર્ય કરવા નિમિતે શહેર બહાર જવાનું હતું તે ત્યાં શહેરમાંથી આવી ચડ. સાધુને દરવાજામાં ઉભેલે દેખી તે આત્મભાન વિનાને બહિરદષ્ટિ જીવ વિચારવા લાગ્યું કે, હું અમુક કાર્ય કરવા જાઉં છું. દરવાજા બહાર નીકળતાં આ સાધુ મને સામે મળે તેથી અપશુકન થયા એમ માની તે દરવાજામાં ઉભે રહ્યો.
ખરેખર અજ્ઞાન દશા દુઃખરૂપ છે. આવા તપોનિધાન ! આત્મભાવમાં મગ્ન! મંગલમૂર્તિ સાધુને દેખીને પણ અપશુકનને વિચાર કરે તે અજ્ઞાનતા નહિ તે બીજું શું ગણાય? પિતાના હલકા-નીચ વિચારે તેજ અમંગળ છે, અપશુકન છે, તેને લઈને જ પિતાનું કાર્ય સિદ્ધ થતું નથી. જેવી ભાવના તેવી ફલ સિદ્ધિ પ્રાપ્ત થાય છે. જે આ શાંત સ્વરૂપ, તપસ્વીને જોઈને તેને ઉત્તમ શુકનરૂપ માની, મનની ભાવનાને ઉન્નત બનાવી તે આગળ ચાલ્યા હતા તે તેની પ્રબળ મનેભાવના બળથી તેનું કાર્ય અવશ્ય સિદ્ધ થાત. પણ સત્સંગ નહિ કરનાર, વિષયાભિલાષી પામર જીવમાં આવી ઉત્તમ ભાવના ક્યાંથી હોય? અને તેને લઈનેજ મંગલમૂર્તિમાં પણ અમંગલની કલ્પના તેને ઉત્પન્ન થઈ.
આ દમસાર સુનિ પિતાના સ્વરૂપને વિચાર કરવામાં તત્પર હોવાથી આ મનુષ્ય શા કારણથી અહી અટકો છે તેને વિચાર
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૬૩)
પિતે કરી ન શક ડીવાર રહી પિતાની નજીક ઉભા રહેલા મનુષ્યને દેખી, પિતે તેને પૂછે કે મહાનુભાવ! ભદ્ર! આ શહેરની અંદર કયા માર્ગથી જતાં ગૃહસ્થનાં ઘર નજીક મળી આવશે ?
- તે આવનાર ગૃહસ્થે વિચાર કર્યો કે, આ મુનિ, નગરના માર્ગમાં અજાણ દેખાય છે, હું તેને વિપરીત માર્ગ બતાવી કષ્ટમાં પાડું, જેથી આ સન્મુખ મળવાથી તેને થયેલા ખરાબ શુકનનું ફળ નિષ્ફળ થાય, મને પ્રાપ્ત ન થાય. આમ વિચાર કરી તેણે કહ્યું: હે સાધુ! તમે આ માર્ગે ચાલે, જેથી ગૃહ સ્થના ગૃહો તમને નજીકમાં મળી જશે.
સરલ સ્વભાવી સાધુ દમસારે તેણે બતાવેલા માર્ગે તરતજ ચાલવાનું શરૂ કર્યું, પણ તે માર્ગ અતિશય વિષમ હતો, ઉજડ વેરાન જે હોવાથી તે માર્ગે એક પગ પણ મુકવે તે ઘણું મુશ્કેલીનું કામ હતું. વળી તે ઘરની પાછલી ભીંતેવાળે માર્ગ હતો તેથી ત્યાં થઈને આવતું જતું કોઈ પણ મનુષ્ય તેને સન્મુખ મળતું ન હતું કે જેને પૂછીને તે પિતાને માર્ગ બદલાવી શકે. હજી પણ તે આગળ ચાલ્યો, ધુળના વિશેષ ભાગને લઈ તે રસ્તો ઘણાજ તપી ગયે હેવાથી પગ તે અગ્નિ ઉપર મુકતા હોઈએ તેમ બળતા હતા, કાંટા પણ ત્યાં વિશેષ હતા. સાધુ ચાલી ચાલીને કંટાળી ગયા, આગળ ચાલવાની કે પાછા વળવાની પણ હિમ્મત ન ચાલી. પેલા મનુષ્ય આ માર્ગ શા માટે બતાવ્યું ? તેનું ભાન હવે તેને થયું. આ ભાન થતાં નિર્દોષ ભાન-આત્મભાન ભુલાયું, તેનું હૃદય ઉકળી આવ્યું. રસ્તો બતાવનારા મનુષ્ય ઉપર ક્રોધ આવ્યું. મહાવીરદેવે થોડા વખત ઉપરજ ચેતાવ્યું હતું કે તમને કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત થવામાં અંતરાયભૂત ક્રોધ છે, તે ભાન આ વિષમ
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬૪) પ્રસંગને લઈ ભૂલાયું. સત્તામાં પડેલ કષાયે જોરથી આ નિમિત્ત પામી બહાર આવ્યા. આ કષાયને નિષ્ફળ કરવાનું ભાન ન રહ્યું, આત્મસ્વરૂપ પ્રાપ્ત કરવામાં મદદગાર મન અત્યારે શત્રુ જેવું થઈ બેઠું. તેણે અત્યારે કષાયને મદદ આપવા માંડી. મનની મદદ મળતાં કષાયનું જોર વધ્યું. તે સર્વે પિતાના પરિવાર સાથે બહાર પ્રગટ થયા. અજ્ઞાનતાએ આવી પતિને દબાવી દીધી. ક્રોધે ક્ષમાને નાસી જવાની ફરજ પાડી. અભિમાને નમ્રતાને નાશ કર્યો.
મુનિ-આત્મભાન ભૂલેલે મુનિ! વિચારમાં પડશે. અહા! નગરના લેકો કેવા દુષ્ટ! આ પાપિ મનુષ્ય મને નિર્દોષને. પારસી
સમય અડા આવા સંકટમાં વિના પ્રયોજન નાંખ્યો! આવા દુષ્ટ પ્રાણીઓ શિક્ષાને ગ્ય છે. જેવાની જેડે તેવા થવું જ જોઈએ, તેમ કર્યા વિના લેકે સિદ્ધા ચાલે તેમ નથી. પુષ્પને જરા પણ કલામણ ઉત્પન્ન કર્યા સિવાય રસનું પાન કરનાર ભમરો પણ શું કઠીણુ કાષ્ટને ભેદી નથી નાખત? મારે પણ આ શહેરના લોકેને શિક્ષા આપવી જ જોઈએ.
અહા! કેવડી મેટી ભૂલ? કેટલું બધું અભિમાન? એકને અપરાધે આખા શહેરને શિક્ષા કરવાની ઈચ્છા ! ક્રોધની સ્થીતિજ એવી છે. તેના ઉદય વખતે મહાત્માઓના ઉપદેશે પણ ભૂલાઈ જાય છે. હાથમાં આવેલી બાજી પણ બગાડી નંખાય છે.
તે મહાત્મા દમસારને ઘણા લાંબા વખતના નિર્મળ સંયમથી અનેક શક્તિઓ ઉત્પન્ન થયેલી હતી. તેને આ સ્થળે ઉપયોગ થયો! એક નજીકના વૃક્ષ નીચે બેસી ક્રોધથી ધમધતા હૃદયે, ઉધ્યાન સૂત્ર ગણવાની શરૂઆત કરી. સત્તામાં રહેલી કષાયની વૃત્તિઓ પુર જેસમાં ઉત્થાન પામી બહાર આવી. સંય
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪-૧
( ૧૫ )
મિને દઢ સંકલ્પ, કળકળતા હૃદયમાંથી નીકળેલે ઉગ્ર શ્વાસ, ઉથ્થાન સુત્રનું નિમિત્ત, પરિણામ એ આવ્યું કે આખા શહેર રમાં અકસ્માત શત્રુ રાજાનું મોટું સૈન્ય આવવાની વાત પ્રગટ થઈ નગરના લેકો ભયભીત થયા. શેકાતુલ થઈ સર્વ ધન, ધાન્યાદિને ત્યાગ કરી પિતાનું જીવિતવ્ય બચાવવા નિમિત્તે ચારે દિશામાં નાસવા લાગ્યા. રાજા પણ રાજ્યને ત્યાગ કરી નાશી છુટયો. થોડા વખતમાં આખું નગર શુન્ય ઉજડ થઈ ગયું.
' મુનિ જ્યારે આવી સ્થીતિમાં ઉથ્થાન સૂત્રનું પરાવર્તાને કરતા બેઠા હતા ત્યારે લોકો ભયના કારણથી ભાગનાશ કરતા તે રસ્તે થઈને પણ જવા લાગ્યા. કોઈ દોડે છે, કોઈ પડી જાય છે, કોઈ રૂદન કરે છે, આમ નાશાનાશ કરતા અને વિવિધ પ્રકારના દુઃખે દુઃખી થયેલા લોકોને દેખી તે મહાત્માને કોપ શાંત થશે.
સાધુ ચિંતવવા લાગ્યાઃ હા! હા! આ મેં શું કર્યું? વિના પ્રજને નગરના બધા લોકોને મેં દુઃખી કર્યા. એકના અમે રાધે આખા શહેરને શિક્ષા? કેટલે બધે અન્યાય! પણ હા! સર્વજ્ઞનું વચન અન્યથા કેમ થાય? ભગવાન મહાવીરદેવે જેમ કહ્યું હતું તેમજ થયું. હા! ફેગટજ ક્રોધ કરીને તરતમાં ઉભન થતું કેવળજ્ઞાન હું હારી ગયો.
આ પ્રમાણે પશ્ચાતાપ કરતાં અતિ કરૂણારસમાં મગ્ન થઈ તે સર્વ લેકોને સ્થિર કરવા માટે સમુચ્ચાન શ્રત ગણવાને પ્રારંભ કર્યો. અતિશેં શાંત હદય કરી કરૂણાદ્ધ અંતઃકરણે શાંતિને સંકલ્પ કર્યો. તેમાં એવા આલ્હાદ ઉત્પન્ન કરનારાં સૂત્રો હતાં કે જેના પ્રભાવથી ઉજડ થયેલાં શહેરે અને ભયવાન
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
રચેલાં લોકો પણ સારી રીતે વસી રહે અને નિર્ભયતા પામે. જેમ જેમ આ સૂત્ર ગણવા લાગ્યા તેમ તેમ સર્વ કે પ્રમુદિત થઈ નગરની અંદર આવવા લાગ્યા. રાજા પણ હર્ષ સહિત શહેરમાં આવ્યું. ભયની વાત દૂર થઈ ગઈ. સર્વ લેકે જવસ્થ થયા.
તપથી શેષિત શરીરવાળે પણ અત્યારે પરમ ઉપશમ રસમાં મગ્ન થયેલ દમાસાર મુનિ તે શહેરમાં આહારે લીધા વિના જ પાછો વળે. અને જે સ્થળે ભગવાન મહાવીર દેવ હતા ત્યાં આવી વિનય સહિત તેમના ચરણમાં આળેટી પડયો. અને આંખમાંથી ખરતા આંસુએ ગદ્ગદિત સ્વરે પિતાની થયેલી ભૂલને તશ્ચાતાપ કરી તેના પ્રાયશ્ચિતની માંગણી કરી.
