________________
જ૫
(શરીર અને તેના ભેદ)
જન્મ અને યોનિના વર્ણન પશ્ચાત્ શરીરનું વર્ણન કરવું અપેક્ષિત છે. કારણ યોનિમાં જન્મ લેવું જ શરીરનો આરંભ છે. દેહધારી જીવ અનંત છે, એમના શરીર પણ પ્રાયઃ અલગ અલગ છે. તદપિ વર્ગીકરણના સિદ્ધાંતના આધાર પર શરીરના પાંચ ભેદ બતાવવામાં આવ્યા છે જેમ (૧) ઔદારિક-શરીર (૨) વૈક્રિયક-શરીર (૩) આહારક-શરીર ૪. તેજસશરીર (૫) કાર્મણ-શરીર.
શરીર, જીવની ક્રિયાઓનો આધાર હોય છે, અર્થાત્ શરીર તે સાધન છે, જેના દ્વારા જીવ ક્રિયાઓ કરે છે.
(૧) ઓદારિક-શરીર ઃ ઉદાર અર્થાત્ સ્થૂળ અથવા પ્રધાન. સ્થૂળ પુદ્ગલોથી અથવા તીર્થકરાદિની અપેક્ષાથી પ્રધાન શ્રેષ્ઠ પુદ્ગલોથી બનેલ શરીર ઔદારિક કહે છે. જે શરીર સડવું-ગળવું સ્વભાવવાળું છે, જેનું છેદન-ભેદન કરી શકાય છે, જે બાળી-ગાળી શકાય છે, જેમાં રક્ત, માંસ, અસ્થિ વગેરે હોય, આ ઔદારિક-શરીર છે.
(૨) ક્રિયક-શરીર જે શરીર ક્યારેક નાનું, ક્યારેક મોટું, ક્યારેક પાતળું, ક્યારેક જાડું, ક્યારેક એક, ક્યારેક અનેક વગેરે અનેક રૂપોમાં પરિવર્તિત કરવામાં આવે છે. જે ઇચ્છાનુસાર રૂપોમાં બદલી શકાય છે, તે વૈક્રિયક-શરીર છે. આમાં રક્ત, માંસ, અસ્થિ વગેરે હોતા નથી. આમાં સડવું-ગળવું વગેરે ધર્મ હોતા નથી. આ વિશિષ્ટ પ્રકારની પ્રક્રિયા દ્વારા વિવિધ રૂપોમાં સ્થળ અને સૂક્ષ્મ પુદ્ગલોથી નિર્મિત હોય છે. નારક અને દેવો વૈક્રિયક-શરીર હોય છે. કોઈ-કોઈ મનુષ્ય અને તિર્યંચ પંચેન્દ્રિયને પણ લબ્ધિના પણ પ્રભાવથી વૈક્રિયક-શરીર બનાયેલું રાખવાની ક્ષમતા પ્રાપ્ત થઈ શકે છે. બાદર વાયુકાદિક જીવોમાં પણ કૃત્રિમ લબ્ધિજન્ય વૈક્રિયક-શરીર માનવામાં આવ્યું છે.
(૩) આહારક-શરીર ઃ શુભ (પ્રશસ્ત પુગલજન્ય), વિશુદ્ધ (નિર્દોષ કાર્યકારી) અને વ્યાઘાત (બાધા) રહિત શરીર જે ચૌદ પૂર્વધારી મુનિરાજ પોતાની વિશિષ્ટ લબ્ધિના દ્વારા નિર્મિત કરે છે, તે આહારક-શરીર કહેવાય છે. ચતુર્દશ પૂર્વી મુનિરાજ કોઈ સૂક્ષ્મ પ્રશ્ન સંબંધી જાણકારી માટે પોતાની લબ્ધિ દ્વારા એક હાથપ્રમાણ સ્વચ્છ પુગલોના શરીરની રચના કરે છે, જે મહાવિદેહાદિ ક્ષેત્રમાં વિચરતા તીર્થકર અથવા સર્વજ્ઞની પાસે જાય છે. જો સર્વજ્ઞ ત્યાંથી અન્યત્ર વિચરણ કરી ચાલ્યા ગયા હોય તો તે હસ્તપ્રમાણ શરીરથી મૂંડ-હસ્તપ્રમાણ બીજું શરીર નીકળે છે, જે જ્યાં પણ તે સર્વજ્ઞાદિ વિચરણ કરી રહે ત્યાં પહોંચી જાય છે. ત્યાંથી પ્રશ્નનું સમાધાન પ્રાપ્ત કરી હસ્તપ્રમાણ શરીરમાં પ્રવિષ્ટ કરે છે અને તે હસ્તપ્રમાણ શરીર લબ્ધિધારી દૂ શરીર અને તેના ભેદ છે. આ જે ૩૨૫)