મહાવીરદેવે કહ્યું: દમસાર! મારે કોઈપણ સાધુ કે કઈ પણ સાધ્વી જે કષાયની પરિણતિ ધારણ કરશે તે ઘણા લાંબા કાળ સુધી આ વિષમ સંસારમાં પરિભ્રમણ કરશે. પણ જેઓ ઉમશમને (કષાય રહિત સ્થિતિને) ધારણ કરશે, તેનું સંસાર પરિભ્રમણ ઓછું થશે. તેઓ પોતાના શુદ્ધ સ્વરૂપને પ્રાપ્ત થશે. ક્ષમા એજ મુનિઓને ધર્મ છે. દમસાર! તમે તમારો ધર્મ આ સ્થળે ભૂલી ગયા છે. અપરાધીઓને પણ ક્ષમા આપવી તે તમારો ધર્મ હતું. આ સહનશીલતા-ક્ષમાં રાખી આત્મભાવમાં મગ્ન થયા હતા તે કેવળજ્ઞાન તમારી પાસે જ હતું. જેટલા તમે તમારા ધર્મથી બહાર ગયા છે તેટલું જ કેવળજ્ઞાન દૂર ગયું છે. પણ કાંઈ નહિ. ભુલને સુધારે. આમાંથી તમને ઘણું જાણવાનું મળ્યું છે. ખરી કસોટીના વખતે કેટલી જાગૃતિ રાખવી જોઈએ તે હવે તમે સમજી શક્યા છે. આ ઉપરથી બીજા પણ શ્રમણ, શમણુઓને ધડે લેવાનું મળી આવશે કે નજીક આવેલું કેવળ
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૬૭ )
જ્ઞાન કાધના ઉડ્ડયથી દૂર ચાલ્યું જાય છે, માટે જેમ મને તેય ઉપશમ ભાવ રાખતાં શીખેા.
"
દમસારે પેાતાની ભૂલ કબુલ કરી. હવેથી જાગૃત રહેવાન નિશ્ચય કર્યો. ભગવાને ચેાગ્ય પ્રાયશ્ચિત આપ્યું.
દમસાર મુનિને પેાતાની મહાન ભૂલ થઈ છે એમ સમ જાયું. તે એકાંતમાં ગયા, અને આત્મવિચારણામાં મગ્ન થયા અધ્યવસાય નિળ કર્યાં. સત્તાએ સવ જીવા સાથે પોતાના જીવનની ઐકયતાના વિચાર કર્યાં. દેહાભિમાન છુટયું, ઈચ્છા વિરામ પામી, સવ પદાર્થોં ઉપરથી મમત્વભાવ દૂર થયા, મનુ આત્મામાં લીન થવા લાગ્યું, એકરસ થયું, કખળા વિખરાયા, અજ્ઞાન આવરણુ તુટયું. આવી સ્થિતિમાં સાતમે દિવસે ક્રમસાર સુનિને કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયું. ત્યારમાદ વર્ષ પર્યંત આ ભૂમિતળપર વિચરી અનેક ચેાગ્ય જીવાને મેધ આપી નિર્વાણુ
પામ્યા.
દમસાર મુનિના જીવન ઉપરથી ઘણું શીખવાનું મળે તેમ છે. ઉપષમ, કષાયના અભાવ એજ સમ્યગ્દૃષ્ટિનુ જીવન છે. તે આગળ વધારનાર ઉત્તમ સાધન છે.
આંતર્તાપ શાંત કરનાર છે. પરમાનંદની પ્રાપ્તિ ઇચ્છનારા સમ્યગૂદૃષ્ટિ જીવાએ આ પરમ ઉપશમ રસમાં નિમગ્ન થવું.
સવેગ ૨.
ઉત્તમ પ્રકારનાં દેવ તથા મનુષ્યેાનાં સુખને ત્યાગ કરીને કેવળ મુક્તિનાં સુખની અભિલાષા કરવી તે સ ંવેગ કહેવાય છે.
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૬૮)
કેમકે તે દેખાતાં સુખ અનિત્ય અને દુઃખના અનુબંધવાળા છે-રસવાળાં છે.
આ જેણે આત્માને જાણે છે, ઝાંખે પણ તેના સુખને અનુભવ કરે છે, નિરૂપાધિક સુખ કેવું હોઈ શકે? તે સંબંધી જેણે વિચારે કરેલા છે, તેને ઉત્તમ પ્રકારનાં દેવ અને મનુષ્ય સંબંધી સુખ તુચ્છ લાગે છે, સંયોગ વિયેગથી ભરપૂર લાગે છે, થોડા વખતમાં નાશ પામનારાં જણાય છે, અને તેનું પરિસુમ દુઃખમાંજ વિરામ પામતું હોય તેવું લાગે છે. આજ કાર
થી ક્ષણભરના સુંદર દેખાવવાળાં કિપાકના ફળની માફક વિષમય વિપાક આપનારાં તે સુખ તરફથી સમ્યગૃષ્ટિ જીવ વિરક્ત થાય છે અને પરમશાંતિમય, નિરૂપાધિક આત્માની શુદ્ધ સત્તાના પ્રગટ થવાથી પ્રાપ્ત થતી અનંત આનંદમય સ્થિતિમાં સ્થિર થવાની ઈચ્છા પ્રબળપણે તેનામાં પ્રગટ થાય છે. કેવળ મોક્ષની ઈચ્છા પ્રગટ કરીને તે બેસી રહેતો નથી પણ તેના માર્ગ તરફનું પ્રયાણ તે શરૂ કરે છે. જેમ જેમ ઇદ્રિના ઉપાધિજન્ય સુખથી તેનું હૃદય વિરક્ત બને છે, તેમ તેમ આત્માના સત્ય સુખ તરફ તેનું અતર્ વલણ વધતું જાય છે. આનું નામ જ પ્રયાણ કહેવાય છે. એક વસ્તુ તરફથી મન વિરકત થાય છે કે તેને બીજી વસ્તુ તરફ વલણ પકડવુંજ પડે છે અને તે સમ્યગદષ્ટિ આત્મભાનમાં જાગૃત થયેલ હોવાથી બીજા કે માર્ગ તરફ ન જતાં શુદ્ધ આત્માના માર્ગ તરફજ પ્રવાસ કરે છે. આંતરક્રિયા હદયને પૂર્ણ રીતે આત્મા તરફ ચાહ કરતાં શીખવે છે અને ઇંદ્રિના ઉપાધિજન્ય વિષયો તરફથી વિરકતા મેળવાવે છે. આ સિવાય બીજું કર્તવ્ય શું હોઈ શકે? આજ ખરેખર સવેગ છે. આ ગુણથી જીવ આત્માના પવિત્ર માર્ગમાં પ્રવેશ કરે છે.
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬૯)
નિવેદ્ય ૩.
નિવેદ્ય એટલે ઉદાસીનતા. સ`સારથી ઉદાસીનતા–ભવથી ઉદાસીનતા વારંવાર જન્મ મરણુ કરવાવડે-ઉત્પન્ન થવું પડે તેનાથી ઉંઢાસીનતા, સંસારને નારકી સમાન કે અંધીખાના સમાન માની તેમાંથી ઉદ્ભજીત થઈ છુટવાને ઈચ્છા કરે, ભવપાશથી છેડાવનાર સદ્ગુણુને શરણે જવાની પ્રમળ જીજ્ઞાસા થવી, આ સર્વેને નિવેદ્ય કહે છે.
અજ્ઞાનતાના એજ સંસાર છે. ભવ છે, કારણ કે ભવન એટલે થયું-ઉત્પન્ન થવું-નહેાતું અને થવું. થવું અને જવું. જેવું ને થવું. આ ઘટમાળ અજ્ઞાનતાને લીધેજ ઉત્પન્ન થાય છે. એ અજ્ઞાનતાને નાશ કરવા પ્રયત્નવાન્ થવું એજ સંસારના નાશ કરવા ખરાખર છે. આ પૃથ્વી, પાણી, અગ્નિ, વાયુ, આકાશ અને તેના વિવિધ સંચેાગાથી ઉત્પન્ન થયેલું જગત્ તેના નાશ તા કોઇથી કરી શકાવાનાજ નથી. પણ કારણના નાશ સાંધવા તેથીજ કાના નાશ થાય છે. કારણુ અજ્ઞાન છે, અને તેનું કાય આ વિવિધતા છે-જન્મ, મરણાદિ છે. કારણના નાશ થતાં–અજ્ઞાનતા જતાં વિપરીત પ્રવૃત્તિ અટકતાં વિપરીત કાય થતું અટકશે એટલે જે જેવા રૂપે છે તે તેવા રૂપે થઇ રહેશે. આત્મા આત્માના સ્વરૂપે પ્રકાશત થઈ રહે, એમ અખંડતા કાયમ જળવાઈ રહે તેજ ભવના નાશ છે. એને માટે જ ભવથી ઉદ્વેગ ધરવાના છે. આત્મજ્ઞાન પ્રગટ થતાં આ ભવ જરાપણુ દુઃખ આપી શકનાર નથી. તે પછીની વિવિધતાએ વાજાના સુરની માફક મધુરતાના આનંદ આપનારી છે. અખીલ વિશ્વરૂપ રગમ ડપમાં થતા નાચ આત્માને આનંદ આપનાર થાય છે.
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૦ )
આ અજ્ઞાનતાને નાશ સાધવા માટે શરૂઆતમાં ઇંદ્રિયજન્ય વિષયના આશ્રયભુત ભવવાસથી વિરક્ત થવાની જરૂરીયાત છે. તથા ધર્મને-શુદ્ધ આત્માને–પવિત્ર આત્મસ્વરૂપને તારક જાણી તેનું શરણ લેવાની આવશ્યક્તા છે. ભવવાસથી વિરતતા અને આત્મધર્મનું શરણ આ બે પ્રબળ સાધનોની મદદથી અજ્ઞાનને નાશ સાધી સ્વરૂપસ્થિતિ મેળવવાની છે, સમ્યકત્વાન છમાં આ ગુણની ઘણું જરૂરીયાત છે.
અનુકંપા. ૪ તે દુઃખી પ્રાણિઓને વિષે પક્ષપાત વિના દુઃખ દૂર કરવાની ઈચ્છા તે અનુકંપા છે. જેમ જેમ મનુષ્ય પરમાર્થના માર્ગમાં આગળ વધતું જાય તેમ તેમ તેનું હૃદય વિશેષને વિશેષ આદ્ર બનતું. જાય છે. નાત જાતના તફાવત વિના પિતાની દયાળુ વૃત્તિને તે સર્વત્ર માર્ગ આપે છે. લેકોનાં દુઃખ દૂર કરવા માટે પિતાની શક્તિને તેઓ જરાપણ છુપાવતા નથી. એટલું જ નહિ પણ તેઓ તેવા જીવને મદદ આપવાની રાહ જોયા કરે છે તેઓને પક્ષપાત જરાપણ હેતે નથી કે, આને મદદ આપે અને આને મદદ ન આપું. પક્ષપાતથી તો સિંહણ પણ પોતાના બચ્ચાને બચાવ કરે છે. અને પાળી–પિષીને ઉછેરીને મોટું કરે છે. તેમ જેઓ પિતાનાં કુટુંબ તથા બાલબચ્ચાઓનું રક્ષણ કરે છે તે કાંઈ તેમના ઉપર દયા-કે અનુકંપા કરતા નથી. તેઓને તે તેમના તરફ મોહ છે. પુત્રાદિ ઉપર સ્નેહ છે, અને તેને લઈને પિતાની ફરજ સમજીને ભવિષ્યમાં મદદગાર થશે એવી ઈચ્છાથી મદદ કરે છે. ખર સમ્યગદર્શનવાળો જીવ કોઈ પણ નાત, જાત કે પૃર્મના ભેદ વિના શક્તિ અનુસાર સર્વને મદદ આપતેજ રહેશે. બીજાનાં દુખે જોઈને જ તેનું હૃદય રડી ઉઠશે. તેઓને સુખી જોઈને જ તે આનંદ પામશે, કારણ તેને સર્વમાં આત્માજ દેખાય છે. તેને દેહ ભાન ઉડી ગયેલું હોય છે. તેનું જીવન
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૧ )
ગગનવિહારી હેાય છે, સત્ર પવિત્ર પ્રેમ-પ્રેમ-ને પ્રેમજ તેને હાય છે.
આ અનુક ંપા એ પ્રકારની છે. દ્રવ્યઅનુકપા અને ભાવઅનુકંપા. દ્રવ્યઅનુકપાથી તે દુઃખી જીવાને મદદ આપે છે. આ સાથે ભાવઅનુક પાને તે પ્રસંગે અજમાવે જાય છે. આત્મભાન ભૂલેલા અને તેજ અજ્ઞાન અંધકારમાં ભૂલા પડી ગોથાં ખાનારા જીવાને આત્મભાન કરાવવું-સત્ય સમજાવવું. સત્યને રસ્તે ચડાવવા તે ભાવઅનુકંપા છે. આત્મા એજ સત્ય છે. તેના મૂળ સત્તાગત સ્વભાવ આનંદ સ્વરૂપ છે તે પ્રગટ કરવા તેજ સત્યના માર્ગ છે. આ માર્ગ તરફ જીવાને વાળવા એજ ભાવઅનુકપા છે. સમ્યગ્દર્શનવાળા જીવાએ શક્તિ અનુસાર આ અન્ને અનુકપા કરતા રહેવું જોઈએ.
આસ્તિકતા.
આસ્તિક્તા એટલે આસ્થા, શ્રદ્ધા, ખાત્રી, પ્રતીતિ, નિશ્ચય દઢતા વિગેરે એકા જેવાં નામેા છે. કેના ઉપર આસ્તા શાની શ્રદ્ધા કેાની ખાત્રી? શાની પ્રતીતિ? કાના નિશ્ચય ? શાની દૃઢતા ? આ બધા પ્રશ્નોના ઉત્તર પરમ પવિત્ર પરમાત્મા વીતરાગદેવના વચના ઉપર આસ્થા શ્રધ્ધા વિગેરે કરવી અને તે દ્વારા પેાતાના શુદ્ધ આત્માને અનુભવ કરવા. આ આસ્થા તે વ્યવહાર આસ્થા છે. પરસ્વરૂપ પ્રાપ્ત કરવામાં નિમિત્તભૂત અને સહાયભૂત આસ્થા એ પરાક્ષ આસ્થા છે.
આ પરમપુરૂષમાં આસ્થા રાખવાનું કારણ એ છે કે તેએ શ્રીએ સત્ય દીઠું છે–મેળવ્યું છે. આ જીવંત દેહમાંજ સાક્ષાત્ તે સત્યના અનુભવ કરેલા છે એટલે તેમના વચનેા ઉપર શ્રધ્ધા રાખી આપણે તેમાના કહ્યા પ્રમાણે વત્તન કરીએ તે ઘણી
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૦૨ )
સહેલાઇથી તે સત્યના અનુભવ મેળવી શકીએ.
આત્મા, પુનર્જન્મ પાપ, પુન્ય, અંધ, મેાક્ષ ઇત્યાદિને માનનાર આસ્તિક કહેવાય છે. અને તેને ન માનનાર નાસ્તિક કહેવાય છે. આ આસ્તિક નાસ્તિકના સરલ અને ટુંકો અ` છે.
આ આસ્થાને જે પરાક્ષ આસ્થા કહેવામાં આવી છે તેના હેતુ એ છે કે તત્ત્વાના નિશ્ચય કરનાર જે મહાન ગુરૂના વચના ઉપર આપણે શ્રદ્ધા રાખીએ છીએ તે કેવળ તેમના ઉપર વિશ્વાસંથી જ શ્રદ્ધા રાખેલી છે કે, વંશપર પરાથી ચાલતા આવેલા ધ પ્રમાણે આસ્થા રાખેલી છે પણ તેના બુદ્ધિપૂર્વક વિચાર કરીને તત્ત્વાતત્ત્વને નિશ્ચય કરીને કરેલી હાતી નથી. આવી આસ્થા તે માના કહેવરાવ્યા કાકા કહેવા જેવી છે, કારણ કે તેમાં કોઈ પ્રસંગે પતિત થવાનેા માટા ભય રહેલા છે અને બુદ્ધિપૂર્વક તત્વાતત્ત્વના નિશ્ચય કરી જે શ્રદ્ધા કરાયેલી હાય છે તે, ખાપના ભાઈને જ કાકો કહેવાય તેના જેવી ખાત્રીવાળી શ્રદ્ધા છે. છતાં પણ આ આસ્થા શરૂઆતમાં ઘણી ઉપયાગી છે. તેટલા લાંખે વિચાર કરવાની બુદ્ધિ વિકાશ ન પામી હૈાય ત્યારે આ વિશ્વાસ– શ્રદ્ધાથી પણ આગળ વધી શકાય છે અને તે વસ્તુતત્ત્વના ખરે નિશ્ચય કરી શકાય છે. આ સવ વ્યવહાર આસ્તિકતા કે શ્રદ્ધા કહેવાય છે.
.
પારમાર્થિક આસ્તિકતા જે સર્વવ્યાપપી આસ્તિકતા કહેવાય છે. અર્થાત્ જે ત્રણે કાળમાં અમાધિત સત્યરૂપ છે જેને સર્વ દનકા૨ે મતભેદ વિના પુલ રાખે છે તે પાતાના આત્મા છે. તેના ઉપર શ્રદ્ધા થવી, તેની ખાત્રી થવી, તેના ઉપર દૃઢ નિશ્ચય થવા તે પારમાર્થિક ખરેખર આસ્તિકતા છે. આ આસ્તિકતાને લઈ કાઇ પણ દન સ્વીકાર્યા સિવાય પણ
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૭૩)
જે પન્નર ભેદ્દે સિદ્ધ થવાનું કહેવામાં આવે છે તે સત્ય સિદ્ધ કરી શકાય છે. બન્ને આસ્તિકતાની જરૂરીયાત છે, છતાં પહેલી થયા પછી બીજી પાતાના આત્માની શ્રદ્ધારૂપ આસ્તિક્તા થાય તાજ મનુષ્ય પોતાનું કત્તવ્ય સિદ્ધ કરી શકે છે. અર્થાત્ પહેલી ન હેાય અને ખીજી હેાય તેા પણ ઉપયાગી થાય છે, પણુ ખીજી ન હેાય તે પહેલી ઉપયેાગી થાય પણ ખરી અને ન પણ થાય.
આ ઉપશમાંદિ સમ્યક્ત્વનાં પાંચ લક્ષણેા જેની . અંદર હાય છે તેનામાં પરાક્ષ એવું સમ્યકૃત્વ પણ સારી રીતે જાણી શકાય છે. પરમશાંતિના ઈચ્છક મનુષ્યાએ આ પાંચ ગુણે! - પેાતામાં પ્રગટ થાય તે માટે તે તે પ્રકારે પ્રયત્ન કરતા રહેવું.
છ ચતના.
યતના, જાળવીને, સંભાળપૂર્વક, વિવેકપૂર્વક, હાની ન થાય તેવી રીતે પ્રવૃત્તિ કરવા, તેને યતના કહે છે. આ યતના ન્યવહાર પ્રસંગમાં મિથ્યાષ્ટિ સાથે વત્તન કરવાના સંધમાં કરવાની છે. ધાર્મિક પ્રવૃત્તિ કરનારાઓએ કેવું વ્યવહારકુશળ વત્તન કરવાનું છે તે આ ઉપરથી સમજી શકાય તેમ છે, વ્યવહારકુશળતા સિવાય કાંતા ધર્મને અને કાંતા વ્યવહારને મહાન ધક્કો પહેાંચવાને સંભવ છે. આ ઉપરથી વ્યવહારકુશળતા એને જ યતના કહીએ તેા પણ ચાલી શકે તેમ છે.
પહેલાં અનેકવાર કહી આવ્યા છીએ કે જેને આત્મધમતું ભાન નથી, સત્ય સમજાયું નથી, વિવિધ પ્રકારનાં પૌદ્ગલિક સુખ મેળવવાં અને ભાગવવાં એજ જેનું લક્ષબિન્દુ છે, કત્ત વ્યનીપરમઅવધી વિષયાનંદમાં જ માનેલી છે, દુનિયાના આનદમાં જ જેણે પેાતાની સર્વ શક્તિઓનેા ઉપયેાગ કરેલેા છે, ધને બહાને વિવિધ પ્રકારના તપ, જપ, વૃત્ત, સંયમાદિ કિઠન કર્મકાંડા કરવા છતાં પણ જેના અંતઃકરણનું કત્ત બ્ય કે પ્રાપ્તવ્ય
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૭૪ ) તે પાંચ ઈદ્રિના વિષયસુખે આ લેક કે પરલેકના વૈભવ ભોગવવા એજ છે, આ સર્વ મનુષ્ય મિથ્યાષ્ટિ છે. પછી ગમે તે કર્મને માનનાર હોય પણ જેનું આત્મઅભિમુખ વલણ થયું નથી તે સર્વ મિથ્યાદષ્ટિ છે અને આ યતનાને ઉપયોગ તે સર્વની સામે કરવાનું છે. આ સર્વ પરતીર્થિક છે.
એ પરતીર્થિકોને વંદન, સ્તવન ન કરવું. હાથ જોડી નમસ્કાર કરવા અને મોઢેથી તેને અજ્ઞાન કષ્ટવાળાં કર્મકાંડની
સ્તુતિ કરવી, આ બન્નેને ત્યાગ કરો. તેને વંદન આદિ કરવાથી તેની અજ્ઞાનતાને પોષણ મળે છે. તેનાં લક્ષ વિનાનાં કે વિપરીત લક્ષવાળાં કર્મકાંડેની પ્રશંસા કરવી તે અજ્ઞાનની વૃદ્ધિ કરવા કે અનુમોદન કરવા જેવું છે. વળી તેઓ પણ પિતાની અજ્ઞાન પ્રવૃત્તિને ઉત્તેજન મળતું હોવાથી તે તરફનું મિથ્યા અભિમાન ધરાવે છે. પિતાને ધર્માત્મા અને જ્ઞાની સમજે છે. તેના ભકતને પણ આ પ્રવૃત્તિ મિથ્યાત્વમાં મદદકર્તા અથવા થિરકર્તા થાય છે. ૧
- તેમની સાથે આલાપ અને સંલાપ ન કરવા. એકવાર બોલાવવા તે આલાપ અને વારંવાર સંભાષણ કરવું તે સંતાપ આ બન્નેથી પણ પૂર્વે કહેલા દોષોને સંભવ છે. વળી આલાપ સંલાપથી તેઓની સાથે પરિચય વધે છે. વળી તેમના આત્માથી વિમુખ આચાર વિચારના વર્ણાશ્રમથી, વિવિધ પ્રકારની ઈચ્છાઓને ઉત્તેજન મળે છે. ૨
. અનાદિકાળના સંસ્કારને લીધે મન પાછું વિષયની સન્મુખ થાય છે. અને તેને લીધે આત્મમાર્ગને ત્યાગ કરી તેની પ્રવૃત્તિ, પાંચ ઈદ્રિયોના વિષયોને પોષણ મળે તેવી વિવિધ પ્રકારની ઇચ્છાવાળા માર્ગ તરફ પ્રયાણ કરે છે. મૂળ માર્ગથી પતિત
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૦૫ )
વિષમ કે વિપરીત
થઇ તે આડે રસ્તે ઉતરી પડે છે અને તે માગે લાંબે વખત સુધી અથડાયા કરે છે. આ હેતુથી નાની પુરૂષા તેવા વિપરીત આચરણવાળા મનુષ્યા સાથે આલાપ સલાપ ન કરવા માટે સૂચના કરે છે. ૩
વાત
આંહી વ્યવહારકુશળપણું વાપરવાની જરૂર પડે છે અને તેને લઈ તેવાએ સાથે પ્રસંગ પડતાં, અથવા તેમના ખેલાવવાથી એકાદ વખત પણ તેમની સાથે જરૂરીયાત જેટલી ચિતની પ્રવૃત્તિ ખીજાને અનના હેતુરૂપ ન થઈ પડાય તેવી રીતે કરે છે. અને પેાતાને પણ ખચાવ સાથે કરતા રહે છે. અન્યના ખેાલાવવા છતાં ન ખેલવું તે લેાકેામાં પણ સામાનુ અપમાન કરવા જેવું મનાતું હાવાથી તેથી લેાકેામાં અપવાદ થાય છે. વળી તે કદાચ અધિકારવાળા માણસાના માનીતા હાય તે તે દ્વારા વ્યવહારમાં નુકશાન પણ પહેોંચાડે છે. આ સથી અચવા માટે જરૂરીઆત જેટલે પ્રસંગ પાડી પાછે તેનાથી દૂર રહે છે, છતાં જો પેાતામાં તેને સન્માર્ગે દોરવાની શકિત હાય તેા તેનાથી દૂર ન રહેતાં તેનેા પરિચય રાખી
સત્ય સમજાવી, સત્યના રસ્તા ઉપર લાવવા પ્રયત્ન પણ કરવા. આ માટેજ યતના વ્યવહારકુશળપણું-લાભાલાભ વિચરવાપશુ વિગેરેની બુદ્ધિ ધરાવવાની જરૂરીયાત છે. ૩
તે કુદૃષ્ટિએને ધબુદ્ધિથી ભેાજનાદિ ન આપવું, તેમ કરતાં પૂર્વે કહેલા બહુમાનાદિ કારણથી અન્યને ઉત્તેજન આપવાસ્તુ' તથા મિથ્યાત્વમાં સ્થિર કરવાપણું છે. છતાં અનુકંપાની બુદ્ધિથી ભેાજન વસ્રાદિ આપવામાં જરા પણુ અડચણુ નથી. અનુકંપાદાનનેા તીર્થંકર દેવાએ કાઈ પણ સ્થળે નિષેધ કરેલ નથી. પેાતે પણ વાર્ષિક દાન આપી અનુકંપાના માર્ગ ખુલ્લે કરેલા છે. જો અનુકંપાદાન નિષેધ કરવામાં આવે તે યાંના
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૭૬ )
માર્ગ જડમૂળમાંથી જ ઉખડી જાય. મતલબ કે બહુમાનની લાગણી સિવાય માગનારનાં દુઃખને નિવારણ કરવા માટે ગમે તે યાચક કે ગમે તે ધર્મ પાળનાર ભિક્ષુક આવે તે તેને ભજન, પાન, વસ્ત્રાદિ શકત્યાનુસાર આપવાં. ૫ " પર તીથિંકના દેવેને અથવા તેઓએ ગ્રહણ કરેલા જીન બિંબોની પૂજાદિ નિમિત્તે ગંધ પુષ્પાદિક ધર્મબુદ્ધિથી ન મેકલાવવાં, આમાં પણ પૂર્વે કહેવામાં આવેલ છે તે જ હેતુ રહેલા છે. ૬ , આ છએ પ્રકારની યતના–રોગ્ય પ્રવૃત્તિ અને અયોગ્ય પ્રવૃત્તિરૂપ સમ્યગદર્શન વિનાના લિંગિઓ- વેશધારીઓ સાથે રાખવાની છે. સમ્યગદર્શન વિનાના અને સમ્યગદર્શનથી ભ્રષ્ટ થયેલા ધર્મગુરૂઓ એમને આંહી મિથ્યાદષ્ટિ ગણ તેમની સાથે વંદન, નમન, સ્તુતિ, આલાપ, સંલાપ અને ભેજનાદિ પ્રદાન આદિન નિષેધ અનુકંપા બુદ્ધિ સિવાય ધર્મબુધ્ધિથી કરવામાં આવેલ છે. આ લિંગીઓમાં પિતાના દર્શનના પણ કેવળ આત્મદષ્ટિવિનાના વેશધારીઓને સમાવેશ કરવામાં આવેલ છે.
જેમ ત્યાગીઓમાં મિથ્યાદષ્ટિ હોય છે તેમ ગૃહસ્થાશ્રમીએમાં ગૃહસ્થ પણ તેવા હોય છે. તેમને નિષેધ અહી કરવામાં નથી આવ્યું તેનું કારણ એ છે કે તેમ કરવામાં આવે તે વ્યવહારમાર્ગ ઘુચવાડા ભરેલ થઈ પડે. ઘણાજ ટુંકા વાડાઓ બંધાય અને ડગલે પગલે કલેશ કંકાશ વૃદ્ધિ પામે. વળી તેવા સમુદાયમાં રહેલા કોઈ ગ્ય જીવને પણ સત્યના માર્ગને બંધ ન મળે તે મહાન અંતરાય થાય. વળી આ આલાપ સંતાપને નિષેધ પણ એકાંતે નથી લાભાલાભને વિચાર કરવાની પણ જરૂર છે. ભગવાન મહાવીર દેવે
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૭૭)
ગૌતમસ્વામીને તેમના પૂર્વના પરિચિત તપાસને આવતા જોઈ સામા માકલ્યા હતા અને લાગણી પૂર્વક ગૌતમસ્વામી સામા જઈને તેને તેડી લાવ્યા હતા.
૧૫
વળી સ્વધર્મથી પતિત થયેલા કે વિધમમાં વટાયેલા કે ભળેલાને તિરસ્કાર કરવાથી કે તેની ઉપેક્ષા કરવાથી તે તે કામા કાળાંતરે નામશેષ રહી જઈ નાસ પામે છે. માટે દેશ કાળને એળખી નિષેધના પણ વિધિ કરવામાં આવે તે તે તે ધમ અને કામાની આખાદિ થવા પામે છે.
જ્ઞાની પુરૂષાએ કાઈ વાતના એકાંત વિધિ કે નિષેધ કર્યો નથી પણ તે તે દેશ, કાળ, દ્રવ્ય, ભાવ જોઇને તેવા તેવા પ્રસ ંગે તેવી તેવી જરૂરીયાતને લઈને વિધિ નિષેધ કરેલા હાય છે. તેજ વિધિ નિષેધ જુદા પ્રસંગને લઈને ફેરવવા પણ સાથે જ જણાવેલ છે. છતાં એકાંત વાતને પકડી બેસી રહેવામાં આવે છે, તેાતે કોમ છેવટે આ દુનિયામાંથી સદાને માટે નાબુદ થાય છે, માટે કેામ કે ધમ માંથી પતિત થયેલાને પ્રાયશ્ચિત આપી, મધ્યસ્થ દૃષ્ટિથી સત્ય સમજાવી પાછા દાખલ પાછળ પડવુ ન જોઇએ. નહિતર બધાની સાથે સંબધ તેડી નાખી એકલા રહેનારની મુશ્કેલીએમાં જેમ વધારો થાય છે તેમ મુશ્કેલીઓ વધવાનીજ અને ખીજાની મદદ વિના પેાતે એકલા પડી હેરાન થવાનાજ.
કરવામા જરાપણુ
સ્વરૂપથી વિમુખ થયેલા સાથે કારણ પ્રસંગે ઉપેક્ષાવાળુ વન કરી શકાય પણ તેના ઉપર દ્વેષભાવ કે ઈર્ષાવાળું વન સમ્યગ્દૃષ્ટિ જીવાનું તેા હેાયજ નહિ. જે તેમ કરવામાં આવે તે પાતામાં પણ સમ્યગ્દર્શન હેાવાને સશય થઇ પડવાન.
આ પ્રમાણે વંદન, નમન, આલાપ, સલાપ, દાન અને
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૭૮)
પૂજન નિષેધ કરવાને હેતુ તેમને દ્વેષ કરવાનું નથી પણ અસત્યનું પિષણ અને સત્યને લેપ ન થાય તેટલેજ છે. છતાં અપવાદે લાભાલાભને વિચાર કરી પ્રવૃત્તિ કરવાની પણ છે. પણ તે જરૂરીઆત પુરતીજ.
આ છ યતનાઓ કરીને પણ સત્યનું મુખ્યતાએ પિષણ કરવાનું છે તે સત્ય આત્મા જ છે. તેનાં આવરણે દુર થઈ આત્મા શુદ્ધ સ્વરૂપે પ્રકાશ પામે તે મૂળ હેતુ જરાપણ ન ભૂલાય તેમ વર્નાન કરવા પ્રયત્ન કરે.
છ અભિયોગ રાજાભિયોગ. ૧. ગણાભિયોગ. ૨ બેલાભિયેગ. ૩ સુરાભિગ ૪ વૃત્તિકાંતાર. ૫ ગુરૂનિગ્રહ ૬ આ છ અભિગ કહેવાય છે. અભિગ એટલે ઈચ્છા વિના પણ પ્રવૃત્તિ કરવી તે અથવા તેને છ આગાર પણ કહે છે.
આ ઉપરથી એમ જણાવવામાં આવે છે કે, સમ્યકૃત્વવાન જેને જે કાર્ય કરવાની પ્રતિષેધ કરવામાં આવેલ છે તેજ કાર્ય રાજાદિના આગ્રહરૂપ કારણના વશથી ઈછા વિના કેવલ તેવું આચરણ કરતાં પોતાના સમ્યકત્વાદિ ધર્મને નાશ થતો નથી. ની જેમ કાર્તિકશ્રેષ્ટિએ રાજાના આગ્રહથી તેના ગુરૂ તપાસને ભજન કરાવ્યું હતું, કેશ્યા વેશ્યાએ પણ રાજાના આગ્રહથી રથકારની સાથે ગૃહવ્યવહાર ચલાવ્યો હતો. કોણ્યા સ્થલિભદ્રસ્વામી પાસે પ્રતિબંધ પામી બારવ્રતધારી શ્રાવિકા થઈ હતી પણ રાજાભિગ નામના આગારને આધારે પિતાની ઇચ્છા વિના પણ રાજાની આજ્ઞાને આધિન થઈ રહી છે તેમ કરવામાં ન આવત તે રાજા પોતાની શક્તિબળથી અથવા પિતાના તાબાની પ્રજા હોવાથી ધારત તે પ્રમાણે હેરાન કરત, દંડત કે દેહાંત શિક્ષા કરત. આ શિક્ષા સહન કરવામાં લાભ છે કે ખુલ્લા રાખેલા
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૭ ) આગારને આશ્રય લઈ ભાવિકાળમાં તે દેથી નિર્મળ થઈ આત્મમાર્ગમાં આગળ વધવામાં લાભ છે, તે બુદ્ધિમાને એ પિતેજ વિચાર કરી લેવા યોગ્ય છે. મરવાથી કાંઈ મોક્ષ મળી જતું નથી. કર્મક્ષય થવામાં કે કર્મબંધક ન થવામાં પરિણામ ઉપરજ આધાર રાખવામાં આવે છે. માટે પિતાના પરિણામની ભાવિ-સ્થિતિને વિચાર કરી આ આગારને આશ્રય કરતાંવતને–સ્વધર્મને–ભંગ થતો નથી.
ગણાભિગ–ગણ એટલે સ્વજન આદિને સમુદાય, તેને અભિયોગ એટલે આગ્રહ. આપની ઈચ્છા નથી છતાં તેઓ પિતાની ઈચ્છાનુસાર ચાલવાની ફરજ પાડે તે ગણાભિગ અથવા ખરા અણીના પ્રસંગે તેની મદદ સિવાય સમુદાયનું રક્ષણ કે બચાવ ન થઈ શકે તેમ હોય તે તે સમુદાયના ભલા માટે નિષેધ કાર્યને વિધિ કરીને તે પ્રમાણે વર્નાન કરીને સમુદાયને મદદ આપવી તે ગણાભિયોગ. આ ગણુભિગમાં પિતાને જે સમ્યક્ત્વ તથા વ્રતોમાં કરવા યોગ્ય નથી તે પોતાના સ્વજનાદિ સમુદાયના હિત માટે, આગ્રહને વશથી ઈચ્છા સિવાય, દ્રવ્યથી કરવા છતાં પણ તે પિતાને ધર્મ જે વ્રતાદિ તેનો નાશ કરતે નથી. જેમ વિનુકુમારે ગચ્છના આગ્રહથી–આ દેશથી–વૈદિયરૂપ ધારણ કરી ગચ્છના ઢષી સંઘના પ્રતિપક્ષી–નમુચી નામના પુરોહિતને પોતાના પગના પ્રહારથી મારી નાખે. છતાં પણ તે આરાધક થઈ આત્મસ્વરૂપ પામી શકે. મતલબ કે ક્રિયા દુઃખ રૂપ નથી, પણ પરિણામ દુઃખરૂપ છે. આ નમુચિને નાશ કર વામાં મુનિના પિતાને સ્વાર્થ કાંઈ ન હતો, તેમ તેના પરિણામ છેવટ સુધી તેના બચાવનાજ હતાં, પણ જ્યારે તેણે તેમનું કહેવું નજ માન્યું અને આખા સમુદાયની લાગણી એવી જ થઈ કે હવે શિક્ષા કર્યા સિવાય છુટકે નથી ત્યારે તે કામ પિતે આનંદથી ઉપાડી લીધું અને આખા સમુદાયને ભયમાંથી મુક્ત
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮૦) કર્યો. આ કર્તવ્યને ગણાભિગ કહેવામાં આવે છે. મતલબ કે નિષેધને વિધિ આ ઠેકાણે કરવામાં આવ્યો છે. એટલે આ ઉપરથી એ સમજવા એગ્ય છે કે કઈ પણ કાર્ય સર્વથા નિષેધ કરવામાં આવતું નથી, પણ લાભાલાભને વિચાર કરી પ્રવૃત્તિ કે નિવૃત્તિ કરવી તે સમય ઉપર કે પ્રસંગ ઉપર આધાર રાખે છે. ૨
બલાભિયોગ–બલવાન પુરૂષ આપણી ઈચ્છા સિવાય નિષેધ કાર્યમાં પ્રવૃત્તિ કરાવે તે બલાભિયોગ છે. તેને શિક્ષા કરવાની શક્તિ આપણામાં નથી અને સામા થતાં પરિણામ કોઈ સારૂં આવે તેમ લાગતું નથી. અર્થાત્ વિના પ્રજને દેહને નાશ થવા ગ્ય સમજતું હોય તે અમુક વખત માટે તેની ઈચ્છાને આધિન થઈ દેહને બચાવ કરો અને અવસરે પ્રસંગ લઈ તેને બદલે વાળ કે તેમાંથી છુટા થવું. ત્યાર પછી પાછાં પિતાના વ્રતાદિ પાળવાં. આ આગારને બળાભિગ કહે છે. અવસરે ઉચિતવર્તન કરી આગળ વધવું એ આ આગારનું ગુપ્ત રહસ્ય છે. ૩
સુરાભિયોગ–સુર એટલે દેવતા. પિતાના કુળદેવતાદિ અથવા બીજા બળવાન દેવાદિના આગ્રહથી, પોતાની ઈચ્છા સિવાય વંદન, નમન કે વિષેધ કરેલ-પ્રતિજ્ઞા કરેલ-કાર્યમાં પ્રવૃત્તિ કરવી પડે તે દેવાભિગ કહેવાય છે. આ સર્વ અપવાદના માર્ગ છે. અપવાદને અર્થ રાજમાર્ગ નહિ પણ છિંડીને માર્ગ છે. પ્રતિજ્ઞા પ્રમાણેજ પ્રથમ તે વર્તન કરવું પણ તેવા સામર્થ્યના અભાવે આ છિંડીઓને-છિદ્રોને-આશ્રય કરી પિતાને બચાવ કરે અને આત્માના પવિત્ર માર્ગમાં આગળ વધવું. ૪
| વૃત્તિકાંતાર–કાંતાર નામ અટવાનું છે. તેમાં વૃત્તિ એટલે નિર્વાહ કરે. મતલબ કે કઈ વિષય પ્રસંગે એવી અટવીમાં
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫-૧
(૧૮૧ ). જઈ ચડયા હેઈએ કે ત્યાં જાય કે નીતિપૂર્વક જીવન નિર્વાહ ન થઈ શકે તેમ હોય, અથવા ભક્ષાભક્ષને નિયમ કે નિષેધ કરેલ હોય તે નિયમ પ્રમાણે દેહને નિર્વાહ તે સ્થળે થઈ શકે તેવા સંગો ત્યાં ન હોય તે પછી આગારને આશ્રય કરી ગમેતેવી રીતે પણ દેહને નિર્વાહ કરી શરીરને બચાવ કરવો તે વૃત્તિકાંતાર આગાર છે.
અથવા કાંતાર પણ પીડાના હેતુભૂત હેવાથી તેને અર્થ પીડા કરે. એટલે પીડાથી વૃત્તિ અર્થાત્ ઘણા કષ્ટ વડે દેહ-કુટુંબાદિને નિર્વાહ થતો હોય તે કાંતારવૃત્તિ. તેવા પ્રસંગે ગમે તેવી અને ગમે તેની સેવા કે વ્યાપારાદિની પ્રવૃત્તિ કરીને પિતાના આશ્રિતોને અને પિતાને બચાવ કરવો પણ દૈવ ઉપર આધાર રાખીને કે વ્રતાદિના નિયમપર આધાર રાખીને બેસી રહી કુટુંબાદિને નાશ થતું હોય તે થવા દે, આ વિચાર ન કરે. પણ ગમે તે કાર્ય કે પ્રવૃત્તિ કરીને સર્વને નિર્વાહ કરે તે વૃત્તિકાંતાર આગાર છે. ૫
ગુરુનિગ્રહ–ગુરુ માતા પિતાદિ પૂજ્યવર્ગ–તેને કઈ નિગ્રહ-વધ બંધાદિ કરતું હોય એવા પ્રસંગે પોતે જે પ્રવૃત્તિ કે કાર્ય કરવાનો નિષેધ કરેલે હોય તે કરીને પણ ગુરુવર્ગના બચાવ કરે. પૂર્વે બતાવેલી “છ” યતનાઓમાં જે પરતીર્થિકને વંદન, નમનાદિને નિષેધ કરે છે તે આ છે કારણે જરૂરિયાત આવી પડતાં કરવામાં આવે છે તે પ્રમાણે કરીને પણ પિતાના પૂજ્ય ગુરુ, માતા પિતાદિ વર્ગને બચાવ કરે. તેમ કરતાં સમ્યકૃત્ત્વ કે ધર્મને નાશ થતો નથી. કારણકે ધર્મને આધાર મનના શુભાશુભ પરિણામ ઉપર છે. અંદરના વિષય પરિણામ વિના ઉપરથી ગમે તેવી કિયા થતી હોય છે તેથી કર્મબંધ થવાને આધાર તે કિયા ઉપર અહીં રહેતું નથી, પણ તે
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮૨) કર્તાના પરિણામ, કાર્યને ઉદ્દેશ, અને ભાવી પરિણામ ઇત્યાદિ ઉપર રહેલે છે.
આ આગારે કેવળ સાહસિક આત્મધર્મપરાયણ માટે નથી, પણ અલ્પસત્વવાળા આવાં કષ્ટો કે કાર્યો આવી પડતાં આત્મસ્વભાવથી ચલીત થઈ જાય છે, તેના બચાવ માટે આ આગારે છે, અર્થાત્ તેમને શરૂઆતમાં આટલી છૂટ આપવામાં આવેલી છે, એટલે આ આગાર સેવતાં તેમની પ્રતિજ્ઞાને ભંગ થતો નથી.
- આ આગાર–અપવાદે સેવીને કે નહિ સેવીને પણ પિતાનું જે મુખ્ય કર્તવ્ય આત્માને પવિત્ર બનાવ, આવરણ રહિત કર, આત્માનું શુદ્ધ સ્વરૂપ અનુભવવું તે છે. તે કાર્ય સિદ્ધ કરવામાં આવી પડતા વિષમ પ્રસંગને ઓળંગવા માટે આ અપવાદેને આશ્રય લેવાને છે, ગમે તે ભેગે પણ આત્મસ્વભાવ પ્રગટ કરે જ. આ લક્ષ ન ભૂલાય અને તે લક્ષ સિદ્ધ કરવામાંજ પિતાની સર્વ શક્તિઓના પ્રવાહને વ્યય કરે. એજ પુરુષાર્થ અને એજ અત્યારનું કર્તવ્ય છે. ...
" છ ભાવના,
- આ સમ્યક્ત્વ ચારિત્ર ધર્મનું મૂલ ૧, દ્વાર ૨, પ્રતિષ્ઠાન ૩, આધાર ૪, ભાજન ૫, નિધિ ૬, છે
ભાવના એટલે વિચારણ-સમ્યગ્રદર્શનની અમૂલ્યતા, જરૂરિયાત અને ઉપગિતા વિષે વિચાર કરે તેને ભાવના કહે છે. તે છ પ્રકારે છે. | મૂળ-૧. આ સમ્યકત્વ, ગૃહસ્થ ધર્મ અને ત્યાગધર્મરૂપ ચારિત્ર ધર્મના મૂલ સમાન છે. મૂળની માફક મૂળ કારણ છે. જેમ મૂળ વિનાનું વૃક્ષ પ્રચંડ વાયુના મુજારાથી કંપિત થઈને તત્કાળ
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
| ( ૧૮૩) નીચે પડી જાય છે એમ ધર્મવૃક્ષ પણ સમ્યકત્વરૂપ ઉંડા અને મજબુત મૂળ વિના મિથ્યાત્વરૂપ વાયુથી અદલીત થતાં સ્થિરતા પામીને ટકી રહેતું નથી. માટે આ સમ્યદર્શન એ મૂળ સમાન છે. એમ સમજી પ્રથમ તેને મજબુત બનાવવું.
દ્વાર-૨ આ સમ્યગદર્શન ધર્મરૂપ નગરમાં પ્રવેશ કરવાના દ્વાર સમાન છે. દરવાજા વિનાનું નગર કિલ્લાથી ચારે બાજુએ વિંટાયેલું હોવા છતાં ઉજ્જડ વેરાન જેવું જ હોય છે. કારણ કે દ્વારા વિના મનુષને નગરમાં પ્રવેશ કે નિર્ગમન થઈ શકતું નથી. એ પ્રમાણે ધર્મરૂપ મહાનગર પણ સમ્યગ્ગદર્શન રૂપ દ્વારવિનાનું હોય તો તેમાં પ્રવેશ કરવાનું અશક્ય થઈ પડે. અને તેમ થતાં નગર તે અનગર સમાન થઈ રહે. માટે સમ્યગદર્શનને કારની ઉપમા આપી છે.
પ્રતિષ્ઠાન -૩ પ્રાસાદ દેવાલય જેના ઉપર રહી શકેટકી રહે તે પ્રતિષ્ઠાન-પાવે છે. તેમ સમ્યગદર્શન એ ધર્મના પ્રતિષ્ઠાન–પાયાની માફક પ્રતિષ્ઠાન–પાયે છે. દેવાલય કે કોઈ બીજું સ્થાન જે ચિરસ્થાયી બનાવવાનું હોય છે ત્યારે તેને પાયે પાણી પર્યત નીચે દવામાં આવે છે અને તે મંદિર ઘણું મજબુત થાય છે, તેમ ધર્મરૂપ દેવમંદિર પણ સમ્યગદર્શન - આત્માની ચોક્કસ ઓળખાણરૂપ પાયા વિના નિશ્ચળ-મજબુતકાયમનું ટકાઉ થતું નથી માટે પાયાની સાથે અહીં સમ્યગદર્શનની સરખામણી કરેલી છે.
- આધાર – ૪ સમ્યગદર્શન, ધર્મના આધારની માફક આધાર-આશ્રય રૂપ છે. જેમ જમીન વિના આધાર વિના આધાર વિનાનું આ જગત્ રહી શકતું નથી તેમ ધર્મ જગત પણ સમ્યગદર્શનરૂપ આધાર વિના રહી શકતું નથી. મતલબ કે
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮૪). આત્મદર્શન વિના આત્મધર્મ હોયજ નહિ. માટે તેને આધારની ઉપમા આપી છે. * ભજન-૫ સમ્યગદર્શન એ આત્મધર્મનું ભાજન છેપાત્ર સમાન છે. જેમ ભાજનવાસણ-વિના દૂધ આદિ વસ્તુને સમુદાય નાશ પામે છે, તેમ ધર્મરૂપ વસ્તુને સમુદાય પણ સમ્યગદર્શનરૂપ ભાજન વિના વિનાશ પામે છે. સમ્યગદર્શન વિના સમ્યગુધર્મ નજ રહે એ કારણથી ભાજનની ઉપમા આપી છે.
નિધિ-૬. સમ્યગદર્શન એ આત્મધર્મનું નિધાન છે, જેમ ઉત્તમ નિધાન વિના મહાન કીંમતિ મણિ, મેતી, હીરા, માણેક મળી શકતાં નથી, તેમ સમ્યગદર્શન રૂપ મહાન નિધાનના અભાવે, અમૂલ્ય–ઉપમા રહિત સુખની શ્રેણિને આપનાર ચારિત્ર ધર્મ રૂપ ધન સંપત્તિ નજ મળી શકે. માટે સમ્યગદર્શનને નિધાનની ઉપમા આપી છે.
( આ પ્રમાણે સમ્યગદર્શન ઉપર પ્રીતિ, તેના તરફ બહુમાન, તેની અમૂલ્યતા, અને તેની અવશ્ય ઉપયોગીતા વિષે વિચાર કરી પિતાના હૃદયમાં તેને સ્થાન આપવું. તેની મદદથી આ વિષમ માયાને સાગર તરી પાર ઉતરે એ ઘણે સુગમ છે. અર્થાત સમ્યગદર્શનની મદદથી આત્મા સ્વસ્વરૂપમાં સ્થિર થઈ રહે છે.
આત્મા અને સમ્યગદર્શન એ બન્નેને જુદે કે તાત્વિક રીતે ભેદ નથી છતાં અહીં સમ્યગદર્શનને ચારિત્રધર્મનું મૂળ, દ્વાર, પ્રતિષ્ઠાન, આધાર, ભાજન અને નિધિ વિગેરે રૂપે દર્શાવવામાં આવ્યું છે તે વ્યવહાર નયની અપેક્ષાએ છે. અથવા સાધક દશાની અપેક્ષાએ આત્માથી ભિન્ન જેવું જણાવવામાં આવ્યું છે. શરૂઆતમાં થોડો પણ દર્શન મેહકર્મને ક્ષય, ઉપ
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૮૫) શમ કે ક્ષપશમ થવાથી જે આત્મગુણ વિકાશ પામે છે, નિરાવરણ થાય છે, તેને સમ્યગદર્શન કહે છે. આ પણ એક ભૂમિકા છે. અને તે આત્મગુણ વૃદ્ધિ પામતાં–નિવારણ થતાં – છેલ્લી કોટીએ પહોંચે છે ત્યારે સમ્યગદર્શન. અને ચારિત્ર પૂર્ણપણાને પામે છે. એ ત્રણે ગુણની પૂર્ણતા તેજ આત્માની પૂર્ણ-શુદ્ધ સિદ્ધદશા છે. આ દિશામાં સમ્યગદર્શન, જ્ઞાન અને ચારિત્રથી આત્મા કે આત્માથી સમ્યગુદર્શન, જ્ઞાન, ચારિત્ર કોઈ પણ રીતે જુદાં પડી શકતાં નથી. વ્યવહારનયે, શબ્દની પ્રવૃત્તિ નિમિત્તે તે જુદાં જુદાં કહેવાય છે અને ગુણદ્વારા પણ ભિન્નતા કહેવાય છે, છતાં નિશ્ચયનયે તેમાં ભેદ પડતો નથી અને તે ત્રણ એજ આત્મા કહેવામાં આવે છે. પૂર્ણ સ્થિતિમાં ગુણ અને ગુણી અભેદ થઈ રહે છે.
છ સ્થાન ૧ આત્મા છે. ૨ નિત્ય છે. ૩ ર્તા છે. ૪ ભક્તા છે. ૫ મોક્ષ છે. અને મોક્ષને પાય છે. આ છ સ્થાન કહેવાય છે.
આત્મા છે આત્મા છે. દરેક પ્રાણિઓને તેને અનુભવ થાય છે. આત્મા સિવાય તન્યપણું હોઈ શકે જ નહિ. આ તન્ય એ ભૂતને (પૃથ્વી, પાણી, અગ્નિ, વાયુ, આકાશન) ધર્મ નથી. જે તેને ધર્મ જ માનીએ તો તે પાંચભૂત સર્વકાળે સર્વત્ર હોવાથી
તન્યની પણ સર્વદા પ્રાપ્તિ થવી જ જોઈએ જેમ પૃથ્વીમાં કઠિનતાને ગુણ છે તે જ્યાં જ્યાં પૃથ્વી હોય ત્યાં ત્યાં તે ગુણ પ્રાપ્ત થાય છે, તેમ તન્ય સર્વ ભૂતોમાં સર્વદા ઉપલબ્ધ થતું નથી. લેઢામાં અને મૃત અવસ્થામાં તે હેતું નથી. આ ચૈતન્ય એ ભૂતેનું કાર્ય પણ નથી. કેમકે તે ભૂતેથી અત્યંત
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૮૬ )
વિલક્ષણ છે અને તેમ હાવાથી તેમના કાકારણભાવ કેમ સંભવી શકે ? કઠિનતાદિ સ્વભાવવાળાં ભૂતે તે પ્રત્યક્ષ પ્રતીત થાય છે. ચૈતન્ય તેનાથી જુદા લક્ષણવાળુ છે. તેા તેમના કા કારણભાવ કેમ હેાઈ શકે ? માટે ચૈતન્ય એ ભૂતાને ધ નથી તેમજ તે ભૂતાનું કાર્ય પણ નથી. આ વાત દરેક પ્રાણિઆને સ્વસવેદન સિદ્ધ છે. માટે જે આ રીતન્ય છે તેજ જીવ છે.
નિત્ય છે
તે જીવ ઉત્પત્તિ વિનાશ રહિત હૈાવાથી નિત્ય છે. તેને ઉત્પન્ન કરનારૂ કોઈપણ કારણ નથી. અને તેથી સથા તેને નાશ પણ થતા નથી. જીવ ો દ્રવ્યથી અનિત્ય હાય તા બંધ મેાક્ષાદિનું એક અધિકરણ ( એક સ્થાન જેમાં બંધ છે તેમાં જ મેાક્ષ થાય છે તે) ન હેાવું જોઇએ. જો આત્માને નિત્ય ન માનીએ પણ પૂર્વ પર ક્ષણત્રુટિત છે અને તેનું જેમ અનુસધાન કરાય છે તેમજ માનીએ તે અન્યને મધ પ્રાપ્ત થશે અને મેાક્ષ કઈ અન્યના થશે. અન્યને ક્ષુધા લાગશે અને અન્યને તૃપ્તિ થશે. અન્ય કોઇ અનુભવ કરશે અને તેની સ્મૃતિ અન્યને થશે. અન્ય કોઇ દુઃખ અનુભવશે અને રાગરહિત કેઈ અન્ય થશે. અન્ય કોઈ તપ કરવાને ક્લેશ અનુભવશે અને સ્વગ સુખના કોઇ અનુભવ કરશે. શાસ્ત્રના અભ્યાસ કોઇ કરશે અને શાસ્ત્રના અર્થ કોઈ અન્યને પ્રાપ્ત થશે. આ યુક્ત નથી. તેમ થતાં તે। આ દુનિયામાં સર્વત્ર અવ્યસ્થિત સ્થિતિ થઈ પડે. માટે આત્મા નિત્ય છે. મૂળ દ્રવ્ય સ્વરૂપે નિત્ય છે. પર્યાયરૂપે અનિત્ય છે. સેાના અને કુંડલની માફક સુવર્ણ રૂપ મૂળદ્રવ્યમાં કુંડળરૂપ પાંચા થાય છે. છતાં પર્યાયમાં પણ દ્રવ્ય છે, અને દ્રવ્યમાં પર્યાય છે. આમ દ્રવ્ય સ્વરૂપે નિત્ય અને અનિત્ય અને સાપેક્ષ રીતે તેમાં
•
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૮૭) સંભવી શકે છે, અને કેવળ નિત્ય કે કેવળ અનિત્યને ઝગડે-વિવાદ-રહેતું નથી.
કર્મનો કર્તા છે વિભાવ પર્યાય-દેવ, મનુષ્ય, તિર્યંચાદિને આશ્રય કરી રહેલે આ જીવ મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, કષાય અને ગરૂપ હેતુને પામીને તે તે જાતનાં કર્મ કરે છે. મિથ્યાત્વાદિને અર્થ એ છે કે, સમાં અસની બ્રાંતિ, અસતમાં સત્ની બ્રાંતિ, નિત્યમાં અનિત્યની બ્રાંતિ, અનિત્યમાં નિત્યની બ્રાંતિ, પવિત્રમાં અપવિત્રની બ્રાંતિ, અપવિત્રતામાં પવિત્રતાની ભ્રાંતિ, ઇત્યાદિને મિથ્યાત્વ કહે છે. તે વિવિધ પ્રકારની ઈચ્છાઓનો, મલિન વાસનાઓને, વિષય ભેગે પગની લાગણીઓના નિરોધ ન કરે, વિભાવ દશામાં જતી વૃત્તિઓને ન અટકાવવી તે અવિરતિ છે.
ક્રોધ, માન, માયા, લેભ એ ચાર કષાય છે. વિભાવ પ્રવૃત્તિવાળા કાર્યમાં કોઈને કોઈ પ્રકારે તે કષાની હૈયાતિ હોય છે જ. ' ચગ-મન, વચન અને કાયાની પ્રવૃત્તિને વેગ કહેવામાં આવે છે. શુભાશુભ દરેક પ્રવૃત્તિમાં આ યોગેની હાજરી હોય છે, આ ચારે હેતુઓ–નિમિત્તોની મદદથી શુભાશુભ કર્મને બંધ થાય છે, જે આ હેતુઓની મદદ વિનાજ કર્મ બંધ-નિર્દેતુક થતો હોય તે દરેક પ્રાણીઓને અનુભવસિદ્ધ વિચિત્ર પ્રકારના સુખ દુઃખને અનુભવ થાય છે તે ન થે જોઈએ. તેજ બતાવે છે કે આ લેકની અંદર જે વિવિધ પ્રકારના સુખ દુઃખને અનુભવ કરે છે. આ અનુભવ નિર્દેતુક નથી. કારણ કે જે તેમ હોય તો તે સુખદુઃખને નિરંતર સદ્દભાવ
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮૮) (હવાપણું) અથવા તેને સર્વથા અભાવ થે જોઈએ. માટે આ સુખ દુઃખનું કારણ અવશ્ય માનવું જ પડશે. અને તે કારણ આ કર્મજ છે પણ બીજું કોઈ નથી. આ હેતુ વડે જીવ કર્મોના કર્તા છે એ વાત સિદ્ધ થાય છે.
' કંઈ શંકા કરે છે કે, આ જીવ તે નિરંતર સુખનેજ અભિલાષી હોય છે. દુઃખની ઈચ્છા કોઈપણ વખત તે કરતે નથી. તે જે આ જીવ પિતેજ કર્મોને કર્તા હોય તે દુઃખ આપનાર કર્મો શા માટે કરે ?
ઉત્તર એ છે કે, જેમ રેગી, રોગ રહિત થવાની ઈચ્છાવાળ હોવા છતાં રેગથી હેરાન થયેલ હોવા છતાં-અપથ્ય ખાવાથી ભાવિકાળમાં રોગની વૃદ્ધિ થશે એમ જાણવા છતાં પણ અપથ્યાનું ભજન કરે છે, તેની માફક મિથ્યાત્વાદિથી પરાભવ પામેલે આ જીવ કોઈક પ્રકારે તે જાણે પણ છે કે આ કર્મ કરવાથી ભાવિકાળમાં તેને દુખમય અનુભવ કરે પડશે તેમ છતાં દુઃખ આપનાર કર્મોને કરે છે, અને તેના ઉદયથી પિતે દુઃખી થાય છે. આ રીતે જીવ કર્મને કર્તા છે તેમાં કોઈ પણ પ્રકારે વિરોધ આવતો નથી. પિતાના સ્વરૂપમાં આવતાં આ જીવ કર્મને કર્તા થતા નથી. આ કર્મનો ભકતા છે. અજ્ઞાનદશામાં રહી પિતે કરેલાં કર્મને આ જીવ ભોક્તા છે. પિતાનાં કરેલાં શુભાશુભ કર્મ પોતેજ ભોગવે છે. અનુભવ, લેક અને આગમ પ્રમાણથી એ વાત ખરેખર નિશ્ચિત કરાય છે.
જે પોતાનાં કરેલાં કર્મોનું ભોક્તાપણું જીવન છે એમ માનવામાં ન આવે તે સુખ દુઃખના અનુભવનું કારણ, સાતા, અસાતવેદનીય કર્મને ઉપગ જીવને ન થે જોઈએ. અને
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૮૯ )
જો તેના ઉપભોગ જીવને ન થતા હોય તે જીવને સિદ્ધદશાના જીવાની માફક તથા આકાશની માફ્ક સુખ દુઃખના અનુભવ પણ ન થવા જોઈએ. આહી' સુખદુઃખને અનુભવ તા થાય છે. દરેક પ્રાણિઓને પેાતાને અનુભવસિદ્ધ આ વાત છે. માટે અનુભવ પ્રમાણથી જીવને પેાતાનાં કરેલાં કર્મનાં ફળનુ ભોક્તાપણું સિદ્ધ થાય છે.
લોકોની અંદર પણ આ જીવ ના ભાકતા છે એ વાત ઘણા ભાગે પ્રસિદ્ધ છે. જેમકે કોઈ એક સુખી જીવને દેખીને અન્ય માણસ કહે છે. કે ભાઈ ! આ પુન્યવાન જીવ છે. આવા ઉત્તમ પ્રકારના સુખ અને વૈભવને અનુભવ કરે છે.’
જૈન અને જૈનેતર આગમામાં પણ જીવ કના લેાકતા છે એ વાત પ્રસિદ્ધ છે.
सव्र्व्वच परसतया भुंजइ कम्मणुभावओ भइयं
સર્વોકમાં પ્રદેશે ભોગવવાં પડે છે. રસપણે-વિપાકે–તા ભજના. અર્થાત્ ભોગવવાં પડે કે ન પણ પડે. મતલબ કે પરિણામની વિશુદ્ધિ અને શુદ્ધ આત્મ ઉપયેાગે કર્મો જેટલાં ભાગવાઈ જાય છે તેટલાં વિપાકે તે કર્મો ભાગવવાં પડતાં નથી.
અન્ય શાસ્ત્રોમાં -
---
“નાકપુરૂં શીતે મેં વોટિગૌરવિ —ઇત્યાદિ વચન છે, સેંકડગમે કપાની કોટિ જવા છતાં પણ ભાગવ્યા સિવાય કર્મોના ક્ષય થતા નથી- ઈત્યાદિ
99
આ ઉપરથી એ સિદ્ધ થાય છે કે જીવ પેાતાનાં કરેલાં ક્રમના ભાક્તા છે.
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨ )
6
મેાક્ષ છે.
આ જીવને કર્માંથી મુક્ત થવાપણા રૂપ મેક્ષ છે. રાગ દ્વેષ, મદ, માહ, જન્મ, જરા, મરણ, રાગાદિ દુઃખાનાં ક્ષયરૂપ અવસ્થાવિશેષ તેનું નામ મેાક્ષ છે તે અવસ્થા આ જીવને પ્રાપ્ત થાય છે. પણ તે જીવને સથા નાશ થતા નથી.
કોઈ દનમાં દીપકના મુઝાઈ જવાની માફક નિર્વાણને માનવામાં આવે છે તે વાતનો જીનેશ્વર ભગવાન નિષેધ કરે છે. અને કહે છે કે ‘ નિજૅમ સ્થિતિ તેવી નથી, પણ અવસ્થાવિશેષમાં તે પવિત્ર આત્માની કાયમ માટે હૈયાતિ મની જ રહે છે.’
અન્ય દનકાર—ૌદ્ધ આ પ્રમાણે કહે છે કેઃ—
‘જેમ જે દીપક બુઝાઇ જાય છે તે પૃથ્વી ઉપર, આકાશમાં દિશા કે વિદિશામાં જતેા નથી પણ તેલના ક્ષય થવાથી કેવલ શાંત થઈ જાય છે તેમ જીવ નિર્માણ પામે છે ત્યારે તે પૃથ્વી ઉપર, આકાશમાં દિશાઓમાં કે વિદિશાએમાં જતા નથી પણ કદિ કલેશના ક્ષય થવાથી કેવલ શાંતિને પામી જાય છે.’
જૈનેા કહે છે ક ‘આ તેમનુ કહેવુ અચેાગ્ય છે. જો નિર્વાણુમાં કાંઈ વસ્તુ ન જ રહેતી હાય અર્થાત્ નિર્વાણુ એટલે પાંતાની હયાતિને અભાવ એજ અર્થ થતા હેાય તેા ત્યાગમાના ગ્રહણ કરવાદિ વિવિધ પ્રકારના તે સ્થિતિ માટેના પ્રયાસે નિરર્થકજ જશે !’
દીપકનું દૃષ્ટાંત પણ ખરાબર નથી. કેમકે દીપકના અગ્નિને સથા નાશ થતેા નથી, પણ તેવા પ્રકારનું પુદ્ગલના પરિણામેામાં વિચિત્રપણું રહેલું છે કે, તેજ અગ્નિના પુદ્ગલા, પ્રકાશ સ્વરૂપને ત્યાગ કરીને શ્યામ અંધકાર રૂપે રૂપાંતરપણાને પ્રાપ્ત
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૯૧)
થાય છે. અગ્નિ બુઝાઈ જાય છે. કે તરત જ કેટલાક વખત સુધી કાળાં મુહૂગલરૂપ અગ્નિને વિકાર-રૂપાંતર દેખાવામાં આવે છે. તે ઘણી વખત સુધી નથી દેખાતે, તેમાં એ કારણ છે કે, અંજન કે રજની માફક સ્વામિ પુદ્ગલોનાં સુક્ષ્મ, અતિ સુમ પરિણામાંતરે થતાં જાય છે.
અંજનને, કપુરની કે કસ્તુરીની સુગંધને પવન અન્ય તરફ ઘસડી જાય છે. તે ઘસડાઈ જતાં પુદ્ગલે ઉડી જાય છે પણ દેખાતાં નથી, તે પણ પરિણામની સુક્ષ્મતાથી જ દેખાતાં નથી પણ તેને અભાવ છે એ માનવામાં કાંઈ સબળ કારણ નથી. જેમ આ પરિણામોતરને પ્રાપ્ત થયેલે દીપક નિર્વાણ પામ્ય કહેવાય છે તેમ જીવ પણ કર્મ રહિત થતાં કેવલ અમૂર્ત જીવ
સ્વરૂપ પરિણામાંતરને પ્રાપ્ત થાય છે તે નિર્વાણ છે. આથી એ નિશ્ચય થાય છે કે દુઃખાદિને સર્વથા ક્ષય થતાં જીવનની અવસ્થા વિશેષ તે નિર્વાણ-મેક્ષ છે.
મેક્ષને ઉપાય છે. મોક્ષનો ઉપાય છે એટલે મોક્ષ મેળવવાનાં સાધન છે. સાધને સમ્યગદર્શન, જ્ઞાન અને ચારિત્ર એ ત્રણ છે આત્માની શ્રદ્ધા-આત્મા છે એવી દઢતા-તે સમ્યગ્ગદર્શન છે. આત્મા કહેવાથી અજીવ, પુન્ય, પાપ, આશ્રવ, સંવર, નિર્જરા બંધ, અને મોક્ષ એ નવે તનું સમ્યકૂશ્રદ્ધાન સમજી લેવું, તથાપિ અહીં આત્માની જે મુખ્યતા કહેવામાં આવી છે તેનું કારણ એ છે કે પ્રાપ્ત કરવા યોગ્ય તેજ વસ્તુ છે જુએ કે આ આત્મા આપણાથી કાંઈ જુદો કે દૂર નથી કે તેને પ્રાપ્ત કરવો પડે. આપણે પોતે જ આત્મા છીએ, ત્યારે પ્રાપ્ત કરવાનું શું ? ઉત્તર એજ કે તેનું સાચું ભાન થવું, સાચા
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૯૨) હું ને ઓળખાવે, તેને અનુભવ કરે. ફેતરાંથી ચેખા જુદા પાડવાની માફક આ વિભાગ-ઉપાધિરૂપ દેહ અને કર્મ તેથી અલગ થઈ પોતે પોતાના સ્વરૂપમાં સ્થિર થવું તેજ પ્રાપ્ત કરવાનું છે. નવતત્વના વિસ્તારને સમજીને પ્રાપ્ત કરવા ગ્ય તે આત્મા જ છે એટલે જેણે આત્માનો નિશ્ચય કર્યો. આત્માનું શ્રદ્ધાન કર્યું, તેણે બધાનું શ્રદ્ધાન કર્યું, અને જેણે આત્માને ન જા તેણે બીજું જાણ્યું તે પણ ન જાણવા જેવું જ છે, અર્થાત્ આત્માને જાણ્યા સિવાયનું જાણપણું તે નિરૂપયોગી છે.
સિદ્ધાંતમાં પણ એજ કહેવું છે કે જેણે એક આત્માને જાણે તેણે સર્વ જાણ્યું. અને જેણે સર્વ જાણ્યું તેણે એક આત્માને જાણે છે. આત્માને જાણ તે જ્ઞાન છે. તેના ઉપર શ્રદ્ધા કરવી, તેજ પ્રાપ્ત કરવા ગ્ય છે એ દઢ નિશ્ચય કરે તે દર્શન છે, અને તે પ્રમાણે વર્તન કરવું–તે સ્વરૂપમાં સ્થિરતા કરવી–તે ચારિત્ર છે. જ્ઞાનાવરણીય કર્મના ક્ષય કે ક્ષપશમથી સમ્યજ્ઞાન થાય છે. અને મેહનીય કર્મના ક્ષય, ક્ષપશમ કે ઉપશમથી દર્શન અને ચારિત્રની પ્રાપ્તિ થાય છે. મેહનીય કર્મના બે ભેદ છે–એક દર્શનમેહ અને બીજો ચારિત્ર મોહ તેમાં દર્શનમોહ જવાથી ક્ષાયક સમ્યગદર્શન પ્રાપ્ત થાય છે. અને ચારિત્રમેહ જવાથી ક્ષાયક ચારિત્ર પ્રાપ્ત થાય છે. જેને યથાખ્યાતચારિત્ર પણ કહે છે, તેને અર્થ એ થાય છે કે જેવું જોઈએ તેવું ચારિત્ર. અથવા જેવું તીર્થંકરદેવે અનુભવ્યું છે કે કહ્યું છે તેવું ચારિત્ર. શ્રદ્ધા કરવી અને અનુભવ કરવો તે બન્ને વસ્તુ અલગ છે. શ્રદ્ધા થયા પછી અનુભવ મેડો થાય છે તેમ વસ્તુને યથાસ્થિતિ જાણવા છતાં તે પ્રમાણે વર્તાને મેડું થાય છે. આત્મ વસ્તુને યથાસ્થિત જાણવી તે જ્ઞાન, સદંહવી તે દર્શન, અને વર્તન કરવું તે ચારિત્ર છે. આ ત્રણે મોક્ષ પ્રાપ્તિના ઉપાય છે.
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૯૩ )
દનાવરણીય કર્મના ક્ષય કે ક્ષાપશમથી ઉત્પન્ન થતા ગુણુને પણ દર્શન કહેવામાં આવે છે. આ દર્શન તે સામાન્ય ધરૂપ છે. જ્ઞાન એ વિશેષ એધરૂપ છે. સામાન્ય રીતે આત્માનું જ્ઞાન તે દર્શન છે અને આત્માના વિશેષ ધર્મોનું જ્ઞાન તે આત્મજ્ઞાન છે.
૧૬
અથવા નિર્વિકલ્પ-નિરાકારપણાની સ્થિતિ તે આત્મદર્શન છે અને સાકાર-વિકલ્પવાળી આત્મ જાગૃતિપૂર્વકની સ્થિતિ તે આત્મજ્ઞાન છે.
અથવા દન એટલે સામાન્ય રીતે સવ દેહામાં આત્મા રહેલા છે તેનું સામાન્ય જ્ઞાન, અને જ્ઞાન એટલે વ્યક્તિગત પોતાના દેહમાં આત્મા રહેલ છે તેનું જ્ઞાન. અથવા જુદા જુદા શીરામાં રહેલ આત્મા પેાતાના જેવા જ છે તેનું જ્ઞાન તે વિશેષ જ્ઞાન.
દર્શન અને જ્ઞાન તે સામાન્ય વિશેષ ઉપયાગ રૂપ છે એટલે તે પ્રકાશ રૂપ છે. ચારિત્ર એ સ્વરૂપમાં પ્રવૃત્તિ અને વિભાગથી નિવૃત્તિ કરાવનાર સાધકતમ ક્રિયા છે. દશન અને જ્ઞાનથી વસ્તુનુ યથાર્થ દર્શન-અને બેધ થાય છે. ચારિત્ર તે પ્રમાણે વત્તન કરી આત્મસ્વભાવથી વિરૂદ્ધ ભાવાને આત્મપ્રદેશેાથી દૂર કરે છે. આ પ્રમાણે આ જ્ઞાન તથા ક્રિયાની મદદથી આત્મા કમળને દૂર કરીને સ્વસ્વરૂપે સ્થિત થાય છે. પેાતાનું સ્વાભાવિક સ્વરૂપ પ્રગટ કરે છે. આ સાધન તે મેક્ષના ઉપાય છે.
મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, કષાય અને યાગાદિ દુષ્ટ હેતુના સમુદાય જો આ સમગ્ર કમની જાળને ઉત્પન્ન કરે છે, તેા તેના વિરોધ સમ્યગ્દર્શનાદિના અભ્યાસ સમગ્ર કની જાળને શા માટે નિમૂ લ ન કરી શકે? અર્થાત્ કરી શકેજ.
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૯૪) મિથ્યાત્વત્ર
સમ્યક્દર્શન જ્ઞાન. અવિરતિ- ઈચ્છાને નિરોધ. કષાય= અષાય.
ગ= અગ. આ કર્મબંધના પ્રતિપક્ષી કર્મબંધ રોકનાર અને તેડનાર ધન છે. મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, કષાય અને વેગ એ વિભાગ સ્વભાવ છે. તેમાં પરિણમવાથી કર્મબંધ થાય છે. તેનાથી વિરમવાથી કર્મ આવતાં અટકે છે. અને સ્વરૂપ સ્થિરતા કરવાથી પૂર્વ કર્મ નાશ પામી આત્મસ્વભાવ પ્રગટ થાય છે. સર્વથા. આત્મસ્વભાવ પ્રગટ થે તે મેક્ષ છે અને તે પૂર્વોક્ત હેતુથી સાધ્ય થાય છે. " આ પ્રમાણે આ છ સ્થાનકને જાણવાથી સમ્યકૃત્ત્વની પ્રાપ્તિ સુલભ થાય છે. જેમ જેમ કષાયની મંદતા તેમ તેમ આત્મા ઉર્વીલ થાય છે. અમુક હદે આત્માની ઉજવલતા થવી તે સમ્યગુદર્શન છે.
આ પ્રમાણે સમ્યગદર્શનની પ્રાપ્તિમાં સહાયભૂત જાણવાગ્ય આદરવા ગ્ય અને ત્યાગ કરવા યોગ્ય વિવિધ કારણે બતાવીને આ સમ્યગ્ગદર્શન કે જે આત્માનું સારી રીતે દર્શન કરાવનાર હોવાથી યથાર્થ નામ ધારણ કરનાર ગ્રંથ છે તે સમાપ્ત કરવામાં આવે છે.
આ ગ્રંથમાં કેટલાએક રહસ્ય હૃદયમાં ન ઉતરે તેવાં જણાય તે ગુરુની પાસે કે કોઈ અનુભવીની પાસે જાણવા, સમજવા થિગ્ય છે. તેમ કરીને જે એક સત્ય પિતાને આત્મા છે તેને સારી રીતે સમજ, જાણ; જેણે એક જાણે તેણે સર્વ જાયું. આ પૂર્વના મહાન ગુરુઓનું વચન, આ સત્યને જાણ્યા પછીથી જ સમજવામાં આવે છે.
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૯૫ )
આત્માને જાણવા પછી જાણવાનું કાંઈ ખાકી રહેતું નથી. એ ખેલવું જેટલું સહેલું છે તે પ્રમાણે અનુભવ કરવા એ તેટલેા જ કઠીન છે.
છદ્મસ્થપાના કારણે ભૂલા થવી એ સુલભ છે. અને અન્યની ભૂલે બતાવવી કે કાઢવી તે પણ સહેલું કામ છે, તથાપિ હુંસની માફક ષ્ટિ રાખીને તેમાંથી દૂધ પી લઈને આનંદિત થઈ ગગનવિહારી થવું એ સ્વપર બન્નેને હિતકારી છે. સજ્જને! તેમ કરવાને પ્રયત્નવાન થશે!!
शुभं भूयात्
इति श्रीमान् तपागच्छी मुक्तिविजयगुणि शिष्य पंन्यास कमल विजयगणिस्तच्छिष्य पन्यास केसर विजयगणि विरक्तिः सम्यग्दर्शन नामक ग्रंथो विक्रमीय द्विसप्तत्तुत्तर एकोनवि' शति वर्ष आश्विन शुक्ल प्रतिपद् गुरु वासरे गोधावि ग्रामे समाप्तः ॥
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
_